________________
બત્રીશી-૧૨, લેખાંક-૭૧
૭૬૭ અર્થાત એનાથી તો વધારે પ્રબળ કલ્યાણપરંપરા ઊભી થાય એમાં કોઈ શંકા જ રહેતી નથી. | મુક્તિ એ ઉપેય (= મેળવવાની ચીજ) છે. જ્ઞાનયોગ- ક્રિયાયોગ એ ઉપાય છે. એટલે અહીં મુક્તિનોકઉપેયનો અદ્દેષ કહ્યો એના ઉપલક્ષણથી ઉપાયનો જ્ઞાન- ક્રિયાયોગનો અદ્વૈષ પણ સમજી લેવાનો. એ અદ્વેષથી પણ કલ્યાણપરંપરા છે. અને પછી ક્રમશઃ જ્ઞાનયોગક્રિયાયોગની રુચિ પ્રગટે તો તો વિશેષરૂપે કલ્યાણપરંપરા થાય છે એમ સમજવું.
શંકાઃ રાગ અને દ્વેષ તો અંધકાર – પ્રકાશની જેમ પરસ્પર વિરોધી બાબતો છે. એટલે દ્વેષ ખસે તો રાગ આવી જ જાય. તેથી “મુક્તિદ્વેષ ખસવાથી મુક્તિઅદ્વેષ આવે છે એવું કહેવાય છે એમાં મુક્તિઅદ્વેષ એ મુક્તિરામસ્વરૂપ જ છે, જેમ કે અંધકાર ખસવાથી જે આવે તે પ્રકાશ હોય છે. વળી મુક્તિ અષનું ફળ પણ તમે કલ્યાણપરંપરા કહો છો અને મુક્તિરાગનું પણ એ જ ફળ કહો છો. તો બંનેને અલગ અલગ માનવા કરતાં મુક્તિરાગને જ મુક્તિ અદ્વેષરૂપ માનવો જોઈએ. અર્થાત્ મુક્તિદ્વેષ, મુક્તિઅદ્વેષ અને મુક્તિરાગ.. આવી ત્રણ અવસ્થાઓ માનવા કરતાં પહેલાં મુક્તિદ્વેષ, અને એ ખસવા પર મુક્તિરાગ આવી બે અવસ્થાઓ જ માનો ને.
સમાધાન : આવી શંકા બરાબર નથી, કારણ કે શાસ્ત્રોમાં મુક્તિઅદ્વેષને એક પ્રકારનો જ કહ્યો છે જ્યારે મુક્તિરાગના ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા છે.
આશય એ છે કે રાગ અને દ્વેષ અંધકાર – પ્રકાશની જેમ પરસ્પર વિરોધી નથી, પરંતુ સ્વતંત્ર પરિણામો છે. નહીંતર તો શાસ્ત્રોમાં ન રાગ, ન દ્વેષની ભૂમિકાને માધ્યચ્ય તરીકે જે કહેલ છે તે અસંગત બની જશે. એમ વીતરાગ-વીતદ્વેષ અવસ્થા પણ અશક્ય
