________________
બત્રીશી-૧૨, લેખાંક-૭૧
૭૬૯
મધ્યમ હોય છે, કેટલાકને ઉત્કૃષ્ટ હોય છે. મુક્તિનો ઉપાય એટલે વિવિધ પ્રકારની સાધના. આ સાધના પણ કેટલાકની મંદ હોય છે, કેટલાકની મધ્યમ અને કેટલાકની ઉત્કૃષ્ટ હોય છે. એટલે આ બેના કારણે યોગીઓના નવ ભેદ પડે છે. મંદ સંવેગ સાથે મંદ, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ સાધના એમ ત્રણ પ્રકાર. એ જ રીતે મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ સંવેગ સાથે ત્રણ-ત્રણ પ્રકાર થવાથી કુલ નવ ભેદ છે.
પ્રશ્ન ઃ સંવેગ ઝળહળતો હોય (ઉત્કૃષ્ટ હોય) તો સાધના પણ ઉત્કૃષ્ટ જ હોય ને ? મંદ કે મધ્યમ શી રીતે સંભવે ?
ઉત્તર ઃ સામાન્યથી તો સાધના સંવેગને જ અનુસરે છે. તેથી જેવો સંવેગ એવી સાધના. તેમ છતાં, સાધના પર સાધન અને સત્ત્વની પણ અસર હોય છે. એટલે સંવેગ ઝળહળતો હોવા છતાં સંઘયણ છેલ્લું હોય અને/ અથવા સત્ત્વ અલ્પ હોય તો સાધના મંદ પણ થાય. આ જ રીતે અન્ય ભેદો માટે પણ યથાયોગ્ય વિચારી લેવું.
આમ મુક્તિરાગના મંદ, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એમ ત્રણ પ્રકાર છે જ્યારે મુક્તિઅદ્વેષ તો એક જ પ્રકારનો છે, પછી એ બે એક શી રીતે હોય શકે ? આમ, મુક્તિદ્વેષ અને મુક્તિરાગ વચ્ચે સ્વરૂપભેદે ભેદ દર્શાવ્યો. હવે ફળભેદે ભેદ દર્શાવે છે. એટલે કે બંનેના ફળ જુદા છે, માટે બંને જુદા છે.
પ્રશ્ન : બંનેનું ફળ તો કલ્યાણપરંપરા જ છે, પછી ફળ જુદા શી રીતે ?
ઉત્તર ઃ તેમ છતાં ફળભેદ હોવાથી એ ભેદ પડે છે. આશય એ છે કે કલ્યાણ-પરંપરા દ્વારા છેવટે બંનેનું અંતિમ ફળ મોક્ષ છે. પણ મુક્તિરાગથી આ ફળ અલ્પ વિલંબે મળે છે જયારે મુક્તિ અદ્વેષથી એ અધિક વિલંબે મળે છે. તેથી આ અપેક્ષાએ બંનેના ફળ જુદા જુદા
છે.
