________________
(આત્મારૂપ) થાય છે ત્યારે આત્મા ત્રણે કાળ રહેવાવાળો એનું લક્ષણ જાણપણું અને આનંદનું વદન તે પોતે કરે છે. તેથી અનુભવને પ્રત્યક્ષ કહ્યો પણ અનુભવ થતાની સાથે આત્મપ્રદેશો દેખાતા નહી હોવાથી એ અપેક્ષાએ પરોક્ષ કહ્યો છે.
અથવા જે પ્રત્યક્ષ જેવું હોય તેને પણ પ્રત્યક્ષ કહીએ છીએ. જેમ લોકોમાં કહીએ છીએ કે :- “અમે સ્વપ્રમાં વા ધ્યાનમાં ફલાણા પુરૂષને પ્રત્યક્ષ દીઠો; ત્યાં તેને પ્રત્યક્ષ દીઠો નથી, પરંતુ પ્રત્યક્ષ માફક પ્રત્યક્ષવત્ (તે પુરૂષને) યથાર્થ દેખ્યો તેથી તેને પ્રત્યક્ષ કહીએ; તેમ અનુભવમાં આત્મા પ્રત્યક્ષની માફક યથાર્થ પ્રતિભાસે છે, તેથી આ ન્યાયે આત્માનું પણ પ્રત્યક્ષ જાણવું હોય છે એમ કહીએ તો દોષ નથી. કથન તો અનેક પ્રકારના હોય છે; તે સર્વ આગમ-અધ્યાત્મશાસ્ત્રથી જેમ વિરોધ ન આવે તેમ વિચક્ષાભેદ વડે જાણવાં.
સ્વપ્રમાં જેમ બાપુજીને જોયા. તો તે પ્રત્યક્ષ માફક જ દેખાય પણ તેમને જોયા નથી, પણ એમને સ્વપ્રમાં જોયા છે તેથી પ્રત્યક્ષ જોયા તેમ કહેવાય. તેવી રીતે આત્મઅનુભવ થતાં પોતાનું અસ્તિત્વ “હું છું એ સ્પષ્ટ અનુભવાય છે, ભલે પ્રદેશો દેખાતા નથી. પણ તે જડદ્રવ્યથી જાદાપણું સ્પષ્ટ જણાય છે તેથી એ ન્યાયે આત્માને પ્રત્યક્ષપણે જાણ્યો તેમ કહીએ તો દોષ આવતો નથી.
- પૂ. સોભાગભાઈ-પરમકૃપાળુદેવને પૂછાવે છે કે આપને જે અનુભવ જ્ઞાન થયું તે પરોક્ષ કહેવાય કે અપરોક્ષ તો તે વિષે પરમકૃપાળદેવ પત્રાંક૧૯૭માં લખે છે કે જ્ઞાનના પરોક્ષ-અપરોક્ષ વિષે પત્રથી લખી શકાય તેમ નથી. આમ લખવાનું કારણ પણ એ જ લાગે છે કે અનુભવને ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે પરોક્ષ-પ્રત્યક્ષ બન્ને રીતે સમજવો જોઈએ તે પત્ર વાટે લખતા દોષ આવે તેથી તે વાત માટે રૂબરૂમાં ખુલાસો થાય તો ઠીક માટે પત્ર દ્વારા જણાવ્યું નથી. પ્રશ્ન :- એવો અનુભવ કયા ગુણસ્થાનમાં થાય છે? સમાધાન :- ચોથા ગુણસ્થાનથી જ થાય છે. પરંતુ ચોથામાં તો ઘણા કાળનાં અંતરાલથી થાય છે અને ઉપરના ગુણસ્થાનોમાં શીધ્ર શીધ્ર થાય છે.
ચોથા ગુણસ્થાનકથી નિર્વિકલ્પ આત્મઅનુભવની શરૂઆત થાય છે.
૨૪
