________________
३२४
कातन्त्ररूपमाला
समाङले युवः ।।५७१॥ समाङोः स्रवतेणों भवति । संस्रावः । आस्राव । समाडोरिति किं ? परिस्रवः ।
अवे हषोः ॥५७२ ।। अव–उपपदे हरते: स्यतेश्च यो भवति । हज हरणे । अवहारः । षोऽन्तकर्मणि । अवसाय: ।
दिहिलिहिश्लिषिश्चसिव्यधतीपश्यातां च ॥५७३ ।। एषां णो भवति । दिह उपचये। देहः । लिह आस्वादने । लेहः । श्लिष आलिङ्गने श्लेषुः । श्वस प्राणने श्वास: । व्यध ताड़ने व्याध: । अत्याय: 1 च्युङ् छ्युङ् ज्युङ्ग्युङ् अ॒ङ्गाङ् श्यैङ् गतौ । अवश्यायः । दाय: । पाय: । प्रत्याय इत्यादि।
ग्रहे ॥५७४॥ प्रहर्वा णो भवति । ग्राहो जलचर: ग्रहः ।
हामल ॥५७५ ।। स्वरान्ताद् वृदृगमिग्रहिभ्यश्च अल् भवति घोपवादः ।
हि त्वक् ।।५७६ ॥ ग्रहेगेंहेऽभिधेये तु अग्भवति । गृह्णातीति गृहं । गृहं दाराः ।
नतिखनिरञ्जिभ्य एव शिल्पिनि घुस् ॥५७७ ॥ अभ्य एव शिल्पिनि अभिधेये वुस् भवति । नर्तकः नर्तकी खनक: खनकी । रंज राये।
सम् आङ् पूर्वक त्रु धातु से अण् होता है ॥५७१ ॥ संत्राव: आस्राव, सम् आङ् से ही हो ऐसा क्यों कहा? परिस्रवः ।
___ अव उपपद सहित ह, सो धातु से अण् होता है ॥५७२ ॥ अवहारः अवसायः । दिह, लिह, श्लिष, श्वस, व्यध, इण, शो धातु से परे 'ण' प्रत्यय होता है ॥५७३ ॥
णानुबन्ध से गुण होकर दिह = देहः, लिह = लेहः, श्लिष = श्लेष; श्वस् = श्वास, व्यध = व्याध: अति पूर्वक इण को अत्याय: श्यैड्-गमन करना 'अवश्यायः' दाय: पाय: 'आयिरिच्यादतानां' से आय् हुआ है। प्रत्याय: इत्यादि।
ग्रह धातु से विकल्प से 'ण' होता है ।।५७४ ॥ ग्राहः जलचर: ग्रहः ।
स्वरान्त और वृ दृ गम ग्रह से परे 'अल्' प्रत्यय होता है ॥५७५ ॥ घञ् का अपवाद हो जाता है।
ग्रह धातु से घर अर्थ में अव् प्रत्यय होता है ।।५७६ ॥ संप्रसारण होकर गृहं बनता है।
नृत, खन् रंजि से शिल्पी अर्थ में वुस् प्रत्यय होता है ॥५७७ ।। नर्तक; नर्तकी, खनकः खनकी । रंज-राग करना।
