________________
११८
कातन्त्ररूपमाला
त्यासु । एवं तद्शब्द: । सा । ते । ता: । इत्यादि त्यदशब्दवद्रूपं । एवं यद् एतद् शब्दौ । धकारान्तः स्त्रीलिङ्गो वीरुध्शब्दः । वीरुत्, वीरुद् । वीरुधी । वोरुधः । इत्यादि । एवं समिध्प्रभृतयः । इति धकारान्ताः । नकारान्त: स्त्रीलिङ्ग सीमनशब्दः । सीमा। सीमानौ । सीमान: । अघुटि । अवमसंयोगेत्यादिना अलोप: । सीम्नः । इत्यादि । एवं पंचन्शब्दादीनां पूर्ववत् । इति नकासन्ता; । पकारान्तः स्त्रीलिङ्गोऽपशब्दः । तस्य बहुवचनमेव ।
अपश्च ॥३३८ ।। अप् इत्येतस्य उपधाया दीपों भवति असम्बुद्धौ घुटि परे । आप: । अप: ।
अपां भेदः ।।३३९ ।।। अपां दो भवति विभक्ती भे परे । अन्दिः । अभ्यः । अद्भ्यः । अपां । अप्सु । इति पकारान्तः । फकारबकारान्तावप्रसिद्धौ । भकारान्तः स्त्रीलिङ्गः ककुभशब्दः । ककुप्, ककुन्छ । ककुभौ । ककुभः । इत्यादि ।
सीने
'घुटि चासंबुद्धौ' सूत्र १७७वें से 'न्' की उपधा दीर्घ होकर एवं नकार का विभक्ति का लोप होकर 'सीमा' बना।
अघुट् स्वर वाली विभक्ति में कुछ अन्तर है। सीमन् + शस्
“अवमसंयोगादनोऽलोपोऽलुप्तवच्च पूर्वविधौ" इस २५०वें सूत्र से व, म, संयुक्त न होने से 'अन्' के अकार का लोप होकर 'सीम्नः' बना।
सीमन्–हद, मर्यादा सीमा सीमानौ सीमानः ।
सीमध्याम सीमभ्यः हे सीमन् हे सीमानौ हे सीमानः | सौम्नः सीमभ्याम्
सीमभ्यः सीमानम् सीमानौ सीम्मः सीम्नः सीम्नोः सीम्नाम्
सोम्ना सोमभ्याम् सीमभिः । सीम्नि, सीमनि सीम्नो: सीमसु पञ्चन् आदि शब्दों के रूप स्त्रीलिंग में पूर्ववत् पुल्लिङ्ग के समान ही चलेंगे। पञ्च । पञ्चभ्य: । पञ्च । पञ्चभ्यः । पञ्चभिः । पञ्चानाम् । पञ्चसु ।
इस प्रकार नकारान्त शब्द हुए, अब पकारान्त स्त्रीलिंग अप् शब्द है। यह अप् शब्द बहुवचन में ही चलता है।
अप् + जस्
असंबुद्ध घुट के आने पर 'अप' की उपधा को दीर्घ हो जाता है ॥३३८ ॥ अत: आप् + अस्=आप: बना। अप् + शस् = अप: । अप्+भिस है। ___'भ' विभक्ति के आने पर अप के 'प्' को 'द्' हो जाता है ॥३३९ ॥ अत: 'अद्भिः ' बना। आपः अद्धिः
अपाम् अद्भ्यः
अद्भ्यः फकारांत, बकारान्त शब्द अप्रसिद्ध हैं। अब भकारान्त स्त्रीलिंग 'ककुभ' शब्द है। ककुभ् + सि सि का लोप होकर ‘पदांते धुटा प्रथम:' सूत्र से प्रथम अक्षर
अपः
