Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 21

કરવી પડે.એટલે વીંટીમાંથી ઝેર ચૂસી લીધું એટલે ચારિત્રમોહના ઉદયના પરિણામથી ક્ષાયિક સમ્યકત્વને બાધ આવતો નથી.
પણ પ્રમાણના પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષરૂપ બે ભેદ છે. તે પ્રમાણ સમ્યજ્ઞાન છે. તેથી મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાન તો પરોક્ષ પ્રમાણ છે, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. યથા “અષ્ટપ્રતિમાસાત્મ પ્રત્યક્ષ સ્પષ્ટ પરોક્ષL.'' સ્પષ્ટપણે જણાય તે પ્રત્યક્ષ અને અસ્પષ્ટ જણાય તે પરોક્ષ છે.
- જે જ્ઞાન પોતાના વિષયને સારી રીતે નિર્મળરૂપે સ્પષ્ટ જાણે તે પ્રત્યક્ષ છે. અને જે જ્ઞાન સારી રીતે સ્પષ્ટ ન જાણે તે પરોક્ષ છે; ત્યાં મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાનના વિષય તો ઘણા છે પરંતુ એક પણ શેયને સંપૂર્ણ જાણી શકતાં નથી તેથી તે પરોક્ષ છે. અવધિ-મન:પર્યવજ્ઞાનનો વિષય થોડો છે તથાપિ તે પોતાના વિષયને સ્પષ્ટ સારી રીતે જાણે છે તેથી તે એકદેશ પ્રત્યક્ષ છે અને કેવળજ્ઞાન સર્વ શેયને પોતે સ્પષ્ટ જાણે છે તેથી સર્વ પ્રત્યક્ષ છે.
ઈન્દ્રિયો તથા મન દ્વારા થાય તે મતિજ્ઞાન. મતિજ્ઞાનવડે જે અર્થને જાણ્યો હોય તેના સંબંધથી અન્ય અર્થને જે વડે જાણીએ તે શ્રુતજ્ઞાન છે. (મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક : પાનુ : ૩૮)
મતિજ્ઞાન તથા શ્રુતજ્ઞાનના ઘણા ભેદ છે પરંતુ જ્ઞયને સંપૂર્ણ જાણતાં નથી તેથી પરોક્ષ કહ્યાં છે. ,
પરમકૃપાળુદેવ વ્યાખ્યાનસાર ૧/પ૩/૫૬માં લખે છે કે : મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનથી જે કાંઈ જાણી શકાય છે તેમાં અનુમાન સાથે રહે છે અને તે અનુમાનને લઈને જાણેલું ફેરફારરૂપ પણ થાય છે.
અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાનને પોતાનો વિષય થોડો છે પણ જેમ છે તેમ જાણે છે તેથી એકદેશ પ્રત્યક્ષ કહ્યા પરમકૃપાળુદેવ પત્ર૦૧૪માં લખે છે કે : અતીન્દ્રિયજ્ઞાનના ભગવાન જિને બે ભેદ પાડયા છે. દેશ પ્રત્યક્ષ : બે ભેદ-અવધિ મન:પર્યવ સર્વપ્રત્યક્ષ એટલે કેવળજ્ઞાન.
ઈચ્છિતપણે અવલોકન કરતો આત્મા ઈન્દ્રિયના અવલંબન વગર અમુક મર્યાદામાં જાણે તે અવધિજ્ઞાન.
' અનિચ્છિત છતાં માનસિક વિશુધ્ધિના બળ વડે જાણે તે મન:પર્યવ અવધિજ્ઞાનમાં જીવ ઈન્દ્રિયના આધાર વગર પોતે જે જોવા ઈચ્છે છે તે ઉપયોગ મૂકીને જોઈ શકે છે અને મન:પર્યવમાં મતિની નિર્મળતાને આધારે