________________
૭૮૫
બત્રીશી-૧૩, લેખાંક-૭૩
શંકા : જેને અંદરમાં મુક્તિદ્વેષ ખદબદે છે એ જીવ સંયમપાલનાદિ ન કરે તો પાપ જ કરવાનો છે ને એના કારણે પણ દુર્ગતિમય સંસાર પરિભ્રમણ એના લલાટે લખાયેલું જ છે. પછી અલગ વિપાકવિરસત્વ શું ? ઊલટું, રૈવેયકમાં ગયા પછી પણ બેચાર ભાવ વિષયકષાયની મંદતા ચાલવાની પરિણામ સુંદરતા ન કહેવાય ?
સમાધાનઃ પરિણામે દુઃખદ એવી પાપપ્રવૃત્તિઓની અપેક્ષાએ આ વિપાકવિરસત્વની વાત નથી. પણ જો મુક્તિઅદ્વેષ બેઠો હોત તો સંયમપાલનાદિ અંતિમફળ તરીકે જે મોક્ષાત્મક સર્વસુંદર પરિણામમાં પરિણમવાના હતા, એની અપેક્ષાએ, એ અદ્વેષ ન બેઠો હોવાના કારણે એ સંયમપાલનાદિ છેવટે સંસારપરિભ્રમણમાં પરિણમતા હોવાથી વિપાકવિરસ છે. એટલે કે મુક્તિઅષસહકૃત સંયમપાલનાદિની અપેક્ષાએ આ વિપાક-વિરસત્વ છે.
શંકાઃ બારમી બત્રીશીમાં તો એમ જણાવ્યું છે કે મુક્તિઅદ્વેષ એ વૈષના અભાવરૂપ હોવાથી એક જ પ્રકારનો હોય છે. તો તમે એના બે પ્રકાર કેમ કહ્યા ?
સમાધાન : ઓછો ઠેષ, વધારે દ્વેષ... એમ પ્રતિયોગીમાં તરતમતાના આધારે જેમ પ્રકાર પડે છે એમ અષમાં પડી શકતા નથી. માટે એ એક પ્રકારનો કહેવાયેલો છે. ઘટાભાવમાં તરતમતા ન હોય, પણ ઘટનો પ્રાગભાવ, ધ્વસાભાવ, અત્યંતાભવ વગેરે રૂપ પ્રકાર તો હોય જ છે ને, એમ પ્રસ્તુતમાં જાણવું. વસ્તુતઃ અહીં એક જ અભાવના અલગ-અલગ બે પ્રકાર છે એવું નથી, પણ બે પ્રતિયોગી અલગ-અલગ છે ને એના બે અભાવ અલગ-અલગ છે. વ્યક્ત મુક્તિદ્વેષ અને યોગ્યતારૂપ મુક્તિદ્વેષ અલગ-અલગ હોવાથી પ્રતિયોગી અલગ-અલગ છે ને તેથી તેના અભાવરૂપ મુક્તિઅદ્વેષ પણ અલગ-અલગ બે પ્રકારનો છે. આમાંથી યોગ્યતારૂપ મુક્તિવૈષના અભાવાત્મક જે યોગ્યતારૂપે મુક્તિઅદ્વેષ, એ પૂર્વસેવારૂપ છે,
