Veer Shiromani Vastupal Part 02

Catalog link: https://jainqq.org/explore/006162/1

Page #1
ઉપઘાત. છેલ્લા પાંચ વર્ષથી અમે ઐતિહાસિક જેને પ્રભાવશાળી પુરૂષનાં થાનકે નોવેલરૂપે ગુંથાવીને આપવા શરૂ કરવા પછી ટુંક વખતમાં સમાજના મોટા ભાગમાં જેનશકિતનું જે મહત્વ તરવરવા લાગ્યું જોવાય છે, તે જ અમારા શ્રમની સાર્થકતા છે, એમ સમજીએ છીએ. વસ્તુપાળ-તેજપાળ જેવા સર્વ પ્રકારે પ્રતિષ્ઠા પામેલા પુરૂષના માટે તેમના જીવનના વિવિધ આદર્શો અંતરમાં ઉતારવાને તક આપવા વિના ઉદ્દઘાતમાં કેટલું કહી શકાય ? જેની રાજ્ય કુશળતા-અથાગ આત્મવિર્યલડાયક બળ અને અસીમ ઉદારતાના કીતિથંભ હજુ પણ અચળ ઝગમગી રહ્યા હોય તેવા પ્રભાવિક પુરૂષના જીવન પાઠેજ જેને પ્રજાની શક્તિઓ ખીલવવામાં ઉપકારક થઈ પડે. - જેન મંત્રીશ્વર વસ્તુપાળ અને સેનાનાયક તેજપાળનો ઈતિહાસ ઘણો લાંબે છે. થાકેલા ગુજરાતને નવું ચૈતન્ય આપનાર આ સહેદના જીવનપાઠ ઉકેલવાને તો ઘણે કાળ જોઇશે. જેની પાસે અથાગ બળ છતા મેં ઉપર દયા અને પ્રેમના ઝરણું ઝરતાં, જેની પાસે સત્ત ની છડી છતાં બંધુભાવ અને સમાનતા ઝળકી રહેતાં અને જેની એક જીભે સેંકડોબલકે હજાર સૈનિકે ચરણમાં હાજર રહેતા, છતાં તેમનામાં લાખેની રખાવટ હતી એ ઝીણી વાતે કાળાનુક્રમેજ સાંપડી શકે. એક કવિએ તેમના માટે કહ્યું છે કે शूरो रणेषु चरणप्रणतेषु सोमो। पक्रोतिषक्र चरितेषु बुधोऽर्थबोधे॥ जीतौ गुरुः कविजने कविरक्रियासु / भंडोपि च प्रहमयो न हि वस्तुपालः॥ અર્થાત–યુદ્ધમાં શો, છતાં શરણગત પ્રત્યે શાંત, કુટીલ ચારિત્રવાળા સાથે કુટીલ, તત્ત્વજ્ઞાનમાં પંડિત,ઈદ્રિયોના વિકાર જીતવામાં અગ્રેસર, કવિવર અને સદા ઉઘોગી એ વસ્તુપાળ સર્વ ગુણગ્રહે શેભત હતો. જેને અખૂટ સંપત્તિ, અનંત સત્તા અને અતુલ બળ છતાં મનના ઉન્માદને જીતવાની વાત કહેવી તે અસંભવિત ઘટના જેવું કદાચ કોઇને લાગે છે તે માટે પણ તેમના ચરિત્રથી જણાય છે કે -

Page #2
एकाहारी भूमि संस्तारकारी, पद्यांचारी शुद्धसम्यक्त्वधारी मात्राकाले सर्व सञ्चित्तहारी,मुन्यात्मास्याद्ब्रह्मचारी विवेकी * અર્થાત–જેઓ હમેશાં એક વખત જમતા, ભૂમિશયન કરતા, પગે મુસાફરી કરતા, શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય પાળતા અને યાત્રા સમયે સર્વ સચિત આહારનો ત્યાગ કરતા એવા તેઓ પુણ્યાત્મા, ત્યાગી બ્રહ્મચારી અને વિવેકી હતા. આ મહામંત્રીની ઉદારતામાં સમાનતાને પણ ખાસ અનુભવ તરવરે છે. તેમણે જેમ આબુદેલવાડા કે આરાસુર જેવા પહાડ ઉપર રમણીય શિલ્પકળાના નમુના રાખી અમર નામના મેળવી છે, તેમાં સેંકડો શિવાલ, મસજીદ કે વિવિધ ધર્મસ્થાને કંઈ પણ ભેદ વિના ઉભાં કરાવીને તથા જળાશયો અને ધર્મશાળાઓ ઠામઠામ સ્થાપીને અમર કીર્તિસ્થાને એટલાં તે આપણું સન્મુખ મૂકેલાં છે કે જેના પ્રત્યક્ષ અવલોકનથી જ તેમની નિર્ભેદ ઉદાસ્તાનો ખ્યાલ થઈ શકે. ઇતિહાસના પાના ઉકેલતાં જે સમાજમાં પૂર્વકાળે અનેક મહાન નરે પરાક્રમોથી કીર્તિ મૂકી ગયેલ છે. એવા સમર્થ આચાર્યો, જગમશહૂર રાજવી અને કુશાગ્ર મુત્સદ્દીના સંખ્યાબંધ ઉદાહરણો મળી આવે છે. આ સર્વના પ્રભાવશાળી ઈતિહાસ અનુક્રમે બહાર મૂકવાને અમે નિયમીત ભાગ્યશાળી થઈએ તે અમારી અંતિમ ભાવના સાથે વિરમીયે છીયે. સમાજ સેવક, દેવચંદ દામજી કંલાકર.

Page #3
oooooooooooooo000000000 00000000000000Rowowoo000000000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000000000000000000wooo मुनिराज श्री हंसविजयजीमहाराजना प्रशिष्य मर्तुम मुनि श्री कपूरविजयजीमहाराज. 3000NONOMONOwowowowoMONOMORos

Page #4
_

Page #5
સ્મરણુંજલી. સાહિત્ય રસિક– જૈન સાહિત્યની વિવિધ પ્રકારે ખીલવણી કરવા અનેક મુનિવરે, સંસ્થાઓ અને વિદ્વાનોના પ્રયત્ન શરૂ છે. આ બહેળા કાર્યપ્રદેશમાં મથી રહેલા અનેક સાહિત્યસેવકો વચ્ચે જ્યારે વડોદરા શ્રી હંસવિ જ્યજી શ્રી લાયબ્રેરીની જોતજોતામાં આગળ ધસે જતી ખીલવણ તરફ અમારું ધ્યાન ખેંચાયું, ત્યારે તેમાં એક્તાન બની રહેલ શ્રીમદ્ Íરવિજ્યજી મહારાજની સાહિત્યસેવા આત્મારૂપે જોઈ તેમના સાહિત્ય વિકાસને વધારે લાભ લેવાને સ્વાભાવિક જીજ્ઞાસા થઈ આવી. બાળગી– શ્રીમદ્દ કપૂરવિજયજી મહારાજની સાહિત્ય સેવા નીરખવા જતાં સમાજમાં કેળવણી પ્રચાર માટે તેમની ખંત, વાંચનવિકાસ માટે નવનવી કાળજી અને તેને પરીણામે ભાઈ–બહેનને મફત વાંચન ઘરે બેઠાં પુરું પાડવાને થયેલી વ્યવસ્થા જે વધારે આનંદ થયે. એટલું જ નહિ પણ જ્યારે વધારે પરીચયથી જાણવામાં આવ્યું કે તેઓશ્રી બાર વર્ષની વયથી જ યોગી સ્વરૂપે શ્રીમદ્દ હંસવિજયજી મહારાજ તેમજ કેળવણીના અગ્ર હિમાયતી શ્રીમદ્ વલ્લભવિજયજી મહારાજની સમીપે સંસ્કાર પામેલા બાળયોગી છે. જેમને પુરા પચીસ વર્ષ પણ હજી નથી થયાં તેટલામાં જેમણે વ્યાકરણ, કાવ્ય. કેષ, છંદ, ન્યાય, છ કર્મગ્રંથ અને કેટલાક મુળ હાજોને પણ અભ્યાસ કર્યો છે–ત્યારે જેને શાસન આવા સાહિત્યના શૃંગાર બાળયોગી ધરાવે છે તે જાણી બેવડે આનંદ થયો. પ્રાચિન તત્વને પ્રેમ– વધારે પરિચયથી એ પણ જાણી શકાયું કે તેઓશ્રીએ આટલી વયમાં વિશાળ વાંચન મનન કરવા ઉપરાંત, દક્ષિણમાં કુલપાક તિર્થથી લઈ ઉતરમાં છેક ઈદેર સુધી અને આસપાસ મુંબઈ, ખાનદેશ, ગુજરાત, કાઠિયાવાડ વગેરે બહોળા પ્રદેશમાં વિહાર કરી તિર્થયાત્રા અને પ્રાચિન તત્વોનું નિરિક્ષણ કરવામાં પણ કચાશ રાખી નહતી. અને તે છતાં પણ તેમના ગુરૂ મુનિરાજ શ્રી દે લતવિજયજી તથા મુનિરાજ શ્રી ધર્મવિજયજી અને વડીલ ગુરૂ પૂજ્ય શ્રી હંસવિજયજી મહારાજ તથા પૂજ્ય શ્રી વલ્લભવિજયજી મહારાજ આદિ વડીલેની સેવા અને સંગ હમેશાં જાળવી રાખ્યો હતો. તથા પન્યાસ શ્રી સંપતવિજયજી મહારાજ પાસે મહાનિશીથ સુધીના ગહનની મહાન તપશ્ચર્યા પણ કરી હતી.

Page #6
i એટલું જ નહિ પણ જેન સાહિત્યના ઉંડાણમાં ઉતરીને ઐતિહાસીક તત્વ શોધવા અને પ્રાચીન સાહિત્ય સમયાનુકુળ ધોરણે બહાર લાવીને જનસમાજને તેને બહોળે લાભ મળે તે માટે પોતે પાટશુમાં બીરાજતા હોવાથી પાટણની પ્રાચીન જાહેરજલાલીના સ્થાનકે ઈતિહાસરૂપે પ્રસિદ્ધ કરવાને અમને પ્રેરણા કરી. અકાળે– તેમની આ લાગણના ફળરૂપે “પાટણની ચડતી પડતી ના જુના ઈતિહાસને શોધવા અને વાર્તારૂપે તૈયાર કરવાના કાર્યને અમે હાથ ધર્યું. અને તેનો એક ભાગ ગયા વર્ષે પરમ પૂજ્ય ગુરૂવર્ય શ્રી હંસવિજ્યજી મહારાજની સ્વાનુભૂતિથી પ્રગટ થઈ ચુક્યું, તેટલામાં આ ઉછળતા બાળયોગીનો ગયા વર્ષના (સંવત 1978) ફાગણ વદી 13 ના દિવસે પાટણમાંજ ગુરૂ સમીપે જ્ઞાન ધ્યાન કરતાં વિગ થયો-ખીલતું પુષ્પ અકાળે કરમાઈ ગયું. આ ખબરથી અમને અપાર દુઃખ થયું. જૈન સાહિત્યના રસિયાનો વિયોગ કોને ન સાલે ? સ્મરણુજલી - ખીલ્યું તે કરમાવાનું હતું, પરંતુ અકાળે આવી ઘટના બને ત્યારે જરૂર દુઃખ થાય. શાસન અને સાહિત્ય માટે રગેરગમાં લાગણી ધરાવનાર આ બાળયોગીના બીજા સંભારણું તો તેમના સમરણ કરાવતાં રહેશે. પરંતુ અમારી એ ફરજ રહી કે પાટણની પૂર્વ ઘટના માટે તેમની ખંત અને સલાહને હમેશાં સ્મરણમાં રાખવા આ બીજા ભાગ સાથે સદ્દગતના નામસ્મરણને જાળવવું અમારી ફરજ રહી. અને તેથી પરમ પૂજ્ય શ્રી હંસવિજયજી મ. ના પ્રશિષ્ય સદ્દગત શ્રી કપુરવિજયજી મ. ના સમરણયુક્ત આ ગ્રંથન પત્રના ગ્રાહકેને ભેટ આપતાં અમે પિતાને કૃતાર્થ સમજીએ છીએ. આ ગ્રંથ સદ્દગત શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજના સ્મરણાર્થે જૈન પત્રના ગ્રાહકને ભેટ આપવાનું છે. અને આવા ઐતિહાસીક સંશોધન માટે પૂજય મુનિરાજશ્રી હંસવિજયજી મહારાજની સંપૂર્ણ લાગણી છે. તેમ જાણતાં જ પાટણ–કાકાના પાડાવાળા મહુમ ભીખાલાલા લહેરચંદના પત્ની શ્રીમતી મોતીબાઈ તેમજ ઝવેરી ભેગીલાલભાઈ અને તેમના લધુ ભ્રાતા શ્રીયુત બાપુલાલ તરફથી સદ્ગતના સંભારણા અર્થ પાટણના પ્રેમથી આકર્ષાઈ ગુરૂભક્તિ, સ્વદેશપ્રેમ અને એતિહાસીક સાહિત્ય પ્રકાશ તરફ સારી લાગણી દર્શાવી છે તેમ જણાવતાં અમને આનંદ થાય છે. પ્રકાશક.

Page #7
વિષયાનુક્રમણિકા - પ્રકરણ 0 - 4 વિષય જયદેવ ખંભાત જાય છે.... શ્રી વિજયસેનસૂરિ. પાટણમાં. * કપટજાળ. ... અનુપમા. ખંભાતનો અધિકારી. મેહમુગ્ધ. દુષ્ટનું દમન. ... કળાવતી મેનકા. ચાચિંગ મહેતા. શંખ અને સદીક. હિમ્મતવાન જયદેવ. જીતેન્દ્રિય મહામાત્યા જયંતસિંહની સલાહ. ત્રિભુવનપાળના આવાસમાં. સરેવરના ધાટ ઉપર. ... જીવન પરિવર્તન. ... યાદવો સાથે થયેલું યુદ્ધ પરાજય. દુખ પછી સુખ. રાષ્ટ્રધર્મ. * * સામ્રાજ્ય વાદ. રાજકુમાર વિસળ. . દ્રષ્ટિમીલનનું પરિણામ. ..... રાજા કે મહારાજા ? 14 15 17 142 153 160 171 23 24 178 25 184

Page #8
--- - - - - -- - -- છપાવનારાને - * ખાસ સગવડ. કોઈ પણ જાતનું સંસ્કૃત, ગુજરાતી વા અંગ્રેજી પુસ્તક, અગર પોથી પાનાની સાઇઝમાં સ્વચ્છ અને સુંદર ટાઈપેથી અમારા પ્રેસમાં છાપવાનું કામ કરી આપવામાં આવે છે. કાગળે તેમજ બાઈન્ડીંગની સગવડતા પણ સાથે જ છે. તે પિથી, બુક, રીપેર્યો, માસિક કે કાર્ડ, કંઠેત્રી, હુંડી, ચેકબુક, ભરતીયાબુક વિગેરે નાનું મેટું કે પણ કામ છપાવવાનો વિચાર થતાં નીચેને શિરનામે પુછ–પરછ કરવા તરસ્ટી લેશે તે અવશ્ય લાભ થશે. '' લી. શેઠ દેવચંદ દામજી અને ગુલાબચંદ લલુભાઈની કુ. માલેકે આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ, સ્ટેશન રેડ-ભાવનગર, - - - - - -- -- - -- - - -- -- - -

Page #9
વીરાશરોમણિ વસ્તુપાળ. કિંવા પાટણની ચડતી પડતી. - ©)દ્વિતીય ભાગ. -- --- પ્રકરણ 1 લું. ચદેવ ખંભાત જાય છે. - ગરમીના દિવસ છે, તાપ સખ્ત પડે છે અને પવનનું નામ કે નિશાન નથી. મધ્યાહને અમલ થઈ ચૂકયો છે. શ્રીમતે મહાલમાં, સાધારણ માણસો મકાનોમાં, ગરીબ સામાન્ય ઘરમાં, પશુઓ વૃક્ષની છાયામાં અને પક્ષીઓ માળામાં ભરાઈ બેઠાં છે. આ પ્રમાણે અર્ધ નિદ્રાવશ સ્થિતિમાં પડેલાં પ્રાણીઓને આરામ નથી; કારણ કે તાપ, ઉકળાટ, પ્રસ્વેદ અને ગરમીનું એટલું બધું જોર છે કે તેમને કંડીને સહજ પણ અનુભવ થઈ શકતો નથી. - બરોબર આ સમયે એક યુવક અને એક તરૂણી વિશાળ મહાલચના ખંડમાં એકજ આસન ઉપર એકબીજાને અડીને બેઠેલાં હતાં. યુવક પચીસેક વર્ષને અને તરૂણું ત્રીશેક વર્ષની હેય, એમ તેમના બાહ્ય દેખાવથી અનુમાન થઈ શક્યું હતું. બન્નેએ આછાં અને ઝીણાં શુભ્ર વસ્ત્રો પરિધાન કરેલાં હોવાથી તેમના ઘણાખરા અવયવો સ્પષ્ટ જણુતા હતા. ઉકળાટ અને ગરમીનાં નિવારણ માટે ઉભયે શરીર ઉપર

Page #10
વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ, ચંદનનું વિલેપન કરેલું હતું અને બે દાસીઓ પંખાવતી તેમને પવનને થોડે ઘણે અનુભવ કરાવતી સામે ઉભેલી હતી, પરંતુ તેમને ઠંડીની મજા મળતી નહોતી અને તેથી તેઓ આકુળ-વ્યાકુળ બનીને મહાકણે દિવસને વ્યતિત કરતા હોય, એમ જણાતું હતું. યુવક અને તરૂણી ઉભય સૌંદર્યમાં સમાનતાને ધરાવતાં હતા. તે છતાં તેમનામાં એક વિષમતા હતી અને તે એ કે યુવક શરીરે દુર્બળ હતો, જ્યારે -તરૂણું થુલકાય હતી. સોંદર્યની સમાનતા અને શરીરની વિષમતા ઉપરાંત તેમનામાં બીજી વિષમતા પણ હતી, પરંતુ તે તો મનુષ્યસ્વભાવના પરીક્ષક અને અનુભવથી જ સમજી શકાય તેવી હતી. તે વિષમતા તેમના સ્વભાવજન્ય હતી અને તેમનાં મુખ અને આંખોમાં સ્પષ્ટ તરવરી રહી હતી. તે યુવક ભેળે અને ભૂખ હતા તથા તેની આંખો નિસ્તેજ હતી, જ્યારે તે તરૂણી ચાલાક અને ચંચળા હતી તથા તેની આંખોમાં જાદૂ ભરેલું હતું. તલવારની તીક્ષણ ધાર જેવાં નયનથી તે તરૂણ ગમે તેવા અને ગમે તેટલા પ્રબળ પુરૂષને મહાત કરવાને શકિતવાન હતી, તે. પછી તેનાથી પાંચેક વર્ષ નાને એ મૂખ જુવાન તેની પાસે શી. વિસાતમાં? આ મૂર્ખ અને ભેળા જુવાનને તે વાચકેએ ઓળખે હશે. તે ધોળકાના નગરશેઠ યશરાજનો પુત્ર જયદેવ હતા, પરંતુ તે ચંચળા તરૂણીને વાચકે ઓળખી શક્યા નહિ હેય; કારણ કે તે કેવળ અપરિચિતજ છે અને તેથી તેને પરિચય કરાવવાની અગત્ય છે તે તરૂણ ધોળકાની રૂપગર્વમંડિતા ગુણિકા હતી અને તેનું નામ મેનકા હતું. મેનકા રૂપવી હોવા ઉપરાંત ગાયનાળામાં ઘણુંજ બાહોશ હતી અને તેથી તેનું નામ પ્રસિદ્ધિને પામેલું હતું. તેણે પોતાની ગાયનકળાથી રાજાઓ અને શ્રીમંત મનુષ્યને પ્રસન્ન કરીને અથાગ ધન મેળવ્યું હતું અને તેથી તે ઘણુજ ઠાઠમાઠથી રહેતી હતી. મોજી જુવાન અને ધનવાન પુરૂષો તેનાં રૂપ અને તેની કળા ઉપર મોહવશ બની ગયા હતા, પરંતુ તે કોઈને મચક આપતી નહોતી. તેણે માત્ર જયદેવને પિતાના પ્રેમી તરીકે પસંદ કર્યો હતો અને તેની સાથે રહીને મોજ-મઝા ભોગવતી હતી. જયદેવ પણ તેનામાં એવો તે આસકત બની ગયો હતો કે પિતાનાં મૂળ, પ્રતિષ્ઠા, માન અને વિવેકને ભૂલી જઈને દિવસ અને રાત તેના આવાસેજ પડે. રહેતા હતા. પદ્માને પ્રાપ્ત કરવાને માટે તેણે કેટલાક સમય સદાચારનો ઢોંગ કર્યો હતો, એ વાચકે સારી રીતે જાણે છે, પરંતુ તેનો એ ઢોંગ લાંબો સમય ચાલ્યો નહતો અને પહેલી જ રાત્રિએ પદ્માને ત્યાગ કરીને તે

Page #11
જયદેવ ખંભાત જાય છે. મેનકાના આવાસે ચાલ્યો ગયો હતો. તે સમયથી જયદેવ મેનકાના સહવાસમાંજ રહેતો હતો અને તેનાં ધનથી મેજ-મઝાને ઉડાવતા હતે. કોઈ કોઈ વાર તેને પા યાદ આવતી હતી અને તેના અકારણ ત્યાગને માટે ઉંડે પશ્ચાત્તાપ પણ થતો હતો, પરંતુ મેનકાની જાળમાંથી છૂટવું, એ જયદેવ જેવા દુબળ હૃદયના જુવાનને માટે અતિ કઠિણ હતું. ચતુરા અને ચંચળા મેનકાએ તેને એવું તો જાદૂ કર્યું હતું કે તે મેનકાને આરાધ્ય દેવી માનીને તેની પૂજા કરતો હતો અને તેના વિના સમસ્ત સંસારને શુન્ય માન હતો. પરંતુ એમાં તેને શો દોષ ? દોષ માત્ર ગરીબ બિચારી પદ્માનાં ભાગ્યને હતો કે જેના યોગથી મેનકા તેની શકયનું કાર્ય સારતી હતી અને તેના પતિને પિતાના પ્રેમપાસમાં પકડી રાખતી હતી. જયદેવ અને મેનકા આ વખતે હાસ્યવિનોદની વાર્તા કરી રહ્યાં હતાં. કેટલીક વાર આડીઅવળી વાતે ચાલ્યા પછી મેનકાએ હસીને પૂછયું. “પ્રિય જયદેવ! તમારી પત્ની પદ્મા તમને કોઈ વાર યાદ આવે છે ખરી ?" જયદેવે મેનકાને એ પ્રશ્ન સાંભળ્યો અને તેણે તેના સામે જોયું. મેનકાનાં સુંદર મુખ ઉપર હાસ્યની છટા વિલસી રહી હતી. તેણે ક્ષણવાર રહી ઉત્તર આપ્યો. “એ પ્રશ્ન અત્યારે પુછવાનું શું કારણ છે, મેનકા ?" કારણ?” મેનકાએ નયનકટારીને સતેજ કરીને કહ્યું. “કારણે તો બીજું કાંઈ નથી. હું તે સહજ પૂછું છું કે તે તમને કોઈવાર યાદ આવે છે કે નહિ ?" કઈ વખતે યાદ તે આવે છે ખરી; પરંતુ નહિ જેવીજ” જયદેવે જવાબ આપ્યો. એમ કે ?" મેનકાએ જરા હસીને લંગમાં કહ્યું. “પિતાની પત્ની કેને યાદ ન આવે ભલા ?" હા, પણ તેથી તું કહેવા શું માગે છે?” જયદેવે સ્વાભાવિક ગુસ્સાથી પૂછ્યું. મેનકાએ તેના સામું જોયું અને તેના ખભા ઉપર પિતાને કમળ કર સ્થાપીને તે ખડખડાટ હસી પડી. જયદેવને ગુસ્સો ચાલ્યો ગયો અને તે પણ હસવા લાગ્યો. મેનમનાં હાસ્યથી ભોળા જયદેવ મહાત થઈ ગયો. .

