________________
९०
कातन्त्ररूपमाला
कारसंयोगान्ती लुप्तावप्यलुप्तवद्भवतः पूर्वविधौ दीर्घादिके कर्तव्ये । नकारग्रहणं राजन्शब्दार्थम् । भवान् । भवन्तौ । भवन्तः ।
भवतो वादेरुत्वं सम्बुद्धौ ॥ २७९ ॥
उदनुबन्धस्य भवन्त्शब्दस्य वादेरुत्वं भवति वा सम्बुद्धौ । हे भोः । सन्निपातलक्षणविधिरनिमित्तं तद्विघातस्य । यो यमाश्रित्य समुत्पन्नः स तं प्रति सन्निपातः । हे भवन् । हे भवन्तौ । हे भवन्तः । भवन्तं । भवन्तौ । भवतः । भवता । भवद्भ्यां । भवद्भिः । इत्यादि । एवं भगवन्त् अघवन्त् शब्दौ । सम्बुद्धि विना गोमन्त् धनवन्त् यावन्तु तावन्त् एतावन्तु इयन्तु कियन्त् प्रभृतयः । एते शब्दाः केन प्रकारेण सिद्धाः । भगं ज्ञानं । भगमस्यास्तीति भगवान्। अयं पापमस्यास्तीति अघवान् । गावोऽस्य सन्तीति गोमान् । धनमस्यास्तीति धनवान् । तदस्यास्तीति मंत्वंत्विन् इति वन्तुप्रत्ययः ।
यहाँ लुप्त हुए नकार का ग्रहण राजन् शब्द के लिये किया गया है अर्थात् राजन् शब्द में नकार का लोप हो जाता है। अतः यहाँ नकार का लोप न होकर भवान् बना ।
भवन्त् + औ = भवन्तौ, भवन्तः । संबोधन में- भवन्त् + सि
उकार अनुबंध सहित भवन्त् शब्द के 'व' को संबोधन में विकल्प से 'उ' हो जाता है ॥ २७९ ॥
इसमें 'संयोगांतस्य लोप:' से तू का लोप 'लिंगांतनकारस्य' से न का लोप होकर संधि और सि का विसर्ग होकर हे भो बना, विकल्प से हे भवन् बना ।
सन्निपात लक्षण विधि बिना निमित्त के ही उसके विघात के लिये हो जाती हैं। जो जिसका आश्रय लेकर उत्पन्न हुआ है वह उसके प्रति सत्रिपात कहलाता है। मतलब यहाँ हे भोः में नकार तकार का लोप बिना निमित्त के ही हुआ अतः वह सत्रिपात विधि हैं।
भवन्त् + शस्, भवन्त् + भ्याम् 'व्यंजने चैषां निः' सूत्र से नकार का लोप हुआ । भवतः भवद्भ्याम्
बना ।
भवान्
भवन्तौ हे भोः, हे भवन् । हे भवन्तौ । भवन्तम् भवन्तौ
भवन्तः
भवते
हे भवन्तः ! भवतः
भवतः
भवतः
भवता
भवद्भ्याम्
भवद्भिः
भवति
इसी प्रकार से भगवन्तु और अधवन्तु शब्द चलते हैं ।
भगवान् भगवन्तौ हे भगोः ! हे भगवान् ! हे भगवन्तौ ! भगवन्तम्
भगवन्तौ
भगवन्तः भगवते
हे भगवन्तः 1
भवद्भ्याम्
भवद्भ्याम्
भवतो:
भवतोः
भगवद्भ्याम्
भगवद्भ्यः
भगवतः
भगवद्भ्याम् भगवद्भ्यः
भगवतः
भगवतो:
भगवताम्
भगवता
भगवद्भ्याम्
भगवति भगवतो:
भगवत्सु
सम्बोधन के बिना गोमन्त्, धनवन्तु यावन्तु तावन्तु एतावन्तु इयन्त् और कियन्त् आदि शब्द
चलते हैं ।
भगवतः
भगवद्भिः
भवद्भ्यः
भवदुद्भ्यः
भवताम्
भवत्सु
प्रश्न – ये शब्द किस प्रकार से सिद्ध हुए हैं ?
उत्तर -- भग- ज्ञान, ऐसा भग जिसमें हैं वह भगवान् कहलाता है। अघ- पाप, अघ जिसमें है वह अघवान् है। गायें जिसके हैं वह गोमान् हैं। धन इसमें है वह धनवान् है ।
एतद् – यह इसके हैं वह एतावान् आदि। इन शब्दों में 'मत्वत्विन्' से वन्तु प्रत्यय हुआ है।
१. यः संक्रुद्धेः सकारमाश्रित्योत्पन्नः स उकारस्तं संबुद्धेः सकारं प्रति सत्रिपातः अयं सन्निपातलक्षणविधिः । तद्विघातस्य संबुद्धिसिलोपस्य अनिमित्तं हेतुर्न भवतीत्यर्थः । वाम्शसोरिति सूत्राद्वा इति वर्तते ॥
