________________
માએ બચ્ચાને પાંખમાં લીધું અને પવનની ડમરી ચઢી. આકાશમાં વીજળીના ઝબકારા થયા. કાળાંભમ વાદળો ચઢી આવ્યા ને બારે મેઘ તૂટી પડ્યા.
“ધર્મ તો મારો સ્વભાવ છે” એ યુધિષ્ઠિર-મુખે બોલાયેલું વાક્ય ખરેખર વાક્ય-શિરોમણિ કહી શકાય.
વર્તમાનકાળમાં “ધર્મની પ્રતિષ્ઠા કરવાની તાતી જરૂર ઘરઘરમાં અને ઘટઘટમાં ઊભી નથી થઈ શું? બધી જ આપત્તિઓ-ધર્મક્ષેત્રની, સામાજિક ક્ષેત્રની કે રાજકીય ક્ષેત્રની-ને દૂર કરવાની તાકાત માત્ર ધર્મમાં છે એ વાત આજનો દેશ અને પ્રજાનો સંચાલક બુદ્ધિજીવી વર્ગ જેટલી વહેલી સમજે તેમાં પ્રજાનું વધુ હિત છે, અન્યથા પ્રજાની સરિયામ પાયમાલી જણાય છે.
ધર્મની પુનઃપ્રતિષ્ઠા ધર્મની વ્યાખ્યા કરતાં ધર્મજ્ઞોએ કહ્યું છે કે દુર્ગતિમાં પડતા જીવને જે પકડી રાખે તે ધર્મ છે. 'दुर्गतिप्रपतज्जन्तुधारणात् धर्म उच्यते ।
અનાદિકાલીન વાસનાઓનું જોર, વર્તમાનકાળમાં પુણ્યનો વિચિત્ર ઉદય અને બાહ્ય અશુભ નિમિત્તોનો સંપર્ક-આ ત્રણનો સંગમ થાય એટલે અચ્છા અચ્છા આત્માઓ પણ દુર્ગતિઓમાં પડવા લાગે. ઉપર્યુક્ત ત્રણમાંના કોઈ પણ એકનો સ્પર્શ જ ભયાનક છે તો ત્રણેયનો સંગમ તો કેટલો ભયાનક બની જતો હશે ! તેમાં ય એકલું વાસનાનું જોર હોય તો પણ જો તેની સાથે પુણ્યનો ઉદયકાળ ન ભળે તો તે જોર કદાચ શાન્ત પડી પણ જાય. વળી પુણ્યનો ઉદયકાળ જોડે મળે તો ય જો અશુભ નિમિત્તોનો સંપર્ક ન થાય તો ઊગરી જવાના ઘણા ચાન્સીસ રહે છે. પણ જેને અશુભ નિમિત્તોનો સંગ થાય છે એ તો મોટો ધર્માત્મા હોય તો ય એક વાર તો રહનેમિ, નંદિષેણ કે અષાઢાભૂતિ આદિની જેમ ગબડી પડે છે.
આમ દુર્ગતિમાં જીવોને પડતાં અટકાવવાનું, તેમને પકડી રાખવાનું, તેમની ધારણા કરવાનું કામ જે કરે છે તેનું નામ ધર્મ છે.
ધર્મ બે બાજુથી જીવની ધારણા કરે છે. તે અશુભ નિમિત્તોમાં ન ફસાય તે માટે બાહ્ય શુભ નિમિત્તોના ઢગલા (ક્રિયાકાંડો વગેરે) ઊભા કરી દે છે જેને વ્યવહાર-ધર્મ કહેવાય છે. અને આંતરિક દુનિયામાં વાસનાઓ જોર ન મારે, સાવ નષ્ટ થઈ જાય તે માટે ચિત્તશુદ્ધિને સાધી આપતા ધ્યાનાદિને રજૂ કરે છે જેને નિશ્ચય-ધર્મ કહેવાય છે.
ધર્મ એ દરેક જીવની ધારણા કરે છે. પ્રત્યેક જીવને દુર્ગતિમાં પડતો અટકાવવાનું કામ તે કરે છે. પછી તે એકેકા જીવ દ્વારા અનેકાનેક જીવોની ધારણા કરે છે.
એક જીવનું એવા પ્રકારનું જીવન બને કે જેથી તેની દુર્ગતિ- પતનમાંથી ધારણા થાય તો તે ઉચ્ચ પ્રકારનું જીવન બીજા અનેક જીવો ઉપર જોરદાર ચોટ મારવા લાગી જાય છે. એથી તે બધા જીવો પણ ઉચ્ચ પ્રકારનું જીવન જીવવા લાગે છે. આમ ધર્મ એક દ્વારા અનેકોની પણ ધારણા કરે છે. જો એક જીવનું ધર્મી જીવન અનેકોની યથાયોગ્ય ધારણા ન કરી શકે તો સમજી રાખવું કે તેના પોતાનામાં વસ્તુતઃ ધર્મપ્રવેશ થયો નથી.
સ્વધર્મ સ્વયં ઉપદેશ છે સ્વમાં પ્રવેશેલો ધર્મ તે જ ખરો ધર્મ છે જે સર્વમાં ધર્મપ્રવેશની મૂંગી પણ પ્રેરણા કરવા લાગી જાય છે, છેવટે સર્વમાં અધર્મનો સંચાર તો નથી જ કરતો.
જે સ્વીય ધર્મ બીજાઓમાં અંશતઃ પણ અધર્મ-સંચાર કરે તે સ્વીય ધર્મનું નિરીક્ષણ જરૂરી બની ધર્મ તો મારો સ્વભાવ છે
જૈન મહાભારત ભાગ-૨
૨૨
