________________
૮૬૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે સ્વરૂપે પણ રાગ પ્રગટવા માંડે છે. “મારા ભગવાને કહેલું અનુષ્ઠાન', કેવું સુંદર નિર્દોષ અનુષ્ઠાન', “ફરીફરી કરવાનું મન થાય એવું અનુષ્ઠાન...” આવી બધી પ્રીતિ એ “સ્વરૂપે રાગ તરીકે અહીં અભિપ્રેત છે. આવો અનુષ્ઠાનરાગ જ તહેતુ અનુષ્ઠાનનું બીજ છે જે અભવ્યાદિને ન હોવાથી અતિવ્યાપ્તિનો પ્રશ્ન રહેતો નથી.
શંકા : અભવ્યાદિને એવો સદનુષ્ઠાનરાગ કેમ થતો નથી?
સમાધાન : બાધા પામવાના ઘસાતા જવાના સ્વભાવવાળી સૌભાગ્ય વગેરે ફળની વાંછા એ બાધ્ય ફળાપેક્ષા. આથી બાધ્ય ફળાપેક્ષા સદનુષ્ઠાન પર રાગ કરાવનારી બને છે. આ બાધ્ય ફળાપેક્ષા પ્રજ્ઞાપનાને ઉપદેશને આધીન હોય છે. આશય એ છે કે અચરમાવર્તમાં રહેલી ભૌતિક ફળાપેક્ષા મુક્તિષના કારણે અબાધ્ય હોય છે અને એ જ કારણે ઉપદેશની યોગ્યતા પણ હોતી નથી. બાધ્ય ફળાપેક્ષા ચરમાવર્તમાં હોય છે જ્યારે જીવ ઉપદેશને યોગ્ય બન્યો હોય છે. તેથી, ઉપદેશની અસર ઝીલવાની યોગ્યતા હોવાથી એ અપેક્ષાએ અહીં ઉપદેશને આધીન કહી છે.
વળી આ બાધ્ય ફળાપેક્ષા કારણ તરીકે મુક્તિઅષની અપેક્ષા રાખે છે. અર્થાત્ બાધ્ય ફળાપેક્ષા મુક્તિઅષજન્ય હોય છે. બાધ્યફળાપેક્ષા એટલે બાધ્યત્વ વિશિષ્ટ-ફળાપેક્ષા. આમાં ફળાપેક્ષા કે જે વિશેષ્ય છે, તે તો જીવને ઉદયમાં રહેલા અનંતાનુબંધી કષાયાત્મક રાગજન્ય હોવાથી મુક્તિઅદ્વેષજન્ય હોતી નથી. તેથી સવિશેષણન્યાયે મુક્તિ-અષજન્યત્વ બાધ્યત્વાત્મક વિશેષણમાં માનવાનું રહે છે. અર્થાત્ મુક્તિઅદ્વેષ ફળાપેક્ષાને બાધ્ય બનાવે છે. અને આ બાધ્ય ફળાપેક્ષા સદનુષ્ઠાનરાગને જન્માવે છે.
શંકાઃ ચરમાવર્તવર્તી જીવ ધર્માનુષ્ઠાન ન કરતો હોય તો પણ એની ભૌતિકઅપેક્ષાઓ બાધ્ય હોવાથી સદનુષ્ઠાનરાગ પેદા કર્યા કરશે
