________________
तद्धितं
१७५
मृगस्य इदं मांस मार्ग । सौकरं । कौमारं । पुत्रस्येदं पौत्रं । दैवं । पौरुषं । यून इदं यौवन । एवमादिर्यस्येति गणो गृह्यते । चक्षुषा गृह्यते चाक्षुषं रूपं । एवं श्रावणः शब्दः । रासनो रस: । स्पार्शन: स्पर्श: । दृषदि पिष्टा दार्षदा: सक्तवः । उलूखलेन क्षुण्णा औलूखलास्तण्डुलाः । अश्रुह्यते रथ: आयो रथः । चतुर्भिाते चातुर शकटं। चतुर्दश्यां दृष्टश्चातुर्दशो राक्षसः । त्रिविद्य एवं विद्यः । पटोर्भाव: पाटवं । लाघवं । कौशलमित्यादि।
तेन दीव्यति संसृष्टं तरतीकण चरत्यपि ।
पण्याछिल्पानियोगाच्च क्रीतादेरायुधादपि ॥२॥ तेन दीव्यति तेन संसृष्टं तेन तरति तेन चरतीत्यर्थे पण्यात् शिल्पात् नियोगान्च क्रीतादेरायुधादअपीतीकण् प्रत्ययो भवति । तेन दीव्यतीत्यत्र इकण । अक्षेर्दीव्यति आक्षिकः । एवं गिरिणा दीव्यति गैरिकः । दाण्डिकः । तेन संसृष्टमित्यादि । दया संसृष्टं दाधिकमौदनं । एवं क्षैरिकः । ताक्रिकः । घार्तिक: । शातिरिकः । सार्पिषिक: । लावणिकः । मारिचिकः । तेन तरतीत्यत्रापि । उडुपेन तरतीति औपिकः। एवं वाहित्रिकः । द्रोण्या तरतीति द्रौणिकः । गोपुच्छिक: ! नाना तरतीति नाविकः ।
'चित्रयाचन्द्रयुक्तया युक्तः कालः' ऐसा विग्रह है।
चित्रा +टा 'नक्षत्रयोगा' अण पूर्व को वृद्धि आकार का लोप होकर लिग सज्ञा होकर विभक्ति आकर 'चैत्र;' बना। ऐसे ही विशाखामा पपुक यु-त. काल पैसाख । देउया चन्द्रयुक्तया युक्तः काल, ज्योछः । आषाढया चन्द्रयुक्तया युक्त: काल: आधाढः । अवणेन चन्द्रयुक्तेन युक्तः कालः 'श्रावणः । भाद्रपदया चन्द्रयुक्तया युक्तः कालः भाद्रपदः । अश्वयुजा चन्द्रयुक्तेन युक्त. कालः, आश्वयुज: । कार्तिकः, मार्गशिरः, माघ: फाल्गुन: इत्यादि इसी प्रकार से सर्वत्र समझ लेना।
समूह अर्थ में अण–युवतीनां समूहो अण् प्रत्यय होकर युवति + आम् विभक्ति का लोप, पूर्व स्वर को वृद्धि, इकार का लोप, लिंग संज्ञा होकर सि विभक्ति आकर नपुंसक लिंग में 'यौवतं' बना । एवं हसानां समूह: हांसं. ऋषीणां समूहः आष, मृगानां समूह मार्ग । इत्यादि।
वह इसके देवता हैं इस अर्थ में अण् । __ जिनो देवता अस्य इति, जिन + सि विभक्ति का लोप होकर पूर्व स्वर को वृद्धि एवं अकार का लोप होकर लिग विभक्ति आने से 'जैन:' बना । ऐसे ही शिवो देवता अस्य इति शैव: आदि बन गये।
तद वेत्ति उसको जानता है इस अर्थ में अण्
जिन वेत्ति इति जिन+ अम् विभक्ति का लोप पर्व स्वर को दीर्घ अकार का लोप, लिंग संज्ञा होकर सि विभक्ति आकर 'जैन:' बना। छन्दो वलि अधीत ता छन्द को जानता है। अर्थ में 'छांदसः' बना, व्याकरण वेत्ति अधीते वा वैयाकरण । यहाँ ५६४वें सूत्र से ऐ का आगम हुआ
तस्येदं. उसका यह हैं इस अर्थ में अण प्रत्यय होता है। मुगस्य इद मार्ग, सकरस्य इदं मांस सौकर । पुत्रस्य इदं पौत्र, देवस्य इदं दैवंपुरुषस्येदं पौरुयं । यून: इदं यौवनं । आदि शब्द से अन्य और भी अर्थों में अण् प्रत्यय होता है जैसे चक्षुपा गृह्यते चक्षुम्+टा विभक्ति का लोप होकर वृद्धि होकर 'चाक्षुप' बना । ऐसे ही श्रवणाभ्या श्रूयते श्रावणः शब्दः सनया गृह्यते रासन: स्पर्शन गृह्यते स्पार्श: । दृर्षाद पिष्टा दार्पदाः । पत्थर पर पीसा गया सत्त, मसाला आदि । उलूखलेन क्षुण्णा:-उलूखल से कूटा गया, 'ओलूखला: ताला: । अश्वः ऊहाते रथ: आश्चः ।
