________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०२० उ०५ १०१ पुद्गलस्य वर्णादिमत्वनिरूपणम् ५६१ स्पर्शेषु भवन्ति द्विस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, त्रिस्पर्श चत्वारो भङ्गाः ४, चतुःस्पर्श एको भङ्गः १ इति सर्वसङ्कालनया नभङ्गा भवन्तीति ।
द्विमदेशिकस्कन्धे वर्णगन्धरसस्पर्शान् विभागशो दर्शयित्वा निभदेशिकस्कन्धे तेषां विभागशो दर्शयन्नाह-'तिपएसिए थे' इत्यादि । 'तिपए सिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने' त्रिप्रदेशिकः खलु सदन्त ! स्कन्धः कतिवर्णः त्रयः परमाणन: प्रदेशा अवयवतया विद्यन्ते यस्य स्कन्धस्यानयविनः स त्रिपदेशिका स्कन्धः स च कतिवर्णः तस्मिन् कियन्तो वर्णाः कृष्णादयः, कियन्तो गन्धाः, कियन्तो रसा स्तिक्तादयः, कियन्तः स्पर्शाः कर्कशादयः सन्तीति प्रश्नः उत्तरमाह-'जहा' ये नौ भंग स्पर्श को लेकर के होते हैं तात्पर्य ऐसा है कि द्विस्पर्श में ४ भंग, त्रिस्पर्श में ४भंग और चार स्पों में एक भंग हुआ है कुल मिलकर ९भंग स्पर्श के सम्बन्ध हो जाते हैं।
द्विप्रदेशिक स्कन्ध में वर्ण, गन्ध, रस और स्पशों को विभागशः प्रकट करके अब सूत्रकार त्रिप्रदेशिक स्कन्ध में उन्हें विभागशः प्रकट करते हैं उसमें गौतम ने प्रभु से ऐसा पूछा है-'तिप्पसिए णं भंते ? खंधे कइन्ने' हे भदन्त ! जो स्कन्ध तीन प्रदेशों वाला है अर्थात् तीन परमाणुओं के संयोग से जन्य हुआहै वह कितने वर्णों वाला कितने गंधों वाला, कितने रसों वाला और कितने स्पों वाला होता है ? अर्थात् जिस स्कन्ध रूप अवयवी के तीन परमाणु रूप प्रदेश अवयव रूप से हैं ऐसे उस त्रिप्रदेशी स्कन्ध में कितने कृष्णादि वर्ण, सुरभि आदि रूप कितनी गंध, कितने तिक्तादिक रस और कितने कर्कश आदि स्पर्श होते हैं ? इस फासेसु' मा शत २५शन न न न मने छ. उपानु तात्यय में छ કે-બે પ્રદેશી સ્પર્શમાં ૪ ચાર ભંગ ત્રણ સ્પર્શમાં ૪ ચાર ભંગ અને ચાર સ્પર્શીને એક ભંગ થાય છે. એ રીતે કુલ મળીને સ્પર્શના ૯ ભંગ બને છે.
ક્રિપ્રદેશી સ્કંધમાં વર્ણ, ગંધ, રસ સ્પર્શીને કમથી બતાવીને હવે સૂત્રકાર ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં કમથી વર્ણાદિ પ્રકાર બતાવવા માટે સૂત્ર ४३ छे. तमा गौतम स्वामी प्रभुने मे पूछ्यु छ है-'तिप्पएसिए णं भंते ! खंधे कइवन्ने भगवन् त्रय प्रशारे २४ थे। छे मात ३ પરમાણુના સંગથી બન્યા છે. તે કેટલા વર્ષોવાળા, કેટલા ગધેવાળા કેટલા રસવાળા અને કેટલા સ્પર્શીવાળા હોય છે. અર્થાત્ જે સ્કન્ધ રૂપ અવયવીને ત્રણે પરમાણુ રૂપ પ્રદેશ અવયવ રૂપે છે, એવા એ ત્રણ પ્રદેશવાળા સ્કંધમાં કૃષ્ણાદિ કેટલા વર્ષો, સુંગધ વિગેરે કેટલા ગધે તીખા, કડવા વિગેરે કેટલા રસો અને કર્કશ નિગેરે કેટલા સ્પર્શી હોય છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે
भ० ७१
