________________
૮૨૦
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે વળી એ પ્રાપ્તિકાળથી જ કલ્યાણ કહ્યું છે. જો વિષ-ગર સંભવતા હોય તો કલ્યાણ શી રીતે ? માટે ચરમાવર્તમાં વિષ-ગર ન સંભવે. તેથી, સંભૂતિમુનિનું અનશન તહેતુઅનુષ્ઠાન હતું એમ માનવું જરૂરી છે. અસ્તુ. હવે પ્રસ્તુતમાં આવીએ.
વિષ અનુષ્ઠાન, ગરઅનુષ્ઠાન, અનનુષ્ઠાન, તહેતુ-અનુઠાન, અને અમૃતઅનુષ્ઠાન. આ પાંચ અનુષ્ઠાનોનું સ્વરૂપ હવે બતાવવાનું છે. આમાંના પ્રથમ બે ભવાભિમ્પંગથી થાય છે. ત્રીજું અનાભોગથી, ચોથું સદનુષ્ઠાનરાગથી અને પાંચમુ જિનોક્તમાર્ગની શ્રદ્ધાથી (અથવા ઝળહળતા સંવેગથી) થાય છે.
આલોક-પરલોક સંબંધી ફળની ઈચ્છા એ ભવાભિળંગ છે. જો કે ગ્રન્થકારે અહીં “ભૌતિક' એવો શબ્દ વાપર્યો નથી, છતાં એ જણાઈ જાય છે. એટલે સમજાય છે કે જયાં “આલોક' “પરલોક' શબ્દ સાથે “ફળ'નો ઉલ્લેખ હોય ત્યાં એ ભૌતિકફળ જ સમજવાનું હોય છે. આ ભૌતિક અપેક્ષા મુક્તિદ્વેષના કારણે અબાધ્ય હોય તો જ ભવાભિમ્પંગ છે એ વાત આપણે પૂર્વે જોઈ ગયા છીએ.
ક્રિયાને ઉચિત ભાવનું ઉલ્લંઘન એ અનાભોગ છે. આશય એ છે કે ગુરુપૂજનવગેરે અનુષ્ઠાન યોગની પૂર્વસેવારૂપ ક્રિયા છે. તેમ છતાં, અબાધ્યફળાપેક્ષાથી એ સંસારફળક બનતું હોવાથી એવી અપેક્ષા વિપરીત પ્રણિધાનરૂપ છે. બાધ્યફળાપેક્ષા હોય તો પરંપરાએ મુક્તિનું કારણ બનતું હોવાથી એ અનુકૂળ પ્રણિધાનરૂપ છે અને તીવ્રસંગ તો અત્યંત અનુકૂળ પ્રણિધાન છે. આમાંનું કોઈ જ પ્રણિધાન ન હોવું એ ક્રિયોચિતભાવના ઉલ્લંઘનરૂપ હોવાથી અનાભોગ છે.
મુક્તિઅદ્વેષ ફળાપેક્ષાને બાધ્ય બનાવે છે... બાધ્યફળાપેક્ષા સદનુષ્ઠાનનો રાગ જન્માવે છે જે અનુષ્ઠાનને તહેતુ બનાવે છે.
