________________
३१८
कातन्त्ररूपमाला
सूर्यरुच्या व्यथ्याः कर्त्तरि ॥५३७ ॥
एते कर्त्तरि निपात्यन्ते । सरति सूते वा लोकानिति सूर्य: । रोचत इति रुच्यः । व्यथ दुःखभयचलन योः । न व्यथते इति अव्यथ्यः ।
भोध्यौ नदे ॥ ५३८ ॥
एतौ कर्तरि नदे निपात्येते । भिनत्ति कुलानीति भिद्यः । उज्झत्युदकमित्युध्यः । युग्यं च पत्रे ॥५३९ ॥
युग्यमिति निपात्यते पत्रे वाहनार्थे । युज्यते अनेनेति युग्यं ।
कृष्टपच्यकुप्यसंज्ञायाम् ॥५४० ॥
एते निपात्यन्ते संज्ञायां । कृष्टे स्वयमेव पच्यन्ते कृष्टपच्या व्रीहयः । कुप्यं सुवर्णरजताभ्यामन्यत् । ऋवर्णव्यञ्जनान्ताद् घ्यण् ।।५४१ ।।
ऋवर्णान्तात् व्यञ्जनान्ताद्धातोः घ्यण् भवति । णकार इद्वद्भावार्थ: । घकारञ्चजो: कर्गों इत्यर्थः । कार्यं । स्तृङ् आच्छादने । निस्तार्य । श्लोक लोचृ दर्शने । आलोक्यं आलोच्यं । वाद्ये । कृप कृपायां । कृपे । से लः । कल्प्यं ।
I
चजो: कगौ धुद्घानुबन्धयोः ॥५४२ ॥
चजो: कगौ यथासंख्यं भवतः धुटि धानुबन्धे परे । वाक्यं पाक्यं योग्यं भोग्यं ।
सूर्य रुच्य अव्यथ्य शब्द निपात से सिद्ध होते हैं ॥ ५३७ ॥ सूर्य:, रुच्यः, अव्यथ्यः ।
भिद्य, उध्य नद अर्थ में निपात से बनते हैं ॥ ५३८ ॥ जो तटों को भेदन करे वह भिद्यः, जो उदक को छोड़े — उध्यः ।
वाहन अर्थ में 'युग्य' निपात से बनता है ॥५३९ ॥ जिसके द्वारा ले जाया जाय - वह, युग्यं ।
कृष्ट पच्य और कुप्य संज्ञा अर्थ में निपात से सिद्ध होते हैं ॥५४० ॥ जो जोते हुये क्षेत्र में स्वयं ही पक जाते हैं वे 'कृष्टपच्याः' । धान्य । कुप्यं - सुवर्ण रजत से भिन्न को कुप्य कहते हैं ।
ऋवर्णान्त और व्यञ्जनान्त धातु से ध्यण् प्रत्यय होता है ॥५४१ ॥
कारानुबंध इचवत् भाव के लिये है और घकारानुबंध 'चजो: कगौः' इत्यादि ५४२ सूत्र के कार्य के लिये है ।
कृ— कार्य "वृद्धिरादौसणे" सूत्र से वृद्धि होकर शब्द बने हैं। स्तृड्ढकना = निस्तार्य, लोकृ लो- देखना आलोक्यं आलोच्यं वाद्यं । कृप - कृपा अर्थ में = 'कृपे रो ल:' सूत्र से ऋ के र् को लू होकर कल्प्यं बना ।
धुट् घानुबंध प्रत्यय के आने पर चको क और ज को ग होता है ॥ ५४२ ॥
=
योग्यं,
भुज् =
वच्– वाक्यं, पच् = पाक्यं, युज् = योग्यं, युज्
भोग्यं ।
