________________
२२६
कातन्त्ररूपमाला
विद: पर आम् भवति तत: कृञ् प्रयुज्यते पञ्चम्यां । आमि विधेरेवेति गुणो न भवति । विदांकरोतु विदांकुरुतात् विदांकुरुतां विदांकुर्वन्तु । विदांकुरु । अवेत् अवित्तां अविदन् ।
विदादेर्वा ॥१३६ ।। विद आदन्ताद् द्विषश्चान् उस् वा भवति हस्तन्यो । अविदुः । विद्यते । एवं ह्यस्तन्यां । आदन्तात् । प्सा भक्षणे । अप्सात् अप्सातां । अप्सन् !
आकारस्योसि ॥१३७॥ आकारस्य लोपो भवति उसि परे । अप्सुः । रा ला आदाने । अलात् अलाता अलान् अलुः । अरात् अरातां अरान् अरु: । द्विष् अप्रीतौ । अद्वेट् अद्विष्टां अद्विषन् अद्विषुः । भावकर्मणो:-रायते । लायते । प्सायते । द्विष्यते।
समो गमच्छप्रच्छिसश्रुवेत्त्यर्तिदशाम्॥१३८ ॥ सम: परेषामात्मनेपदं भवति । संविते । संविदाते संविदते।
वेत्तेर्वा ॥१३९॥ वेत्ते: परस्यांतेरियं भवति । संविद्रते । संविदीत संविदीयातां संविदीरन् । संवित्तां संविदातां संविदतां संविद्रतां । समवित्त समविदातां समविद्रत समविदत ।। इण् गतौ । एति इत: ।
इणश्च ॥१४० ।। आम के आने पर 'आमि विधेरेव' इससे गुण नहीं होता है । विदांकरोतु विदांकुरुतात्, विदांकुरुता विदाकुर्वतु । आम् कृ, नहीं होने पर वेत्तु वित्तां विदन्तु । अवेत् अवित्ता अविदन् ।
विद और आकारांत धातु और द्विष के परे विकल्प से अन् को उस् हो जाता है ॥१३६ ॥
अविदुः बना । भाव कर्म में विद्यते । आकारांत धातु से-प्सा धातु खाने अर्थ में है। प्साति, प्सात: प्सान्ति । प्सायात् । प्सातु । अप्सात् अप्साता अप्सा अन्, अप्सा, उस् ।
उस् के आने पर आकार का लोप हो जाता है ॥१३७ ॥ अप्सान, अप्सुः । रा, ला धातु लेने अर्थ में है। लाति । लायात् । लातु, अलात् अलातां, अलान् अलुः । राति । रायात् । रातु । अरात् अरातां अरान्, अरुः । द्विष् अप्रीति अर्थ में है। द्वेष्टि द्विष्टः द्विषन्ति । द्विष्यात् द्वेष्टु । अद्वेद अद्विष्टां अद्विषन, अद्विषु । भावकर्म में रायते । लायते । प्सायते । द्विष्यते ।
सम उपसर्ग से परे गम्, ऋच्छ, प्रच्छ, स श्रु विद्, क्र और दृश् धातु आत्मनेपदी हो जाते हैं ॥१३८ ॥
संविते संविदाते संविदत्ते। विद् के परे 'अन्ते' के आने पर विकल्प से 'इ' को 'इर' हो जाता है ॥१३९ ॥
संविद्रते बना । संविदीत । संवित्ता, संविदाता, संविदतां संविदतां । समवित्त । इण् धातु गति अर्थ में है—एति इतः । इ अन्ति है।
स्वरादि अगुण विभक्ति के आने पर इण् को य हो जाता है ।।१४० ॥
