________________
७४८
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે અતિપ્રસંગ થાય છે. તે અતિપ્રસંગ આ કે જીવત્વ તો મુક્તાત્મામાં પણ સમાન રીતે રહ્યું હોવાથી તેઓને પણ કર્મબંધ માનવો પડે.
આમ કર્મબંધની યોગ્યતાને જીવત્વસ્વરૂપ માની શકાતી નથી. તો કેવી માનવી? એવી માનવી જોઈએ કે સિદ્ધાત્મામાં ન હોય અને સંસારીઆત્મામાં હોય, એટલે ગ્રન્થકાર કહે છે કે એ યોગ અને કષાયસ્વરૂપ છે. આશય એ છે કે કર્મબંધ પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, રસબંધ અને પ્રદેશબંધ આમ ચાર પ્રકારે થાય છે. આમાંથી પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધ યોગથી થાય છે તથા સ્થિતિબંધ ને રસબંધ કષાયથી થાય છે. એટલે પરિપૂર્ણ બંધમાટે યોગ્યતાને યોગ અને કષાય ઉભયસ્વરૂપ માનવી પડે છે. આ યોગ્યતા પ્રબળ હોય ત્યારે દોષો તીવ્ર હોય છે અને આ યોગ્યતા નબળી પડે ત્યારે દોષો મોળા પડે છે. એટલે સહજમળરૂપ આ યોગ્યતા અલ્પ થવા પર ગાઢતર મિથ્યાત્વરૂપ પ્રબળદોષ દૂર થઈ મંદ મિથ્યાત્વરૂપ બને છે. આ ગાઢતર મિથ્યાત્વ અમુક અપેક્ષાએ ઉત્કટ વિષયેચ્છારૂપ છે. એટલે એ રવાના થવા પર મુક્તિદ્વેષ રવાના થવાના કારણે મુક્તિઅદ્વેષ આવે છે.
શંકા કર્મબંધની યોગ્યતા જો યોગ અને કષાયરૂપ છે, અને એની અલ્પતા થવા પર જો મુક્તિઅદ્વેષ આવે છે, તો તો દરેક એકેન્દ્રિયજીવમાં મુક્તિઅદ્વેષ માનવો પડશે, પછી ભલે ને એ જીવ અચરમાવર્તમાં રહ્યો હોય, કારણ કે પંચેન્દ્રિયજીવની અપેક્ષાએ એકેન્દ્રિયજીવના યોગ અને કષાયો અતિ અતિ અલ્પ હોય છે.
સમાધાનઃ તમારી શંકા સાચી છે, એટલે જ ગ્રન્થમાં આત્માની યોગ-કષાય નામની યોગ્યતા એમ જે કહ્યું છે એમાં યોગ-કષાય એટલે યોગ અને કષાય જ નથી લેવાના, પણ આત્માની યોગરૂપે પરિણમવાની યોગ્યતા અને કષાયરૂપે પરિણમવાની યોગ્યતા લેવાની છે. આશય એ છે કે અત્યંત મદહોશ-તીવ્ર કામાતુર યુવતી ભારે
