________________
कातन्त्ररूपमाला
दावश्यके ॥५४९ ।।
उवर्णान्तात् व्यण् भवति अवश्यंभावे गम्यमाने । अवश्यं लूयत इति लाव्यं । एवं नाव्यं । भाव्यं । पाघोर्मानसामिधेन्योः ॥५५० ॥
पाधोरित्येतयोर्मान समिधेन्योरर्यथासंख्यं ध्यण् भवति । आयिरिच्यादन्तानामिति आयिप्रत्ययः । पाय्यं । धाय्यं । सामिधेनो ऋक् ।
३२०
प्राङोर्नियोऽसंमतानित्ययोः स्वरवत् ॥५५१ ॥
प्राडोरुपपदयोर्नियो धातोरसंमतानित्ययोर्यथासंख्यं ध्यण् भवति स च स्वरवत् । प्रणाय्यश्चोरः । निग्राह्य इत्यर्थः । यो गार्ह्यपत्यादानीयत इति स चानित्यो रूढितः । आनाय्यो दक्षिणाग्निः । चिकुण्डपः कृतौ ॥५५२ ॥
संपूर्वाच्चिनोतेः कुण्डपूर्वात्पिवतेर्घ्यण् भवति स च स्वरवत् कृतावभिधेये । सञ्चायः क्रतुः । कुण्डपायः क्रतुः ।
राजसूयश्च ।।५५३ ।।
कृतावभिधेयं राजसूय इति निपात्यते । राजा सोतव्यः राजा वा सूयते इति राजसूयः । सान्नाय्यनिकाय्यौ हविर्निवासयोः ॥५५४ ॥
एतौ निपात्येते हविर्निवासयोरर्थयोः । सान्नाय्यं हविः विशिष्टमन्त्रनिकाय्यो निवासः । परिचाय्योपचाय्यावग्नौ ।। ५५५ ।।
एतावस्नावर्थे निपात्येते । परिचाय्योऽग्निः । उपचाय्योऽग्निः ।
अवश्यंभावी अर्थ में उवर्णांत से ध्यण् प्रत्यय होता है ॥५४९ ॥ लु-लाव्यं, नुनाव्यं, भ— भाव्यं ।
पा और धा को मान् सामिधेनी अर्थ में व्यण होता है ॥५५० ॥ 'आयिरिच्यादन्तानाम्' सूत्र से आय् प्रत्यय होता है। पाय्यं धाय्यं ।
प्र और आङ् उपपद में होने पर नी धातु से असंमत और अनित्य में स्वरवत् घ्यण् होता है ॥५५१ ॥
प्रनी य ई को ऐ होकर 'ऐ आय्' से आय् होकर प्रणाय्यः - चौर: निग्राह्य: है ऐसा अर्थ है आनाय्यः दक्षिणाग्निः ।
संपूर्वक चित्र और कुण्ड पूर्वक पा धातु से कृदन्त में ध्यण् प्रत्यय होता है । १५५२ ॥ और वह स्वरवत होता हैं। सञ्चायः क्रतु, कुंडपाय्यः क्रतुः ।
यज्ञ अर्थ में राजसूय निपात से होता है ॥ ५५३ ॥
राजा सोतव्यः अथवा राजा सूयते 'राजसूय:' ।
हविस् और निवास अर्थ में 'सान्नाय्य' 'निकाय्य' निपात से बनते हैं ॥५५४ ॥ हविः । विशिष्ट मंत्र निकाय्य: निवासः ।
सान्नाय्य
परिचाय्य, उपचाय्य से अग्नि अर्थ में निपात से सिद्ध होते हैं ||५५५ ॥ परिचाय्य: उपचाय्यः
अग्निः ।
