________________
સંસારી જીવદ્રવ્યની જાણવી. સંસારાતીત સિધ્ધને અનવસ્થિતરૂપ કહીએ છીએ.
આ પ્રમાણે મિથ્યાષ્ટિથી માંડી ચૌદમાં ગુણસ્થાનના છેડા સુધીના બધાય સંસારી જીવોની અવસ્થાના ત્રણ મુખ્ય પ્રકાર કહ્યા છે. સિધ્ધ ભગવંતોનો સમાવેશ આમાં થતો નથી કારણ કે તેઓ કર્મના સંયોગથી સંપૂર્ણ પર છે. તેથી વ્યવહારતીત કહ્યા છે. (૫) તે ત્રણ અવસ્થા સંબંધી વિચાર :
(૧) અશુધ્ધ-નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્ય. (૨) મિશ્ર-નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્ય. (૩) શુધ્ધ-નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્ય.
અશુધ્ધ નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્યને સહકારી અશુધ્ધ વ્યવહાર છે, મિશ્ર નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્યને સહકારી મિશ્ર વ્યવહાર છે; તથા શુધ્ધ-નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્યને સહકારી શુધ્ધ વ્યવહાર છે.
સ્વભાવદષ્ટિથી જોતાં દ્રવ્ય પોતે કંઈ અશુધ્ધ નથી, પરંતુ અશુધ્ધ પર્યાયરૂપે પરિણમેલા આત્માને જ પર્યાય સાથે અભેદ ગણીને અશુધ્ધ નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્ય કહી દીધું. અને તેની સાથે વર્તતી અશુધ્ધ પરિણતિને અશુધ્ધ વ્યવહાર કહ્યો એટલે અશુદ્ધ દ્રવ્યને સહકારી અશુધ્ધ વ્યવહાર કહ્યો; એ જ રીતે સાધક પર્યાયરૂપે પરિણમેલા આત્માને અભેદપણે મિશ્ર નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્ય કહ્યું અને તેની સાધક-બાધક પર્યાયને મિશ્ર વ્યવહાર કહ્યો; એટલે મિશ્ર નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્ય સહકારી મિશ્ર વ્યવહાર કહ્યો; તથા શુધ્ધ પર્યાયરૂપે પરિણમેલા આત્માને અભેદપણે શુધ્ધ નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્ય કહ્યું અને તેની શુધ્ધ પર્યાયને શુધ્ધ વ્યવહાર કહ્યો એટલે શુધ્ધ દ્રવ્યને સહકારી શુધ્ધ વ્યવહાર કહ્યો આમ સંસારી જીવને ત્રણ પ્રકારે નિશ્ચય વ્યવહાર કહ્યાં.
હવે નિશ્ચય - વ્યવહારનો ખુલાસો કરે છે. (૬) નિશ્ચય તો અભેદરૂપ દ્રવ્ય તથા વ્યવહાર દ્રવ્યના યથાવસ્થિત ભાવે છે. પરંતુ વિશેષ એટલે કે જ્યાં સુધી સંસાર અવસ્થા છે ત્યાં સુધી વ્યવહાર કહેવાય; સિધ્ધને વ્યવહારતીત કહેવાય. તેથી સંસાર અને વ્યવહાર એ બન્ને એકરૂપ કહ્યા, અર્થાત સંસારી તે વ્યવહારી અને વ્યવહારી તે સંસારી.
જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ અવસ્થા છે ત્યાં સુધી અશુધ્ધ નિશ્ચયાત્મક દ્રવ્ય
૨૬
