________________
કમાલ તો એ વાતની છે કે આ દુર્ભાવ પણ દૂરના-પરાયા-માણસો તરફ જેટલો નથી જાગતો તેટલો નજીક-નજીકના માણસો ઉપર જાગે છે. તેમાંય જે સાવ નજીકના છે; બા-બાપુજી, પત્ની, પુત્રો વગેરે કે જેઓ પોતે વધુમાં વધુ સહન કરે છે તેઓ જ દુર્ભાવનો ભોગ બની જાય છે. તેમના પ્રત્યે જ એટલી બધી અપેક્ષાઓ રાખવામાં આવે છે કે તેઓ ગમે તેટલી અપેક્ષા પૂરી કરે તો ય અનેક અપેક્ષાઓ ઊભી જ રહે છે. તે માટે અધીરાઈ આવે છે અને છેલ્લે આવેશ-જોરદાર ગુસ્સો અને ધોધમાર સલાહ, શિખામણ અને ડહાપણની વાતો ‘વડીલ” તરીકેના અધિકારથી થવા લાગે છે.
આમ દુર્ભાવના દાનનું ચક્ર આપણા તરફથી શરૂ થાય છે અને નિકટના સ્નેહીજનો કે સ્વજનો દ્વારા પ્રત્યાઘાત રૂપે દુર્ભાવ વછૂટતાં તે ચક્ર પૂરું થાય છે.
સજાતીય વ્યક્તિ પ્રત્યે જ સામાન્યતઃ સવિશેષ દુર્ભાવ જાગતો હોય છે તેનું ખૂબ જ સુંદર દષ્ટાંત અકબર-બિરબલના એક વાર્તાલાપમાં જોવા મળે છે.
અકબરે બિરબલને પૂછ્યું કે, “કૂતરો અત્યંત વફાદાર પ્રાણી હોવા છતાં તેની જોઈએ તેટલી કદર થવાને બદલે માનવો તેને હ...હ... કેમ કરતા હશે ?” - બિરબલે તરત એક મોટો અરીસો અને એક કૂતરો મંગાવ્યા. અરીસાની સામે જેવો કૂતરાને ખડો કર્યો કે તરત જ તે અરીસામાં પોતાના જાતભાઈને જોઈને જોરજોરથી ભસવા લાગ્યો અને તેની સાથે ઉગ્રતાથી લડવા લાગ્યો.
બિરબલે અકબરને કહ્યું, “જહાંપનાહ ! પોતાના જાત-ભાઈ પ્રત્યેનો આ ધિક્કારભાવ જ વફાદારી ઉપર પાણી ઢોળી નાંખે છે.”
અકબરને આ વાત બરોબર સમજાઈ ગઈ. | નિકટના સ્વજનો પ્રત્યેની વધુ પડતી અપેક્ષા, અધીરાઈ અને આવેશમાંથી આપણા હૈયે દુર્ભાવ જાગે છે એ વાત જો નિશ્ચિત થઈ જતી હોય તો હવે રોગ પકડાઈ ગયો. જો આપણે એમના તરફની વધુ ને વધુ અપેક્ષાઓનો સદંતર ત્યાગ કરી દઈએ તો અધીરાઈ અને છેલ્લે આવેશ ઉત્પન્ન થવાનો કોઈ સવાલ જ ઊભો થતો નથી.
વધુ પડતી અપેક્ષાઓ શાંત કરી દેવા માટે એક વાત સતત વિચારવી કે, “તેઓ મારા માટે કેટકેટલું કરે છે? મને એ કેમ દેખાતું જ નથી? છેવટે તેઓ પણ માણસ છે. મારે તેમની પાસે ઢોરવૈતરું તો કેમ જ કરાવાય? મારા માટે તેઓ જેટલું કરે છે તેટલું બીજાઓ પોતાના વડીલો કે સ્વજનો માટે ય કરતા હશે કે કેમ તે સવાલ છે. તો શા માટે મારે જ તેમના કામની કદર કરવી ન જોઈએ ? અને ઉપરથી વધુ ને વધુ અપેક્ષા રાખવી જોઈએ? હું જ જ્યાં બેકદર છું ત્યાં સામી વ્યક્તિ બેકદર બને તો તેમાં વાંધો લેવાનો કે અકળાઈ જવાનો અને વડીલશાહીનો ક્રૂર અધિકાર જમાવવાનો મને શો હક્ક છે ?”
આ વિચાર ‘અપેક્ષા'ને નિર્મૂળ કરશે. પછી તરત જ આપણા હૈયામાં સામી વ્યક્તિ પ્રત્યે સભાવ જાગવા લાગશે. પછી તરત જ તેના પ્રત્યાઘાત રૂપે સામી વ્યક્તિના હૈયામાં સભાવ જાગશે. પછી હણાઈ ગયેલી કૌટુંબિક શાંતિની પુન:પ્રતિષ્ઠા થશે, હરાઈ ગયેલી નીંદ આવવા લાગશે, ઝેર થઈ ગયેલું ભોજન અમૃત બનશે, સહુના મોં હસમુખ બનશે.
આ ભાવ-દાનની શરૂઆત વડીલે જ કરવાની છે. જે વધુ સમજદાર હોય તે જ શરૂઆત કરે
બળદેવ મુનિ, રથકાર અને હરણિયું
ધર્મ તો મારો સ્વભાવ છે
૨૧૧
જૈન મહાભારત ભાગ-૨