Page #12
વિશvણ વસ્તુપાળ. મેનકાએ હસવાનું શરૂ રાખતાં પૂછ્યું. “ઠીક; એ વાતને જવા દે; પરંતુ કહે જોઈએ ભલા કે મેનકા અને પદ્મા એ ઉભયમાંથી વધારે સુંદર કોણ છે?” પણ તું આજે આવા પ્રશ્નો મને શું કારણથી પૂછે છે ? " જયદેવે આશ્ચર્યથી જવાબ આપવાને બદલે સામે સ્વાલ કર્યો. મેં એક વખત તે કહ્યું કે કારણ તે કાંઈએ નથી.” મેનકા એ ઉત્તર આપો. જે કારણ કાંઈ નથી, તો પ્રશ્ન પૂછવાનો અર્થ શો ?" જયદેવે પુનઃ પૂછ્યું. અર્થ તો એજ છે કે તમારી પત્ની પધાનાં રૂપની પ્રશંસા તમારાં મુખેથી મારે સાંભળવી છે.” મેનકાએ જરા ગંભીર બનીને જવાબ આવ્યો. ભેળા જયદેવે સરલતાથી કહ્યું. “પવાનાં રૂપની પ્રશંસા તારે સાંભળવી હોય તો મારે સત્યની ખાતર કહેવું જોઈએ કે તે તારાથી અવશ્ય વધારે સુંદર છે. " “તે પછી તમે મારા ઉપર શામાટે મોહી પડયા છે ?" મેનકાએ વિશેષ ગંભીર બનીને પ્રશ્ન કર્યો. એટલા માટેજ કે જે તારામાં છે, તે એનામાં નથી. તે સુંદર છે. ખરી; પરંતુ સાથે સાથે અભિમાની છે. વિનય અને વિવેકની તે એનામાં ખાસ કરીને ન્યુનતા છે.” જયદેવે સરલ મનથી જવાબ આપે. “ત્યારે શું એટલાજ માટે તમે તેને ત્યાગ કર્યો છે?” મેનકાએ શાંતિથી પૂછયું. જયદેવ મેનકાના પ્રકથી અકળાયો. તેનું ક્રોધથી ભરેલું મસ્તક ઉકળી ગયું. તેણે ગુસ્સાના આવેશથી કહ્યું. “મેનકા ! આજે તેં શું ધાર્યું છે, તે હું સમજી શકતો નથી. આવી રીત તારે મને કંટાળા આપવાનો હેતુ છે ?" મેનકાએ પૂર્વવત શાંતિથી કહ્યું. “પણ શું પદ્માને સુધારી શકાય તેમ નથી ?" - જયદેવ વધારે અકળાયો. તેણે આસન ઉપરથી ઉઠતાં કહ્યું. “મેનકા ! જે વાત મને પસંદ નથી, તે વાતનું સ્મરણ કરવામાં તારે શો હેતુ છે, તે હું જાણું શકતો નથી. આ પ્રમાણે મારું અપમાન કરવાથી તને શું લાભ થવાને હતે ?" .

Page #13
દેવ ખંભતાય છે. - જયદેવ ગુસ્સાથી આસન ઉપરથી ઉભો થઇ ગયો હત; પણ મેનકાએ તેનો હાથ પકડી પોતાની પાસે બેસાર્યો. તેણે પિતાના બન્ને કમળ કરો જયદેવના ખભા ઉપર મૂકયા અને મુખ ઉપર મંદહાસ્ય તથા નયનમાં જાદૂ ભરીને મીઠા મધુર સ્વરે કહ્યું. “હાલા જયદેવ ! શું તમે ગુસ્સે થયા છે?” થયું; જયદેવને ગુસ્સે ચાલ્યો ગયો. તેણે મેહવશ બનીને એ સ્થળાંગી મોહમયી મેનકાને પિતાની તરફ ખેંચતાં કહ્યું. “વહાલી મેનકા ! ખરેખર તું ઘણુંજ સુંદર છે.” ભેળો જયદેવ મેનકાનાં હાસ્ય અને જાદૂથી મહાત થયો અને તે કાંઈ કહેવા જતો હતો એટલામાં એક દાસીએ આવી જયદેવને કહ્યું “મંત્રીશ્વરને અનુચર આપના માટે સંદેશો લઈને આવ્યો છે.” “મંત્રીશ્વરને અનુચર ?" જયદેવે આશ્ચર્ય પામીને પૂછ્યું. “અને તે અહીં આવ્યા છે ? “જી હા.” દાસીએ ઉત્તર આપે. શે સંદેશ લાવ્યો છે?” જયદેવે પુનઃ પૂછયું. એજ કે મંત્રીશ્વર આપને અત્યારે જ યાદ કરે છે.” દાસીએ જવાબ આપ્યો. “ઠીક.” જયદેવે કહ્યું એટલે દાસી ચાલી ગઈ અને તેણે મેનકાના - સામે જોયું. મેનકા હસી અને પછી ક્ષણવાર રહીને બેલી. " જાઓ; પરંતુ દૃઢ રહેજે.” “પણ ન જાઉ તે ?" જયદેવે કહ્યું. એમ ન થાય. જાઓ તો ખરાજ; પરંતુ ભોળા બનશે નહિ.” મેનકાએ સલાહ આપી. જયદેવ તૈયાર થઈને મહાલયની બહાર આવ્યો. અનુચર તેની રાહ જોઈને ઉભો હતો. તેઓ બને, જયદેવ આગળ અને અનુચર પાછળ, એપ્ર. માણે મંત્રીશ્વરના આવાસ તરફ રવાના થયા.કેટલીક વાર પછી તેઓ નિશ્ચિત સ્થળે આવી પહોંચ્યા. જયદેવ આવાસમાં ગયો અને અનુચર બહાર રહ્યા. જયદેવ મંત્રીશ્વરના આવાસથી જાણતો હતો એટલેત્વરાથી સીધે અંદર ચાલ્યો ગયો અને જે ખંડમાં મંત્રીશ્વરની બેઠક હતી, તે ખંડની પાસે આવીને ક્ષણવાર ઉભા રહ્યા. જયદેવ નગરશેઠનો પુત્ર હતો અને

Page #14
- વીરશિરામણી વરતુપાળ. તેના પિતાનાં પદનું તથા લક્ષ્મીનું તેને અભિમાન હતું. વળી તે મંત્રીશ્વરની બહેન પદ્માને પતિ હતા અને તેથી મંત્રીશ્વર પાસે જવામાં તેને કઈ પણ જાતની અડચણ કે કોઈપણ પ્રકારનો ભય નહોતો; તે પણ તે ખંડની બહાર ઉભો રહી ગયે; કારણ કે તેનાં અંતઃકરણમાં જ ઉત્પન્ન થયો હતો. પતિના તિરસ્કાર પછી પઘા કેટલાક સમય શ્વસુર - હમાં રહીને જયદેવની આજ્ઞા મેળવી પિતૃગૃહમાં આવી હતી અને ત્યારથી ત્યાંજ રહેતી હતી. તે પછી જયદેવે તેને કેાઈવાર યાદ કરી નહતી તેમ તે તેના આવાસે ગઈ પણ નહોતી. જયદેવને માટે પણ એમ જ હતું. થવાના ત્યાગ પછી તે કોઈ વાર મંત્રીશ્વરના આવાસે ગયો નહતો, તેમ કોઈએ તેને તે સંબંધમાં કાંઈ કહ્યું હતું. આજે અચાનક મંત્રીશ્વરે તેને યાદ કર્યો હતો અને તેથી જ તેનાં હૃદયમાં મંત્રીશ્વરની પાસે જતાં ક્ષોભ ઉત્પન્ન થયે હતા. વસ્તુપાળ તેને સાળા હતા એ ખરું; પરંતુ તે સાથે તે ગુજરાતને મહા અમાત્ય પણ હતા. તેની સત્તા અને તેના પ્રભાવથી જયદેવ જાણતા હતા અને તેથી તે ખંડમાં ત્વરાથી જવાને માટે હિંમત કરી શકે નહિ. પ્રથમ તો તેણે ત્યાંથી જ પાછા વળવાને વિચાર કર્યો, પરંતુ એમ કરવું તેને કેચ લાગ્યું નહિ અને મનને મજબુત તથા દઢ બનાવીને કિંચિત રૂઆબથી તેણે ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. વસ્તુપાળ ખંડની સામી બાજુએ મધ્યમાં ગાદી ઉપર તકિયાને અટેલી બેઠો હતો. તેણે માત્ર બેજ વસ્ત્રો પહેરેલાં હતાં અને તેનું મસ્તક ઉઘાડ હતું. ગુજરાતના મહા અમાત્ય અને પાટણની રાજ્યસત્તાન સુત્રધારને જોઈ અભિમાની જયદેવ દીન બની ગયે. ખંડમાં બેઠેલા પ્રભાવશાળી પુરૂષવરને જે તે કેવળ મૌન ઉભો રહ્યો. વસ્તુપાળે આ અવિચારી જુવાનના સામે જોયું અને તેનાં મુખ ઉપર હાસ્ય તરી આવ્યું. તેણે સામે પડેલાં આસન તરફ નિશાની કરીને કહ્યું. “બેસે. જયદેવ.” જયદેવ આસન ઉપર ગુપચુપ બેસી ગયે; પરંતુ કાંઈ બોલ્યો નહિ. * ક્ષણવાર રહીને વસ્તુપાળે કહ્યું. “જયદેવ ! હમણાં કેમ દેખાતા નથી ? તબિયત તે સારી છે ને?” * જયદેવે વિચાર્યું કે હવે જવાબ આપ્યા વિના બીજો ઉપાય નથી. તેણે માત્ર ટુંકે ઉત્તર આપે. “હા.” હવે યુદ્ધવિદ્યાની શાળામાં જાઓ છે કે નહિ?” મંત્રીશ્વરે પૂછયુંના.” જયદેવે ટુંકામાં પતાવ્યું.

Page #15
જયદેવ ખંભાત જાય છે, યુદ્ધવિદ્યાનું શિક્ષણ ઘણુંજ કઠિન છે, કેમ ખરું ને?” વસ્તુપાળે પ્રશ્નો પૂછવાનું શરૂ રાખ્યું. હા.” જયદેવે માત્ર હા કે ના એ બે શબ્દને જ ઉપયોગ કરવા માંડયો. ઠીક.” એટલું કહીને મંત્રીશ્વરે વાતનો વિષય બદલીને પૂછ્યું“તમે ખંભાત જવાને ખુશી છે કે નહિ ?" કેમ?” જયદેવે જવાબ આપવાને બદલે સામો પ્રશ્ન કર્યો. “તમને ખંભાત મેલવા માગું છું.” મંત્રીશ્વરે કહ્યું.. “શા માટે ? " જયદેવે હિંમતથી પૂછ્યું. ખંભાતના એક અધિકારીની જગ્યાએ તમને નિયુક્ત કરવાને. મેં વિચાર કર્યો છે.” મંત્રીશ્વરે ઉત્તર આપે. -- - , “ખંભાતના અધિકારીની જગ્યાએ?” જયદેવ આશ્ચર્ય પામે. “હા.” મંત્રીશ્વરે તરતજ જવાબ આપે. “પણ મારાથી એ જગ્યાનું કામ થઈ શકશે ખરું?” દેવે સરલતાથી પ્રશ્ન કર્યો. કેમ થઈ શકશે નહિ? જરૂર થઈ શકશે.” મંત્રીશ્વરે સત્તાવાહક અવાજે જવાબ આપે. જયદેવ મંત્રીશ્વરનો એ જવાબ સાંભળીને વિચારમાં પડી ગયું. તે શું કારણથી પિતાને ખંભાત મોકલવા માગે છે, એ સમજી શકો નહિ તેણે પુનઃ પૂછ્યું. “મારે ખંભાત કયારે જવાનું છે ?" “અત્યારેજ” મંત્રીશ્વરે કહ્યું. “અત્યારેજ?” જયદેવે આશ્ચર્ય પામીને પૂછ્યું. “હા.” મંત્રીશ્વરે શાંતિથી કહ્યું. પણ આવતી કાલે જવાય તે કાંઈ હરકત છે?” જયદેવે પુનઃ પૂછ્યું. “તમારા પ્રયાણને માટે અત્યારે બધી તૈયારી કરી રાખેલી હોવાથી તમને કોઈ પણ પ્રકારની હરકત આવશે નહિ. વળી ત્યાં જવાની ઘણુંજ અગત્ય છે અને તેથી હું તમને અત્યારે જવાને આગ્રહ કરી રહ્યો છું.” મંત્રીશ્વરે જવાબ આપે. “ભલે, મારા પિતા આ વિષયમાં સંમત થશે, તે મને ખંભાત જવામાં કઈ અડચણ નથી.” જયદેવે સરલ ભાવથી કહ્યું.

Page #16
- - - વીરશિરામણ વસ્તુપાળનગરશેઠની સંમતિ લઈને મેં આ ગોઠવણ કરી છે એટલે તેમની સંમતિને સ્વાલ રહેતો નથી. તમે તૈયાર થાઓ એટલીજ માત્ર વાર છે.”વસ્તુપાળે એટલું કહીને જયદેવના સામે જોયું. જયદેવ અકળાયો અને હવે શો ઉત્તર આપો અને શું કરવું, એ વિષે વિચાર કરવા લાગ્યા. - વસ્તુપાળે તેની મુંઝવણ પારખીને કહ્યું “જયદેવ! તમારે મુંઝાવાનું કાંઈ કારણ નથી. ખંભાતના એક સારા અધિકારીનું પદ તમને મળવાનું હોવાથી તમે ત્યાં સુખ અને સગવડતાથી રહી શકશો અને ભવિષ્યમાં ખંભાતના દુર્ગપાળ પણ બની જશે. જે કાંઈ હરક્ત કે અગવડતા હોય, તે તે માત્ર એટલી જ છે કે તમારે અત્યારે અચાનક જવાનું છે; પરંતુ તમારા માટે મેં બધી તૈયારી કરાવી રાખી હોવાથી હું ધારું છું કે તમને હમણુંજ ખંભાત તરફ રવાના થવામાં કોઈપણ પ્રકારની મુશ્કેલી નડશે નહિ. કેમ, તમે તૈયાર છો ને?” " હા, પણ મારે એક વખત મારા આવાસે જવું જોઈએ.”જયદેવે દિલગીરીસૂચક અવાજથી કહ્યું.. “તમારે આવાસે જવાની અગત્ય હેય, એમ હું માનતો નથી. હું અને નગરશેઠ તમને પાધર સુધી વળાવવાને આવવાના છીએ એટલે પછી તમારે ઘેર જવાની શી અગત્ય છે.” વસ્તુપાળે ખુલાસો કર્યો. જયદેવ મૌન રહ્યો એટલે વસ્તુપાળ અનુચરને હાક મારીને બેલાવ્યો. અનુચર હાજર થતાં તેણે તેને પુછ્યું “ખંભાત જવાને માટે જે ડેસ્વારેને આજ્ઞા આપેલી છે, તે હાજર થયા છે કે નહિ ?" “જી હા; તેઓ બધા હાજર છે અને આપને ઘોડે તથા એક બીજે ઘોડો પણ તૈયાર છે.” અનુચરે ઉત્તર આપે. ઠીક " મંત્રીશ્વરે કહ્યું અને અનુચર ચાલ્યો ગયો. તે પછી મંત્રીશ્વર તૈયાર થઈને જયદેવને લઈ મહાલયના સિંહદ્વાર પાસે આવી પહોંચે. અનુચરના કથન પ્રમાણે ત્યાં ઘેડેસ્વારે તૈયાર ઉભા હતા. તરતજ વસ્તુપાળ પિતાના ઘોડા ઉપર સ્વાર થયો અને જયદેવ બીજા ઘેડા ઉપર બેઠે. થડા સમયમાં તેઓ શહેરનાં પાધરમાં આવી પહોંચ્યા. નગરશેઠ યશરાજ ત્યાં ઉભા હતા, તેને જયદેવ મળે. મંત્રીશ્વરે તેને ખંભાતના દુર્ગપાળ ઉપરનું આજ્ઞાપત્ર આપ્યું અને તે ખંભાતના માર્ગે રવાના થયો. તે તથા તેના ઘડેરવારે દૃષ્ટિ મર્યાદામાંથી દૂર થયા એટલે મંત્રીશ્વર અને નગરશેઠ નગરમાં પાછા ફર્યા.

Page #17
શ્રી વિજયસેનસરિ. પ્રકરણ 2 જું. શ્રી વિજયસેનસૂરિ. મંત્રીવર વસ્તુપાળ અને નગરશેઠ યશરાજ જયદેવને વળાવી નગરમાં પાછા ફર્યા, ત્યારે મધ્યાહન સમય વહી ગયો હતો અને દિવસને ચતુર્થ પ્રહર ચાલતો હતો. તાપ અને ઉકળાટનું જોર ધીમે ધીમે મેળું પડતું જતું હતું અને ધીમે પણ ઠંડે પવન વહેવાની શરૂઆત થઈ હતી. મંત્રીશ્વર અને નગરશેઠ પૌષધશાળા પાસે આવી પહોંચ્યા, તે દરમિયાન રરતામાં ચાલતાં નગરશેઠે નીચે મુજબ વાતની શરૂઆત કરી. . તેમણે મંત્રીશ્વરને ધીમા અવાજે પૂછયું. “જયદેવને ખંભાત મોકલ્યો કે બીજે સ્થળે?” “ખંભાતજ” મંત્રીશ્વરે પણ ધીમા અવાજે ઉત્તર આપે. “પણ તે ખંભાતમાં રહેશે ખરે ?" નગરશેઠે પુનઃ પૂછ્યું. મેં તેને અધિકારની લાલચમાં નાંખ્યા છે એટલે ત્યાં રહેશે ખરાં. હાલ તો તેને ખંભાતના વહીવટી અધિકારીનાં પદે નિયુક્ત કરવાનું મેં નક્કી કર્યું છે. અને તે પછી ત્યાંના દુર્ગપાળની જગ્યા આપવાનું કહ્યું છે. આવી લાલચ અને કામના બંધનમાં નાંખ્યા વિના તે સુધરશે નહિ, એમ ધારીને મેં આ ગોઠવણ કરી છે.” મંત્રીશ્વરે જણાવ્યું. તમારી ગોઠવણુ બરાબર છે; પરંતુ તે પાર ઉતરશે કે કેમ ? એ માટે સ્વાલ છે.” નગરશેઠે જરા વિચારીને કહ્યું. “તમારાં થનના ભાવાર્થને હું સમજ્યો છું. મેનકાની મોહજાળમાંથી જયદેવ જેવા ભેળા યુવકને છુટવું એ ઘણું મુશ્કેલ છે. " મંત્રીશ્વરે કહ્યું. પણ જયદેવ ખંભાત ગયે છે, એ શું મેનકા જાણશે નહિ અને જાણશે તો તે ત્યાં જશે નહિ?” નગરશેઠે આતુરતાથી પૂછ્યું. ' જરૂર જશે; પરંતુ હવે તે ફાવશે નહિ.” મંત્રીશ્વરે દૃઢતાથી ઉત્તર આપ્યો. “તમે તેને ખંભાત જતી અટકાવશે ? મને નથી લાગતું કે તમે એમ કરી શકે; કારણકે તે એવી તો ચતુરા અને વિચક્ષણ છે કે તેને મહાત કરવાનું કાર્ય કાંઈ સરલ નથી.” નગરશેઠે પોતાની માન્યતા કહી દર્શાવી.

Page #18
વિશિરોમણ વસ્તુપાળ. “તમારી માન્યતા ખોટી નથી.મંત્રીશ્વરે જરા ગંભીર બનીને કહ્યું, નગરશેઠ ક્ષણવાર વિચારમાં પડી ગયા. વિચારના અંતે તેમણે સહસા પૂછયું. “પઘાને ખંભાત મેકલીએ તે ?" તમારે વિચાર યોગ્ય છે; પરંતુ તે વિષે મેં કશે નિર્ણય કર્યો નથી.” મંત્રીશ્વરે નગરશેઠના વિચારને અનુમોદન આપતાં ઉત્તર આપે. . “મને લાગે છે કે છેડા સમય પછી પદ્માને ત્યાં મોકલવી, એ ઉત્તમ છે. જે તે ચતુરા હશે, તે જયદેવનાં હૃદયને જીતી લેશે.” નગરશેઠે કહ્યું. “ઠીક છે; એ વિષે હું યોગ્ય ગોઠવણ કરીશ; તે પણ પદ્મા ખંભાત જવાને કબુલ થશે કે નહિ ? એ પ્રથમ જાણવાની અગત્ય છે.” મંત્રીશ્વરે વિચારીને કહ્યું. એનું શું કારણ? શું પદ્મા ખંભાત જવાનું સ્વીકારશે નહિ?” નગરશેઠે અધિરતાથી પૂછ્યું. મંત્રીશ્વરે ઉત્તર આપ્યો. “પદ્મા ખંભાત જવાનું સ્વીકારશે કે નહિ, એ જુદો પ્રશ્ન છે; પરંતુ તે જે ત્યાં જવાને ખુશી ન હોય અને આપણે તેને પરાણે મેલીએ, તો એનો અર્થ કાંઈ નથી; કારણ કે એ ની રીતે તેને પરાણે મોક્લવાથી જયદેવ અને તેનું મન મળશે નહિ.” ' “તમારૂં કથન યથાર્થ છે અને તેથી તમને જેમ ઠીક લાગે તેમ કરે. મને તે આમાં કાંઈ ખબર પડતી નથી.” નગરશેઠે જરા નિરાશાથી કહ્યું અને ત્યારપછી તે વિચારમાં પડી ગયા. ક્ષણવાર પછી તેમણે સરલતાથી કહ્યું. “મંત્રીશ્વર ! એ બંનેનાં મન પહેલીજ સતથી શા કારણથી જુદા પડી ગયા, એ હું અત્યારસુધીમાં જાણી શકય નથી. રાત્રિ અને દિવસ એજ વિષેના વિચાર મને થયા કરે છે અને તેઓના મનના મેલ શી રીતે દૂર થાય, એની ચિંતા કરવા છતાં કોઈ ઉપાય મળી આવતો નથી. મને લાગે છે કે જયાં સુધી જયદેવને મેનકાના સંસર્ગમાંથી દૂર કરવામાં નહિ આવે, ત્યાં સુધી એ નાદાન છેક સુધરશે નહિ. મંત્રીશ્વર! તમને આગ્રહથી કહું છું કે તમે એ એકરાને કેઈપણ ઉપાયે સુધારે, વળી એને સુધારવામાં તમારો પણ સ્વાર્થ રહેલો છે; કારણ કે તેથી તમારી બહેન પવા પણ સુખી થશે. હું તે તેનાથી કેવળ કંટાળી ગયો છું અને બધો ભાર તમારા ઉપર નાંખી દઉં છું. જે તમે ધારશે, તે તેને સુધારી શકશે; કારણ કે તમારી પાસે સત્તા છે અને સત્તાનાં બળથી જે ધારશો તે કરી શકશે”

