________________
तिङन्तः
चाय: किर्भवति चेक्रीयिते परे । अत्यर्थं चायति चेक्रीयते । अत्यर्थं तुदति तोतुद्यते । ऋत ईदन्तश्च्विचेक्रीयितयन्नायिषु ॥४२६ ॥
ऋदन्तस्य च्चिचैक्रीयितयन् आयिषु परत ईदन्तो भवति ।। मेम्रीयते। मोमुच्यते । रोरुध्यते । बोभुज्यते । योयुज्यते । ततन्यते । संमन्यते । चेक्रीयते ।
जपादीनां च ॥ ४२७ ॥
जपादीनामभ्यासस्यान्तो ऽनुस्वारागमो भवति चेक्रीयिते परे । जपजभदहदंशभञ्जपश षडेते पादय: । जप मानसे भृशं पुनः पुनर्ता गर्हितं जपति जञ्जप्यते । जभ भी गात्रविनामे । भृशं पुनः पुनर्वा जमति जञ्जभ्यते । दह भस्मीकरणे दंदाते। दंश दशने। दंदश्यते। भजो अवमदने । भृशं भनक्ति बम्भज्यते । पश इति सौत्रो धातुः । भृशं पशति । पंपश्यते ।
चरफलोरुच्च परस्यास्य ॥ ४२८ ॥
चरफलोरभ्यासस्यान्तो ऽनुस्वारागमः परस्यास्योच्च भवति चेक्रीयिते परे । अभ्र व मन चर रिवि थिवि गत्यर्थाः । भृशं पुनः पुनर्वा गर्हितं चरति चञ्चूर्यते । पंफुल्यते । वेत्रीयते । ऋमतो रीः ।।४२९ ॥
ऋमतो धातोरभ्यासस्यान्तो री आगमो भवति । चेक्रीविते परे । ग्रही उपादाने – गृहिज्या इत्यादिना संप्रसारणम् । भृशं पुल नर्वा तं गृह्णाति गृह्यते नृगा। नृतेश्चेक्रीयिते ॥ ४३० ॥ भवति चेक्रीयिते परे । नरीनृत्यते । परीपृच्छयते । चोचूर्यते । एवं सर्व
नृतेर्नकारस्य णकारो न
२९५
वेदितव्यं ।
इति चक्रीतिप्रकरणम् ॥
अत्यर्थं चायति - चेकीयते । अत्यर्थं तुदति = तोतुह्यते ।
च्चि चक्रीयित यिन और आय, प्रत्यय के आने पर ऋदन्त के अंत में 'ई' हो जाता है ॥४२६ ॥ मेम्रयते । मोमुच्यते । रोरुध्यते । बोभुज्यते । योयुज्यते । ततन्यते । मंमन्यते । चेक्रीयते । चेक्रीयित प्रत्यय के आने पर जपादि को अभ्यास के अंत में अनुस्वार का आगम हो जाता है ॥ ४२७ ॥
निंदा अर्थ में— जपादि से क्या-क्या लेना ? जप, जभ, दह, दंश, भञ्ज और पश ये छह धातु लेना चाहिये। जप- मानस में जपना भृशं पुनः पुनर्ला, गर्हितं जपति = जंजप्यते । जभ् जृंभी जंभाई लेना । जज्ञ्जभ्यते । दह-- भस्म करना । ददाते । दंश-काटना दंदश्यते । भअवमर्दन - तोड़ना । भृशं भनक्ति = बम्भज्यते । पशं यह धातु सूत्र में है । भृशं पर्शात = पंपश्यते ।
=
चक्रीति प्रत्यय के आने पर चर फल के अभ्यास के अंत में अनुस्वार आगम और पर के अकार को उकार हो जाता है ॥ ४२८ ॥
अवभ्रमभ्र चर रिविधिवि धातु- गत्यर्थ हैं। भृशं-गर्हितं वा चरति = चर्यते । पंफुल्यते । चक्रीति के आने पर ऋकारांत के अभ्यास के अंत में री का आगम होता है ॥४२९ ॥
भृशं ग्रह्णाति जरीगृह्यते । नृती- नृत्य करना ।
चक्रीति में नृत के नकार को णकार नहीं होता है ॥४३० || नरीनृत्यते । परीपृच्छयते । चोचूर्यते। इसी प्रकार से सभी रूप बना लेना चाहिये । इस प्रकार से चेक्रीयित प्रकरण समाप्त हुआ ।
