________________
व्यञ्जनान्ता: पुल्लिङ्गाः
यत्तदेतेभ्यो डावन्तुः ।।२८०॥ यद् तद् एतद् इत्येतेभ्य: परतो डावन्तुः प्रत्ययो भवति परिमाणेऽर्थे । डकार अनुबन्धः ।
डानुबन्धेऽन्त्यस्वरादेलोपः ।।२८१ ।। डकार इति अन्त्यस्वरादेलोपार्थः 1 उकार उच्चारणार्थ: । यत्परिमाणमस्य यावान् । तत्परिमाणमस्य तावान् । एतत्परिमाणमस्य एतावान् ।
इदमो डियन्तुः ।।२८२।। इदमः परो डियन्तु प्रत्ययो भवति परिमाणेऽर्थे । डकारउकारी पूर्ववत् । इदं परिमाणमस्य इयान् ।
यावान्
परिमाण अर्थ में यत् तद् और एतद् शब्दों से परे डावन्तु प्रत्यय होता है ॥२८० ॥
इस प्रत्यय में ड् का अनुबंध एवं उकार का अनुबंध लोप हो जाता है ।
'ड्' का अनुबंध अन्तिम स्वर को आदि में लेकर व्यंजन के लोप करने के लिये है ॥२८१ ॥
इकार का अनुबंध उच्चारण के लिये है । अत: यत् से डावन्तु प्रत्यय होकर य् + आवन्न् = यावन्त् बना। ये तद्धित के प्रत्यय हैं अत: “कत्तद्धितसमासाच" सत्र से लिंग संज्ञा होकर सि आदि विभक्तियाँ आकर रूप चलेंगे। इसका अर्थ है कि 'जो परिमाण है इसका' अर्थात् 'जितना' यह अर्थ होता है। ऐसे 'वह परिमाण है इसका।
तत् + डावन्तु त् + आवन्तु बना। अर्थात् 'उतना' 'यह परिमाण है जिसका' एतत् + डावन्तुएत्+आवन्त् = एतावत् बना । अर्थात् 'इतना' यावन्त, तावन्त, एतावन्न् ।
यावन्त—जितना यावन्तो यावन्तः । यावते यावद्भ्याम् यावद्भ्यः हे यावन् ! हे यावन्तौ । हे यावन्तः ! | थावतः यावश्याम यावद्भ्यः यावन्तम् यावन्तौ यावतः यावतः यावतोः यावताम्. यावता यावद्भ्याम् यावद्भिः | यावति यावतोः यावत्सु
तावन्त-उतना तावान् तावन्तौ तावन्तः
तावद्भ्याम् तावद्भ्यः हे तावन् । हे तावन्तौ । हे तावन्तः । तावतः
तावद्भ्याम् तावद्भ्यः तावन्तम् तावन्तो तावत:
तावतः तावतोः तावताम् तावता तावद्भ्याम् तावद्धिः । तावति
नावतोः
तावत्सु एतावन्त-इतना एतावान्
एतावन्तों एतावन्तः एतावते एतावद्भ्याम् एतावद्भ्यः हे एतावन् । हे एतावन्तौ । हे एतावन्तः ।। एतावत: एतावदूच्याम् एतावद्भ्यः एतावन्तम् एतावन्तौ एतावत: । एतावत: एतावतोः एतावताम्
एतावता एतावद्भ्याम् एतावद्भिः । एतावति एतावतोः एतावत्सु 'यह परिमाण है इसका इस अर्थ में इदं शब्द से डियन्तु प्रत्यय होता है ।।२८२ ॥
परिमाण अर्थ में--अत: डियन्तु में डकार का अनुबंध । “तत्रेदमि:" सूत्र से इदं को इ आदेश एवं 'इवर्णावर्णयोर्लोप:" इस सूत्र से इ का लोप होकर प्रत्यय मात्र से रूप बन गया । 'इयन्त्' लिंग संज्ञा होकर विभक्तियाँ आकर इयान् बना।
तावते