Page #19
શ્રી વિજયનસેનસૂરિ. - * 11. નગરશેઠનું ઉપયુક્ત સરલ કથન સાંભળીને વસ્તુપાળ જરા હસ્યો. તેણે નગરશેઠને હિંમત આપતાં કહ્યું. “શેઠજી ! તમારે ચિંતા કરવાનું કાંઈ કારણ નથી. હું બનતા ઉપાયે તેને ઠેકાણે લાવવાને ચૂકીશ નહિ.” નગરશેઠનાં કરચલીયુક્ત મુખ ઉપર આભારદર્શક ચિન્હ તરી આવ્યાં. તેમણે કૃતજ્ઞતાયુકત દ્રષ્ટિએ મંત્રીશ્વરના સામે જોયું અને તે પછી તેઓ ઉભય આગળ ચાલ્યા. તેઓ થોડે દૂર ગયા પછી પૌષધશાળાની મધ્યમાં આવેલા વિશાળ ખંડમાં આવી પહોંચ્યા. આ ખંડ, તેની વિશાળતા, સ્વચ્છતા અને સુંદરતાથી ભવ્ય લાગતા હતા અને મહાત્માઓના નિવાસથી ગૌરવયુક્ત જણાતો હતો. તેમાં એક બાજુએ કામળના આસન ઉપર એક મહાત્મા બેઠેલા હતા. તેમની આસપાસ શિષ્યનો પરિવાર અને તેમનાં દર્શનાર્થે આવેલ માનવસમૂહ બેઠેલો જોવામાં આવતું હતું. આ મહાત્મા શરીરથી પ્રોત હતા એટલું જ નહિ પણ જ્ઞાન અને ધર્મથી પણ પ્રૌઢ દિવા વૃદ્ધ હતા. તેમનું ભવ્ય અને ઉજવલ પાલ, વિશાળ મસ્તક, શાંત ચક્ષુઓ. અને પ્રસન્ન મુખમુદાને જેવાથી પ્રત્યેક માણસના હૃદયમાં તેમના માટે પૂજ્યભાવ ઉત્પન્ન થાય તેમ હતું. આ મહાત્માનું શુભ અને પવિત્ર નામ વિજયસેનસૂરિ હતું. તે નાગેન્દ્ર ગ૭ના વર્તમાન આચાર્ય હતા અને મંત્રીશ્વર વસ્તુપાળના પરંપરાગત ધર્મગુરૂ હતા. મંત્રીશ્વર અને નગરશેઠે તેમને વિધિપૂર્વક વંદન કર્યું અને તેઓ અને તેમની પાસે જઈને બેઠા. આચાર્યે તેમના સામે પ્રસન્નતાથી જોઈને કહ્યું. “મંત્રીશ્વર તમે તથા નગરશેઠ અત્યારે આવ્યા એ ઠીક થયું છે. આ સામે બેઠેલા આત્મબંધુઓના આગ્રહથી અત્યારે અહિંસાનો વિષય ચાલે છે અને તેમાંથી તમને ઘણું જાણવાનું મળશે. અહિંસા એ જૈનધર્મનો મુખ્ય સિદ્ધાંત છે, એ પુનઃ પુનઃ કહેવાની અગત્ય નથી. મહાશય. શાસ્ત્રકારોએ એ વિષયમાં આપણને વારંવાર ઉપદેશ કરેલ હોવાથી તેમનાથી વિશેષ તો મારાથી કહી શકાશે નહિ; પરંતુ આ વિષયજ એ છે કે તે વિષે જેટલું લખાય અને જેટલું બોલાય, તેટલું અવશ્ય થોડું છે. અહિંસા એ માનવજીવનની ઉન્નતિનું પ્રથમ પગથીયું છે. જેના હૃદયમાં અહિંસા વસી નથી, તે મનુષ્યનામને પણ યોગ્ય નથી. અહિંસાનો વિષય જેટલો ગંભીર છે, તેટલે સરલ પણ છે; કારણ કે તે માનવજીવનનું આવશ્યક સૂત્ર છે. અહિંસા એટલે દયા; અહિંસા એટલે પ્રેમ,

Page #20
12 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ, અહિંસા એટલે નેહ; અહિંસા એટલે મમતા અને અહિંસા એટલે કરૂણું છે. જે મનુષ્યનાં હૃદયમાં આ ગુણે વસેલા નથી, તેનાથી સ્વપરનું હિત શી રીતે થઈ શકે ? એને તમારે વિચાર કરવાનું છે. જેને લૌકિક અને પારલૌકિક સુખને પ્રાપ્ત કરવાં છે, તેણે અહિંસાનું ખાસ કરીને સેવન કરવાનું છે, કારણ કે એ વિના માણસ આ લેકનાં કે પરલેકનાં સુખને ભોતા થઈ શકતો નથી. અહિંસા એ જૈનધર્મનો જુનો સિદ્ધાંત છે, પરંતુ ભગવાન મહાવીરે તેને મુખ્ય સિદ્ધાંત બનાવીને તેને વિશેષ ઉપદેશ કર્યો છે, તેનું કારણ પણ તેજ છે.” આચાર્ય એટલું કહીને અટકી ગયા અને શ્રોતાજને ઉપર તેની શી અસર થઈ છે, એ જેવા લાગ્યા. ક્ષણવાર રહી તેમણે પુનઃ કહેવા માંડ્યું. “હવે હું અહિંસાના સંબંધમાં એક વિશેષ વાત તમને કહેવાને ઇચ્છું અને તે એ કે સંસારી મનુષ્યથી અહિંસાનું સદા અને સર્વથા પાલન થઈ શકતું નથી. મનસા, વાચા અને કર્મણ અહિંસાનું પાલન કરવું, એ ઘણુંજ કડિન છે અને તે તો માત્ર સંસારત્યાગી સાધુઓથીજ થઈ શકે છે. સંસારી માણસને વ્યવહારની જાળમાં ગુંથાઈ રહેવું પડતું હોવાથી તેઓ અહિંસાનું સંપૂર્ણ રીતે પાલન કરી શકે નહિ, તે તે સર્વથા સ્વાભાવિક જ છે. હું તમને એ સંબંધનો સાદ અને સીધે એકજ દાખલો આપું છું. રાજ્યના સેનાપતિ કે સૈનિકને યુદ્ધમાં અસંખ્ય માણસને ઘાત કરી હિંસા કરવી પડે છે, પરંતુ તે એવું કાર્ય પોતાની ખુશીથી કરે છે કે નિરૂપાયે નાખુશીથી કરે છે, એ વિચારવાનું છે. જો તે એવું કાર્ય ખુશીથી નહિ; કિન્તુ પિતાની ફરજના અંગે નિરૂપાયે કરે છે, તે તે માટે તેને કેટલે દોષિત અને પાપનો જવાબદાર ગણવે, એ વિચારણીય પ્રશ્ન છે. અલબત, તે પાપને જવાબદાર તો બને જ છે; પરંતુ તેનું એ પાપ વ્યવહાર ધર્મનું હોવાથી સત્વર દૂર થઈ શકે તેવું છે. આ ઉપરથી મારે કહેવાનો આશય એવો છે કે સંસારી મનુ સર્વદા અને સર્વથા અહિં. સાનું પાલન કરી શકતાં નથી; કારણ કે તેમને પિતાના વ્યવહાર ધર્મને લક્ષ્યમાં રાખવો પડે છે. લડાઈ, ખેતી અને વ્યાપાર ઈત્યાદિ આરંભ–સમારંભનાં કાર્યો હોવાથી પાપજન્ય છે; પરંતુ સંસારી મનુષ્ય પાપને વિચાર કરી તેને પડતાં મૂકે, તે આ સંસારનું બંધારણ જ્યાં સુધી ચાલે ? આ ઉપરથી માણસેને વ્યવહારમાં રહીને જે કામ કરવાનાં છે, તે પિતાની ફરજનાં અંગે કરવાનાં છે, એવું વિચારીને તેણે કાર્યમાં જોડાવું

Page #21
શ્રી વિજયસેનસૂરિ. 13 ઘટે છે અને જે તે એ વિચાર કરીને કાર્યમાં જોડાય છે, તે તેનાથી અહિંસાનું કેટલેક અંશે પાલન થઈ શકે છે. સંસારી માણસે વ્યવહાર ધર્મનાં અંગે ગમે તેવું કામ કરતી વખતે અહિંસાના સૂત્રને સતત સ્મરણમાં રાખવાનું છે. તેણે માનવ જીવનના આવશ્યકીય ગુણ-દયા, પ્રેમ, મૈત્રી કરૂણા અને સ્નેહ-ઇત્યાદિને કદિ પણ ત્યાગ કરવાનો નથી; કારકે એ ગુણો વિના અહિંસાનું પાલન થઈ શકતું નથી.” એ પ્રમાણે કહીને આચાર્યો મંત્રીશ્વરના સામે જોયું. મંત્રીશ્વર તથા નગરશેઠ આચાર્યની અમૃતવાણીને એકધ્યાને સાંભળી રહ્યા હતા. તેમનું સ્થિરચિત્ત જોઈને આચાર્યો આગળ ચલાવ્યું. " હવે પ્રસંગોપાત અહિંસાના વિષયમાં એક બીજી વાત પણ સ્પષ્ટ કરવાની અગત્ય છે. કેટલાકની એવી માન્યતા છે કે અહિંસાના સેવનથી માણસ નિર્બળ અને આત્મઘાતી બની જાય છે. આ કથનની પુષ્ટી માટે તેઓ એવી દલીલ કરે છે કે જે માણસ અહિંસક બને, તો તે પોતાનું રક્ષણ કરી શકતો નથી અને ધીમે ધીમે નિર્બળ બનીને કશા કામને રહેતો નથી. આ કથન અને તે માટેની દલીલ કેટલાં અસત્ય છે, તે સહજમાં સમજી શકાય તેમ છે. ખરી રીતે તે અહિંસાનાં સેવનથી જ માણસ સબળ અને આત્મરક્ષક બની શકે છે. પ્રથમ તો અહિંસક માણસને દુશ્મનો જ હોતા નથી, અને કદાચ હોય છે, તે તેઓ તેનો વિનાશ કરી શકતા નથી, કારણ કે અહિંસક માણસને પ્રભાવજ એ છે કે તેની પાસે શત્રુઓ જઈ શકતાજ નથી અને જાય છે તે તેઓ તેને નુકશાન કરી શકતા નથી. અહિંસાનાં સેવનથી મનુષ્યમાં પ્રેમ અને કરૂણે ઈત્યાદિ સદગુણેનો વાસ થતો હોવાથી તેનો સ્વભાવ ઉદાર અને ક્ષમાશીલ બને છે. સર્વ કઈ જાણે છે કે ઉદારતા અને ક્ષમા એ વીર પુરૂષોને સ્વભાવ છે અને લેભ અને વેર એ કાયર પુરૂષોનો સ્વભાવ છે. હિંસાનાં સેવનથી માશુસ લેભી અને વેરી બને છે અને અહિંસાનાં સેવનથી પ્રેમી અને કરૂણાળુ બને છે, એ આ ઉપરથી સ્વતઃ સમજી શકાય છે અને તેથી અહિંસાથી માણસ નિર્બળ અને આત્મઘાતી બને છે, એ દલીલ કેટલી અસત્ય અને નિમૂળ છે. એ સમજાવવાની અગત્ય રહેતી નથી. વસ્તુતઃ તે અહિંસાના પાલનથી જ માણસ ખરેખરે વીર અને સબળ બની શકે છે અને તેથી અહિંસકવૃત્તિ એ માનવજીવનમાં કેટલી આવશ્યકીય છે, એ સહજમાં સમજી શકાય તેમ છે. હિંસકવૃત્તિ એ માનવજીવનની અવનતિનું પગથીયું છે, કારણ કે તેવી

Page #22
14 વીરશિરે મણ વસ્તુપાળ. વૃત્તિથી માણસમાં ક્રોધ, વેર, લાભ અને નાશ ઈત્યાદિ દુર્ગુણેને વાસ થાય છે અને જેનામાં આ દુર્ગણોને વાસ થાય છે તે માણસ કદિ પણ વીર કે સબળ બની શકતો નથી. ક્ષમા એ વીર પુરુષોનું ભૂષણ છે, એ સર્વમાન્ય સૂત્રને લક્ષ્યમાં લઈએ તો અહિંસા અને હિંસાનો મર્મ સહજમાં સમજાશે. અલબત, માણસથી વ્યવહારમાં સર્વાશે અહિંસાનું પાલન થઈ શકતું નથી, પરંતુ તેણે પિતાના સ્વભાવને તે અહિંસકજ બનાવવો જોઈએ અને એવા સ્વભાવથી જે માણસ વ્યવહારનાં કાર્યોમાં જોડાય છે, તે પિતાના સ્વભાવજન્ય ગુણોથી અવશ્ય વીર, દઢ, અડગ, સબળ, સ્વપર રક્ષક અને ક્ષમાશીલ બની શકે છે. હિંસક સ્વભાવ એ માનવજીવનની ઉન્નતિમાં અંતરાયરૂપ છે અને તેવા સ્વભાનથી માણસ કોઈ પણ રીતે સબળ અને આત્મરક્ષક બની શકતો નથી, એ સમજાવવાની હવે વધુ અગત્ય હોય, એમ મને જણાતું નથી.” સૂરિવરે પિતાના ઉપદેશને સંપૂર્ણ કર્યો. દર્શનાર્થે આવેલાં મનુષ્ય આચાર્યનો અમૂલ્ય બેધ સાંભળીને હર્ષિત થતાં થતાં ચાલ્યા ગયા અને શિષ્ય પણ અભ્યાસ માટે એકાંત સ્થાનમાં જવાને રવાના થઈ ગયા. પાછળ સૂરિવર, મંત્રીશ્વર અને નગરશેઠ એ ત્રણ જણજ રહ્યા. - કેટલાક સમય ધાર્મિક ચર્ચા ચલાવ્યા પછી આચાર્યો નગરશેઠને પૂછ્યું. “શેઠજી! આજે તમે ઉદાસ કેમ છે ? શું જયદેવ હજી સુધારા ઉપર આવ્યો નથી ?" નગરશેઠે ઉપકારવશ થતાં કહ્યું “મહારાજ ! જયદેવને માટે આપ જે ચિંતા રાખો છે, તે માટે આપને હું ઘણોજ આભારી છું. તે હજી સુધી તે સુધારા ઉપર આવ્યો નથી, પરંતુ હવે આવશે એમ જણાય છે. પરમાત્મા અને જલ્દી સુબુદ્ધિ આપે.” સૂરિવરે એમ કહીને મંત્રીશ્વરને પૂછ્યું. “તેને તમે ખંભાત જ્યારે મેલવાના છે ? “તેમને અત્યારે જ ખંભાત રવાના કરીને અમે આપને એ હકીકત કહેવાને આવ્યા છીએ.” મંત્રીશ્વરે ઉત્તર આપ્યો “બહુ સારૂ. હું એથી ઘણી જ ખુશી થયે છું.” આચાર્યો સંતોષ દર્શાવીને પૂછ્યું. " ખંભાતમાં એને માટે તમે શી ગોઠવણ કરવાનું ધાર્યું છે ?" હાલ તો તેમને વહીવટી અધિકારીનાં પદે નિયુક્ત કરવાનું મેં નક્કી કર્યું છે અને આગળ ઉપર ખંભાતના દુર્ગપાલની જગ્યા આપવી, એ વિચાર કરી રાખ્યો છે.” મંત્રીશ્વરે જવાબ આપે.

Page #23
પાટણમ. “તમારી ગોઠવણમાં ખામી નહિ હોય.” સૂરિવરે સ્મિતપૂર્વક કહ્યું અને પછી પૂછયું. “પણ કહે, રાજખટપટનું શી રીતે છે ?" “તે તો ચાલ્યા જ કરે છે. તેને પાર કરી આવ્યો નથી, આવવાનો નથી અને આવશે પણ નહિ.” મંત્રીશ્વરે જવાબ આપતાં કહ્યું. તમારું કથન સત્ય છે; પરંતુ એ હકીકત તમને પૂછવાને અને છેવટ કહેવાને માટે ભાવાર્થ એટલેજ છે કે ગમે તેવી રાજખટપટમાં અને ગમે તેવાં કાર્યમાં તમે તમારી ન્યાયબુદ્ધિને એક બાજુ મૂકશો નહિ. ન્યાયબુદ્ધિ કિંવા પ્રમાણિક્તા એ રાજ્યના અધિકારીઓને આવશ્યક ગુણ છે અને જે અધિકારીએ એ ગુણનો ત્યાગ કરી પક્ષપાતબુદ્ધિ અને અપ્રમાણિકતાને ગ્રહણ કરે છે, તેઓ રાજા અને પ્રજા ઉભયને અહિતકારક થઈ પડે છે. મંત્રીશ્વર ! તમે વિદ્વાન છે, ઉત્તમ ચારિત્રવાન છે. અને વિવેકી પણ છે. એટલે તમને ઉપદેશ આપવાની અગત્ય નથી; પરંતુ તમારા ગુરૂ તરીકે મારે તમને તમારા હિતની વાર્તા હોય, તે કહેવી જોઈએ; કારણ કે અમારી–ધર્મગુરૂની એ ફરજ છે. આથી વિશેષ મારે તમને કાંઈ કહેવાનું નથી.” એટલું કહીને આચાર્ય ઉભા થયા અને મંત્રીશ્વર તથા નગરશેઠે તેમનું અનુકરણ કર્યું. આચાર્યો નગરશેઠ તરફ જોઈને કહ્યું. “અને શેઠજી ! મારે તમને એટલું જ કહેવાનું છે કે આપણે જેને સમાજમાં જે થોડે ઘણે કુસંપ છે, તેને દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરશે. સંપ એ ઉન્નતિનું મૂળ છે, એ લજ્યમાં રાખજે અને જે એને બાજુ ઉપર રાખી કુસંપને વધારે સ્થાન આપશે તો ભવિષ્યમાં જૈન સમાજ અને જૈનધર્મની ઘણીજ દુર્દશા થશે, એ નક્કી માનજે.” એટલું કહીને આચાર્ય મહારાજ સ્વાધ્યાયમાં લીન થવાને એકાંત ખંડમાં ચાલ્યા ગયા અને તે પછી મંત્રીશ્વર તથા નગરશેઠ પૌષધશાળાએથી જૂદા પડી અન્યત્ર રવાના થયા. -aa(c)- પ્રકરણ 3 જુ. પાટણમાં. પ્રભાતને સમય છે. સવિતા નારાયણ સરસ્વતીનાં સ્વચ્છ જળને રૂપેરી રંગે રંગી રહ્યા છે. પાટણની સુંદરીએ મસ્તકે ચકચકિત બેડાં

Page #24
વિશિરોમણી વસ્તુપાળ લઈને પનઘટ પર પાણી ભરવાને મદભૈરી ચાલે આવી રહી છે. કેઈ કેઈ પાણી ભરીને સખીઓ સાથે વાર્તાવિનોદ કરતી નગર તરફ જતી પણ જણાય છે. શ્રદ્ધાળુ માણસો બીજ ઘાટે પ્રભાતનું સ્નાન કરી રહ્યા છે અને ભૂદેવ વેદોચ્ચારથી આસપાસના પ્રદેશને ગજાવી રહ્યા છે. સરસ્વતી નદી ઉપરનું આ દશ્ય એક યુવાન મુસાફર જેતે જેતે પિતાના ઘડાને પાણી પાઈ રહ્યો છે. તેની અવસ્થા નાની હતી અને મુખ ઉપર મૂછનો દેશ પણ ભાગ્યેજ ફૂટેલે હ; તે પણ તેનું ભવ્ય મુખ અને રક્તવ-- શુંય આંખોથી તે કઈ ઉચ્ચ પદવીને માણસ હોય, એમ જણાતું હતું. તે હજી યુવક હતા અને તેનાં મુખ ઉપર મૂછનો દોર પણ ફૂટેલે નહોતે, પરંતુ તેની રક્તવર્ણય આંખેથી તે સ્વાભાવિક રીતે દૂર હવાનું પ્રતિત થતું હતું. તેને ઘોડે પાણી પી રહ્યો એટલે તેણે પિતાનાં મુખને જળવડે સાફ કર્યું અને ત્યાર પછી તે ઘોડા ઉપર સ્વાર થઈને નગર તરફ - રવાના થયો. તે યુવક સીધો મહામંડલેશ્વર અને રાજચિંતાકારી લવણુપ્રસાદના મહેલે આવી પહોંચ્યો. ઘેડ ઉપરથી ઉતરીને તેણે ઘડાને નેકરને સી અને પોતે મહાલયમાં ચાલ્યો ગયો. લવણપ્રસાદ જે ઓરડામાં ચિંતાતુર વદને એકલે બે હતો, તે ઓરડામાં પેલા યુવકે પ્રવેશ કર્યો. લવણુપ્રસાદનું ધ્યાન બીજી તરફ હતું એટલે તે યુવકને જોઈ શકો નાહ. તેથી યુવકે તેનું ધ્યાન પોતાની તરફ ખેંચવા કહ્યું. - " દાદાજી ! હું આવ્યો છું.” - લવણપ્રસાદે ઉંચું જોયું. તેનાં ચિંતાતુર મુખ ઉપર સ્મિત હાસ્ય તરી આવ્યું. તેણે કહ્યું. “વીરમ ! ભલે આવ્યો. કુશળ તો છે ને?” હા અને તમે પણ કુશળ છે ને ?" વીરમે જવાબ આપતાં પૂછયું. - “અમારી કુશળતા તો હવે એવીજ. શારીરિક કુશળતા છે; પરંતુ માનસિક કુશળતા નથી.” લવણપ્રસાદે જરા હસીને જવાબ આપો અને પછી કહ્યું. “ઠીક, પણ તું થાક્ય પાકો આવ્યો છે, માટે હમણાં તો તારી દાદી પાસે જા અને સ્નાન કરીને થોડું ઘણું જે ભાવે તે જમીને નિરાંતે આવ એટલે આપણે વાત કરીએ.” “નહિ, દાદાજી! હાલ સ્નાન કરવાની અગત્ય નથી; કારણ કે મને થાક લાગ્યો નથી, તેમ હાલ જમવાની પણ જરૂર નથી, કારણ કે મને ભૂખ પણ લાગી નથી. હું સ્નાન તેમજ ભેજન તમારી સાથેજ કરીશ” વીરમે કહ્યું.

Page #25
પાટણમાં. 17 લવણપ્રસાદે તેને વિશેષ આગ્રહ કર્યો નહિ. તેણે કહ્યું. “જેવી તારી મરજી; પણ હવે નિરાંતે બેસ અને તારાં અચાનક આગમનનું કારણ કહે.” વીરમ એક આસન ઉપર બેઠે અને ક્ષણવાર વિચારમાં પડી ગયે. વિચારના અંતે તેનાં મુખ ઉપર ગુસ્સાનાં ચિન્હ તરી આવ્યાં અને તેની સ્વાભાવિક લાલ આંખ વધારે લાલ થઈ આવી. લવષ્ણુપ્રસાદે એ જોયું અને અનુમાન કર્યું કે વીરમને ગુસ્સે થવાનું કાંઈ કારણ બન્યું હોવું જોઈએ, પણ તેને એથી આશ્ચર્ય થયું નહિ; કારણ કે વીરમના ક્રોધી સ્વભાવને તે સારી રીતે જાણતે હતે. લવણપ્રસાદે શાંતિથી પૂછ્યું. “વીરમ! તું ગુસ્સે થયેલ કેમ જણાય છે? શું વીરધવલે તને કાંઈ કહ્યું છે?” વિરમે તરત જ કહ્યું, “દાદાજી! વિરધવળ મારા પિતા છે; પૂજનીય છે, પણ તે વારંવાર મારૂં જે અપમાન કરે છે, તે મારાથી હવે સહન થતું નથી.” વીરધવળ તારું અપમાન કરે, એ હું માનતો નથી. તું એનો - પુત્ર છું. ધોળકાને નહિ પાટણનો યુવરાજ છું, તેનું અપમાન થઈ શકે નહિ.” લવણપ્રસાદે ઠંડા પેટે કહ્યું. લવણપ્રસાદની શાંતિથી વીરમ વધારે ક્રોધાતુર થયો, તેણે જુસ્સાથી કહ્યું, “એમનો હું જ્યેષ્ઠ પુત્ર છું ખરો; પરંતુ યુવરાજ છું કે નહિ, તેને નિર્ણય અત્યારથી થઈ શકે તેમ નથી.” તું યુવરાજ નથી ત્યારે બીજો કોણ યુવરાજ છે? શું વીધવળને તારાથી મટે બીજે કુમાર છે?” લવણપ્રસાદે આતુરતાથી પૂછ્યું. નહિ; મારાથી બીજો મોટો કુમાર તે નથી; પરંતુ તે નાના કુમારને યુવરાજ ઠરાવવા ઇચ્છે છે; મોટા કુમારને નહિ.” વીરમે દઢતાપૂર્વક ઉત્તર આપે. “એટલે તું શું કહેવા માગે છે?” લવણપ્રસાદે પૂછયું. “એજ કે મારા પિતા અને પેલા જેન મંત્રીઓ વીસલનેજ ધોળકા કે પછી પાટણની રાજ્યગાદીના ઉત્તરાધિકારી ઠરાવશે, એ નિશ્ચય પૂર્વક માનજે.” વીરમે સ્પષ્ટતાથી ઉત્તર આપે. “તારા નાના ભાઈ વીસલને?”લવણપ્રસાદે આશ્ચર્યથી પૂછયું. “હા.” વીરમે ભારપૂર્વક કહ્યું.

