________________
३४०
कातन्त्ररूपमाला
एषामुपसर्गेऽप्यनुपसर्गेपि नाम्नि अध्यनाम्नि उपपदे क्विपू भवति । उपसीदतीति उपसत् । सत् । सभासत् । सूरदादिः प्रसूः । सूः । अण्डसूः । द्विष् अप्रीतौ । विद्विट् । द्विट् । मित्रद्विट् । द्रुह जिघांसायां प्रधुक् । घुक् । मित्रध्रुक् प्रधुक् गोधुक् । प्रयुक्। युक् अश्वयुक् । संवित् वित् वेदवित् । प्रभित् भित् काष्ठभित् । प्रच्छित् छित् रज्जुच्छित् । प्रजित् जित् अवनिंजित् । अवनी: नी: सेनानीः । विराट् राद् गिरिराट् ।
कर्मण्युपमानेत्यदादौ दृशष्टक्सकौ च ॥ ६७० ॥
कर्मण्युपमाने त्यदादौ उपपदे दृशष्टक्सकौ च भवतः । चकारात् क्विप् च । आ सर्वनाम्नः ।। ६७९ ॥
दृग्दृशदृक्षेषु परतः सर्वनाम्न आकारो भवति । दृशिर् प्रेक्षणे । तमिव पश्यतीति अथवा स इव दृश्यते इति तादृश: । तादृक्षः । तादृक् । यादृश: । यादृक् । यादृक्षः । एतादृशः । एतादृक्ष: । एतादृक् । इदमीः ।। ६७२ ।।
दृगादिषु परत इदमीर्भवति । इदमिव पश्यतीति ईदृशः । ईदृक्षः ईदृक् । किं कीः ||६७३ ॥ दृगादिषु किं कीर्भवति । किमिव पश्यतांति कीदृशः । कीदृक्षः कीदृक् ।
उपसीदति — उपसत् षद् को सीद आदेश हुआ था मूल धातु षद हैं। उपसर्ग के अभाव में 'सत्' बना। नाम उपपद में होने पर सभासत् बना । सूङ् प्राणि प्रसवे - प्रसूः सूः अण्डसूः । द्विष- अप्रीति करना, विद्विद् द्विट्-मित्रद्विट् । द्रुहद्रोह करना प्रद्रुह् लिंग संज्ञा होकर सि विभक्ति में — 'हचतुर्थातस्याधातोः ' इत्यादि २९० सूत्र से द्रुह के द को ध होकर 'दादेर्हस्यगः' सूत्र ३३२ से हकार को गकार होकर प्रधुक् बना । ध्रुक् गुरू ध्रुक् आदि बनते हैं। युज् से - प्रयुक् युक् अश्वयुक् । वित् से — संवित्त वित् वेदवित् । भिद से - प्रभित् भित् काष्ठभित् । छिद् से प्रच्छित् छित् रज्जुछित् । जि से प्रजित् जित् अवनिचित् । नी से --- अवनीः नीः सेनानीः । राज् से - विराट् राट् गिरिराट् बने हैं।
उपमान अर्थ में त्यदादि उपपद में
हैं ॥६७० ॥
होने पर दृश् धातु से टक् और सक प्रत्यय होते
चकार से क्विप् प्रत्यय भी होता है।
दृग् दृश और दृक्ष से परे सर्वनाम को आकार हो जाता है ॥६७१ ॥
दृशिर् — देखना । तमित्र पश्यति अथवा स इव दृश्यते । टक् प्रत्यय से 'तत् दृश् अ' तत् को आकार होकर तादृश बना, क्विप् में तादृश और सक् में कानुबंध होकर 'छशोश्च' सूत्र १२२ से श् को घ् होकर 'षढोक: से' सूत्र ११९ से ष को क् होकर 'नामिकरपरः' इत्यादि सूत्र से क् से परे स को होकर 'कषयोगेशः' नियम से क्ष होकर तादृक्ष बना । दोनों को लिंग संज्ञा होकर सि विभक्ति में तादृशः तादृक् तादृशः बनेंगे। ऐसे ही यत् से यादृशः आदि एतत् से एतादृशः आदि बनेंगे ।
दृग् दृश् और दृक्ष के आने पर इदं को 'ई हा जाता है ||६७२ ॥ इदं इव पश्यति — ईदृश: ईदृक् ईदृक्ष: ।
दृग आदि के आने पर किं को 'की' आदेश होता है ||६७३ ॥ किमिव पश्यति कीदृशः कीदृक् कीदृक्षः ।
