________________
:
१९०
कार्तरूपमाला
बह्वल्पार्थात्कारकाच्छस्वा मङ्गले गम्यमाने ।। ५४९ ।।
बह्वर्थात् अल्पार्थाच्च परः शस्प्रत्ययो वा भवति मङ्गले गम्यमाने । बहून् देहि । बहुशो देहि । एवं अल्पशो देहि अल्पं देहि । स्तोकशो देहि, स्तोकं देहि । शतशो देहि, शतं देहि । सहस्रशो देहि, सहस्त्रं देहि । लक्षशो याचते, लक्षं याचते ।
वारस्य संख्यायाः कृत्वसुच् ।। ५५० ॥
वारस्य संबन्धिन्याः संख्यायाः परः कृत्वसुच् प्रत्ययो भवति । उकार उच्चारणार्थः । कृत्वसुच्प्रत्ययान्ता अव्ययानि स्युः । पश्च वारान् भुङ्क्ते पञ्चकृत्वः । एवं गणकृत्वः । कतिकृत्वः । बहुकृत्वः । एवं सप्तकृत्वो गच्छति । दशकृत्वो ददाति शतकृत्वो याचते । सहस्रकृत्वो मन्यते इति । द्वित्रिचतुर्भ्यः सुच् ॥ ५५१ ।।
वारस्य संबन्धिभ्यो द्वित्रिचतुर्भ्यः परः सुच् प्रत्ययो भवति । द्वौ वा भुङ्क्ते द्विर्भुङ्क्ते । त्रिर्भुङ्क्ते । चतुर्भङ्क्ते ।
संख्याया अवयवान्ते तयद् ॥ ५५२ ॥
संख्याया अवयवान्तार्थे तयद् प्रत्ययो भवति । द्वौ अवयवों यस्य असौ द्वितयः । त्रितयः । चतुष्टयः । पञ्चतयः । सुप्ततयः ।
परिमाणे तयद् ॥ ५५३ ॥
परिमाणेऽर्थे तयट् प्रत्ययो भवति । चत्वारि परिमाणानि यस्य चतुष्टयं । एवं द्वितयं त्रितयं । द्वित्रिभ्यामयद् ।। ५५४ ॥
बहु अर्थ से और अल्प अर्थ से परे मंगल अर्थ गम्यमान होने पर शस् प्रत्यय विकल्प से हो जाता है || ५४९ ॥
बहून् देहि-बहुत देवो, उसमें बहुशः, अल्पशः । स्तोकं देहि, स्तोकशः शतशः, सहस्रशः, लक्षशः इत्यादि ।
वार अर्थ में संख्या से परे 'कृत्वसुच्' प्रत्यय होता है ॥ ५५० ॥
I
यहाँ प्रत्यय में उकार उच्चारण के लिये है। कृत्वसुच् प्रत्यय वाले शब्द अव्यय हो जाते हैं पञ्चवारान् भुङ्क्ते = पञ्चकृत्वः एवं गणकृत्वः कतिकृत्व, बहुकृत्वः, सप्तकृत्वः दशकृत्वो ददाति दस बार देता है। शतकृत्वो याचते सौ बार माँगता है। सहस्रकृत्वो मन्यते हजार बार मानता I वार अर्थ में द्वित्रि, चतुर से परे सुंच् प्रत्यय होता है ॥ ५५१ ॥ द्वौं वारी भुंक्ते = द्विः भुंक्ते, त्रि, चतुः बन गया।
संख्या के अवयव अर्थ के अन्त में 'तंयद्' प्रत्यय होता है ॥ ५५२ ॥
अवयव यस्य असौ द्वि + ओ तय, द्वितय, त्रितय चतुष्टयः, पञ्चतयः सप्ततयः इत्यादि । परिमाण अर्थ में तयट् प्रत्यय होता है ॥ ५५३ ॥
चत्वारि परिमाणानि यस्य चतुष्टयं द्वितयं, त्रितयं ।
द्वित्रि से परे समूह अर्थ में 'अयट्' प्रत्यय होता है ॥ ५५४ ॥
