________________
कातन्त्ररूपमाला
न स्वरादेः॥४४५ ॥ स्वरादेदीघों न भवति इन् चण् परे । आतिथपत् । वेदापयति । अविवेदपत् ।
रशब्द ऋतो लघोळञ्जनादेः॥४४६ ॥ व्यञ्जनादेरनेकाक्षरस्य लिङ्गस्य लघो: ऋतो रशब्दादेशो भवति इनि परे । पृथ प्रख्याने । पृथु करोति प्रथयति । अपिप्रथत् । मृदुं करोति मृदयति । अमिम्रदत् । दृढं करोति द्रढयति । अदिद्रढत् । कृशं करोति क्रशयति । अचिक्रशत्। भृशं करोति भ्रशयति अबिभ्रशत् । परिवृढं करोति परिवढयति पर्यविवदत् । इत्यादि।
पृथु मृदं दृढं चैव कृशं च भृशमेव च । परिपूर्व वृद्ध चैव धडेतानविषौ स्मरेत् ॥१॥
धातोश्च हेतौ ॥४४७॥ हेतुकर्तृकव्यापारे वर्तमानाद्धातोः कारितसंज्ञक इन् भवति । उवर्णस्य जान्तस्याफ्वर्गपरस्यावणे इत्यभ्यसावर्णस्य इकार: ।। दीघों लघोरस्वरादीनामिति दीर्घः । भवति कश्चित्तमन्य: प्रयुक्ते भावयति भावयते । भावयेत् । भावयतु । अभावयत्। इन्व्यञ्जनादेरुभयमित्युक्तत्वात् सर्वेषामिन्प्रत्ययानामुभयपदित्यम् ।। अबीभवत् । भावयाचक्रे । भावयिता। भाव्यात् । भारयिषीष्ट । भावयिष्यति । भावयिष्यते। अभावयिष्यत् अभावयिष्यत । पाचयति । अपीपचत् । एधयति ऐदिधत् । नन्दयति । अननन्दत् । संसयति असनसत् ।
इन और चण् के आने पर स्वर की आदि को दीर्घ नहीं होता है ।।४४५ ॥
आतिथपत् । अविवेदपत् । इन् के आने पर व्यञ्जनादि अनेकाक्षर लघु लिंग के ऋ को रकार हो जाता है ॥४४६ ॥
पृथ-प्रख्यान करना । पृथु करोति = प्रथयति, ऋ को र हुआ है अपिप्रथत् । मृदुं करोति - प्रदयति । अभिग्नदत् । दृढं करोति = द्रढ़यति । अदिद्रढत् । कृशं करोति = क्रशयति । अचिक्रशत् । भृशं करोति = प्रशयति, अबिभ्रशत् । परिवृढं करोति = परिवढयति । पर्यविवढत् । इत्यादि। शनोकार्थ----पृथु, मृदु, दृढ, कृश, भृश और परिवृढ ये छह हैं जिनके ऋ को र होता है ।३१ ॥
अथ प्रेरणार्थक धातु का प्रकरण हेतु कर्तक व्यापार में वर्तमान धातु से कारित संज्ञक 'इन्' प्रत्यय होता है ॥४४७ ॥
कोई होता है और अन्य कोई उसको प्रेरणा देता है। इस अर्थ में कारित संज्ञक 'इन्' होता है और हुआता है। 'दी? लघोरस्वरादीनां' २२२ सूत्र से वृद्धि होकर भी इ है 'औ आव्' से 'भावि' बना 'ते धातवः' से धातु संज्ञा होकर अन् विकरण और गुण करके भावयति बना 'इन्यजादेरुभयम्' सूत्र ३७ से इनंत धातु उभयपदी होती हैं अत: भावयते । ऐसे ही दसों लकारों में देखिये।
भावयति, भावयते । भावयेत्, भावयेत । भावयतु, भावयतां । अभावयत्, अभावयत । सूत्र २१५ से दीर्घ हुआ 1 अबीभवत् । भावयाञ्चकार भावयाचक्रे । भावयिता ! भाव्यात, भावयिषीष्ट । भावयिष्यति, भावयिष्यते । अभावयिष्यत्, अभावयिष्यत ।
पच-पाचयति—पकवाता है । पाचयति । अपीपचत् । एधयति । ऐदिधत् । नन्दयति । अननन्दत् । संसयति । असत्रंसत्।