Page #26
18 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. - - “પણ એનું કારણ?” રાજચિંતાકારીએ ચિંતાતુર વદને પ્રશ્ન કર્યો. કારણ એક નહિ પણ અનેક છે; પરંતુ હાલ હું કહેવા બેસીસ, તે તમારા માનવામાં આવશે નહિ. મારાં કથનનાં સત્યાસત્યને નિર્ણય તમે ભવિષ્યમાં કરી શકશે.” વીરમે જવાબ આપ્યો. લવણુપ્રસાદે પૂર્વવત્ શાંતિથી કહેવા માંડયું. “વીરમ! તારી માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. તારા કરતાં વીસલ પ્રત્યે વીરધવલ વધારે પ્રેમ ધરાવે છે, એ વાત મારાથી અજાણ નથી; તેમજ મંત્રીઓ વગેરે તેને વધારે ચાહે છે, એ પણ મારી જાણ બહાર નથી; પરંતુ એથી કરીને તેઓ વીસલને રાજ્યગાદીને ઉત્તરાધિકારી ઠરાવવા માગે છે, એમ કાંઈ કરતું નથી. વીસલ શાંત પ્રકૃતિને હેવાથી સર્વને પ્રિય થઈ પડ્યો છે. એ વાત ખરી છે, પરંતુ એ ઉપરથી તારે ગભરાવાનું કાંઈ કારણ નથી; કારણ કે યુવરાજ તે તું જ છું અને ભવિષ્યમાં રાજ્યગાદી તને જ મળવાની છે, એ ચક્કસ છે.” - લવણપ્રસાદના શાંત વચનથી વરમ જરા ધીમે પડ્યો, તેણે પિતાના ગુસ્સાને કાબુમાં રાખીને કહ્યું, “દાદાછા ઘેળકામાં હમેશાં શા . નવા નવા રંગ જામે છે, તેની તમને ખબર નથી અને તેથી જ તમે સાદી અને સીધી સમજણ ધરાવે છે. ધોળકામાં જૈન મંત્રીઓનું જોર એટલું બધું વધી ગયું છે કે, તેઓ ધારે તે રાજ્યગાદીને પણ પોતાના અધિકારમાં લઈ શકે તેમ છે. મારા પિતાજી બિચારા ભેળા છે, તેમને રાજકીય ખટપટની કાંઈ ખબર નથી. તે તે વસ્તુપાળના હાથમાં રમકડાં તુલ્ય થઈ પડ્યા છે અને તે જેમ કહે તેમ વર્તે છે. જેના મંત્રીઓએ વીસ-લને પોતાના પક્ષમાં લીધો હોવાથી પિતે કેમ જાણે યુવરાજ ન હોય એ રીતે વર્તન ચલાવે છે. આ ઉપરથી હું ચક્કસ કહું છું કે વીસલજ રાજ્યગાદીને ઉત્તરાધિકારી થશે.” વીરમની હકીકત સાંભળી લીધા પછી મહામંડલેશ્વરે કહ્યું, “વીરમ! ધોળકામાં હમેશાં શું બને છે અને કેવા કેવા રંગો જામે છે, તેની મને કશી ખબર નથી, એવી તારી જે માન્યતા છે, તે ભૂલ ભરેલી છે. ધોળકાના બનાવોથી હું જાણું છું. વસ્તુપાળ, તેજપાળ, નાગડ, ચાહડ વગેરે મંત્રીઓ કેવી કેવી ખટપટો કરી રહ્યા છે, એથી હું અજાણ્યો નથી, પરંતુ એ ઉપરથી તેઓ વીસલને રાજ્યના ઉત્તરાધિકારી બનાવવા માગે છે, એમ કહી શકાય નહિ. તેઓ શું તાજું ઉચિત માન સાચવતા નથી કે તું આવી વિરૂદ્ધ માન્યતા બાંધી બેકે છું? " ના, પણ મને તેમની દરકાર નથી, હું તેમને પૂરે પડું તે છું.

Page #27
પાટણમાં. પરંતુ પિતાજી પણ મારી તરફ ઉપેક્ષા અને વહેમની નજરથી જુએ છે એટલે નિરૂપાયે મારે એવી માન્યતા બાંધવી પડી છે. એ સંબંધમાં હું એક દાખલો આપું છું કે હમણાં એકાદશીના દિવસે વૃક્ષ નીચે મેં એક આઠ દામ મૂક્યા હતા, ત્યારપછી ત્યાં એક વણિક હતું, તેણે એકસે આઠ મેતી મૂક્યાં, તેના આ અવિનયથી હું તેના ઉપર ક્રોધે ભરાયો એટલે તે રાજસભામાં દોડી ગયો અને પિતાજીની પાસે ફરિયાદ કરી. આ ઉપરથી પિતાજીએ મને બોલાવી સખ્ત ઠપકે આપ્યો અને મારું અપમાન કર્યું. વિશેષમાં મને ધોળકા છોડી જવાની અને વિરમગામમાં રહેવાની આજ્ઞા કરી. પિતાજીની આ આજ્ઞાથી મને ઘણોજ ગુસ્સો ચડ્યો અને તેજ વખતે ળકામાંથી હું નીકળી ગયો. અને સીધો વીરમગામ ચાલ્યો ગયે. હવે કહે દાદાજી! કે મેં જે માન્યતા બાંધી છે, તે ખરી છે કે ખોટી ? એક સામાન્ય બાબતમાં મને ધોળકા છેડી જવાની આજ્ઞા કરવામાં આવી, એ શું મારૂં થોડું ઘણું અપમાન છે ? પિતાજીએ આવી આજ્ઞા કરવામાં શું સાહસ કર્યું નથી ? " વીરમનો ગુસ્સો પુનઃ ઉમરાઈ ગયો, તેનું મુખ ક્રોધાતુર બની ગયું અને તેની મેટી આખે રક્તવર્ણય બની ગઈ લવણુપ્રસાદ વીરમની હકીકત સાંભળીને મૌન બેસી રહ્યો. તેણે જવાબમાં કાંઈ કહ્યું નહિ. રાજચિંતાકારી ચિંતામાં મશગુલ બની ગયે‘તે વિચાર કરતો હતો કે વીરમને શી રીતે શાંત કરવો. કેટલેક સમય પર્યત વિચાર કરીને લવણુપ્રસાદે ગંભીરતાથી કહ્યું: વીરમ! તારી બધી હકીક્ત મેં લક્ષ્યમાં લીધી છે અને વિચારના અંતે મને જણાય છે કે તારી ધારણા ખોટી છે. વીરધવલે તારું અપમાન કર્યું, એમ તું જે કહે છે તે તારી ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ છે. તે દામ મૂક્યા અને વણિકે મોતી મૂકયાં, એમાં તેના ઉપર ક્રોધ કરવાનું તને શું કારણ હતું ? પ્રજાજન કાઈપણ બાબતમાં આપણુથી વિશેજતા કરી દર્શાવે, તે આપણે ખુશી થવું જોઈએ, તેના બદલે તું ક્રોધે જરાય, એ તારી ભૂલ છે અને એ ભૂલને માટે તેને ઠપકો આપવામાં વીરવળ વ્યાજબી છે. ઠીક, પણ એ વાતને જવાદે અને તારા મનમાં જે વહેમી વિચારે ભર્યા છે, તેને કહાડી નાંખ. જ્યાં સુધી હું જીવતો જાગતો બેઠે છું, ત્યાંસુધી તારે કોઈપણ વાતે ગભરાવાનું નથી.” વીરમ શાંત થયો. તેના મુખ ઉપરથી ક્રોધની અસર ચાલી ગઈ અને આનંદથી એ જુવાનનું મુખ પ્રફુલ્લિત બની ગયું. .

Page #28
વીરથિરમણ વસ્તુપાળ. લવણપ્રસાદે કહ્યું. “વીરમ ! ત્યારે હવે તું તારી દાદી પાસે જા અને ત્યાં થોડો વખત રહી નગરમાં જરા ફરી આવજે, એટલે તારું ઉશ્કેરાયેલું મસ્તક શાંત થશે. દરમ્યાન હું મહારાજા પાસે જઈ આવું છું” વીરમ તરતજ ઉઠો અને મહાલયની અંદર ગયે. લવણપ્રસાદની સ્ત્રી તેની દાદી પાસે થોડા સમય રોકાઇને તે નગરમાં ફરવાને નીકળી પડે. અત્યારે તેણે મુસાફરીને પોષાક ઉતારી નાંખ્યા હતા અને સજકુમારને શોભે તે કિમતી પોષાક પહેર્યો હતો અને તેથી એ જુવાન આકર્ષક લાગતો હતે. ગુજરાતના પાટનગર પાટણના વિશાળ અને ભવ્ય બજારમાંથી વીરમ પિતાના ઘોડાને ધીમે ધીમે ચલાવતે પસાર થતો હતો. બજારમાં આવેલી દુકાનોની લાંબી હાર, તેમાં આકર્ષક રીતે ગોઠવેલી વસ્તુઓ, વ્યાપારીઓની દય-વિક્રયની કુનેહ અને ગ્રાહકોની ધમાલ જોઈને વીરમને આશ્ચર્ય થયું. ઉંચી અટારીઓવાળાં આ ભવ્ય પાટણનો ભવિષ્યમાં પિતે મહારાજા થવાનું છે, એ વિચારથી એ જુવાનને ગુપ્ત આનંદ થયો. અનેક બજારોમાંથી પસાર થઈને છેવટ તે એક રાજમાર્ગ તરફ વળ્યો. આ માર્ગે રાજના સરદારો, સામતિ અને અધિકારીઓ વગેરેના આવાસે હતા. દરેક આવાસ સાદો પણ સુંદર હતો અને તેને લગતા વાડામાં કરેલા નાના બાગથી મનરંજક જણુતા હતા. વીરમ આ રાજમાર્ગની શેભા જેતો જેને આગળ ચાલ્યા જતો હતો અને બીજા માર્ગે વળવાની તૈયારીમાં હતો. એટલામાં પિતાનું નામ સાંભળીને તેણે લગામ ખેંચીને ઘોડાને ઉભો રાખે. વિરમ કુમાર !" તેણે પ્રૌઢ વયની એક સ્ત્રીને બેલતાં જોઈ. વીરમ ઘડાને તેની પાસે લઈ ગયે. તેણે પૂછ્યું. “મને બોલાવો છે ?" હા. આપને જ;” પ્રૌઢાએ ધીમેથી જવાબ આપે. “કેમ, મારું શું કામ છે ?" વીરમે જીજ્ઞાસાથી પૂછ્યું. કામ ઘણું ગુપ્ત છે અને તે રાજમાર્ગમાં ઉભા ઉભા કહી શકાય. તેવું નથી.” પ્રૌઢાએ ઉત્તર આપે. " ત્યારે ?" વીરમે પૂછયું. ત્યારે શું ?" પ્રૌઢાએ નિશ્ચયાત્મક ભાવથી જવાબ આપતાં કહ્યું. “આપ મારી પાછળ ચાલ્યા આવે. આપણે એક આવાસમાં, જઈએ અને ત્યાં નીરાતે વાત કરીએ.”

Page #29
પાટણમાં. વિરમે તરત જ કહ્યું. “ચાલે હું આવાને તૈયાર છું.” * * પ્રૌઢા આગળ અને વીરમ પાછળ એ રીતે તેઓ પાસેના નાના માગે વળ્યાં અને કેટલેક દૂર ગયા પછી પ્રૌઢા એક ન્હાના દ્વાર પાસે ઉભી રહી. આસપાસ જોઈ તેણે દ્વાર ઉઘાડયું અને અંદર પ્રવેશ કરીને વીર. મને પોતાની પાછળ આવવાને સંકેત કર્યો વીરમ સાહસીક હતો. તે ઝટ ઘોડા ઉપરથી ઉતરી પડ્યો અને તેની પાછળ ગયો. કેટલુંક ચાલ્યા પછી પેલી પ્રૌઢ વયની સ્ત્રી ઉભી રહી અને તેણે સામેનાં મકાન તરફ નિશાની, કરીને કહ્યું. વીરમ કુમાર ! આ સામેના મકાનમાં આપને જવાનું છે અને ત્યાં ગયા પછી આપના જાણવામાં આવશે કે આપને અત્રે શું કામ માટે બોલાવ્યા છે.” એટલું કહીને તે સ્ત્રી ત્વરાથી ચાલી ગઈ અને વીરમ ત્યાં વિચાર કરતા ઉમે રહ્યો. તે કયાં છે, આ આવાસ કાને છે, પેલી પ્રૌઢ સ્ત્રી કેશુ છે અને તેને અહીં શું કામ માટે બોલાવ્યો છે, એ વિષે વીરમ કશું પણ જાણ નહોતે. સામેના મકાનમાં જવું કે પાછા ચાલ્યા જવું, એ સબંધી ક્ષણનાર પર્વત તેણે વિચાર કર્યો. આટલે સુધી આવ્યા પછી તેને પાછો જાય, તે તેનાં સાહસ અને શૌર્યને ઝાંખપ લાગે તેમ હતું અને તેથી તે આગળ પાછળના વિચારોને તિલાંજલી આપીને નિર્દિષ્ટ કરેલાં મકાન તરફ રવાના થશે. મકાન કાંઈ દૂર નહોતું. તે તરતજ તેનાં મુખદ્વાર પાસે પહોંચી ગયો. આસપાસ કોઈ માણસ નહતું અને દ્વાર બંધ હતું; તેથી તેણે જાતેજ દ્વારને ઉઘાડયું અને અંદર પ્રવેશ કર્યો. મકા. નની અંદર પણ કઈ માણસ હેય, એમ તેને જણાયું નહિ. ક્ષણવાર વિચાર કરીને તે આગળ ચાલ્યો એટલે તેની નજરે એક ઓરડો પડે. તેનાં દ્વાર ઉઘાડાં હતાં, તેથી વિના હરતે તે અંદર ગયે અને આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયો. આ ઓરડે અથવા તો ખંડ હાનો હતો, પરંતુ તેને એવી તે સરસ રીતે શણગારેલો હતો કે જેનારનું દિલ ખુશ થઈ જતું હતું. ખંડની નિર્જીવ શોભાની વાતને બાજુ ઉપર રાખીએ; કારણકે તેથી વીરમને બહું આશ્ચર્ય થાય તેમ નહોતું. તેને આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થાય એવી એક બીજીજ વસ્તુ હતી. એ નાના ઓરડાની ચાર દિવાલમાં કુદરતી સૌંદર્યને રાશિ છુપાયેલું હશે, એવો તેને સ્વને પણ ખ્યાલ નહેતો અને તેથીજ એ જુવાન આશ્ચર્યમાં લીન બની ગયા હતા. વીરમ શર અને સાહસીક હતો અને શર પુરૂષોમાં તેનાં ગુણગાન ગવાતાં હતાં, પરંતુ એ રાજકુમાર અને વળ

Page #30
22 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ જુવાન હતા. જુવાનીની સબળતાની સાથે તેનામાં નિર્બળતાઓ પણ હતી અને તેથી સુંદર અને વળી સજીવ વસ્તુ જેવાથી તેને આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થાય, તે તે માનવી સ્વભાવ પ્રમાણે સ્વાભાવિક હતું. વીરમને આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરાવનાર જે સજીવ વસ્તુ એ ઓરડામાં હતી, તે એક નવયૌવના અને સુંદર બાળા હતી. વીરમે જ્યારે એરડામાં પ્રવેશ કર્યો, ત્યારે તે પલંગ ઉપર આડી પડેલી હતી અને કેમ જાણે કોઈના આગમનની રાહ જોઈ રહી હોય નહિ ? એમ તેની મુખચય ઉપરથી જણાતું હતું. વીરમને જોઈ તે એકદમ ઉભી થઈ ગઈ. તેનાં સુગોળ મુખ ઉપર સ્મિત હાસ્ય તરી આવ્યું. તેણે વિનયભરેલા સ્વરે કહ્યું. “પધારે યુવરાજ ? આપને આવી રીતે બોલાવવા માટે હું આપની ક્ષમા ચાહું છું; " એમાં ક્ષમા માગવાની અગત્ય નથી પણ કહે મને અત્રે શા માટે બોલાવ્યો છે?” વીરમે સ્વાભાવિક આતુરતાથી પ્રશ્ન કર્યો. ઉતાવળ શી છે? યુવરાજ! આપ જરા નિરાતે આ પલંગ ઉપર બેસો અને મને આપનું રાજકુમારને યોગ્ય સ્વાગત કરવા દો. પછી આપણે વાર્તાલાપ કરશું. " તે સુંદરીએ સ્વાભાવિક શાંતિથી જવાબ આપે. વીરમને કાંઈ ઉતાવળ નહોતી. તે તરતજ પલંગ ઉપર જઈને બે અને પેલી સુંદરી તેની સામે ઉભી રહી. ડીજ વારમાં પેલી પ્રૌઢા ખાવાના તથા પીવાના મિષ્ટ પદાર્થો લઈને આવી પહોંચી અને તેમને વીરમની નજીક પલંગ ઉપર ગોઠવીને ચાલી ગઈ. આવા પ્રકારનું સ્વાગત જોઈને વીરમે સ્વાભાવિક જીજ્ઞાસાથી પુછયું. “સુંદરી ? તમે મને કદાચ ઓળખતા હશે; પરંતુ હું તમને ઓળખતે નથી–અરે ! તમને કદિ જોયા પણ નથી. તે છતાં તમે મારું આટલું બધું સન્માન અને સ્વાગત શા માટે કરે છે એ હું સમજી રાત નથી.” સુંદરીએ જરા મુખને મલકાવીને કહ્યું. “રાજકુમાર ! આપ પાટના ભવિષ્યના રાજા છે અને હું પ્રજાજન છું. પ્રજાજને રાજાનું યોગ્ય આતિથ્ય કરવું, એ તેને ધર્મ છે અને એ ધર્મને લક્ષમાં રાખીને જ મેં આ ગોઠવણ કરી છે. એટલે એ માટે આપને આશ્ચર્ય પામવાનું કાંઇ કારણ નથી. " તે પછી વીરમે કાંઈ નહી બેલતાં હાજર રાખેલા પદાર્થોમાંથી

Page #31
23 પાટણમાં ઈચ્છા પ્રમાણે ઉપયોગ કર્યો અને સ્વચ્છ જળ વડે મુખને સાફ કરી તથા મુખવાસને ગ્રહણ કરી તે સુંદરી તરફ આતુરતાથી જોયું. તે સુંદરી તેની આતુરતા કળી ગઈ. તે એક આસનને પલંગ પાસે ખેંચી લાવી અને તે ઉપર બેસીને તેણે મીઠા મેહક સ્વરે વાતની શરૂઆત કરી. " રાજકુમાર ! આ પહેલાં આપ એક વાર પાટણમાં આવ્યા હતા, એ આપને યાદ છે ? એ વખતે પણ આ પ ડેસ્વાર થઈને આ માર્ગે ફરવા માટે નીકળ્યા હતા. હું એ વખતે ઝરૂખામાં બેઠેલી હોવાથી મને આપનું દર્શન થયું હતું. આપનું ધ્યાન ઝરૂખા તરફ નહોતું, એટલે આપને એ ઘટનાની કાંઈ ખબર પડી નહિ હોય, પરંતુ એ વખતે મારી જે સ્થિતિ થઈ હતી, તે અત્યારે વર્ણવી જાય તેમ નથી. આપનાં સુંદર શરીરનું અને કામદેવ સમાન રૂપનું દર્શન થતાંજ મને મૂછ આવી ગઈ હતી. મૂછ તો ચોગ્ય સારવારથી ઘડીવાર પછી વળી ગઈ હતી, પરંતુ એ પ્રસંગે આપની મનમેહક મૂત્તિ હૃદયમાં કોતરાઈ ગઈ હતી; તે આજ પર્યત જેમની તેમ છે. આ વખતે પણ આપ આ માગે ફરવા નીકળ્યા અને મારા જેવામાં આવ્યા એટલે તરત જ મારી દાસીને મોકલી આપને અહીં બોલાવ્યા છે. આ રીતે આપ જેવા મેટા માણસને બોલાવવામાં અવિનય થયે હેય, તે તે તરફ દુર્લક્ષ્ય કરી મારા હૃદયની ખરી લાગણીને લક્ષ્યમાં લેશે, એવી આ અબળાની અરજ છે.” 8 વીરમ આ વખતે સ્વર્ગમાં વિહરતે હતે. નવજુવાન અને વળી સુંદર બાળા કાઈ જુવાનને કહે કે હું તમને ચાહું છું હું તમારા ઉપર મોહી પડી છું- ત્યારે એ જુવાનની શી સ્થિતિ થાય, એ સમજાવવાની અગત્ય નથી. વીરમ જુવાન અને લહેરી હતી. તે મેહમયી બાળાનાં મીઠાં વચનોમાં લેભાઇ ગ. તે આવેશમાં બોલી ઉઠ્યો. સુંદરી ! આ વાતની મને પહેલેથીજ ખબર હોત, તે હું તમને નિરાશ કરત નહિ. યુવતી નારીનું હૃદય કેવું કોમળ હોય છે, એ હું સારી રીતે જાણું છું અને જે મને તમારા પ્રેમની પ્રથમથીજ ખબર. ડી હોત તો તમારે અત્યારસુધી પ્રેમપીડા વેઠવી પડત નહિ.” “યુવરાજ ! આપ કેવા ઉદાર અને સખી દિલના પુરૂષ છે, એ હું જાણતી હેવાથીજ આપના ઉપર મોહી પડી છું. આપે મારા પ્રેમને સ્વીકાર કર્યો, એજ આપની ઉદારતા અને આપના સખી દિલનું પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ છે. મારા ઉપર આપની જે કૃપા થઈ છે, તે માટે હું શું કરું !" સુંદરીએ વાજાળ વિસ્તાર કરતાં કહ્યું. અને પછી તે આસન ઉપરથી.

