________________
પ્રથમ ગુણસ્થાનકે જીવ હોય ત્યારે કુમતિ-કુશ્રુતજ્ઞાન હતું. જ્યારે ૪થા ગુણસ્થાનકે જીવ આવ્યો ત્યારે તે જ્ઞાન સમ્યગરૂપે પરિણમ્યું અને મતિશ્રુતરૂપે થયું. હવે તે શેયને સંપૂર્ણપણે જાણી શકતા નથી તેથી પરોક્ષ કહ્યા અને ૧૩મા ગુણસ્થાનકે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયા પછી ત્રણે કાળના સર્વ જ્ઞેય પદાર્થને સંપૂર્ણ જાણે તેથી પ્રત્યક્ષ કહ્યું. માટે અહીં સમ્યજ્ઞાનની અપેક્ષાએ જાતિ એક છે. વળી મતિ-શ્રુતવાળો એક કાળમાં એક શેયને જાણે એટલે કે
જ્યારે અપ્રયોજનભૂત પદાર્થને જાણે ત્યારે પ્રયોજનભૂત પદાર્થને ન જાણે અને પ્રયોજનભૂત પદાર્થને જાણે ત્યારે અપ્રયોજનભૂત પદાર્થને ન જાણે
જ્યારે કેવળજ્ઞાની યુગપત જાણે એટલે કે પ્રયોજનભૂત પદાર્થ-આત્માને જાણે અને અપ્રયોજનભૂત પદાર્થ-સર્વકાળના સર્વ જ્ઞેયને એક સાથે સહજપણે જાણે. એમાં વિકલ્પ હોતા નથી. બન્ને જ્ઞાન પદાર્થને જાણવાવાળા છે પણ પ્રત્યપરોક્ષનો ભેદ સંપૂર્ણ ગુણો પ્રગટ થયા નથી એ અપેક્ષાએ છે.
વળી તમે નિશ્ચય સમ્યત્વનું અને વ્યવહાર સમ્યત્વનું સ્વરૂપ લખ્યું તે સત્ય છે પરંતુ એટલું જાણવું કે સમ્પત્નીને વ્યવહાર સમ્યકત્વમાં વા અન્ય કાળમાં અંતરંગ નિશ્ચય સમ્યકત્વ ગર્ભિત છે, નિરંતર (પરિણમન) રૂપ રહે છે.
અહીંયા નિશ્ચય વ્યવહારનો સ્પષ્ટ ખુલાસો કરવામાં આવ્યો છે. વ્યવહાર સમ્યકત્વની સાથે જ જો નિશ્ચય સમ્યક્ત્વ ન વર્તતું હોય તો તે વ્યવહાર સભ્યત્વ પણ સાચું નથી. એટલે કે ત્યાં સમ્યત્વ જ નથી, પણ મિથ્યાત્વ છે.
વ્યવહારમાં નિશ્ચય સમ્યત્વ ગર્ભિત કહ્યું છે. ગર્ભિત એટલે એકને કહેતાં બીજી વાત તેમાં આવી જ જાય. સદેવ-ગુરૂ-શાસ્ત્રની શ્રધ્ધાને જયાં વ્યવહાર સમ્યત્વે કહ્યું, ત્યાં શુધ્ધાત્માના શ્રધ્ધાનરૂપ નિશ્ચય સમ્યત્વ પણ ભેગું છે જ એમ સમજવાનું છે. જેને નિશ્ચય સમ્યક્ત્વનું પરિણમન છે તેને જ સમ્યગદર્શન છે, જ્યાં નિશ્ચય નથી ત્યાં સમ્યક્દર્શન નથી પણ મિથ્યાત્વ છે.
ચોથા ગુણસ્થાન વગેરેમાં નિશ્ચય ન હોય, ત્યાં એકલો વ્યવહાર હોય એમ જેઓ માને, તેઓ શુધ્ધાત્માને એકબાજુ રાખીને એકલા રાગથી ધર્મ કરવા નીકળ્યા છે, પણ એમ ધર્મ થાય નહિ.
જે નિશ્ચય વ્યવહાર સાથે છે તેમાં પણ જે નિશ્ચય સમ્યકત્વાદિ છે
