________________
૭૮૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે રૂપે મુક્તિદ્વેષ પડેલો હોવા છતાં બહાર એ ક્યાંય વ્યક્ત ન થઈ જાય, મનથી વિચારરૂપે પણ વિચારાઈ ન જાય એની ભારે તકેદારી રાખે છે અને આમ બહારથી કૃત્રિમ રીતે બનાવટી) મુક્તિઅદ્વેષ કેળવે છે. વળી સંયમપાલનમાં નાના નાના અતિચાર પણ ન લાગી જાય એ તો જ શક્ય બને છે જો વિષય-કષાયને અતિ અતિ મંદ બનાવ્યા હોય, કારણ કે અતિચાર સેવનમાં વિષય-કષાયોનો જ મુખ્ય ફાળો હોય છે. એટલે આ જીવ સતત જાગૃતિ સાથે વિષય-કષાયને અતિ અતિ મંદ કરે છે-રાખે છે. અને નિરતિચાર સંયમપાલન દ્વારા એને ઉત્તરોત્તર વધુ મંદ કરતો જાય છે. આ મંદતાના પ્રભાવે રૈવેયકમાં માનસિક પ્રવિચારણાથી માનસિક વિષયસેવનથી પણ મુક્ત રહે છે. એ પછીના બે ચાર ભવમાં પણ આ વિષય-કષાયની મંદતા ચાલે છે. તેમ છતાં દંડ કાઢી લીધા પછી પણ સંસ્કારવશાત ચક્રભ્રમણ કેટલોક કાળ ચાલુ રહેતું હોવા છતાં એ ક્રમશઃ શિથિલ બનતું જ જાય છે ને છેવટે અટકી જાય છે, એમ આ વિષય-કષાયાદિની મંદતા ક્રમશઃ ઘટતી જાય છે અને છેવટે નાશ પામી જાય છે. (ક્યારેક વિપરીત નિમિત્ત મળે તો આ મંદતા શીધ્ર પણ નાશ પામી જાય છે.) અને જેવી આ મંદતા નાશ પામે છે કે તરત વિષય-કષાયોની તીવ્રતા જોર પકડે જ છે. એમ, બહાર પુરુષાર્થથી ઘડેલો મુક્તિઅદ્વૈષ પણ ક્રમશઃ ખસતો જાય છે, ને છેવટે અંદર પડેલો મુક્તિદ્વેષ પાછું માથું ઊંચકે છે. આ વિષય કષાયોની તીવ્રતા અને વ્યક્ત થયેલો મુક્તિદ્વેષ જીવ પાસે પાછા તીવ્રભાવે પાપ કરાવે છે જેના કારણે દુર્ગતિમય સંસાર-પરિભ્રમણ ચાલુ જ રહે છે.
જો અંદર મુક્તિઅદ્વેષ પ્રગટેલો હોત તો જ્ઞાન-ક્રિયાત્મક મુક્તિઉપાયોનું મલન ન થાત, એટલે કે એ મુક્તિઉપાય તરીકે અક્ષત જ રહેત. ને તેથી પરંપરાએ પણ મોક્ષાત્મક સર્વાંગસુંદર પરિણામ પ્રાપ્ત થાય, આ વિપાકસુંદરતા છે. એના બદલે સંસાર-પરિભ્રમણ ચાલુ રહ્યું એ વિપાકવિરસતા છે.