Page #32
24 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. ઉઠી અને પલંગ ઉપર વીરમની પાસે જઈને બેઠી. વીરમને એટલું જ જોઈતું હતું. - હવે તેઓ લજજાનો ત્યાગ કરી આનંદી વાતોમાં પડ્યાં. પણ તેમની વાતે બહુ વાર ચાલી નહિ. ડીજ વારમાં એ સુંદરીની દાસીએ દ્વારમાં ઉભા રહીને ગુપ્ત સંકેત કર્યો. સુંદરી એને ભાવાર્થ સમજી ગઈ. * તેણે વીરમના પાસમાંથી ઉડીને કહ્યું. રાજકુમાર ? આપ હવે પુનઃ અહીં કયારે પધારશે ?" “કયારે ?" વિરમે કહ્યું. " પ્રથમ અહીંથી જવાનું મનજ થતું નથી એટલે જ્યારે આવશે, એ પ્રશ્ન રહેતું નથી, પરંતુ બીજી રીતે વિચાર કરતાં ગયા સિવાય ચાલે તેમ નથી એટલે જવું તે પડશેજ. ઘણું કરીને આવતી કાલેજ બરાબર આ વખતે અહીં આવીશ.” એટલું કહીને વીરમ ઉડ્યો અને એ સુંદરીની રજા લઈને ઓરડાની બહાર નીકળ્યો. જે માગેથી તે આ આવાસમાં આવ્યો હતો, તેજ માર્ગે તે આગળ ચાલ્ય અને નાના પ્રવેશદ્વાર પાસે આવી પહોંચ્યું. દ્વાર ઉઘાડું જ હેવાથી તે તરતજ બહાર નીકળ્યો. તેને ઘોડે તૈયાર ઉભો હતો, તે ઉપર સ્વાર થઈને તે આગળ રવાના થયો. બરોબર આ સમયે કાષાયવસ્ત્રધારી સંન્યાસીએ તે દ્વારમાં પ્રવેશ કર્યો. વીરમે તે જોયું અને તેને સહજ આશ્વર્ય ઉત્પન્ન થયું; પરન્તુ ત્યાં વધારે વાર નહિ રોકાતાં પેલી સુંદરીનાં રૂપનું ધ્યાન ધર આગળ ચાલ્યો ગયો. પ્રકરણ 4 થું. કપટજાળ. શરે અને સાહસીક વીરમ પિલી અજાણી સુંદરીની મોહજાળમાં દિનપ્રતિદિન વધારે ને વધારે સપડાતો જતો હતો. તેને વીરમગામ જવાની અગત્ય હતી. તેના દાદા લવણપ્રસાદે પણ તે માટે તાકીદ કરી હતી; પરંતુ પાટણમાંથી ખસવાનું તેને મન થતું નહોતું. એ અજાણી સુંદરી કોણ છે અને તે તેને માટે ચાહે છે, એ વિષે વીરમે કાંઈ તપાસ કરી નહતી. તે તે રસલુપી ભ્રમરની પેઠે એ સુંદર બાળારૂપી માનવી પુષ્પ ઉપર આગળ કે પાછળની દરકાર કર્યા વિના ગુંજારવ કરી રહ્યો હતો. પ્રત્યેક દિવસે વીરમ એ સુંદર નારને ભેટવા જતો હતો અને

Page #33
કપટજી . 25 ત્યાં જઈને મનગમતી મેજ ઉડાવતો હતો. તેના પિતા વરધવલે કરેલું તેનું અપમાન, વીરમગામમાં રહેવાની તેની આજ્ઞા, વીસળની લોકપ્રિયતા અને જેન મંત્રીઓ તરફનો તિરસ્કાર વગેરે બાબતોને તે ભૂલી ગયો હતો. તેનાં હદયમાં અને મસ્તકમાં માત્ર એકજ વિચાર કરી બેઠા હતા અને તે પેલી અજાણી પણ હક નારીનો, તેના પ્રેમને અને તેનાં અથાગ સંદર્યને જ હતો. તે પાટણમાં શા હેતુથી આવ્યો હતો અને તેને કેવાં કેવાં કામો કરવાનાં હતાં, એનું તેને ભાન રહ્યું નહોતું, મહારાજ ભીમદેવ અને મંત્રીશ્વર શ્રીધરને મળવાને માટે તે આતુર હતો; પરંતુ તેમને મળી શકો નહોતો અને હવે મળવાનું મન પણ થતું નહોતું. વીરમના શૌર્ય અને સાહસ અનંગના અગ્નિમાં ભસ્મિભૂત થઈ ગયાં હતાં. હંમેશા એક વાર એ સુંદર બાળાની મુલાકાત લેવા માટે વીરમ જતો હતો. આજે પણ નિત્યના નિયમ મુજબ મુલાકાતના સ્થળે જવાને નીકળ્યો હતો. આ સમયે પ્રાત:કાલ પસાર થઈ ગયો હતો અને સવિતાનારાયણ ધીમે ધીમે ઉગ્રતાને ધારણ કરતા જતા હતા. વીરમ ગુપ્ત દ્વારે થઈને યથાસમયે ઇચ્છિત સ્થળે પહોંચી ગયે. આજે એ નવજુવાન સુંદરી પૂરબહારમાં અને ખુશમિજાજમાં હતી. તેણે ભભકાદાર વચ્ચે પહેરેલાં હતાં અને તે એવી અચ્છી રીતે સુસજિત બની હતી કે તેને જેનેજ વીરમ ખુશી થઈ ગયે. તેણે એ નાજુક નારીના સુમબ હાયને પોતાના હાથમાં લીધું અને તેને પ્રેમપૂર્વક દાબીને પિતાના હૃદયને ભાવ બતાવી આપ્યો. એ પછી એ આશક અને માશુક બને એક મેટા આસન ઉપર બેઠા. ક્ષણવાર રહી વીરમે એ સુંદરીનાં મુખ તરફ જઈને કહ્યું “આજે હું તમને એક પ્રશ્ન પુછવાને ઈચ્છું છું.” સુંદરીએ વીરમના મુખ તરફ જરા આશ્ચર્યથી જેઈને પુછ્યું “શે પ્રશ્ન પુછવાને ઈચ્છા રાખો છો ?" " પ્રશ્ન તો અતિ સામાન્ય છે; પરંતુ આજપર્યત હું તે ભુલી ગયેજ હતો.” વીરમે એ પ્રમાણે ઉત્તર આપીને કહ્યું. “તમારું નામ શું છે અને તમે કેણ છે એજ મારો પ્રશ્ન છે.” આ જવાબમાં એ મનમોહક બાળા જરા હસી. તેનાં હાસ્યમાં જાદુ ભરેલું હતું. વીરમને લાગ્યું કે એ પ્રશ્ન પુછવાની અગત્ય નહોતી. પ્રેમમાં શંકાને સ્થાન હોઈ શકે નહિ. ક્ષણવાર વિચાર કરીને તે બાળાએ કહ્યું. " રાજકુમાર ! આપે પાણું પીધા પછી ઘર પુછવા જેવું કર્યું. પ્રેમ

Page #34
વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ, આપ્યો અને લીધે; હૃદયે હૃદય મીલાવ્યાં, અનેક બીજી પ્રેમચેષ્ટાઓ કરી અને હવે પુછે છે કે તું કેણ છે. અને તારું નામ શું છે, એ તે કાંઈ પ્રશ્ન છે ?" આગ્રહી વીરમ લીધી વાત મુકે તેવો નહ; પરંતુ તે આ બાળા પાસે લાચાર હતો. તેણે ખુલ્લા દિલથી કહ્યું તમારી ઈચ્છા તમારી ઓળખાણ આપવાની ન હોય, તે તે માટે મારે આગ્રહ નથી. મેં તે તમને સહજ ભાવથી એ પ્રશ્ન પૂછયો હતો. બાકી પ્રેમ આપે છે અને લીધે છે, તે તો ખરો જ છે.” એ સુંદર બાળા પુનઃ હસી. હસતાં હસતાં તેણે કહ્યું. “રાજકુમાર ! આપ ખરેખરા પ્રેમી છે. આપના જેવા પ્રેમી આ દુનિયામાં મળવા અત્યંત મુશ્કેલ છે.” વીરમ યુદ્ધમાં જઈ તલવારના ઘા ઝીલી શકે; કારણકે તે ક્ષત્રિય હતો. પણ સુંદર નારીની નયનકટારીના ઘા ઝીલવાનું કાર્ય તેનાથી થઈ શકે તેમ નહોતું. તે મહાત થયો અને તેણે એ બાળાનું નામ વગેરે જાણવાના આગ્રહને મૂકી દીધો. પુખધનવા સાથેના યુદ્ધમાં વિજય મેળવનાર વિરલજ હોય છે, એ કેનાથી અજાયું છે ? - વીરમ કાંઈ બે નહિં, એટલે એ સુંદરીએ તેના ખભા ઉપર પિતાના કમળ કરને મૂકીને મૃદુતાથી પૂછયું “ત્યારે શું આપ મારું નામ વગેરે જાણવાને આતુર છે ?" " “ના, હું તે માટે આતુર નથી.” વીરમે તરતજ જવાબ આપો. “વાર્તાલાપમાં મારે તમને શું નામથી સંબોધવા, એ જાણવાને માટે જ મેં તમને એ પ્રત્રન પૂછયે હતો.” વાર્તાલાપમાં તે આપ મને આપને મનપસંદ નામથી સંબોધશે. તે શી હરકત છે?” એ બાળાએ પ્રશ્ન કર્યો. કશી હરકત નથી.”વીરમે ઉત્તર આપ્યો. ત્યારે કહો કે આપ મને શું નામથી સંબેધશે ? સુંદરીએ પુનઃ પ્રશ્ન કર્યો. " તમે જ કહો કે મારે તમને કયું નામ પસંદ કરીને સંબોધવા ? વીરમે સામે પ્રશ્ન કર્યો. “ધારો કે મારું નામ મધુરી છે. " તે બાળાએ ગંભીરતાથી જવાબ આપે. " તે હું તમને મધુરી નામથી જ હવે સંધીશ.” વીરમે

Page #35
કપાળ. .27 F આનંદ પૂર્વક કહ્યું. “જેવું તમારું નામ છે, તેવું જ તમારું સઘળું મધુર છે; ઈશ્વરની લીલા અપાર છે.” મધુરીએ હાસ્ય કર્યું, તેની વિશાળ આંખો તેજથી ચમકવા લાગી અને તેનું પ્રફુલ્લ મુખ ખીલી ઉઠયું. તેણે દેખીતી શાંતિ અને ગંભીરતાથી કહ્યું. “રાજકુમાર ! આપ જેવા મેટા માણસ અને માનથી બોલાવે છે, એ મને ઠીક લાગતું નથી. આપે તો મને તુંકારથીજ બોલાવવી જોઈએ. વળી પ્રેમના વિષયમાં તમે કરતાં તુંકાર વધારે આનંદજનક છે; કારણ કે તમે કરતાં તું શબ્દમાં મજા વિશેષ છે.” હવેથી હું તને તુંકારાથીજ બેલાવીશ. " વીરમે તરત જ કહ્યું. બહુ સારૂં” મધુરીએ કહ્યું. “હવે રાજકુમાર ! આપે મને જેમ એક પ્રશ્ન પુછો છે, તેમ હું પણ આપને એક પ્રશ્ન પુછવા માગું છું.” વીરમે કહ્યું “ખુશીથી પુછ. એક નહિં પણ અનેક પ્રશ્ન પુછવાની તને સ્વતંત્રતા છે, મધુરી !" “મારે પ્રશ્ન આપનાં નામ અને ઓળખાણ જાણુવાને નથી; કારણ કે આપને-પાટણના ભવિષ્યના મહારાજાને કાણું એાળખતું નથી ? હું તે આપને એજ પૂછવા માગું છું કે આપ ઉદાસ કેમ રહ્યા કરે છે ? આપનું મુખ ચિંતાતુર કેમ જણાય છે ?" મધુરીએ પ્રશ્ન કર્યો. ખરી રીતે વીરમ ઉદાસ કે ચિંતાતુર નહોતો. અલબત તેનાં હૃદચની ઉડાણમાં સહજ ઉદાસીનતા અને ચિંતા હતી, પરંતુ દેખીતી રીતે તે ઉદાસ કે ચિંતાતુર જણાતો નહોતો. તેમ છતાં મધુરીએ એ સંબંધી પ્રશ્ન પૂછળ્યો, ત્યારે તેને ચિતાનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. પિતાને તિરસ્કાર વીસલની લેકપ્રિયતા અને મંત્રીઓની ખટપટ, એ તેની ચિંતાનાં કારણે હતાં અને જે કે તે મધુરીના મેહપાશમાં પડીને તેમને વીસરી ગયો હતો, તો પણ મધુરીના પ્રશ્નથી તેને તે યાદ આવ્યાં અને તેના મુખ ઉપર ચિંતાની કાલિમા પથરાઈ ગઈ. તેણે જવાબ આપતાં કહ્યું. “મધુરી ! મારી ચિંતાનું કારણ જાભણવાની તને અગત્ય નથી. એથી આપણો આનંદ અને આપણું મોજમજા લુંટાઈ જાય તેમ છે.” મને લાગે છે કે આપને મારા ઉપર વિશ્વાસ નથી.” મધુરીએ ગંભીર બનીને કહ્યું. “વિશ્વાસ! મારી મધુરી ઉપર શું મને વિશ્વાસ નથી ?" વીરમે સ્વાભાવિક આતુરતાથી કહ્યું. “હાજ તે. વિશ્વાસ હોય તો આપની ચિંતાના કારણને શા માટે મને કહેતા નથી?” મધુરીએ પૂર્ણ ગંભીરતાથી સ્વાલ કર્યો.

Page #36
28 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. તારી ભૂલ છે, મધુરી! મને તારા ઉપર અથાગ વિશ્વાસ છે અને તારાથી કઈ વાત છૂપી રાખવાની જરૂર નથી, પરંતુ મારી ચિંતા રાજકીય વિષયની હેવાથી હું તેને કહેવાની ના પાડું છું; કારણકે એ સાંભળીને તારાં કોમળ હૃદયને દુઃખ થશે.” વીરમે ભોળપણથી જવાબ આપ્યો. “મને દુઃખ થાય તો ભલે થાય. આપનાં દુઃખમાં અને ચિંતામાં ભાગ લેવાનું શું મને-આપની વહાલી મધુરીને હક નથી ?" મધુરીએ વીરમના ખભા ઉપર હાથ મૂકીને જીગરને હચમચાવી મૂકે એવા સ્વરથી પૂછયુ. વીરમ ભોળવાઈ ગયો; તેનું જીગર હચમચી ગયું. તેણે તરતજ કહ્યું“તને હક છે, હાલી ! મારાં દુઃખ અને ચિંતામાં ભાગ લેવાને તને હક છે. મારી ચિંતાનું કારણ જાણવાને તું માગે છે તે સાંભળ. મારા પિતા મારાથી ગુસ્સે થયા છે, રાજ્યના મંત્રીએ મારાથી વિરૂદ્ધ છે અને મારા કરતાં મારા ભાઈ વીસલને સર્વ કઈ ચાહે છે, કારણકે તે ક્વટી પણ મીઠાબોલે છે અને હું સાચાબોલે પણ ક્રોધી છું.” " “પણ એથી આપને ચિતામગ્ન શામાટે રહેવું જોઈએ ?" મધુરીએ વાતમાં ઉંડા ઉતરવા માટે પ્રશ્ન કર્યો. વીરમે સહજ ઉદાસીનતાથી જવાબ આપે. “ચિંતામાં મગ્ન રહેવાનું કારણ છે, મધુરી ! રાજની ઉંડી અને ગુપ્ત બાબતોને તું શી રીતે જાણી શકે ?" * * * મધુરી મુખ ઉપર કરૂણ ભાવને લાવી બેલી. “એવી બાબતને હું ન જાણું, તે તે સર્વથા સ્વભાવિકજ છે; પરંતુ પ્રિય રાજકુમાર ! મને કહે કે એવી કઈ બાબત છે કે જેને લઈને આપ ચિંતામગ્ન રહ્યા કરે છે ?" વીરમને ક્ષણવાર વિચાર થયો કે આ અજાણી સુંદરીને રાજકીય વિાત કહેવી જોઈએ નહિં. પણ તેને એ વિચાર બહુવાર ટકી શકો નહિ. મધુરી ધીમેથી ખસીને વીરમની લગોલગ આવી બેઠી હતી અને તેનાં સુકોમળ શરીરના સ્પર્શથી વીરમ પિતાનું ભાન ભૂલી ગયો હતો, તેને લાગ્યું કે ગુજરાત તો શું પણ ત્રણ લેકનું રાજ્ય આ રૂપની રાશિ આગળ તુચ્છ છે. આવી સુકમળ, પ્રિયવંદા અને પ્રેમમયી સુંદરીથી કઈ વાત-રાજકીય વાત પણ શા માટે ગુપ્ત રાખવી જોઈએ? મધુરીના બને કરને પિતાના હાથમાં લઈ વીરમે આવેગથી કહ્યું. “મધુરી ! હું બીજી બાબતેની દરકાર કરૂં તે નથી; પરંતુ એકજ

Page #37
કપટજાળ એવી બાબત છે કે જેને લઈને મને ચિંતા થયા કરે છે અને તે એ કે મંત્રી વસ્તુપાળ અને તેને ભાઈ સેનાપતિ તેજપાળ પિતાનાં મૃત્યુ પછી મારા નાના ભાઈ વીસળને રાજ્યસન મળે, એવી ખટપટ કરી રહ્યા છે. મારી ચિંતાનું આજ એક સબળ કારણ છે. " મધુરીએ આશ્ચર્યથી પૂછ્યું. “પણ આપના પિતાજી અને દાદાછની શી ઇચ્છા છે ?" પિતાજીની ઈચ્છાનું કાંઈ કહી શકાય તેમ નથી, પરંતુ દાદાજીની તો મારા ઉપર સંપૂર્ણ કૃપા છે. તે કદિપણ મારું અહિત થવા દેશે નહિ.” તે બીજા જખ મારે છે. મહામંડલેશ્વરને પ્રતાપ કાંઈ જેવો તેવો નથી; તેમની ઈચ્છાની આડે આવી શકે તેમ નથી.” મધુરીએ કહ્યું. વીરમે કાંઈક ચિંતામિશ્રિત અવાજે કહ્યું. “તારું કથન ઠીક છે, મધુરી ! પણ વસ્તુપાળ અને તેજપાળ એટલા બધા બળવાન બની ગયા છે કે તેઓ દાદાજીની ઈચ્છાને માન આપશે કે નહિં, એ શંકાજનક છે. વળી ધોળકા રાજ્યનું ધન અને સૈન્ય તેમના અધિકારમાં છે અને તેથી તેઓ ધારે તે કરી શકે તેમ છે. " પ્રિય રાજકુમાર !" વીરમની વાત શાંતિથી સાંભળી લઈને મધુરીએ કહ્યું. “આપની ચિંતાનું કારણ વાસ્તવિક છે; પરંતુ તેને દૂર કરવું હોય તે થઈ શકે એમ છે. માત્ર પ્રયાસની અગત્ય છે; કારણકે પ્રયાસથી મનુષ્ય શું કરી શક્યું નથી ?" બરાબર છે, હું પણ પ્રયાસની તપાસમાં છું પણ મધુરી ! કહે કે તને કઈ પ્રયાસ સુજે છે ખરો ?" વીરમે જીજ્ઞાસાથી પૂછ્યું. ' મધુરીએ ગંભીરતાને ધારણ કરીને જવાબ આપતાં કહ્યું. “અરે પ્રયાસ એક નહિ પણ અનેક છે. પ્રથમ તે કેાઈ સારા, લાયક અને રાજ્યકાર્ય કુશળ માણસની સલાહ લેવી અને ત્યારપછી તેની સલાહાનુસાર વર્તવું, એ આપણું માટે હાલ તરત અગત્યનું છે અને ત્યારપછી ભવિધ્યમાં આગળ ઉપર શી રીતે વર્તવું અને પ્રયાસ કર, એ સમયા નુસાર નક્કી કરી શકાશે.” અને એવી સલાહ લેવાને માટે દાદાજી યોગ્ય પુરૂષ છે.” વીરમે કહ્યું. બરોબર.” મધુરીએ તેનાં કથનનો સ્વીકાર કરતાં કહ્યું. “મહામંડલેશ્વરની સલાહની તે જરૂર છે જ; પરંતુ તે સિવાય એક પુરૂષ મારી નજરમાં આવે છે અને જે તે આપના પક્ષમાં આવે, તો પછી આપને કોઈ પણ પ્રકારની ચિંતા કરવાનું કારણ રહેશે નહિં.”

Page #38
વિરશિરોમણી વસ્તુપાળ છે ? ? " તે પુરૂષ કેણ છે?” વીરમે જીજ્ઞાસાથી પૂછ્યું. " સરદાર જયંતસિંહ.” મધુરીએ ધીમેથી જવાબ આપે. “યંતસિંહ !" વીરમે આશ્ચર્યયુક્ત મુખમુદ્રાથી કહ્યું. “તે તો અમારા વિરોધી મહાસામંત ત્રિભુવનપાળના પક્ષમાં છે અને વળી રાજદ્રોહી છે. તેની સલાહ શું કામની ?" મધુરીએ શાંતિથી કહ્યું. “તે રાજદ્રોહી હોય કે ન હોય, એ જોવાનું નથી. આપે તો ફક્ત તેનાથી કામ કાઢી લેવા પૂરતું જ ધ્યાન આપવાનું છે. તે મહાસામંતના પક્ષમાં છે, એ વાત મારા જાણવામાં છે; પરંતુ શું તિને આપના પક્ષમાં લાવી ન શકાય ?" શી રીતે ?" વીરમે આતુરતાથી પ્રશ્ન કર્યો. શી રીતે શું ?" મધુરીએ ત્વરાથી કહ્યું. “તે મારા દૂરના સગા હોવાથી તેને આપના પક્ષમાં લાવવાનું કામ સરલ છે. માત્ર હું તેને વાત કરું એટલીજ વાર છે; કારણકે તે મારી સાથે સારો સંબંધ રાખે છે.” વીરમ વિચારમાં પડ્યો. જયંતસિંહની આ બધી ખટપટ તો નહિ -હેય, એમ તેને ઘડીભર લાગી આવ્યું, પરંતુ મધુરીના પ્રેમને વિચાર કરતાં એ હકીકત અસત્ય હેવાનું તેને બીજી બાજુથી જણાવા લાગ્યું. મધુરી ચેતી ગઈ જયંતસિંહને પિતાનો સગો કહેવામાં તેણે ભૂલ કરી હતી, એમ તેને સ્પષ્ટ જણાયું; પરંતુ એવી એક સામાન્ય ભૂલથી તે ડરે એવી નહોતી. તેણે મુખમાં હાસ્ય, આંખમાં જાદૂ અને શરીરમાં તનનાટ લાવીને મેહિનીસ્વરૂપ ધારણ કર્યું અને મીઠા મેહક સ્વરથી કહ્યું. “શું મારાં કથનમાં આપને કાંઈ શંકા જણાય છે. પ્રિય રાજકુમાર!” વીરમે સહસા મધુરીના સામે જોયું. તેના સામે જોતાંજ તેની વિચારમાળા તૂટી પડી. એ સહાસ્ય મુખમુદ્રા, એ મદભર્યા નયને અને એ સર્વાગ સુંદર અંગનો મરેડ જોઈને ભેળાં હૃદયને રાજકુમાર ભાન ભૂલી ગયો. તેણે તરતજ જવાબ આપ્યો “ના મધુરી ! તારા સત્ય કથનમાં શંકાને સ્થાન આપું, એવો હું મૂર્ખ નથી.” મધુરી ખડખડાટ હસી પડી. એ હાસ્યમાં બે પ્રકારનો ભાવ હતા. એક ભાવ તે રાજકુમાર ઉપર મેળવેલે વિજય અને બીજો ભાવ પિતાની ચાતુરીનું અભિમાન. - મધુરી આગળ બેલવા જતી હતી, એટલામાં તેની દાસીએ ઓરડાનાં કારમાં ૯ભા રહીને સંકેત કર્યો અને ત્યારપછી તે ત્વરાથી ચાલી ગઈ.

