________________
५४४
भगवतीस्त्रे दिति । 'एगरसे' एकरसा परमाणौ तिक्तादीनामन्यतमस्यैव सत्वात् , 'दुफासे' द्विस्पर्शः शीतोष्णस्निग्धरूक्षाणामन्यतमयोरविरुद्धयोः द्वयोः संभवत् द्विस्पर्शः तत्र च विकल्पाश्चत्वारः शीतस्य स्निग्धेन रुक्षेण वा सह क्रमेण योगाइ द्वौ, एवउष्णस्यापि स्निग्वेन रूक्षेण वा सह योगाद् द्वाविति चत्वारः, शेषाम्तु गुरुलघुकर्कशमृदुकाः स्पर्शाः वादरणामेव भवन्तीति न ते अत्र गृह्यन्ते । 'तं जहा' तद्यथा तिक्तादि पांच रसो में से कोई एक ही रसवाला होता है और 'दुफासे' शीन, उष्ण, स्निग्ध और रूक्ष इन चार रूपों में से कोई से अबिरुद्ध दो स्पों वाला होता है इन चार स्पों में से अविरोधी दो स्पशों के होने में यहां चार विकल्प-भंग होते हैं जो इस प्रकार से हैं शीत का स्निग्ध के साथ और रुक्ष के साथ क्रमशः योग करने पर दो भंग होते हैं तथा उष्ण का भी इसी प्रकार से स्निग्ध और सक्ष के साथ क्रमशायोग करने पर दो भंग होते हैं, इस प्रकार से चार भंग हो जाते हैं-कहने का तात्पर्य ऐसा है कि शीत के साथ पर माणु में स्निग्ध और रूक्ष रह सकते हैं तथा उष्ण के साथ भी स्निग्ध
और रूक्ष रह सकते हैं इस प्रकार से चार स्पों के ४ भंग यहां कहे गये है। परमाणु में अविरोधी दो ही स्पर्श पाये जाते हैं शीत के साथ उष्णस्पर्श का और उष्णस्पर्श के साथ शीत का विरोध है इस लिये यदि परमाणु में शीत-स्पर्श रहता है तो वहां स्निग्ध स्पर्श भी रह सकता है और यदि स्निग्ध स्पर्श यहां नहीं हो तो रूक्ष स्पर्श वहां रह તરેખા અને મીઠે એ પાંચ રસે પૈકી કઈ એક જ રસવાળા હોય છે. 'दफासे' शीत-3-5 अनु निय-शिशु म ३६४१२ आयार ना સ્પશેવાળા હોય છે. આ ચાર સ્પર્શેમાંથી અવિરેધી બે સ્પર્શીના હોવાથી અહિયાં ચાર વિકલ્પ–સંગે થાય છે. જે આ પ્રમાણે છે.–શીતનું સ્નિગ્ધની ચિકાશની સાથે અને રૂક્ષની સાથે ક્રમથી ગ કરવાથી બે ભંગ થાય છે. તેમ જ ઉષ્ણુનું પણું આજ રીતે નિગ્ધ અને રૂક્ષની સાથે કમથી ચોગ કરવાથી બીજા બે ભાગે થાય છે. એ રીતે ચાર અંગે બને છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-શીતની સાથે પરમાણુમાં સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ રહી શકે છે. તથા ઉષ્ણની સાથે પણ સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ રહી શકે છે. એ રીતે ચાર સ્પના ૪ ચાર ભંગ ઉપર બતાવ્યા છે. પરમાણુઓમાં અવિરેધી બે જ સ્પર્શ મળે છે. ઠંડા સાથે ઉoણ સ્પશને તથા ઉષ્ણુ સ્પર્શ સાથે ઠંડા સ્પર્શને પરસ્પર વિરોધ છે. તેથી જે પરમાણુમાં શીત સ્પર્શ રહે તે નિષ્પ સ્પર્શ પણ રહી શકે છે. અને જે ત્યાં સિનગ્ધ સ્પર્શ ન હોય તે રૂક્ષ સ્પર્શ ત્યાં રહી શકે
