________________
બત્રીશી-૧૨, લેખાંક-૭૦
૭૫૩
કરવાની પ્રક્રિયા છે. તે તે કર્મોનો ક્ષય એ તો એની સાથે સાથે થનાર આનુષંગિક પ્રક્રિયા અને ફળ છે. વળી ઉદય અને સત્તા આ બંને બંધને આધીન હોવાથી બંધને જ મુખ્ય કરવામાં આવે તો આ યોગ્યતાને કર્મબંધની યોગ્યતા કહી શકાય છે.
ગ્રન્થકારે આ યોગ્યતાને યોગ-કષાય રૂપે કહેલ છે. પણ, એનો સીધે સીધો અર્થ ન લેતાં, ‘આત્માની યોગ અને કષાયરૂપે પરિણમવાની યોગ્યતા' એવો અર્થ લેવો ઉચિત બની રહે છે. બાકી યોગ અને કષાયને જ જો યોગ્યતારૂપે – મળરૂપે લઈએ તો (૧) દરેક એકેન્દ્રિયને મુક્તિઅદ્વેષ હોય એમ કહેવું પડે. (૨) અલ્પમલત્વને સહજ સ્વાભાવિક કહેવાના બદલે કર્મના ઉદયથી થયેલું ઔયિક કહેવું પડે. તથા (૩) મોક્ષપ્રાપ્તિથી ઘણા ઘણા દૂરના પુદ્ગલપરાવર્તમાં રહેલા એકેન્દ્રિય જીવોમાં પણ અલ્પમલત્વ અને તેના કારણે મુક્તિ અદ્વેષ કહેવા પડે, કારણ કે એકેન્દ્રિય જાતિનામ કર્મના ઉદયથી એકેન્દ્રિયજીવોનું ચૈતન્ય ઘણું આવરાઈ ગયું હોવાથી યોગ અને કષાય તો અતિ અતિ અતિ અલ્પ થઈ ગયા હોય છે. પણ આ કહેલી ત્રણ વાતો માની શકાતી નથી. વળી (૪) સહજ અલ્પમલત્વની ભૂમિકાએ પહોંચી ગયેલા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયજીવને ઉત્કૃષ્ટ યોગ અને ઉત્કૃષ્ટ કષાય માની શકાશે નહીં, કારણ કે એનો યોગ-કષાયરૂપ મલ તો નોંધપાત્ર રીતે અલ્પ થયેલ છે. પણ હકીકત એ છે કે ચરમભવમાં પણ આ બંને ઉત્કૃષ્ટ હોવા સંભવે છે. અને ઉષ્ટ યોગ તો ક્ષપકશ્રેણિમાં પણ સંભવે છે. એટલે આ બધી વાતો પરથી નિશ્ચિત થાય છે કે કર્મબંધની યોગ્યતા તરીકે યોગ-કષાય નહીં, પણ એ રૂપે પરિણમવાની આત્માની યોગ્યતા એવો અર્થ લેવાનો છે, અને ક્ષપકશ્રેણિ મુખ્યતયા આ યોગ્યતાના સંપૂર્ણ ક્ષયની પ્રક્રિયા છે.
તથા, પ્રારંભે કાળક્રમે જે સહજ અલ્પમલત્વ થાય છે એનો અર્થ એવો નથી કે હવે ઉત્કૃષ્ટયોગ અને ઉત્કૃષ્ટ કષાયરૂપે આત્મા
૪