Page #39
કપટજાળ. વીરમે તે જોયું અને એને અર્થ તે પૂછવા જતો હતો, પરંતુ કેઈનાં આગમનને પગરવ સાંભળીને મૌન રહ્યો. તેણે કાર સામે નજર કરી તે એક કષાય વસ્ત્રધારી સન્યાસીને ધીમે ધીમે અંદર ચાલ્યો આવતો જોયો. આથી તેને આશ્ચર્ય થયું અને તેણે મધુરી સામે અર્થસૂચક દ્રષ્ટિપાત કર્યો. પણ મધુરી તે તરફ દુર્લક્ષ્ય કરીને અને તેની બાજુમાંથી ઉડી સન્યાસીના સામે ગઈ. મધુરીએ ગંભીરતાથી કહ્યું. “પધારો સન્યાસી મહારાજ !" - " “જય સોમનાથ " સન્યાસીએ ઘેરા સ્વરથી કહ્યું. " આ આસન ઉપર બિરાજે.” મધુરીએ આસન મૂકતાં કહ્યું. ને આપનું આગમન શા અર્થે થયું છે, તે કૃપા કરીને કહે.” “અમારાં આગમનનું ખાસ કારણકે તેનો ખાસ હેતુ હોતાં નથી. જ્યારથી મેં આ દુઃખી સંસારનો ત્યાગ કર્યો છે, ત્યારથી મારાં હૃદયમાં એકજ કારણ અને એકજ હેતુને સ્થાન આપ્યું છે અને તે માનવ પ્રાણીઓનું કલ્યાણ. આ કારણને માટેજ અમે સન્યાસીઓ પરિભ્રમણ કરીએ છીએ. આ અમારાં આગમનનું કારણ મધુરી !" સન્યાસીએ પ્રૌઢતાથી જવાબ આપ્યો. “મારા જેવી સાધારણ નારીનાં મકાનમાં પધારી આપે મને કતાર્થ કરી છે અને તે માટે હું આપને આભાર માનું છું.” મધુરીએ કહ્યું. “ઠીક, પણ આપ સામેના આસન પર બેઠેલા પુરૂષને ઓળખો છો ?" આ વખતેજ સન્યાસીએ વીરમના સામે જોયું. ક્ષણવારમાં તેનાં મુખ ઉપર આશ્ચર્યની લાગણી પ્રગટી નીકળી. તેણે પ્રસન્ન મુખે કહ્યું. “ઓહ યુવરાજ વીરમદેવને કેણું ન ઓળખે ? યુવરાજ ! જય સોમનાથ !" જ્ય સોમનાથ.' વીરમે જવાબ આપે. રાજકુમાર ! આપ અત્રે હશે, એવી મને કલ્પના પણ નહોતી અને તેથી અત્યારસુધી આપના તરફ કરેલાં દુર્લક્ષ્યને માટે મને ક્ષમા આપશે.” સન્યાસીએ મધુર વાણુથી કહ્યું. એ શું બોલે છે, મહારાજ !" વીરમે એકદમ કહ્યું. “આપ જેવા સંસારત્યાગી સાધુને અમારી ક્ષમા માગવાની હોયજ નહિ.” - “એ આપને વિવેક છે, રાજકુમાર !" સન્યાસીએ સંતોષ દર્શાવતા કહ્યું. “આપ જેવા વિવેકી રાજકુમારને પિતાની સાથે અણબનાવ થયે, એ આશ્ચર્યજનક છે. પણ મને લાગે છે કે એમાં રાજા વીરધવળનોજ દેષ હશે; કારણ કે તેઓ રાજા હોવા છતાં પણ પરતંત્ર છે.”

Page #40
વિરશિરોમણી વસ્તુપાળ. વીરમ તેના ઉત્તરમાં ચૂપ રહ્યો. સન્યાસીએ આગળ ચલાવ્યું. “રાજકુમાર ! આપની નિરૂતરતા એ આપનાં વિનય અને સૌજન્યતાને પૂરાવો છે. પણ મારું કથન અસત્ય નથી. વસ્તુપાળ અને તેજપાળ પાસે શું આપના પિતા પરતંત્રનથી ?" - “આપનું કથન કેવળ સત્ય છે.” ભેળા રાજકુમારે તેના પિતાની પરતંત્રતાને સ્વીકાર કર્યો. * " અને મને જણાય છે કે આપના પિતાની પરતંત્રતા આપને ભવિષ્યમાં હાનિકર્તા થઈ પડશે, એ યાદ રાખજે.” સન્યાસીએ દઢ નિશ્ચય પૂર્વક કહ્યું. “યુવરાજની પણ એવી જ માન્યતા છે.” વચ્ચે મધુરીએ કહ્યું. “અને તે એ માટે ચિંતાતુર રહ્યા કરે છે. આપ વિદ્વાન અને મહાત્મા પુરૂષ છે. યુવરાજને ચિંતામાંથી મુક્ત થવાને કઈ ઉપાય આપ નહિ બતાવે ? વીરમે મધુરી તરફ આભારદર્શક દૃષ્ટિથી જોયું અને મધુરીએ સન્યાસીને સંકેત કર્યો. રાજકુમાર એથી અજ્ઞાત હતા. સન્યાસીએ કહ્યું. “જગતના જીવો ઉપર ઉપકાર કરે, એ અમારો ધર્મ છે, મધુરી ! મારા જ્ઞાન અને સલાહથી રાજકુમારનું હિત થતું હશે, તે હું જ્ઞાનનો ઉપયોગ કરવાને અને યોગ્ય સલાહ આપવાને તૈયાર છું.” . એટલું કહીને સન્યાસીએ પિતાની આંખો બંધ કરી અને કેમ જાણે સમાધિમાં હેય નહિ, એ દેખાવ ધારણ કર્યો. વીરમ અને મધુરી સન્યાસી તરફ એકધ્યાને જોઈ રહ્યા હતા, પરંતુ ઉભયનું દૃષ્ટિબિન્દુ જુદું જુદું હતું. આ ક્ષણવાર પછી સમાધિમાંથી જાગૃત થઈને તથા આંખો ખેલીને સન્યાસીએ ગંભીર નાદથી કહેવા માંડયું. “રાજકુમાર! આપની ચિંતા વાસ્તવિક છે. રાજા વીરધવળજી પરતંત્ર છે અને વસ્તુપાળ તથા તેજપાળ એ ઉભય બંધુઓ ધોળકાના સ્વતંત્ર રાજા જેવા છે. વળી તેઓ. આપના ભાઈ વીસલદેવને જ રાજ્યગાદી અપાવવાના પ્રયાસમાં છે. માટે આપે બહુજ સાવધાન રહેવાની અગત્ય છે. મારું કથન આપને લાગે તે આપ સરદાર જયંતસિંહને આપના પક્ષમાં લેવાનો પ્રયાસ કરે; કારણકે બધા સંયોગો જોતાં તે આપને ખરો સલાહકાર અને મદદગાર થઈ પડશે, એમ મને જણાય છે. તેને જોકે રાજદ્રોહી ગણવામાં

Page #41
કપટનળ. આવ્યો છેતે પણ ખરી રીતે તે તેવું નથી. તે એકવચની, દઢ નિશ્ચયી. અને આત્મબલિદાન આપનારે સાચે પુરૂષ છે. આપને તેની સલાહ ઘણીજ ઉપયોગી થઈ પડશે. " મૂખ વીરમ એથી ઘણો ખુશી થયું. તેણે આભારદર્શક સ્વરે કહ્યું. - “મહારાજ ! આપની સલાહ માટે હું આપને ઘણોજ આભારી છું. મને -સરદાર જયંતસિંહને પરિચય નથી; પરંતુ તે આપ કહે છે, તેવાજ હશે; કારણકે મધુરીએ પણ મને તેની જ સલાહ લેવાનો અભિપ્રાય આપે છે. વળી તે મધુરીના દૂરના સગા છે. એટલે તેના કહેવાથી તે મારા ૫ક્ષમાં તરતજ આવશે, એમ જણાય છે.” વળી તે મધુરીના દૂરના સગા છે, એ વાકય સાંભળીને સન્યાસીનાં મુખ ઉપર આશ્ચર્યની આછી ભાવના તરી આવી. તેણે મધુરીના સામે જોયું. મધુરી તેનો ભાવ કળી ગઈ અને તેણે વિચિત્ર નેત્રસંત કર્યો. એથી સન્યાસીનાં મનનું સમાધાન થયું. અને તેનું આશ્ચર્ય વિલિન થઈ ગયું. તે પછી સન્યાસીએ કહ્યું. “હા, આપની માન્યતા ખરી છે. જયંત સિંહ મધુરીના સગા હોવાથી આપના પક્ષમાં તરતજ આવી શકશે.” એટલું કહી સન્યાસી આસન ઉપરથી ઉઠે. ઉઠતાં જ તેણે કહ્યું. રાજકુમાર ! હવે હું રજા લઈશ અને આપને ભવિષ્યમાં મારી સલાહની જરૂર પડે, તો આપ મને ખુશીથી મળજે. મારા મેળાપનાં સ્થળને માટે આપ મધુરીને પૂછશે એટલે આપને તે દર્શાવશે.” વીરમ સન્યાસીના માનની ખાતર ઉભું થયું અને તેને પ્રણામ ર્યા. સન્યાસી મધુરીના સામે તીક્ષ્ણ દષ્ટિપાત કરીને ચાલ્યો ગયે. તે ગયા પછી વીરમ અને મધુરીએ કેટલીક વાતો કરી, પરંતુ તે સાથે વાચકને સંબંધ નહિ હોવાથી તેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવતું નથી. ક્ષણવાર પછી વીરમ જે ગુપ્ત દ્વારેથી આવ્યું હતું, તે દ્વારેથી ચાલ્યો ગયો અને મેહમયી મધુરી વિચારસાગરમાં ગોથાં ખાતી પુનઃ પલંગ ઉપર પડી.

Page #42
વિશિરોમણી વસ્તુપાળ. પ્રકરણ 5 મું. --00 અનુપમાં, બહેન તમને આ ઉદાસીનતા શોભે નહિં હૈ!” તેજપાળની સ્ત્રી અનુપમાએ પવાને ઉદાસ જોઈને કહ્યું. - “તમારું કથન ઠીક છે, ભાભી!” પદ્માએ નિસ્તેજ મુખને સતેજ કરીને કહ્યું. ગરમીના દિવસ વ્યતિત થઈ ગયા હતા. વર્ષાનું આગમન થયેલું. હેવાથી તાપનું જોર નરમ પડયું હતું. સ્વચ્છ અને નિરભ્ર આકાશ કાળાં વાદળાંઓથી સદેવ ઘેરાયેલું રહેતું હતું. કોઈવાર વિજળીના ચમકારા, કેઇવાર વાદળાંને ગગડાટ અને કઈવાર ઝરમર ઝરમર તે કોઈવાર મુશળધાર મેહ વર્ષનો હતો. મયુરનો ટહુકાર અને ચાતકને પિયુ પિયુને અવાજ દિલને ઉત્તેજક કરતા હતા. જયદેવની પરિત્યક્તા સ્ત્રી પદ્મા મહાલયની બારીએ ઉભી હતી અને પ્રકૃત્તિનું સુંદર દશ્ય જોઈને સંતાપ કરતી હતી. બરાબર આ વખતે તેની ભાભી અનુપમાએ આવીને ઊપર પ્રમાણે કર્યું, ત્યારે તેણે ટુંકામાંજ જવાબ આપે. " તમારું કથન ઠીક છે, ભાભી !" પવા કેટલાક સમય થયા પિતાના ભાઈના આવાસે આવીને રહી હતી. ભાઈના આવાસે તેને બધા પ્રકારનું સુખ હતું અને અનુપમા તેને લૈંગી બહેન પ્રમાણે રાખતી હતી; તોપણ તેનાં દિલને આરામ નહોતો. કારણ માનસિક દુ:ખ આગળ શારીરિક સુખ નિરૂપયેગી હતું. પદ્મા. ગોરી હતી; અનુપમા શ્યામ હતી. પરંતુ તેનું ગૌર બદન વિરહની વ્યથાથી શ્યામ બની ગયું હતું. તેનાં ઉજવલ મુખ ઉપર ગ્લાનિ છવાઈ ગઈ હતી, તેની આંખે નિસ્તેજ બની હતી અને તેને આનંદ ઉડી ગયા હતાં. “માળી વિનાની ખાલી, જોબન તણી ફૂલવાડી” એ વાક્ય પવાને આબાદ લાગુ પડતું હતું. પડ્યા અને અનુપમનાં વયમાં જેમ તફાવત હતું, તેમ તેમનાં સ્વરૂપ અને અનુભવમાં પણ હતું. પદ્મા જોબનવતી અને આશાભરી બાળા હતી, જયારે અનુપમા પ્રૌઢ અને અનુભવી તરૂણી હતી. તે જરા શ્યામ હતી એટલું જ. બાકી તેની આકૃતિ મનહર હતી, તેનું અંગ નિદૉષ હતું, તેના અવયવોની શ્રેણી સંપૂર્ણ હતી, તેનું લાવણ્ય નિષ્કલંક હતું, તેનાં લક્ષણે શ્રેષ્ટ હતાં, તેનું લલાટ તેજસ્વી હતું અને તેની આંખો

Page #43
અનુપમા. 35 ભાવવાહી હતી. તેને જોઇને અને તેની વાણી સાંભળીને પુરૂષ અને સ્ત્રીએ તેને પૂજવાને લલચાતાં હતાં. આવી સ્ત્રીશક્તિના નમુનારૂપ તરૂણી અને ભેળી પડ્યાની વચ્ચે સ્વરૂપ અને અનુભવમાં તફાવત હોય તો એ સર્વથા સ્વાભાવિક હતું. અનુપમાને જોતાંજ પવા દિલગીરીને ત્યાગ કરીને ખુશ દેખાવને ડળ કરતી હતી. આજે પણ તેણે તેમજ કર્યું. મુખ ઉપર હાસ્યની છટા તેલાવી શકી; પરંતુ એ હાસ્યમાં દિલગીરી સ્પષ્ટ જણાતી હતી. વિચિક્ષણું અનુપમાથી તે ગુપ્ત રહી શકી નહિ. તે તેણે કહ્યું. “મારૂં કથન ઠીક છે, તો પછી તમે શામાટે ઉદાસ રહ્યા કરે છે અને દિલગીરીનો ત્યાગ કરતાં નથી ?" પદ્મા હમેશાં અનુપમાની આગળ મહાત થતી હતી. તે તેની હાજરીમાં કદ પણ ઉદાસ કે દિલગીર રહેતી નહોતી. અને કદાચ હોય તે ઉદાસિનતા અને દિલગીરીને એકદમ ત્યાગ કરીને અનુપમાની સાથે આનંદી વાર્તાલાપ કરવામાં મશગુલ બની જતી હતી. પણ આજ તેનાથી ન દિલગીરીનો ત્યાગ થઈ શક્યો કે ન આનંદી વાર્તાલાપમાં ભાગ લઈ શકાણો. તેણે અનુપમાના પ્રભાવથી માત્ર તમારું કથન ઠીક છે એટલું જ કર્યું. એ સિવાય તે ન બોલી કે ન ચાલી; પરંતુ પ્રકૃત્તિનું દશ્ય જોતી જેમની તેમ ઉભી રહી. પદ્માને મૌન રહેલી જોઈને અનુપમા તેની પાસે ગઈ. તેણે વહાલથી પદ્માના ખભા ઉપર પોતાને હાથ મૂકો અને મુખમાં તથા આંખમાં મધુરતા ભરીને તે તેના તરફ જઈ રહી. કોમળ હૃદયની પવા આ વહાલભર્યા વર્તનથી વધારે દિલગીર થઈ, તેનું અંતઃકરણ ભરાઈ ગયું અને તેનાં વિશાળ નયનોમાંથી અશ્રુની ધારા વહેવા લાગી. અનુપમાએ પદ્માને પોતાની મૃદુ બાથમાં લીધી અને તેનાં અંતઃકરણના ઉભરાને અશ્રુઓ દ્વારા વહી જવા દીધો. કેટલાક સમય પછી અનુપમાએ પાલવ વડે પડ્યાની આંખો લૂછી નાંખી અને તે પછી તેને બાથમાંથી મુક્ત કરીને કહ્યું. પા બહેન ! હું તમારા ઉપર ગુસ્સે થઈ છું; મને તમારા ઉપર રીશ ચઢી છે.” મારા ઉપર ગુસ્સો ? મારા ઉપર રીશ?” પવાને આશ્ચર્ય થયું. તેણે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું.

Page #44
વીરશિરોમણું વસ્તુપાળ. હા, તમારાજ ઉપર અને તે એટલાં બધાં કે જેની સમાજ નહિ.” અનુપમાએ ગંભીરતાથી કહ્યું. પઘાની ઉદાસિનતા અને દિલગીરી ચાલી ગઈ અને તેના બદલે તે આશ્ચર્ય અને અજાયબીમાં ગરકાવ થઈ ગઈ. તેણે જીજ્ઞાસાથી પૂછયું. “ભાભી ! પણ એવું શું કારણ બન્યું છે કે જેને લઈને આજે તમે મારા ઉપર ગુસ્સે થયા છે?” - “કારણ એજ કે તમે ઉદાસ અને ચિંતાતુર શા માટે રહ્યા કરો. છે ?" અનુપમાએ કારણ દર્શાવતાં પૂછ્યું. “મારી ઉદાસિનતા અને ચિંતા એ શું તમારા ગુસ્સાનું કારણ છે? પદ્માએ વધારે આશ્ચર્ય પામતાં પૂછયું. “હા.” અનુપમાએ પૂર્વવત ગંભીરતાથી ઉત્તર આપે. “ભાભી! તમે મારી મશ્કરી કરે છે.” પડ્યાએ સહજ હસીને કહ્યું. ના, પવા બહેન ! હું તમારી મશ્કરી કરતી નથી. હું જે કહું છું, તે સાચું જ કહું છું.” અનુપમાએ કહ્યું. ત્યારે તમારે ગુસ્સે અજબ પ્રકારનો ગણી શકાય, ભાભી!” પદ્માએ કહ્યું. બરાબર છે.” અનુપમાએ કહ્યું. “જેવી તમારી ચિંતા અને દિલગીરી અજબ પ્રકારનાં છે, તેજ મારે ગુસ્સો પણ અજબ પ્રકારનું છે. પડ્યા અનુપમાનાં કથનને બરાબર સમજી શકી નહિ. તેણે કંટાબીને કહ્યું. “ભાભી ! તમારાં માર્મિક કથનને હું સમજી શકતી નથી. હું તે ફક્ત તમને એટલું જ કહું છું કે જે મારાથી કાંઈ ભૂલ થઈ હોય, તો તે માટે મને ક્ષમા આપશે.” - “પણ તમારાથી એવી ગંભીર ભૂલ થઈ છે કે તે માટે તમને ક્ષમા આપી શકાય તેમ નથી.” અનુપમાએ શાંતિથી કહ્યું. શું એવડી મોટી ભૂલ મારાથી થવા પામી છે?” પડ્યાએ સરલતાથી પૂછયું. હા. અને તે માટે તમને શી શિક્ષા કરવી, એને જ હું હવે વિચાર કરું છું. "અનુપમાએ જવાબ આપતાં કહ્યું. - “જે શિક્ષા કરવી હોય, તે કરો; હું સહન કરવાને તૈયાર છું.” પંડ્યાએ નિખાલસ દિલથી કહ્યું. અનુપમાને લાગ્યું કે ભળી પડ્યા પોતાના મર્મને સમજી શકશે નહિ અને તેથી તેણે સ્પષ્ટતાથી વાત કરવાનો વિચાર કર્યો

Page #45
અનુપમાં. * 37 તેણે પદ્માનાં મુખ ઉપર હાથ ફેરવીને કહ્યું. “ભેળાં નણંદ ! ખરેખર ભોળાંજ છો. સંસારમાં બહુ ભેળાં થવાની જરૂર નથી. ભોળાં માણસને મનુષ્ય મૂર્ખ ગણે છે અને પ્રસંગે તેમનું હાસ્ય પણ કરે છે. આપણું મન અને વર્તન શુદ્ધ અને સરલ જોઈએ; પરંતુ શુદ્ધ મન અને સરલ વર્તનનો કેઈ ગેરલાભ લઈ જાય તેટલી સીમા પર્યત આપણે ભેળાં થવું જોઈએ નહિ. સંસારમાં સરલ મનુષ્યો કરતાં કુટીલ મનુષ્ય ઘણાં હોય છે અને તેથી આપણે તેમની કુટીલતામાં સપડાઈ ન જઈએ, તે માટે ધ્યાન રાખવાની અગત્ય છે. પદ્મા બહેન! તમે તમારી સરલતાથી બે ગંભીર ભૂલે કરી બેઠાં છે અને હવે ઉદાસ અને ચિંતામગ્ન રહ્યા કરે છે. જયદેવનાં વર્તનની તમને ખબર હતી, તે છતાં ઉતાવળથી તેને શુદ્ધ થયેલું માનીને તમે તેની સાથે લગ્નથી જોડાયાં અને લગ્નથી જોડાયાં પછી તેના પ્રેમને સંપાદન કરી શકયાં નહિ, એ તમારી સરલતાનું જ પરિણામ છે. તમારું ભોળપણજ તમને દુઃખદાયક થઈ પડયું છે.” પવા હવે અનુપમાનાં કથનને મર્મ સમજી શકી; પરંતુ એથી તે પુનઃ ઉદાસ થઈ ગઈ. અને તેના મુખ ઉપર ચિંતાની કાલિમા પથરાઈ ગઈ, તેણે ઉત્તેજક બનીને કહ્યું. “ભાભી તમારું કથન ખરૂં છે, હું સરલ છું, ભેળી છું, અરે મૂર્ખ છું. એ બધું ખરું; પરંતુ હું હવે ઉદાસ અને ચિંતામગ્ન ન રહું તે બીજું શું કરું ? પતિથી ત્યજાયેલી સ્ત્રી બીજું શું કરી શકે ?" શ્રી શું કરી શકે ?" અનુપમાએ સહજ જુસ્સાનો ભાવ આ, ણીને કહ્યું. " તમારો એ પ્રશ્ન કેટલો બધો અયોગ્ય છે ? શું સ્ત્રી એ મનુષ્ય નથી ? શું સ્ત્રીમાં ચૈતન્ય નથી ?" " જેમ સ્ત્રી એ મનુષ્ય છે અને તેનામાં ચૈતન્ય છે, તેમ હું પણ સ્ત્રી હોઈ મનુષ્ય છું અને મારામાં ચિતન્ય છે; પરંતુ એથી શું ?" પડ્યાએ પ્રશ્ન કર્યો. એથી કાંઈ નહિ!” અનુપમાએ માર્મિકતાથી જવાબ આપતાં કહ્યું. “સચેતન મનુષ્યથી ચિંતા અને દુ:ખમાં સડ્યાં વિના બીજું કશું થઈ શકે નહિ !" પડ્યાએ વિશેષ દિલગીર થતાં કહ્યું. “ભાભી ! તમારે મર્મપ્રહાર મારાથી સહન થતું નથી. તમને લાગે છે કે હું ચિંતા અને દુઃખમાં સડું છું, એ ઠીક નથી. તમારી એ માન્યતા સાચી છે; પરંતુ મારાથી ચિંતામગ્ન કે ઉદાસ થયા વિના રહી શકાતું નથી. વર્ષાનો આ સ્નિગ્ધ દિવસ,

Page #46
38 વિરશિરોમણી વસ્તુપાળ. વિજળીને ભયાનક ચમકાર, વાદળાંની ભીષણ ગર્જના, મયુરીને મદભર્યો ટહુકાર અને ચાતકને પિયુ પિયુને ઉત્તેજક અવાજ મારી ઉદાસિનતાને વધારે છે; મને ચિંતામાં વધુ મગ્ન બનાવે છે અને મારા દિલને બેચેન કરે છે. ભાભી ! વિરહની આકરી વેદના મારાથી સહન થતી નથી અને વિરહિણીની વેરણ વર્ષાઋતુના આગમનથી એ વેદના એટલી બધી અસહ્ય થઈ પડી છે કે જેનું યથાર્થ વર્ણન કરવાને અશક્ત છું. હે પ્રભુ ! એવાં તે મેં શા પાપ કર્યા હશે કે જેને લઈને ખરેખરી જુવાનીમાંજ પતિએ મારે ત્યાગ કર્યો !" એટલું કહેતાંજ પઢાનાં નયનમાંથી મુક્તાફળની ધારા વહન કરવા લાગી. અનુપમાએ તેને પુનઃ પોતાની બાથમાં લીધી અને તે પદ્યાનાં આંસુઓને વસ્ત્રવડે લુછી નાંખવા લાગી. પાનાં હૃદદયનો ઉભરે જરા શાંત પડ્યો. અને અશ્રુઓ સુકાઈ ગયાં એટલે અનુપમાએ તેને આશ્વાસન આપવાનો વિચાર કર્યો. તેણે પિતાના મધુરા અવાજે કહેવા માંડયું. “પવા બહેન! મને તમારા ઉપર ગુસ્સે થવાનું અને તમને મર્મ-પ્રહાર કરવાનું કાંઈ કારણ નથી અને જે કાંઈ કારણ હોય, તો તે માત્ર તમને ચિંતા અને દુઃખમાંથી મુક્ત કરવાનું જ છે. જયદેવની રીતભાત પ્રથમ કેવી હતી, ત્યારપછી કેવી થઈ અને હમણું કેવી છે, એ વાતને આપણે જવા દઈએ; કારણકે એ વિષે વાદવિવાદ કે ચર્ચા કરવાથી કાંઈ અર્થ સરે તેમ નથી. તમારે તે માત્ર તેને પ્રેમ શી રીતે જીતી શકાય, એને જ હવે વિચાર કરવાનો છે. બહેન ! મારું કથન તમને જરા અપ્રિય લાગશે; પરંતુ સત્ય કહ્યા સિવાય હું રહેવાની નથી. જયદેવે તમારે ત્યાગ કર્યો, એ સંબંધમાં હું જયદેવને દોષ આપી શકતી નથી, કારણ કે તે સંગદેષને લઈ માણસનાં ખરાં વર્તનથી ભ્રષ્ટ થયેલ છે અને તેથી જેને સારાસારનું ભાન નથી, તેને દોષ આપવો કેવળ નિરર્થક છે. એ સંબંધમાં ખરો. દેષ તમારાજ છે. સ્ત્રી તેના પતિના પ્રેમને જીતી શકે નહિ, તેને વશ કરી શકે નહિ, તે તે સ્ત્રી જ નથી. પતિને વશ કરવા, એ શું સ્ત્રીને માટે અશક્ય છે ? જરા પણ નહિ. જેના વાળમાં મેહતા છે, જેના નયનમાં જાદૂ છે, જેના મુખમાં હાસ્ય છે, જેની વાણીમાં મધુરતા છે, જેના બાહુપાશમાં સુખ છે અને જેનાં અંગમાં સુંદરતા છે, એવી સ્ત્રી તેના પતિને વશ ન કરી શકે, તો બીજું કશું કરી શકે? પતિને રાજી રાખવા, તેને પ્રેમ સંપાદન કરવો અને તેને વશ કરવા, એ આપણું સ્ત્રીઓનું કામ છે અને જે સ્ત્રી એ પ્રમાણે કરી શકતી નથી, તેને જન્મ વૃથા છે.

