________________
1
३६३
कृदन्तः
विदो ॥७९९ ॥
यावदित्यनिर्दिष्टवाची यावदित्युपपदे विन्दतेर्जीवतेश्च णम् भवति । यावद्वेदं भुङ्क्ते । यावन्तं लभते तावन्तं भुङ्क्ते इत्यर्थः । यावज्जीवमधीते । यावन्तं जीवति तावन्तं अधीते इत्यर्थः । कर्म्मणि चोपमाने ॥८०० ॥
उपमाने कर्त्तरि कर्मणि चोपपदे धातोर्णम् भवति । चुडक इव नष्टः । चूडकनाशं नष्टः । गुरुरिव अभवत् गुरुभावमभवत् । रत्नमिव निहितं रत्ननिधाय निहितं । निमूलसमूलयोः कषः ||८०१ ॥
निमूलसमूलयोः कर्मणोरुपपदयोः कषतेर्णम् भवति । निमूलकाएं कषति निमूलं कषतीत्यर्थः । समूलका कषति समूलं कषतीत्यर्थः । अभ्रकाषं कषति अभ्रकषतीत्यर्थः । ओदनमिव पक्कः ओदनपाकं पक्कः । इत्यादि प्रयोगादनुसर्त्तव्यम् ।
स्त्रियां क्तिः ||८०२ ॥
धातोर्भावे क्तिर्भवति स्त्रियां । घोषवत्योश्च कृतीति नेट् । भूयते भवनं वा भूतिः । नवनं नुतिः । स्तवनं स्तुतिः । वर्धनं वृद्धिः । धारणं धृतिः । वर्त्तनं वृत्तिः । यजनं इष्टिः । श्रु विश्रवणे श्रवणं श्रुतिः । बुध अवगमने बोधनं बुद्धिः । कारणं कृति भ्रमु अवस्थाने भ्रमणं, पचमोपधाया धुटि चागुणे इति उपधाया दीर्घः भ्रान्तिः । ऋल्यादिभ्योऽपृणातेः क्तेः ॥८०३ ॥
पृणातिवर्जितादृकारान्ताल्ल्वादिभ्यश्च परस्य क्र्तेत्रकारो भवति । कृ विक्षेपे करणं कीर्यत इति वा कीर्णि: । गरणं गीर्णिः । लवनं लूनिः । पृणातेस्तु उरोष्ट्योपधस्य च पृ पालनपूरणयोः पूरणं पूर्तिः । मरणं मूर्तिः ।
'यावत्' पद के उपपद में रहने पर विन्द और जीव् से णम् प्रत्यय होता है ॥७९९ ॥ यावद् वेदु भुंक्ते- जितना मिलता है उतना खाता है यह अर्थ हैं। यावज्जीवं अधीते - जब तक जीता है तब तक पढ़ता है ।
उपमान अर्थवाले कर्ता और कर्म उपपद में होने पर धातु से णम् प्रत्यय होता है ||८०० ॥ चूडक इव नष्ट:- चूड़कनाशं नष्टः । गुरुः इव अभवत् गुरुभावं अभवत्। रत्नमिव निहितं -- रत्ननिधायं निहितं ।
निमूल और समूल कर्म उपपद में होने पर कष् धातु से णम् प्रत्यय होता है ॥८०१ ॥
निमूलका - निमूलं कषति ऐसा अर्थ हैं। समूलकाषं कषति - समूलं कषति । अभ्रकाषं कषति । ओदनमिव पक्व: ओदनपार्क पक्वः । इत्यादि प्रयोग से अनुसरण करना चाहिये ।
धातु से भाव अर्थ में स्त्रीलिंग में 'क्ति' प्रत्यय होता है ॥८०२ ॥
“घोषवत्योश्च कृतीतिनेट्” इस नियम से इद् नहीं होता है। भूयते भवनं वा भूति: 1 कानुबंध हो गया है। नवनं—नुतिः स्तवनं स्तुतिः वर्धनं वृद्धिः धृतिः वृत्तिः यज् – इष्टिः श्रुतिः बुधः बुद्धि, कृतिः 'पंचमोपधाया धुटि चागुणे' सूत्र से उपधा को दीर्घ होने से भ्रान्तिः ।
पृ वर्जित ऋकारान्त और लु आदि से परे क्ति को नकार हो जाता है ॥ ८०३ ॥
-विक्षेपण करना- करणं कीर्यते इति वा कीर्णिः 'ऋदन्ते- रगुणे' से इर् होकर 'इरूरो- रीरूरौ' सूत्र से दीर्घ होकर बना है। ऐसे ही गरणं गीर्णि, लवनं लूनिः । पृ - पालन पूरणयो: 'उरोष्ठ्योपधस्य
