Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 37

અથવા કર્મરૂપે બંધાવુ અને છૂટા પડવું એ તેની જ પરિણમન શકિતથી થાય છે, આકાશ અપેક્ષાએ ભલે જીવ અને કર્મનું ક્ષેત્ર એક હોય પણ `‘સ્વચતુષ્ટય’ બન્નેના ભિન્ન ભિન્ન છે. જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશોમાં તો કયારેય વધઘટ થાય નહિ, જ્યારે કર્મના પરમાણુઓમાં તો ક્ષણે ક્ષણે અનંતા પરમાણુઓની વધઘટ થયા કરે છે. વળી જીવનો સ્વભાવ સ્થિર રહેવું-અચળ રહેવું તે છે. જ્યારે પુદ્ગલનો સ્વભાવ ચલાચલરૂપ છે. વળી તે પુદ્ગલો અનેક આકારરૂપ પરિણમે છે. વર્ણ-ગંધ-રસ-સ્પર્શ અથવા પ્રદેશ-પ્રકૃત્તિસ્થિતિ-અનુભાગની અપેક્ષાએ અનંત પ્રકારો છે. તે અપેક્ષાએ અનંત આકારો સમજવાના છે. વળી તે પુદ્ગલો અનેક પ્રકારની બંધરૂપ અવસ્થાપણે કે મુકતરૂપ અવસ્થાપણે સ્વયં પરિણમવાની શકિતવાળા છે. જીવના વિકારના નિમિત્તે જે ક્ષણે અમુક કર્મો બંધાતા હોય તે ક્ષણે જ પૂર્વે બંધાયેલા કેટલાક કર્મો છુટા પડતા હોય, આમ બંધાવું ને છૂટા પડવું-એવી શિકત પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં છે.’સમયસાર નાટક' માં પં.-બનારસીદાસજીએ જીવ અને પુદ્ગલની ભિન્ન શકિતઓનું વર્ણન કરેલું છે.
સમતા, રમતા, ઊર્ધ્વતા, જ્ઞાયકતા, સુખભાસ; વેદકતા, ચૈતન્યતા યે સબ જીવ વિલાસ; તનતા, મનતા, વચનતા, જડતા જડસમ્મેલ; ગુરુતા, લઘુતા, ગમનતા યે અજીવ કે ખેલ.
સમતા, રમતા (રમણીયપણું), ઊર્ધ્વતા, જ્ઞાયકપણું, સુખભાસ, વેદકતા, ચૈતન્યતા એ જીવના લક્ષણો છે.
જ્યારે શરીર, મન, વચન, જડતા, ભારેપણું, હલકાપણું જવાઆવવાપણું એ આ જીવના લક્ષણો છે.
જીવ અને પુદ્ગલનો સ્વભાવ ત્રણે કાળ ભિન્ન ભિન્ન છે, પણ સંસારમાં બન્નેનો સંયોગ અનાદિથી છે. તેમાં પુદ્ગલ તો ચલાચલરૂપ, આગમન, ગમનરૂપ અનંત-આકારપણે, બંધ-મુકત અવસ્થારૂપ પરિણમે છે તે કહ્યું.
(૪)
હવે સંસારી જીવ કેવી કેવી અવસ્થારૂપે પરિણમે છે તે બતાવે છે. સંસારી જીવની ત્રણ અવસ્થા.
(૧) અશુધ્ધ. (૨) શુધ્ધાશુધ્ધ-મિશ્ર (૩) શુધ્ધ. એ ત્રણે અવસ્થા
૩૫