________________
૮૫૦
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે સહકૃત ભૌતિક અપેક્ષા આલોક સંબંધી હોય કે પરલોક સંબંધી.. સદનુષ્ઠાનરાગ તો સમાન રીતે જ પેદા થાય છે. માટે, હેયઅનુષ્ઠાનોમાં અપેક્ષાભેદે જેમ વિષ અને ગર એવા ભેદ કહ્યા છે એમ ઉપાદેયઅનુષ્ઠાનમાં અપેક્ષાભેદે અનુષ્ઠાનભેદ કહ્યા નથી. પણ “તદ્હેતુ એક જ અનુષ્ઠાન કહેલ છે એ જાણવું. એટલે જ ઉભયલોકસંબંધી અપેક્ષાવાળાને પણ તહેતુ જ છે.
હવે અનનુષ્ઠાન-સંનિપાતગ્રસ્ત પુરુષને જેમ બધી રીતે અનવ્યવસાય (=બેખબરદારી) હોય છે એમ અનુષ્ઠાન અંગે સર્વથા બેખબરદારી એ સમ્મોહ છે. આવા સમ્મોહથી થતું અનુષ્ઠાન અનનુષ્ઠાન કહેવાય છે. કારણ એ અનુષ્ઠાન જ નથી. આશય એ છે કે જેમ સંનિપાતનો રોગી પોતે જે કાંઈ બોલે કે કરે છે એની પાછળ એનું કોઈ સારું કે નરસું પ્રયોજન હોતું નથી, વગર પ્રયોજને જ બકવાસ કે ચાળા કરતો હોય છે, એમ જીવ ક્યારેક સંમોહના પ્રભાવે ભૌતિક કે આધ્યાત્મિક કોઈપણ પ્રયોજન વિના ધર્માનુષ્ઠાન કરતો હોય છે. વળી સંનિપાતનો રોગી જેવા શબ્દો કે ક્રિયા કરતો હોય એવા ભાવ અંદર હોતા નથી. જેમ કે ગાળ બોલતો હોય પણ અંદર કોઈ તિરસ્કાર હોતો નથી. ક્રોધીની જેમ આંખ કાઢતો હોય પણ અંદર ગુસ્સો હોતો નથી. એ રીતે સંમોહના પ્રભાવે જીવ બોલાતાં સૂત્રો કે કરાતી ક્રિયાને અનુરૂપ ભાવ ધરાવતો હોતો નથી.
પડિલેહણા કરે પણ અંદર દયા જયણાનો કોઈ ભાવ નહીં. ઇરિયાવહિયા સૂત્ર બોલે-મિચ્છામિ દુક્કડે કહે, પણ એના શબ્દોના અર્થનું કોઈ સંવેદન નહીં. ચૈત્યવંદન-ગુરુવંદન કરી લે, પણ ભક્તિનો અંશ પણ અંદર સ્પર્ધો ન હોય.
આમ પ્રયોજન-આંતરિક પરિણામ વગેરે રૂપ ક્રિયોચિતભાવાત્મક જે કોઈ અધ્યવસાય, એ બધાનો અભાવ હોવો એ સર્વતોડનધ્યવસાય છે. આવા બધા જ પ્રકારના ભાવનો અભાવ