Page #47
અનુપમી. * 39 જયદેવ તમારા ઉપર ગુસ્સે થયા પણ તમે તેના ગુસ્સાને કેમ શાંત કર્યો નહિ? તેણે તમારે ત્યાગ કર્યો, પણ તમે તેને જવા શા માટે દીધા ?" પઘા અનુપમાનું આશ્વાસનજનક અને ઉત્તેજક કથન સાંભળીને વિચારમાં પડી ગઈ, કેટલેક સમયપર્યત વિચાર કરીને તેણે કહ્યું. “ભાભી તમારું કથન સત્ય છે; પરંતુ મારામાં એવી શક્તિ નથી. ગુસ્સે થયેલા પતિને મનાવવા અને તેમનો પ્રેમ સંપાદન કરવા જેટલું મારામાં સામર્થ્ય નથી. અરે હાય ! હું સ્ત્રી પદને લાયક નથી.” " ત્યારે શું તમે આવી દુઃખદાયક દશામાં જીવન ગુજારવા ઈચ્છો છો ?" અનુપમાએ પ્રશ્ન કર્યો. ના, એમ તો નહિ.” પદ્માએ જવાબ આપતાં કહ્યું. “પણું પતિનાં તિરસ્કારભર્યા વર્તનથી હું હતાશ થઈ ગઈ છું. મને કાંઈ સુજતું નથી. ભાભી ! તમે જ કહો કે આવી દશામાં મારે શું કરવું ? કયા ઉપાયે તેમને વશ કરવા ? મેં સાંભળ્યું છે કે તમારી પાસે વશીકરણ વિદ્યા છે. તમે પરણીને આવ્યા, ત્યારે મારા ભાઈ તમને ચાહતા ન હતા અને તમારી ઉપેક્ષા કરતા હતા, પરંતુ થોડા જ સમયમાં તમે તેમને વશ કરી લીધા અને હવે તે એ તથા મેટા ભાઈ તમને પૂછ્યા વિના કે તમારી સલાહ લીધા વિના કેઈ કામ કરતા નથી. ભાભી ! એ વિદ્યા મને નહિ શીખડાવા ?" અનુપમાએ હસીને કહ્યું. “મારાં હાલાં નણંદ ! તમે કેવળ ભોળાંજ છે. જે વિદ્યા મારી પાસે હેવાનું તમે માને છે, તે જ વિલ તમારી પાસે પણ છે, તેમ છતાં તમે તેને મારી પાસેથી શીખવા માગે છે, એ બહુ આશ્ચર્યની વાત છે. " ભાભી ! તમે અસત્ય બેલે છે. મારી પાસે કોઈ વિદ્યા છેજ નહિ. હું તમારી જેમ કોઈ વિદ્યા શીખીજ નથી.” પાએ કહ્યું. પડ્યા બહેન!” અનુપમાએ પુનઃ હસીને કહ્યું, “હું અસત્ય બેલતી નથી; પરંતુ તમારી સમજણમાં ફેર છે. તમે જે પ્રકારની વશીકરણ વિદ્યા મારી પાસે હોવાનું માને છે, તેવી વિઘા મારી પાસે નથી અને એવી મેલી વિદ્યા આપણે સ્ત્રીઓએ શીખવાની અગત્ય પણ નથી. એવી વિદ્યાથી લાભને બદલે નુકશાનજ થાય છે, માટે હવે તેનું નામ પણ કદિ ભૂલેચુકે લેશે નહિ. બાકી મારી પાસે જે વિદ્યા કિંવા કળા છે, તે તમારી પાસે પણ છે. પ્રત્યેક સ્ત્રી એ વિદ્યાને-કળાને જાણતી હોય છે અને તેમાં જ તેની મહત્તા રહેલી છે. નયનોનું નૃત્ય, મુખનું હાસ્ય અને

Page #48
40 વિશિરમણ વસ્તુપાળ. વાણીનું માધુર્ય એ ત્રણ સ્ત્રીની વશીકરણ વિદ્યાનાં સાધન છે. માત્ર એ સાધનોને કેમ ઉપયોગ કરો. એ જાણી લેવાની અગત્ય છે, અને જે સ્ત્રી સાધનને ઉપયોગ કરી જાણે છે, તે પતિની પ્રિયતમા બનીને સંસારના સુખોને ભોગવી શકે છે. સ્ત્રી શ્યામ હોય કે ગોરી હોય, તે બહુ અગત્યનું નથી, કારણકે સ્પામતા કે ગૌરતામાં સૌંદર્ય રહેલું નથી. સૌંદર્ય મેં કહ્યું તે સાધનામાં સમાયેલું છે. આ સાધન એજ મારી વિદ્યા કે. કળા છે અને તે વડે મેં આપણું ગૃહનાં સર્વ મનુષ્યોને વશ કરી લીધાં છે. આ સાધનો તમારી પાસે પણ છે અને વિશેષમાં તમે ગૌર છે; તેમ છતાં તમે તમારા પતિને વશ કરી શકે નહિ, તે તેમાં કેને દેષ? પતિને વશ કરવા, એ કાર્ય કાંઈ મહાનું નથી. માત્ર સાધનના ઉપયોગની જ જરૂર છે. નયનનાં નૃત્ય, મુખનાં હાસ્ય અને વાણીનાં માધુર્ય આગળ પુરૂષ-પતિની શી તાકાત છે કે તે આપણને વશ ન થઈ શકે ?" પડ્યા અવનત મુખે આ બધું સાંભળતી હતી. અનુપમા બોલતી બંધ થઈ એટલે તેણે ઉંચું જોયું. અનુપમાનાં કથનથી તેની નિર્બળતા, ઉદાસિનતા અને ચિંતાનો લેપ થઈ ગયે હતો અને તેને સ્પષ્ટ ભાવ તેનાં મુખ ઉપર છવાઈ રહ્યો હતો. તેણે ખુશમીજાજથી કહ્યું. “ભાભી ! તમે મારા ઉપર અનેક ઉપકારે આજપર્યત કરતાં આવ્યાં છે; પરંતુ આજે મને મારી શક્તિનું ભાન કરાવી દુખમાંથી મુક્ત થવાનો ઉપાય બતાવી જે મહાન ઉપકાર કર્યો છે, તે હું આ જન્મમાં ભૂલવાની નથી. તમે પતિને વશ કરવાની જે વિદ્યા–કળા મને દર્શાવી છે, તે કાંઈ નવીન નથી, પરંતુ મને તેનું જ્ઞાન કે ભાન નહોતું. હવે મને તેનું ભાન થયું હોવાથી હું તેનો ઉપગ કરવાને માંગું છું. પણ તે શી રીતે અને ક્યારે કરે, એ વિષે તમારે મને સલાહ આપવી પડશે.” અનુપમાએ ખુશી થતાં કહ્યું. “વાહ, મારાં નણંદ ! તમે તે. હવે પતિને વશ કરવાને કમરકસી જણાય છે ને શું ? પણ હું કાંઈ ભેળી નથી કે કાંઈપણ ઈનામ વિના તમને સાધનનો ઉપયોગ કરવાનું શીખવી દઉં ? " પડ્યા હતી. તેણે હસતાં હસતાં કહ્યું. “ભાભી ! તમારી મશ્કરી યોગ્ય છે. આજથી આપણે નણંદ-ભાભીનો સંબંધ છેડીને ગુરૂ અને શિષ્યને સંબંધ બાંધે છે; માટે શિષ્ય પાસેથી ગુરૂને શિક્ષણ બદલ કાંઈ ઇનામ લેવું ઘટતું હોય તે મારી કાંઈના નથી. તમે કહેશે તે આપવાને હું બંધાઉં છું.”

Page #49
અનુપમા. અરે મારા શિષ્ય ! તમે તે આજને આજ ચાલાક બની ગયા ને શું ? ગુરુ અને શિષ્યને સંબંધ ધટાવીને તમે મારાં ઈનામની વાતને ઉડાવી દેવા માગે છે પરંતુ આપણે કાંઈ એવાં ભોળાં નથી કે એવા સંબંધથી ભોળવાઈ જઈએ ! આપણે તે ઈનામ પહેલું અને પછી શિક્ષણ; કહે છે શીખવાની ઈચ્છા?” અનુપમાએ સહાસ્ય મુખે ણુ ગં. ભીરતાથી કહ્યું. “તમે કહેશો, તે ઈનામ આપશું; પછી છે કાંઈ?” પડ્યાએ હસીને કહ્યું. “હા; તે બરોબર પણ આપ કેલ.” અનુપમાએ હાથ લાંબો કરીને કહ્યું. વિશ્વાસ ન આવતે હેય, તે લે આ કેલ.” પવાએ હાથ તાળી આપતાં કહ્યું. પ્રેમઘેલી પ્રેમદાનો વિશ્વાસ વળી કેવો ? અત્યારે તે ભાભી, ભાભી કરે છે; પરંતુ જ્યારે પતિને મનાવશો અને તેમના થઈ જશે, ત્યારે ભાભીને સંભારશો પણ નહિ!” અનુપમાએ પણ હસીને કહ્યું. ભાભી ! શું હું એવી સ્વાર્થી છું કે તમારા અનેક ઉપકારને ભૂલી જઈ તમને સંભારીશ પણ નહિ ?" પદ્માએ પૂછયું. એ વાતની આગળ ઉપર ખબર પડશે.” અનુપમાએ કહ્યુંપણ હવે એ વાતને જવા દઈએ અને મૂળ વાત ઉપર આવીએ. સાધનના ઉપયોગને માટે તમારે થોડો પરિશ્રમ સેવવો પડશે.” શે પરિશ્રમ કરવો પડશે ?" પડ્યાએ પૂછયું. “તમારે ખંભાત જવું પડશે, કારણકે જયદેવકેટલાક સમય ત્યાજ રહેવાના છે.” અનુપમાએ જવાબ આપ્યો. તે તમે કેમ જાણ્યું, ભાભી! પદ્માએ ફરીને પૂછ્યું. - “કેમ શું ? મારી સલાહથી જ તેમને ખંભાતમાં રાખવાનું નક્કી થયું છે. અને એમ કરવાનું કારણ પેલી મેનકાના પાશમાંથી તેમને મુના કરવાનું જ છે.” અનુપમાએ જવાબ આપે. અનુપમાની ગોઠવણથી તેના પતિને ખંભાતમાં રહેવાનું થયું છે, એ પદ્મા જાણતી નહોતી અને તેથી અનુપમાની વાત સાંભળીને તેને આશ્ચર્ય થયું. તેણે કહ્યું. “ભાભી! તમારી બુદ્ધિ અગાધ છે. હું તમારાં શા વખાણ કરું?”

Page #50
વખાણ કરવાની કોઈ જરૂર નથી.” અનુપમાએ કહ્યું. “પણ કહે, ખંભાત જવાને તમે તૈયાર છે કે નહિ ?" જેવી ગુરૂની આજ્ઞા; પરંતુ શિષ્યને એકલાએ જવાનું છે કે ગુરૂ અને શિષ્ય બનેએ જવાનું છે?” પદ્માએ સહાસ્ય વદને પ્રશ્ન કર્યો. એમાં ગુરૂનું શું કામ છે ?" અનુપમાએ સામે પ્રશ્ન કર્યો. “ગુરૂનું તે પહેલું જ કામ છે. ગુરૂવિના શિષ્ય જવાને રાજી નથી” પઘાએ જવાબ આપે. મારે ખંભાત આવવાની કોઈ જરૂર નથી, તમે એકલા જાઓ, એજ ઠીક છે; કારણકે જયદેવને મનાવવાનું કામ તમારે કરવાનું છે; મારે નહિ, સમજ્યા બહેન!” અનુપમાએ સ્પષ્ટતાથી કહ્યું. એ ખરું, પરંતુ ભાભી ! તમારા વિના તે હું જવાનીજ નથી અને હું એકલી જઈને કરું પણ શું ? કારણકે તમારી સલાહ અને તમારાં શિક્ષણની મને ડગલે ને પગલે જરૂર પડશે.” પદ્માએ કહ્યું. . “તે હું આવીશ; પરંતુ ખંભાત ગયા પછી મને ભૂલી જતા નહિ. એ ધ્યાનમાં રાખશો.” અનુપમાએ ખંભાત જવાનું સ્વીકારતાં જરા હાસ્યથી કહ્યું. અરે ના, ના. તમને–મારા ઉપકારી ગુરૂદેવને શું હું ભૂલી જઇશ? શું તમે મને એવી નગુણ ધારે છે ?" પદ્માએ પૂછયું. 0 એના ઉત્તરમાં અનુપમા સહજ હતી અને તે જોઈને પવાએ પણ હાસ્ય કર્યું. તે પછી અનુપમા ધીરે ધીરે ત્યાંથી ચાલી ગઈ. આ વખતે વિજળીને ચમકાર અને વાદળાંનો ગગડાટ બંધ પડી ગયા હતા તથા મયુરીના ટહકાર અને ચાતકને પિયુ પિયુનો અવાજ હવે સંભળાતા નહોતા. કારણ મેહ મુશળધાર વરસતો હતો. પદ્મા હજી પણ પ્રકૃત્તિનું આ સુંદર દૃશ્ય જોતી બારીએ ઉભી હતી; પરંતુ હવે તેના મુખ ઉપર ચિંતા કે દુઃખની છાયા જણાતી નહોતી. મેહનાં આગમનથી વૃક્ષે જેમ નવપલ્લવિત થાય છે, તેમ પદ્મા રૂપી માનવવૃક્ષ અનુપમાન આશ્વાસનરૂપી મેહથી નવપલ્લવિત થયું હતું.

Page #51
ખંભાતનો અધિકારી. : - 43 પ્રકરણ 6 ઠું. ખંભાતને અધિકારી. રાજેન્દ્ર કુમારપાળના મહામાત્ય ઉદયને વંશજ સલક્ષ ખંભાતને. મુખ્ય અધિકારી હતો. ખંભાત પ્રદેશનું ન્યાયખાતું તેના અધિકારમાં હતું અને રાજની ઉપજનું ખાતું બીજા અધિકારના તાબામાં રોપાયેલું હતું. આ અધિકારીની જગ્યાએ જયદેવ આવ્યો હતો. તેને વહીવટખાતાનું જ્ઞાન નહોતું અને તે ઉપરાંત તેને વહીવટી કામનો અણગમો હતો. તે પણ મહામાત્ય વસ્તુપાળના આગ્રહ અને દાબથી તેને તે પદનો સ્વીકાર કરવો પડયો હતો. મુખ્ય અધિકારી સલક્ષ કડક હતો અને તેના તાબામાં જયદેવને રહેવાનું હોવાથી પિતાની મનસ્વી ઇચ્છાઓને અને યથેષ્ટ વર્તનને તેને અંકુશમાં રાખવાં પડતાં હતાં. જયદેવમાં અવશ્ય કેટલાક સારા ગુણોનો વાસ હતો, તેની બુદ્ધિ અતિતીવ્ર હતી અને તેનામાં કામ કરવાની આવડત હતી, પરંતુ તેના બધા સારા ગુણે મોજમજા તથા આળસને લીધે ઢંકાઈ જતા હતા; તેને મેનકાની એટલી બધી લગની લાગેલી હતી કે ખંભાતના અધિકાર, વૈભવ તથા માન અકરામ વગેરેમાં તેને મજા આવતી નહોતી. મેનકા વિના તેને બધું શૂન્યકાર લાગતું હતું. તે રાત અને દિવસ ચિંતા અને ઉદાસિનતામાં વિતાવતો હતો તથા મેનકાને ખંભાતમાં લાવવા અનેક પ્રકારની યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ કરતો હતો ખંભાતમાં આવીને રહ્યા પછી જયદેવ પ્રભાતે ઉડીને દંતધાવન વગેરે શૌચ કાર્ય કરતો અને તે પછી ઘેડા ઉપર બેસીને નગરમાં ફરવાને નીકળતો. નગરમાં ફરીને આવ્યા બાદ તે જમતો અને મધ્યાન્હ વિત્યા પછી રાજકાર્યમાં ડીવાર ગુંથાતો અને સંધ્યા સમયે પુનઃ ઘોડા ઉપર બેસીને ફરવાને નીકળતો. જયદેવનો આ નિત્યક્રમ હતો. પ્રભાતમાં કઈ કોઈ વાર તે મુખ્ય અધિકારી સલક્ષને મળવા જતે; પરંતુ ઘણા ભાગે તે તેનાથી દૂરને દૂરજ રહે. સલક્ષ પણ જયદેવને બહુ લાવતો કે મળતો હળતો નહિ; તો પણ મહામાત્ય વસ્તુપાળની સૂચનાનુસાર તેનાં દરેક કાર્ય અને વર્તન ઉપર નજર રાખતા હતા. પ્રભાતને સમય હતે. નિત્યના નિયમ મુજબ આજે પણ જયદેવ શૌચ કાર્યથી પરવારી ઘોડેસ્વાર બનીને નગરમાં ફરવા નીકળવાની તૈયારી કરતો હતો, એટલામાં સલક્ષને સેવક તેને બોલાવવા માટે આવી પહોંચે. નિયમ પ્રમાણે ફરવા જવાનાં કાર્યમાં વિધ્ર પડવાથી જયદેવને

Page #52
વીરશરમણ વસ્તુપાળ. જરા ગુસ્સા તે ચ; પરંતુ ગુસ્સે થવાથી કાંઈ વળે તેમ નહોતું. એટલે ગુસ્સાને દબાવીને સેવકની સાથે સલક્ષના મકાને રવાના થયે. સલક્ષનું મકાન બહુ દુર નહતું. જયદેવ તરતજ સલક્ષની સન્મુખ હાજર થયે. આ વખણે સલક્ષ એક ઓરડામાં બેઠે હતું અને જયદેવનાં આગમનની રાહ જોઈ રહ્યો હતે. - “આવે, જયદેવ! બે” સલક્ષે જયદેવને ધ્યાનપૂર્વક નિહાળીને મીઠી વાણીથી કહ્યું “તમારે અત્યારે કાંઈ કામ નહેતું ને ?" ના, ના અત્યારે મારે કાંઈ કામ નહતું " જયદેવે સામેનાં આસન ઉપર બેસીને જવાબ આપતાં કહ્યું. આપને સેવક મને તેડવા. આવ્યો ત્યારે હું તૈયાર થઈને ફરવા માટે જતો હતો. બહુ સારું " સલક્ષે સંતોષનો ભાવ દર્શાવતા કહ્યું. " તમને અત્યારે એટલા માટે બોલાવ્યા છે કે ધોળકાથી મહામાત્યનો સંદેશો આવ્યો છે અને તેમાં જણાવ્યું છે કે તેઓ થોડા સમયમાં ખંભાતમાં સ્વારી સહિત આવનાર છે.” એ ખબર સાંભળીને જયદેવને કાંઈ હર્ષ કે શોક થયો નહિ, તેણે શાંતિથી પુછયું “તે માટે આપણે કાંઈ તૈયારી કરવાની છે ?" હા, તૈયારી તે કરવી જ પડશે ને ?" સલક્ષે અનાત્મક જવાબ આપતાં કહ્યું “મહામાત્ય, તેમના ખાનગી નોકર-ચાકરે અને તેમનાં મ્યને માટે ઉતારા વગેરેની ગેઠવણ કરવાનું કામ અત્યારથી જ શરૂ કરવું પડશે અને હું તે કામ તમને જ સોંપવા ધારું છું.” સલક્ષનું છેલ્લું વાક્ય આશાસૂચક હતું. ધોળકાના નગરશેઠના પુત્ર જયદેવને તે જરા આકરું લાગ્યું, પરંતુ અહીં ખંભાતમાં તે સ્વતંત્ર નહોતો. તે રાજ્ય સેવક હતા અને તેથી તેણે તેનાથી મોટા અધિકારીની ઈચ્છાને માન આપવાની જરૂર હતી. તે પણ તેણે કચવાતાં મને કહ્યું “ભલે, પણ હું એ કામથી અજ્ઞાત છું.” હા,એ હું જાણું છું અને તમને કામમાં હરકત ન આવે એટલા માટે મારા તાબાના એક અધિકારીને તમારી મદદમાં આપીશ” સલક્ષકહ્યું. " ત્યારે તે ઠીક.” જયદેવે નિરૂપાયે તેની ઈચ્છાને સ્વીકાર કરતાં કહ્યું. અને અત્યારે આપણે નગર બહારની ધર્મશાળાઓ અને પાંચ

