________________
३२८
कातन्त्ररूपमाला
दण्डसूत्रवर्जिते प्रहरणवाचके उपपदे धृतोऽञ् भवति । वज्रधा: चक्रधरः । अदण्डसूत्रयोरिति किं । दण्डधारः । सूत्रधारः।
धनुर्दण्डत्सरुलाङ्गलाशयष्टितोमरेषु अहेर्वा ।।५९९ ।। एषूपपदेषु ग्रहेरज्वा भवति । धनुहः धनुहि: । दण्डग्रहः । दण्डग्राहः । त्सरुग्रहः त्सरुग्राहः । लाङ्गलग्रहः । लाङ्गलग्राहः । अङ्कुशग्रह: अङ्कुशग्राहः । यष्टिमह: यष्टिग्राहः । तोमरग्रहः । तोमराहः ।
स्तम्बकर्णयो रमिजपोः ॥६०० ।। स्तम्बकर्णयोरुपपदयोरमिजपिभ्यां अज् भवति । स्तम्बेरमो हस्ती । कर्णेजपः पिशुन: ।
शंपूर्वेभ्यः संज्ञायाम् ॥६०१॥ शंपूर्वेभ्यो धातुभ्य: संज्ञायां अज् भवति । शं करोति इति शंकरः । शंभवः । शंवदः ।
शीडोऽधिकरणे च ॥६०२ ।। अधिकरणे च नाम्नि उपपदे शेते अज् भववति । खे शेते खशयः । चकारात्
पार्श्वपृष्ठादौ करणे ॥६०३॥ पार्श्वपृष्ठादौ करणे उपपदे शोङ अज् भवति । पार्वेन शेते पार्श्वशय: । पृष्ठशय: कुब्जः ।
चरेष्टः ॥६०४॥ अधिकरणे नाम्नि उपपदे चरेष्टो भवति । कुरुषु चरतीति कुरुचर: । एवमटवीचरः ।
वजं धाति इति वधार: । पहं, भाति ही वायर: । हाड र हर्णित ऐसा क्यों कहा ? दण्डधार: सूत्रधारः । इसमें ५८४ सूत्र से अण् प्रत्यय हुआ है । वृद्धि हुई।
धनुष, दण्ड त्सरु, लाङ्गल, अंकुश, यष्टि और तोमर के उपपद में होने पर ग्रह धातु से अच् प्रत्यय विकल्प से होता है ॥५९९ ॥
धनुर्गुणाति इति धनुर्ग्रहः पक्ष में 'कर्मण्यण' सूत्र ५८४ से अण होकर धनुहिः । दण्डग्रहः दण्डग्राह: त्सरुग्रह: त्सरुग्राहः आदि । स्तंब और कर्ण उपपद में होने पर रम् जप धातु से अच् प्रत्यय होता है ॥६०० ।। स्तंबं रमते इति = स्तंबेरमः-हस्ती, कर्णे जपतीति = कर्णेजप:-पिशुन: ।
शं पूर्वक कृ धातु से संज्ञा अर्थ में यच होता है ॥६०१ ।। शं करोति इति = शंकरः । शवदः । शंभवः । अधिकरण और नाम उपपद में होने पर शीङ् धातु से अच् होता है ।६०२ ॥ खे शेते-आकाश में सोता है । खशयः । चकार सेपार्श्व पृष्ठ आदि करण उपपद में होने पर शी से अच् होता है ॥६०३ ॥ पाश्वेन शेते-पार्श्वशय: । पृष्ठशय: = कुजः।
अधिकरण नाम उपपद में होने पर चर से 'ट' प्रत्यय होता है ॥६०४ ॥ कुरुषु धरतीति = कुरुचर: । अटवीचरः । स्त्रीलिङ्ग में कुरुचरी अटवीचरी बनता है ।
