________________
બત્રીશી-૧૩, લેખાંક-૭૩
૭૯૧ છે. આ બેના ભેદને લઈને વિષ અને ગર. એમ બે ભેદ અનુષ્ઠાનના બતાવ્યા છે. તદ્ધતુ અનુષ્ઠાન સંબંધી જે ભૌતિકઅપેક્ષા છે તે પણ આ રીતે બંને પ્રકારની સંભવતી હોવા છતાં એ ભેદની વિરક્ષા ન કરીને અનુષ્ઠાનનો એક જ ભેદ તદ્ધતુનો કહ્યો છે. એ જ રીતે વિષ-ગરમાં પણ એ ભેદની વિવક્ષા ન કરીએ તો બંનેને સામાન્ય રીતે વિષઅનુષ્ઠાન તરીકે કહી શકાય છે. મુક્તિઅદ્વેષ પ્રગટ્યા પૂર્વે કરેલા અનુષ્ઠાનને વિષાનૂતૃપ્તિસદશ કહેલ છે એનો અર્થ જ એ વિષઅનુષ્ઠાન છે. મુક્તિઅદ્વેષ પ્રગટ્યા પછી કરેલ અનુષ્ઠાન પરંપરાએ મોક્ષનું કારણ છે, એટલે કે સાક્ષાત્ જે અમૃતઅનુષ્ઠાન, એનું એ કારણ છે. એનો અર્થ જ કે એ તદ્ધતુ અનુષ્ઠાન છે. આમ વિષ-ગર કે તદ્ધતુ અનુષ્ઠાન એ મુક્તિઅષ પૂર્વેના અને પછીના અનુષ્ઠાનરૂપ હોવાથી એ અનુષ્ઠાનભેદમાં પણ કર્તાભેદની આ વાત લાગુ પડે જ છે. અને તેથી ઉપર કહ્યું એમ મુક્તિદ્વેષ અને ચરમાવર્ત બંનેનો પ્રારંભ યુગપદ્ થાય છે એવું આ બાબતો પરથી સ્પષ્ટ રીતે નિશ્ચિત થાય છે.
આ બધી વિચારણા પરથી આ સમજાય છે કે ભવાભિનંદીપણું, તીવ્રભવાભિવંગ (તીવ્ર ભોગેચ્છા=અબાધ્ય-ભૌતિક અપેક્ષા) અને મુક્તિદ્વેષ.. આ બધું અચરમાવર્તિમાં હોય છે અને જેવો ચરમાવર્ત શરુ થાય છે એ જ ક્ષણથી આ બધું સ્વયં ખસી જાય છે, એમાં જીવના પુરુષાર્થની કે કોઈ પુણ્યવિશેષની અપેક્ષા હોતી નથી. વળી મુક્તિઅષની હાજરીમાં મલન કે વિજ્ઞાનતૃપ્તિસાદેશ્ય હોતું નથી એવું જે કહ્યું છે તેના પરથી એ પણ નિશ્ચિત થાય છે કે ચરમાવર્તમાં વિષાનુષ્ઠાન (+ગરાનુષ્ઠાન) હોતું નથી. આ અંગેની વિશેષ વાતો આગળ જોઈશું.
| મુક્તિઅષની પ્રધાનતાનો વિચાર ચાલુ છે. આગળના લેખમાં પણ એ જ વિચાર અન્ય રીતે કરીશું.
