________________
कृदन्तः
३५३
अशू व्याप्तौ । अश्नुते इति अश्नुः । दृ कि विदारणे । दृणातौति दारुः । पणु दाने । सनोतीति । सानुः । अनि प्रादुर्भाव । जायत इहि जानु । यर गतिमामयः । चरतीति चारु: । चट विगतौ । चटतीति चाटुः । 'सर्वधातुभ्य अस्' भनु ज्ञाने । स गतौ । तिज निशाने । रुजो भङ्गे । मन: । सर: । तेज: । रोगः।
भविष्यति गम्यादयः ।।७४३ ।।। औणादिका गभीत्येवमादयः भविष्यति भवन्ति । भविष्यत्कालवृत्तिभ्यः गमादिभ्यः इनादयः स्युरित्यर्थः।
गमेरिन्णिनौ च ॥७४४ ॥ गम्लु गतावित्येतस्माद्धातोरिन्णिनौ भवतः । ग्रामं गमिष्यतीति ग्रामं गमी । ग्राम गामी ।
भवतेश्च ॥७४५ ।। भू सत्तायां इत्येतस्माद्धातोरिन्गिनौ भवत: भविष्यकाले । भविष्यतीति भवी भावी। इत्यादि सर्वमुणादिषु वेदितव्यम् ।
वुण्तुमौ क्रियायां क्रियार्थायाम् ॥७४६ ।। क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे धातोर्पण्तुमौ भवतः भविष्यदर्थे वर्तमानात् । पाचको व्रजति । पक्तुं व्रजति । पक्ष्यामि इति व्रजतीत्यर्थ: । एवं गन्तुं दातुं पातुं धरितुं तरितुं योक्तुं भोक्तुं स्रष्टुं द्रष्टुं प्रष्टुं ।
सहिवहोरोदवर्णस्य ।।७४७ ।। सहिवहोरवर्णस्य ओत्वं भवति धुटि परे। सोढुं । बोढुं ।
'सर्वधातुभ्यः अस्' इस सूत्र से सभी धातु से अस् प्रत्यय होता है। मनुज्ञाने—मनस् = मनः, स्-सरस् = सर; तिज—निशाने—तेजस् = तेजः, रुज से रोगः ।
औणादिक गमी आदि भविष्यत् काल में होते हैं ॥७४३ ।। भविष्यत्कालवर्ती गमादि से इन् आदि प्रत्यय होते हैं।
गम् धातु से इन् णिन् प्रत्यय होते हैं ।।७४४ ॥ ग्रामं गमिष्यति इति ममी, गामी, ग्रामं गमी । इन् गमिन् णिन् से गामिन् बना है।
भू धातु से भविष्यकाल में इन् णिन् प्रत्यय होते हैं ७४५ ॥ भविष्यति इति भविन भाविन् । भवी भावी । उणादि प्रत्ययों में सभी को समझ लेना चाहिये।
क्रिया और क्रिया का अर्थ उपपद में होने पर भविष्यत् अर्थ में वर्तमान धातु से 'वुण' और 'तुम्' प्रत्यय होते हैं ।।७४६ ॥
पच् 'युवुलामनाकान्ता' सूत्र ५५९ से वुण को 'अक' होकर णानुबंध से वृद्धि होकर पाचकः कारक: इत्यादिक बनेंगे तुम् प्रत्यय से—पहुं व्रजति अर्थात् पकायेगा इसलिये जाता है । गन्तुं दातुं पातुं आदि बनेंगे।
सह वह के अवर्ण को धुट के आने पर 'ओ' हो जाता है ॥७४७ ॥ 'होढः' सूत्र से ह को द होकर तुं को दूं होकर मोढुं वोढुं बना है ।
