________________
બત્રીશી-૧૩, લેખાંક-૭૪
૮૦૧
સૂક્ષ્મતાથી વિચારવી, નહીંતર અહીંની કાળભેદે અનુષ્ઠાનભેદ અને આગળની આશયભેદે અનુષ્ઠાનભેદ.. આ બે વાતોનો પરસ્પર વિરોધ થઈ જાય.
શંકા : કર્તાભેદે અનુષ્ઠાનભેદ કહ્યો. વળી આ અનુષ્ઠાનભેદ તરીકે વિષાનુષ્ઠાન, ગરાનુષ્ઠાન, અનનુષ્ઠાન, તદ્વેતુઅનુષ્ઠાન અને અમૃતઅનુષ્ઠાન આમ પાંચ ભેદ કહ્યા છે. કાળ ભેદ તો ચરમાવર્ત અને અચરમાવર્ત એમ બે જ પ્રકારે કહ્યો છે. એટલે એના આધારે તો આ પાંચ ભેદ હોઈ શકે જ શી રીતે ?
સમાધાન ઃ આ પાંચમાં ત્રીજું અનુષ્ઠાન જે છે એ તો અનનુષ્ઠાન છે, એનો અર્થ જ કે એ ‘અનુષ્ઠાન' જ નથી. અને અમૃતઅનુષ્ઠાન તો અત્યંત વિરલ હોવાથી એની વિવક્ષા ન કરીએ તો વિષ-ગર અને તદ્વેતુ આ ત્રણ જ અનુષ્ઠાન રહે છે. આમાં પણ આલોકસંબંધી અબાધ્ય ભૌતિક અપેક્ષા હોય તો વિષ અને પરલોકસંબંધી એ હોય તો ગર.. અને બાધ્યકક્ષાની એ અપેક્ષા હોય તો તદ્વેતુઅનુષ્ઠાન આમ ભેદ છે. અલબત્ બાધ્યભૌતિક અપેક્ષા પણ આલોક કે પરલોક સંબંધી.. એમ બન્ને પ્રકારની સંભવે જ છે. તેમ છતાં એ બેના ભેદની વિવક્ષા ન કરીને એમાં જેમ ‘તદ્વેતુ’ એમ એક જ પ્રકાર કહ્યો છે એમ અબાધ્યભૌતિક અપેક્ષામાં પણ એ ભેદની વિવક્ષા ન કરીએ તો વિષ-ગર બંનેને એક વિષરૂપે કહી શકાય છે. એટલે છેવટે બે જ મુખ્ય ભેદ રહ્યા.. વિષ અને તદ્વેતુ. એમાં અચરમાવર્તમાં વિષઅનુષ્ઠાન અને ચરમાવર્તમાં તદ્વેતુ અનુષ્ઠાન.. એટલે જ આગળ કહેશે કે ચ૨માવર્તમાં પ્રાયઃ કરીને તદ્વેતુઅનુષ્ઠાન જ હોય છે. અને ક્યારેક અનાભોગથી અનનુષ્ઠાન હોય છે ને ક્યારેક અમૃતઅનુષ્ઠાન હોય છે. આમ, આ ભેદોમાં પણ કાળભેદ જ મુખ્ય બની રહે છે. આ વાતો પરથી એ પણ સમજાય છે કે ચરમાવર્તમાં વિષ-ગરઅનુષ્ઠાન સંભવતા નથી, અને અચરમાવર્તમાં તદ્વેતુ
te
