________________
कृदन्त: एखूपपदेषु कृत्र: खो भवति । भयंकरः । ऋतिकर: । मेघंकरः ।
क्षेमप्रियमद्रेष्वण्च ॥६३० ॥ एखूपपदेषु कृत्रः खो भवति अण्च । क्षेमंकर: क्षेमकार: । प्रियंकरः प्रियकार: । मद्रंकर: मद्रकार: ।
'नाग्नि तभवृजिधारितपिदमिसहां संज्ञायाम् ॥६३१॥ गान्युपपदे : संज्ञायणं हो पतति । रथेन तरतीति रथंतरं सामी विश्वं बिभर्तीति विश्वंभरा भूः । पति वृणीते पतिवरा कन्या। धनं जयतीति धनञ्जय: । वसुं धारयतीति वसुन्धरा । शत्रु तापयतीति शत्रुतप: । अरिं दमयतीति अरिन्दम: । शत्रु सहते इति शत्रुसहः ।
गमश्व॥६३२।। नाम्नि उपपदे गमश्च खो भवति संज्ञायां । सुतंगम: । हृदयङ्गमा वाचः ।
उरोविहायसोरुरविही च ।।६३३ ॥ उरोविहायसोरुरविहौ भवत: गमञ्च खो भवति संज्ञायां । उरसा गच्छतीति उरङ्गमः । विहायसा
गच्छतीति विहङ्गमः ।
डोऽसंज्ञायामपि १६३४॥ नाम्नि उपपदे गमेड़ों भक्त्यसंज्ञायामपि । भुजाभ्यां गच्छतीति भुजगः । तुरगः । प्लवगः । पतगः । अध्वगः । दूरगः । पारग: 1 पन्नगः । सुग: । दुर्ग: । नगः । अगः । उरग: । विहगः ।
विहङ्गतुरङ्गभुजङ्गाश्च ।।६३५॥
भयंकर; ऋतिकरः, मेधंकरः। क्षेम प्रिय और मद्र से परे 'कृ' धातु से ख और अण् प्रत्यय होता है ॥६३० ॥ क्षेमंकरः, क्षेमकार: इत्यादि।
नाम उपपद में होने पर तु भृ वृज धृ तप दम सह धातु से संज्ञा अर्थ में ख प्रत्यय होता है ॥६३१ ॥ ___ रथेन तरति—रथंतरं, विश्वं बिभर्ति या सा इति—विश्वभरा—पृथ्वी, पतिं वृणीते या सा पतिवराकन्या, धनं जयतीति धनंजय, वसुं धारयति-वसुंधरा शत्रु तापयति-शत्रुतप: अरिं दमयति अरिंदम. शत्रं सहते---शसहः सर्व सहते इति सर्वसहः-मुनिः। नाम उपपद में होने पर संज्ञा अर्थ में गम धातु से ख प्रत्यय हो जाता है ।।६३२ ॥
सुतंगम: हृदयंगमा वाचः।
उरस् विहायस् को उर विह होकर संज्ञा अर्थ में गम धातु से ख प्रत्यय हो जाता है ॥६३३ ॥
उरसा गच्छति-उरंगम: विहायसा गच्छति-विहंगम: । नाम उपपद में होने पर गम धातु से असंज्ञा अर्थ में भी 'ड' प्रत्यय होता है ॥६३४ ॥
भुजाभ्यां गच्छति— भुजग: तुरगः, प्लवगः इत्यादि । डानुबंध से अन्त्यस्वर को आदि में करके व्यंजन का लोप हो जाता है अत: गम् के अम् का लोप हो गया है।
विहङ्ग तुरङ्ग और भुजङ्ग शब्द ड प्रत्ययान्त निपात से सिद्ध होते हैं ॥६३५ ॥
