________________
બીજું અવધિ અને મન:પર્યવજ્ઞાનના ઘણા ભેદો છે. જેમ જેમ આત્માની નિર્મળતા થતી જાય તેમ તેમ તેના વિષયોને વિશેષપણે જાણે છે અને કેવળજ્ઞાન થતાં સર્વ જ્ઞયોને જાણે છે. પણ અહીં આત્મ-અનુભવ થયો જેને દેશે કેવળજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે, પણ કેવળજ્ઞાનમાં જેમ આત્માના સર્વ પ્રદેશો દેખાય છે તેમ અહીં અનુભવમ થતાં રત્નત્રયને અંશો ખુલ્યો પણ એના થાડા પણ પ્રદેશો દેખાતા નથી તેથી તેનું સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષપણું પણ સંભવતું નથી.
અહીં તો આગમ-અનુમાનાદિક પરોક્ષ જ્ઞાનવડે આત્માનો અનુભવ હોય છે. જેનાગમમાં જેવું આત્માનું સ્વરૂપ કહ્યું છે તેને તેવું જાણી તેમાં પરિણામોને મગ્ન કરે છે તેથી તેને આગમ પરોક્ષપ્રમાણ કહીએ, અથવા “હું આત્મા જ છું કેમકે મારામાં જ્ઞાન છે, જ્યાં જ્યાં જ્ઞાન ત્યાં ત્યાં આત્મા છે, જેમ કે : સિધ્ધાદિક. વળી જ્યાં આત્મા નહિ ત્યાં જ્ઞાન પણ નહિ જેમ કે - મૃતક કલેવરાદિક”. એ પ્રમાણે અનુમાન વડે વસ્તુનો નિશ્ચય કરીને તેમાં પરિણામોને મગ્ન કરે છે, તેથી તેને અનુમાન પરોક્ષપ્રમાણ કહીએ, અથવા આગમ-અનુમાનઆદિ વડે જે વસ્તુ જાણવામાં આવી તેને યાદ રાખીને તેમાં પરિણામોને મગ્ન કરે છે તેથી તેને સ્મૃતિ કહીએ, ઈત્યાદિ પ્રકારથી સ્વાનુભવમાં પરોક્ષપ્રમાણ વડે જ આત્માનું જાણવું હોય છે, ત્યાં પ્રથમ જાણવું થાય છે, પછી જે સ્વરૂપ જાણ્યું તેમાં જ પરિણામ મગ્ન થાય છે, પરિણામ મગ્ન થતાં કંઈ વિશેષ જાણપણું હોતું નથી.
કેવળજ્ઞાન થયાં પહેલાં જે સ્વાનુભવ છે તેમાં પરોક્ષપ્રમાણ વડે જ આત્માનું જાણવું થાય છે એમ અહી જણાવ્યું છે. પ્રશ્ન :- જો સવિકલ્પ-નિર્વિકલ્પમાં જાણવાની વિશેષતા નથી તો અધિક આનંદ કેમ થાય? સમાધાન :- સવિકલ્પદશામાં જ્ઞાન અનેક શેયોને જાણવારૂપે પ્રવર્તતું હતું, નિર્વિકલ્પદશામાં માત્ર આત્માને જ જાણવામાં પ્રવર્તે છે, એક તો એ વિશેષતા છે; બીજી એ વિશેષતા છે કે જે પરિણામ વિવિધ વિકલ્પમાં પરિણમતા હતા તે માત્ર સ્વરૂપમાં જ તાદામ્યરૂપ થઈ પ્રવર્યા, બીજી એ વિશેષતા થઈ.
એવી વિશેષતાઓ થતાં કોઈ વચનાતીત એવો અપૂર્વ આનંદ થાય છે કે વિષય સેવનમાં તેની જાતિનો અંશ પણ નથી. તેથી તે આનંદને
ર
