________________
२४६
कातन्त्ररूपमाला ते सनादिप्रत्ययान्ता धातुसंज्ञा भवन्ति। अन् विकरण: कर्तरि । अनि च विकरणे इति गुणः । चोरयति चोरयत: चोरन्ति । मत्रि गुप्तभाषणे । 'अनिदनुबन्धानामगुणे' अत एव इदनुबन्धानां धातूनां नुरागमोऽस्ति गुणागुणे प्रत्यये परे । मन्वयते मन्त्रयेने मन्त्रयन्ते । वृञ् आवरणे ।
अस्योपधाया दीर्घो वृद्धि मिनामिनिचट्स ॥२२२ ।। अस्योपधाया दीघों भवति नाम्यन्तानां वृद्धिर्भवति इन् इच् अट् एषु परत: । वारयति बारयत: वारयन्ति । वारयते । भावकर्मणोश्च ।
कारितस्यानामिड्विकरणे ॥२२३ ।। कारितस्य लोपो भवति आमइड्विकरणवर्जिते प्रत्यये परे ।
__ स्वरादेशः परनिमित्तकः पूर्यविधि प्रति स्थानिवत् ॥२२४॥
स्वरादेशः परनिमित्तक: पूर्ववर्णस्य विधि प्रति स्थानिवद्भवति । चोर्यते । वार्यते । गुडि सजि पल रक्षणे । गुण्डयति । सञ्जयति । पालयति । उपधाभूतस्येति किं ? अर्च पूजायां । अर्चयति । चोरयेत् । मन्त्रयेत्। वारयेत् । चोरयतु । मत्रयतां । वारयतु वारयतां । अचोरयत् । अमन्त्रयत । अवारयत । गुण्डयेत् । गुण्डयतु । अगुण्डयत् । संजयेत । संजयतु । असंजयत् । पालयेत् । पालयतु । अपालयत् । अर्चयेत् । अर्चयतु । आयत्। भावकर्मणोश्च । मुण्ड्यते। संज्यते । पाल्यत । अर्च्यत इत्यादि । एवं सर्वमुन्नेयं । इति चुरादिः।
इस सूत्र से 'चोरि' को धातु संज्ञा होकर 'अन् विकरण: कतरि' से अन् विकरण होकर 'अनि च विकरणे' सूत्र २३ से गुण होकर 'चोरयति' बना। मत्रि—गुप्त भाषण करना । 'अनिदनु-बंधानामगुणे' सूत्र ५६ से इकार अनुबंध धातु को नु का आगम होता है गुणी अगुणी प्रत्यय के आने पर । नु का आगम 'मन्त्र' 'चुरादेश्च' सूत्र से इन् प्रत्यय 'ते धातवः' से धातु संज्ञा होकर अन् विकरण और गुण होकर 'मन्त्रयते' बना। वृक्-आवरण करना।
इन् इच् अट् प्रत्ययों के आने पर इसकी उपधा को दीर्घ होता है और नाम्यन्त को वृद्धि होती है ॥२२२ ॥
वृ को वृद्धि होने से वार् इन् होकर धातु संज्ञा होकर अन् विकरण एवं गुण होकर 'वारयति' बना । वारयते इत्यादि । भाव और कर्म में—
आम् और इद् प्रत्यय को छोड़कर अन्य प्रत्यय के आने पर कारित संज्ञक 'इन्' प्रत्यय का लोप हो जाता है ॥२२३ ॥
परनिमित्तक स्वरादेश पूर्व वर्ण की विधि के प्रति स्थानिवत् होता है ॥२२४ ॥ अत: चोर्यते, मन्त्र्यते, वार्यते । गुइ, सज, पल्-क्षण करना।।
इन प्रत्यय, धातु संज्ञा, नु का आगम, अन् विकरण और गुण होकर गुण्डयति । सज्जयति । पालयति । उपधाभूत को ही दीर्घ हो ऐसा क्यों कहा ? अर्च-पूजा अर्थ में है। इन् प्रत्यय होकर गुण होकर 'अर्चयति' । चोरयेत् । मन्त्रयेत । वारयेत् । चोरयतु । मन्त्रयतां । वारयतु । वारयतां । अचोरयत् । अमन्त्रयत । अवारयत । गुण्डयेत् । गुण्डयतु । अगुण्डयत् । संजयेत् । संजयतु । असञ्जयत् । पालयेत् । पालयतु । अपालयत् । अर्धयेत् । अर्चयतु । आर्चयत् ।
