________________
कातन्त्ररूपमाला
रुदादिभ्यश्च परयोर्दिस्योरादिरीद्भवति । अरोदीत् । रुदादेश्च ॥ १०८ ॥
I
रुदादेश्च परयो र्दिस्योरादिद्भवति । अरोदत् अरुदितां अरुदन् । अरोदी: अरोद: अरुदितं अरुदित । अरोदं अरुदिव अरुदिम । एवं पञ्चानाम् । ञिष्वप् शये । स्वपिति स्वपितः स्वपन्ति । स्वपिषि । स्वप्यात् स्वप्यातां स्वप्युः । स्वपितु स्वपितात् स्वपितां स्वपन्तु । अस्वपीत् । अस्वपत् अस्वपतां अस्वपन् । श्वस प्राणने । श्वसिति । श्वस्यात् । श्वसितु । अश्वसीत् । अश्वसत् । अनपि च । प्राणिति । प्राण्यात् । प्राणितु | अप्राणीत् । अप्राणत् । जक्ष भक्षहसनयोः ।
२२०
जक्षादिश्च ॥१०९ ॥
जक्षादीनामभ्यस्तसंज्ञा भवति । जक्षिति जक्षितः ।
लोपो ऽभ्यस्तादन्तिनः ॥ ११० ॥
अभ्यस्तात्परस्य अन्तेर्नकारस्य लोपो भवति । जक्षतिजक्ष्यात् जक्ष्यातां जक्ष्युः । जक्षितु जक्षितात् जक्षितां जक्षतु । अजक्षीत् । अजक्षत् अजक्षतां । अनठस्सिजभ्यस्तविदादिभ्योऽभुवः । इत्यनेन उस् भवति । अज्रक्षुः । भावकर्मणोः । रुद्यते । सुप्यते । इत्यादि । सूङ् प्राणिगर्भविमोचने । सूते सुवाते सुवते । सुवीत सुवीयतां सुवीरन् । सूतां सुवातां सुवतां । सूष्व सुवाथां । सूध्वम् ॥
सूतेः पञ्चम्याम् ॥ १११ ॥
सूतेः पञ्चम्युत्तमे च गुणो न भवति । सुवै सुवावहै सुवामहै। असूत असुवातां । सूयते । हन् हिंसागत्योः । हन्ति ।
ह्यस्तनी में अट् का आगम और गुण होकर अरोदीत्, अरोदी: बना। यह वैकल्पिक होता है अतः - रुदादि से परे दिसि की आदि में 'अत्' होता है ॥ १०८ ॥
अतः अरोदत्, अरोदः बना । ऐसे ही पाँचों के रूप समझिये । ञिष्वप् - सोना । स्वपिति स्वपित: स्वपन्ति । इत्यादि ।
अस्वपीत्, अस्वपत् आदि । श्वस् धातु श्वास लेने अर्थ में है ।
श्वसिति । श्वस्यात् । श्वसितु । अश्वसीत् अश्वसत् ।
प्राणिति । प्राण्यात् । प्राणितु । अप्राणीत्, अप्राणत् । जक्ष् धातु खाने और हँसने अर्थ में है। जक्ष् इति = जक्षिति, जक्षितः । ज अन्ति ।
जक्षादि को अभ्यस्त संज्ञा हो जाती है ॥१०९ ॥
अभ्यस्त से परे अन्ति के नकार का लोप हो जाता है ॥ ११० ॥
अतः 'जक्षति' बना। सप्तमी में जक्ष्यात् । पंचमी में— जक्षितु जक्षितात् । जक्षितां । जक्षतु । ह्यस्तनी में – अजक्षीत्, अजक्षत् | जक्ष अन् है सूत्र १६६ वें से भू को छोड़ कर सिच् अभ्यस्त और विवादि से परे अन् को 'उस्' हो जाता है अत: 'अजक्षुः' बना। भावकर्म में — रुद्यते । सुप्यते । इत्यादि । षूङ् धातु जन्म लेने अर्थ में है । " धात्वादेः षः सः" सूत्र से 'स' हो गया। अनुबंध होने से यह धातु आत्मनेपदी है।
सूते - सू आते ऊ को ८३वें सूत्र से उव् होकर सुवाते, 'सू अन्ते' है 'आत्मने चानकारत' ७९वें सूत्र से नकार का लोप होकर 'सुवते' बना। सुवीत, सुवीयातां सुवीरन् । सूतां, सुवातां, सुवतां । सूधातु को पञ्चमी के उत्तम पुरुष में गुण नहीं होता है ॥ १११ ॥
अतः सुवै, सुवा सुवामहै । असूत । भाव में सुयते । 'छन्' धातु हिंसा और गति अर्थ में हैं।