Page #53
ખંભાતને અધિકારી, 45 જનોનાં મકાને જેવા જવાનું છે અને તેમાં કાંઈ સુધારે વધારે કે મરામત કરવા પડશે કે કેમ, એ નક્કી કરી લેવાનું છે.” એટલું કહીને સલક્ષ ઉઠે અને તૈયાર થઈને મકાનની બહાર નીકળે તેને ઘડે તૈયાર હતા. તે ઉપર સવાર થઈને સલક્ષ જયદેવની સાથે નગર બહાર જવાને રવાના થયો. કેટલાક સમય પછી તેઓ નગર બહાર આવી પહોંચ્યા અને ધર્મશાળાઓ તથા પાંચજનોનાં આશ્રમે તપાસવા લાગ્યા. દરેક મકાનમાં શું શું કામ કરાવવું પડશે તેની નોંધ સલક્ષની સૂચનાનુસાર જયદેવે કરતા ગયે. છેવટ તેઓ એક વિશાલ મકાનમાં આવ્યા. આ મકાન જેમ વિશાળ હતું તેમ સગવડતાવાળું હતું અને તેમાં ઉચ્ચ કોમના પથિકે જતા આવતા ઉતરતા હતાં. શહેરના અધિકારીઓને આવતા જોઈને મકાનના રક્ષક તેમના સામે આવ્યો અને નમ્રતાથી નમીને ઉભો રહ્યો. સલક્ષે રક્ષકને પૂછ્યું. “આ મકાનમાં હાલ કેટલા મુસાફરે છે!” " છે, પચીશેક તો હશે અને અત્યારે ચાર મુસાફરે નવાં આવ્યાં - છે.” રક્ષકે નમ્રતાથી જવાબ આપે. “તેઓ કાણુ છે અને કયાંથી આવે છે, એ તું જાણે છે ?" સલક્ષે સ્વાલ કર્યો. જી, હા, તેઓ બે સ્ત્રીઓ અને બે પુરૂષ છે અને ધોળકાથી આવ્યા છે. " રક્ષકે ઉત્તર આપ્યો. ઠીક, પણ થોડા સમયમાં અમારે આ મકાનની જરૂર પડશે; માટે હવે બીજા મુસાફરોને અહીં ઉતરવા દઈશ નહિ.” રક્ષકને એ પ્રમાણે કહીને સલક્ષે જયદેવના સામે જોયું. જયદેવે પણ તેના સામે જોયું એટલે તેણે કહ્યું. “જયદેવ ! આ મકાનને તમેજ તપાસી લ્યો તે ઠીક; કારણકે જરૂરી કામ પ્રસંગે મારે એક સ્થળે જવું છે. અને તમે મને સાંજે મળજે એટલે આપણે ઉતારા વગેરે માટે સેક્સ નિર્ણય ઉપર આવશું.” મુખ્ય અધિકારી સલક્ષ એ પ્રમાણે કહીને તરતજ પિતાના ઘેડાને શહેર તરફ દેડાવી ગયે. તે ગયા પછી જયદેવ અને રક્ષક મકાનની અંદર ગયા અને જયદેવે બધું મકાન તપાસી લીધું. છેવટે તે મકાનની બહાર નીકળતા હતા, તે વખતે તેની દષ્ટિ એક વ્યકિત ઉપર

Page #54
વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. પડી અને તરત જ તે સ્તબ્ધ થઈ ગયું. તેણે ઘડાને ઉભો રાખે અને એ વ્યક્તિ તરફ એકાગ્ર ચિત્તથી જોઈ રહ્યો. એ વ્યકિતનું ધ્યાન પણ જયદેવ તરફ દેરાયું અને તે પણ જયદેવને આતુર નયને જોઈ રહી. આ વ્યકિત એ બીજી કઈ નહિ, પણ ધોળકાની પ્રસિદ્ધ ગુણિકા મેનકાજ હતી. જયદેવે તેને ઓળખી હતી અને મેનકાએ તેને ઓળખ્યો હતો. જેનું ઘણા દિવસે થયા ચિંતન કરતા હતા. તેને આમ અચાનક પ્રાપ્ત , થયેલી જોઈને જયદેવને હર્ષાતિરેક થઈ ગયો અને તે પિતાના અધિકારને ભૂલી ગયે. તેણે સામે ઉભેલા રક્ષકને પૂછ્યું. “આજે ધોળકાથી ચાર મુસાફરે આવ્યા છે, તે કયાં ઉતર્યા છે ?" જી, આપના સામે જરા દૂર પેલી સ્ત્રી ઉભી છે ત્યાંજ તેઓ ઉતર્યા છે.” રક્ષકે જવાબ આપતાં કહ્યું અને જયદેવને ભાવ કળી જઈને ઉમેર્યું. " અને તેમાં એક સ્ત્રી તે ઘણીજ સુંદર છે; પેલી સામે ઉભી તેજ. જાણે સ્વર્ગલોકની અપ્સરા !" હા, એ છે તે તેવી જ.” જયદેવે કહ્યું. “પણ તેઓ ધોળકાનાજ હોય તો તેઓ કોણ છે, એ જાણવાની મને અગત્ય છે.” - " આજ્ઞા હોય તો હું બધી હકીકત પૂછી લાવું ?" રક્ષકે આજ્ઞા માગી. - “હું જાતે જ તેમને પૂછવા માગું છું.” જયદેવે કહ્યું. - “તે હું તેને અહીં બોલાવી લાવું ?" રક્ષકે પૂછયું. ના, અત્યારે તે માટે જવાની ઉતાવળ છે એટલે અહીં પૂછવાનું ફાવશે નહિ.” જયદેવે કહ્યું. " ત્યારે આપના આવાસે તેને તેડી લાવું?” રક્ષક પાકે હતે. તે જયદેવનો ભાવ કળી ગયા હતા અને તેથી જ તેણે આ સ્વાલ પૂછવાની હિંમત કરી. જયદેવ વિચારમાં પડયો. રક્ષકે તરત જ કહ્યું. “એમાં વિચાર કરવાની શી જરૂર છે? આપ આ નગરના અધિકારી છે. મુસાફરોની તપાસ કરવી, એ આપનું કામ છે. " ભલે ત્યારે.” એમ કહીને જયદેવ મેનકાને ગુપ્ત સંકેત કરીને ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો.

Page #55
ખંભાતને અધિકારી. 83 હવે તે ફરવા નહિ જતાં બારેબાર પિતાના આવાસે ગયે અને કપડાં ઉતારીને ઓરડામાં આમ તેમ આંટા મારવા લાગ્યો. તે અત્યારે મેનકાના વિચારમાં જ મશગુલ બની ગયો હતો અને અત્યંત આતુરતાથી તેના આગમનની રાહ જોઈ રહ્યો હતો. થોડીવારમાં તેની આતુરતાનો અંત આવ્યું. મેનકા જયદેવની સન્મુખ આવીને ઉભી રહી. બન્નેની ચાર આંખો એક થઈ અને ઉભયનાં મુખમાંથી હાસ્ય ઝરવા લાગ્યું. પ્રેમને આવેશ શાંત થતાં તેઓ સાથે જ એક આસન ઉપર બેઠાં અને પછી જયદેવે આશ્ચર્યને ભાવ દર્શાવીને મેનકાને પૂછ્યું. " પ્રિય મેનકા ! પણ તું અહીં શી રીતે આવી શકી ? હું ખંભાત ગયે છું, એ ખબર તને શી રીતે પડી ?" મેનકાએ સહજ હસીને જવાબ આપે. “મને એ વિષેની ખબર ગમે તે રીતે પડી; પરંતુ હું કેવી આવી છું ? " " ખરેખર મારાં ખંભાત-ગમનની હકીકત મેળવીને અહીં આવવામાં તેં પૂરી ચાતુરી બતાવી છે અને તે માટે હું તને ધન્યવાદ - આપું છું, પરંતુ મેં તને જે સ્વાલ પૂછે છે, એનો જવાબ તારે આપ તે પડશેજ. " જયદેવે મેનકાની ચાતુરીને વખાણુને આગ્રહથી કહ્યું. “તે તે હું તમને કહેવાની જ છું. " મેનકાએ કહ્યું. “મહામાત્યને સેવક તમને તેડી જવા આવ્યો અને તમે તેની સાથે ગયા, તેજ વખતથી મને શંકા પડી હતી કે આપણને જુદા પાડવાને માટે મહામાત્યે કાંઈ પ્રપંચ કર્યો હશે અને છેવટ થયું પણ તેમજ. તમે એ સેવકની સાથે ગયા કે તરતજ મેં મારા એક માણસને તમારી પાછળ મોકલ્યો હતો અને તે માણસ તમે ખંભાત તરફ રવાના થયા, ત્યસુધીની હકીક્ત મેળવીને સાંજે પાછો આવ્યો હતો, એ પછી મેં અહીં આવવાને અને તમને મળવાનો નિશ્ચય કર્યો. થોડા દિવસમાં ધોળકાનાં મારાં મકાન વગેરેની ગોઠવણ કરીને હું અહીં આવવા નીકળી અને માર્ગમાં કોઈ પણ પ્રકારની હરકત થયા વિના સુખરૂપ તમારી સેવામાં આ રીતે હાજર થઈ શકી.” જયદેવ મેનકાની હકીકત સાંભળીને ખુશી થઈ ગયું. તેણે આનંદના અતિરેકથી કહ્યું. “વહાલી મેનકા ! તું અહીં આવી પહોંચી એ. ઘણું જ ઉત્તમ થયું છે. આ ઉપરથી તારે મારા ઉપર કે અને કેટલે.

Page #56
48 વીરશિરામણું વસ્તુપાળ. અગાધ પ્રેમ છે, એ હું જાણું શક છું. ખરું કહું તો મને ખંભાત આવવાની જરા પણ ઈચ્છા નહેતી; કારણકે એથી તારે વિયેગા થવાનો હતોપરંતુ મંત્રીશ્વર અને મારા પિતાના આગ્રહને માન આપ્યા વિના બીજો કોઈ ઉપાય મારા માટે રહ્યો નહે. મંત્રીશ્વર મને ખંભાત મોકલીને આપણને જુદા પાડવાને માગે છે, એવી મને પ્રથમ ખબર પડી નહોતી અને તેથીજ મેં તેમના આગ્રહનો સ્વીકાર કર્યો હતો, પરંતુ જે મને એમના પ્રપંચની પ્રથમથી જ ખબર પડી હતી, તે હું ખંભાત જવાની સ્પષ્ટ ના પાડત. પણ હવે થયું તે ખરું. તારાં મીલનથી આપણું વિગદ:ખ ટળી ગયું છે અને હવે આપણે અહીં આનંદે મોજમજા માણી શકશું.” હા, તમારું કથન સત્ય છે અને મોજમજા માણવાને માટે તો હું અહીં આવી છું; પરંતુ આપણે તેમ કરી શકશું કે નહિ, એ શંકાસ્પદ છે. મેનકાએ કાંઈક ગંભીર બનીને કહ્યું. જયદેવે આતુરતાથી પૂછયું. “એનું શું કારણ?” * " કારણ તમે પણ જાણતાજ હશે. મહામાત્ય અહીં ખંભાત આવવાના છે, એ શું તમે જાણતા નથી ?" મેનકાએ જવાબ આપતાં પૂછ્યું. હા, એ હું જાણું છું અને તને અહીં આવેલી જાણીને તે આપણને જુદા પાડવા વળી કાંઈક નવો પ્રપંચ રચ્યા વિના રહેશે નહિ.” જયદેવે સહજ દિલગીરીયુક્ત સ્વરથી કહ્યું. મેનકા ક્ષણવાર વિચારમાં પડી ગઈ. પણ તે દિલગીર તે થઈ નહતી જ. તેને દિલગીર થવાનું કોઈ કારણ પણ નહતું. તે કળાવતી ગણિકા હતી. અને પોતાની કળાથી તેણે અનેક મોટા મોટા પુરૂષોને મહાત કર્યા હતા. મેનકાને પોતાની કળાને ગર્વ હતું. તેને કળાવિષયક ગર્વ તેની ઝીણું આંખમાં તરવરવા લાગ્યો અને તેનું સ્થૂલ શરીર ગર્વથી વધારે પ્રલિત બન્યું. તેણે નિશ્ચયાત્મક ભાવથી કહ્યું. “પ્રિય જયદેવ! તમે દિલગીર શા માટે થાઓ છે ? મહામાત્ય આપણને હવે જુદા પાડી શકશે નહિ. તેમને પ્રપંચ આ વખતે ચાલશે નહિ. વસ્તુપાળ ધોળકાના મહામંત્રી છે; હું ધોળકાની પ્રસિદ્ધ કળાવતી છું. જેઉં છું કે તે મને શી રીતે તમારાથી દૂર કરી શકે છે તેને મહાત કરી તેની ચાતુરી અને તેના પ્રપંચ ઉપર પાણી ન ફેરવું, તે મારું નામ મેનકા નહિ, સમજ્યા કે?”

Page #57
ખંભાતને અધિકારી. મેનકાનાં આશ્વાસનજનક અને ઉત્તેજક વચનોથી જયદેવની દિલગીરી ચાલી ગઈ અને તે પુનઃ આનંદમગ્ન બની ગયો. તેણે આનંદના આવેશથી મેનકાના કોમળ કરને પિતાના હાથમાં લીધે અને તે તેનાં સુંદર મુખચંદ્રને વિવશતાથી જોઈ રહ્યો. | મેનકાએ પણ જયદેવનાં મુખ સામે જોયું અને સ્મિત હાસ્ય કર્યું. જયદેવ એ હાસ્યમાં સ્વર્ગનું સુખ અનુભવવા લાગે. મહામાત્ય વસ્તુપાળની ધાકને, પોતાના અધિકારને અને પિતાની પ્રતિષ્ઠાને ખંભાતને અધિકારી બનેલે મૂર્ખ જયદેવ ભૂલી ગયે. થોડીવાર રહી જયદેવે પૂછ્યું. પણ તું મહામાત્યને શી રીતે મહાત કરી શકીશ ?" તે વખત આવ્યેથી જોઈ લેવાશે. અત્યારે એ વિષયની ચર્ચા કરવાની જરૂર નથી.” મેનકાએ જવાબ આપ્યો અને પૂછયું. “ઠીક, પણ અમારે રહેવાને માટે શી ગોઠવણ કરી છે ? અમે એકંદર ચાર માણસો છીએ.” આ મકાનમાં જ.” જયદેવે ઉત્તર આપે. આ “ના, તમારાં મકાનમાં અમારાથી રહી શકાશે નહિ. અમને એક જૂદું પણ નજીકનું મકાન જેશે અને તેમાં જ અમે રહેશે. " મેનકાએ કહ્યું. ભલે, આજેજ હું તમને રહેવા લાયક મકાનની તપાસ કરોવીશ.” જયદેવે કહ્યું. મેનકા હવે આસન ઉપરથી ઉભી થઈ અને જયદેવની રજા માગતાં કહેવા લાગી. “ત્યારે હું હવે જવાની આજ્ઞા માગું છું અને મકાનની તપાસ કરાવી તમે મને ખબર આપશે એટલે અમે તેમાં રહેવાને જઈશું. " એટલું કહીને મેનકા ત્વરાથી પેલા રક્ષકની સાથે ચાલી ગઈ અને ખંભાતને અધિકારી જયદેવ કાંઈક તંદ્રામાં તથા કાંઈક મેહનિદ્રામાં પડે પડયે અવનવી કલ્પનાઓમાં ગુંથાઈ ગયે. - (c)-~

Page #58
50 વિશિમણી વસ્તુપાળ પ્રકરણું ૭મું. મોહમુગ્ધ. ખંભાત દેવાલયનું નગર હતું. નગરની અંદર અને બહાર શૈવ અને જેન ધર્માનયાયીઓનાં અનેક મંદિર શોભી રહ્યાં હતાં. આમાં કોઈ નાનાં અને કોઈ મોટાં હતાં, પણ પ્રત્યેકમાં માણસોની ભીડ રહેતી હતી. આ દેવાલયોમાં સંધ્યા સમયે જ્યારે આરતી ગવાતી હતી, ત્યારે આખું નગર જાણે ગાનના તાલમાં રમતું હોય, એમ જણાતું હતું. આ પ્રકરણની શરૂઆત થાય છે, ત્યારે સંધ્યાનો સમય હતો અને સૂર્યદેવ કોપાયમાન જેવા રક્તવર્ણય મુખે અસ્તાચળ તરફ ત્વરાથી પ્રયાણ કરતાં છેવટ ક્ષિતિજમાં જોવામાં આવતા હતા. દેવાલયમાં આરતીની તૈયારીઓ થતી હતી. સૂર્યનારાયણને કેવળ અસ્ત થયો કે તરતજ પ્રત્યેક દેવાલયમાં આરતીની શરૂઆત થઈ ગઈ અને તેના ઘોષથી સમસ્ત ખંભાત ગાજી રહ્યું. ખંભાતને વહીવટી અધિકારી જયદેવ નગર બહાર ફરીને અત્યારે નગર તરફ વળતો હતો. તેના જવાના માર્ગની બાજુમાં જ એક જેન દેવાલય હતું અને તેમાં થતો આરતીને ઘેષ આસપાસ ગાજી રહ્યો હતો. જયદેવ એ દેવાલય પાસે થઈને નીકળ્યો, ત્યારે તેનાં આશ્ચર્યને અને વધિ આવી રહ્યો. તેણે પિતાના ઘોડાને એકદમ ઉભો રાખે અને તે નીચે ઉતરી પડયો. ત્યારપછી ઘોડાને દેવાલયના રક્ષકને સોંપીને તે દેવાલયની અંદર ગયો. મંદિરનાં રંગમંડપમાં પ્રવેશીને તેણે જે દશ્ય જોયું, તેથી તે મંત્રમુગ્ધ બની ગયા અને ભગવાનની પ્રતિમાનાં દર્શન કરવાને બદલે એક અન્ય ચેતનમય વ્યક્તિનાં દર્શનકાર્યમાં ગુંથાઈ ગયો. મંદિરના મધ્ય ભાગમાં તરૂણ વયની સ્ત્રી ત્રિલોકનાથની આરતી ઉતારતી હતી, મંદિરના પૂજારી મોટા ગંભીર નાદથી આરતી ગાતો હતો અને દર્શને આવેલાં અન્ય સ્ત્રી-પુરૂષો હાથની તાળીઓ સાથે આરતીને ઝીલતાં હતાં.. આ દેખાવ ઉપરાંત બધાંની મધ્યમાં એક નવજુવાન બાળા પોતાના હાથમાં પકડેલી વીણામાં આરતીને ઉતારી લેકેને મંત્રમુગ્ધ બનાવી રહી હતી. આ બાળાએ શુભ્ર વસ્ત્રો પહેરેલાં હતાં, તેના કપાળમાં ચંદનને લેપ કરેલ હતો અને તેના કંઠમાં સફેદ પારાની માળા શોભી રહી હતી. આ સુંદર બાળાને કંઠ એટલે બધા સુમધુર હતો કે સ્વર્ગ લોકની અપ્સરાઓનું ઉત્તમ દેવગાન તેના કંઠમાંથી નીકળતાં ગાનની તુલનામાં

Page #59
મેહમુગ્ધ. પ૧ કેવળ ઉતરતું હતું, એમ જયદેવને જણાયા વિના રહ્યું નહિ. આરતી સંપૂર્ણ થઈ અને લેકેએ જયજયકારથી આખો પ્રદેશ ગજાવી મૂકો. જયદેવ મંદિરના અંદરના ભાગમાંથી બહાર આવ્યો અને મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર પાસે આવીને ઉભે રહ્યો. દર્શને આવેલાં લેકે ધીમે ધીમે નગર તરફ વળી રહ્યાં હતા; પરંતુ તેમાં પેલી વીણાધારી બાળા જણાતી નહોતી. દેવાલયના રક્ષકે જયદેવનો ઘેડે લાવી હાજર કર્યો. જયદેવે તેની લગામ પકડીને પૂછ્યું. “આરતી વખતે વીણુને ધારણ કરી તેમાં આરતીને ઉતારતી હતી, એ જુવાન સ્ત્રી કેશુ છે ? તું તેને ઓળખે છે ?" રક્ષકે નમ્રતાથી જવાબ આપે. “ના, છ. હું તેને ઓળખતો નથી. તે બે કે ત્રણ દિવસથી રોજ સાંજે આરતી વખતે અહીં આવે છે એટલું જ હું માત્ર જાણું છું.” પહેલા કોઈ દિવસ તે આવતી હતી કે કેમ ?" જયદેવે પુનઃ પૂછ્યું. “જી, ના. તે પહેલા કોઈ દિવસ મેં તેને જોઈ નથી.” રક્ષકે , જવાબ આપે. “પૂજારી તેને ઓળખે છે ખરે ?" જયદેવે ફરીથી પૂછ્યું. પૂજારી તેને ઓળખતો હોય કે ન હોય, તે તો તે જાણે, પરંતુ તે તેનું તથા એક બીજી સ્ત્રીનું માન બહુ સાચવે છે.” રક્ષકે ઉત્તર આપે. બીજી સ્ત્રી કોણ છે?” જયદેવે પ્રશ્નમાળા શરૂજ રાખી. “હમણાં ભગવાનની આરતી ઉતારતી હતી તે.” રક્ષકે તરતજ , ઉત્તર આપે . તેને પણ તું એાળખતો નથી કે ?" જયદેવે વાતમાં વધારે ઉંડા ઉતરવાને પ્રશ્ન કર્યો. ના, જી.” રક્ષકે ટુકે ઉત્તર આપ્યો. જયદેવ મૌન ઉભો રહ્યો. ક્ષણવાર રહી તેણે રક્ષકને આજ્ઞા કરી “ઠીક, પૂજારીને અહીં બેલાવી લાવ.” રક્ષક તરતજ પૂજારીને બોલાવી લાવવા ગયા અને ડીજવારમાં પૂજારી સહિત પાછો આવ્યો. પૂજારી અવસ્થાએ વૃદ્ધ અને સ્વભાવે બાળક હતું. તેણે જયદેવની .

Page #60
પર વીરશિરોમણું વસ્તુપાળ. સન્મુખ આવીને નમસ્કાર કર્યો અને બાળકની જેમ બેદરકારીથી કહ્યું. “શું કામ છે, મારું ?" ખંભાતના અધિકારી જયદેવ પૂજારીની બેદરકારીથી સહેજ ક્રોધે ભરાયે, પણ તેણે ક્રોધને કાબુમાં રાખીને કહ્યું “તમારું કામ છે અને તેથીજ તમને બતાવ્યા છે.” ભલે, જે કામ હોય તે કહી નાંખે; કારણ કે મારે હજી બીજું ઘણું કામ છે.” પૂજારીએ જવાબ આપતાં કહ્યું. - જયદેવે વિચાર કર્યો કે આ માણસને સત્તાનો પરિચય કરાવ્યા વિના ચાલશે નહિ; પણ સત્તાને પરિચય કરાવ્યાથી પૂજારી ખરી હકીકતને છુપાવે એ સંભવ તેને જણયો અને તેથી પુજારીની બેદરકારીને ધ્યાન બહાર કરીને જયદેવે પૂછ્યું. “હમણું આરતી વખતે વીણ વગાડતી હતી, એ જુવાન સ્ત્રી અને આરતી ઉતારતી હતી, એ તરૂણ સ્ત્રી કેણ છે, એ તમે જાણે છે? તમે તેને ઓળખો છે ? આપને એ જાણવાનું શું પ્રજન છે?” પુજારીએ જવાબ આપવાને બદલે સામે પ્રશ્ન કર્યો. - પુજારીના પ્રશ્નથી જયદેવને ફરીથી ક્રોધ ઉત્પન્ન થયો. તેણે પૂજાકરીને સત્તાનાં બળથી આંજી નાખવાનો વિચાર કર્યો, પણ બીજી જ ક્ષણે તેણે એ વિચારને જતો કર્યો; કારણ કે રૂઆબથી પૂજારી ખરી હકીક્ત કહી દે તેવું નથી, એવી ખાતરી જયદેવને થઈ હતી. જયદેવે નરમાશથી કહ્યું “મારે પ્રજન છે, તેથી જ તમને પુછું છું.” છે. પૂજારીએ શાંતિથી કહ્યું. “અજાણી સ્ત્રીઓની ઓળખાણ જાણવાનું આપને શું પ્રયોજન છે, એ મને સમજાતું નથી. આ દેવમંદિર છે દેવમંદિરમાં ગમે તે માણસ સ્ત્રી કે પુરૂષને આવવાની છુટ છે.” તેઓની હકીક્ત જાણવાનું મને કાંઈ ખાસ કારણ નથી. જે કાંઈ કારણ કિંવા પ્રયજન છે, એ માત્ર એટલું જ કે હું ઘણીવાર આ મંદિરમાં દર્શનાર્થે અને તે પણ આરતી વખતે જ આવું છું, પરંતુ આજપર્યત કોઈ દિવસ એ સ્ત્રીઓને મેં જોઈ નથી અને તેથી જ મારે તમને તેમની ઓળખાણ વિષે પુછવું પડયું છે. ”જયદેવે કહ્યું. તેઓ માત્ર છેલ્લા બે કે ત્રણ દિવસથી જ અહીં આવે છે, એ ખરું છેપરંતુ એથી તેમની ઓળખાણ મેળવવાનું આપને કાંઈ પ્રયોજન હોય એમ હું માનતો નથી. અજાણું અને જુવાન કિંવા તરૂણ સ્ત્રીઓ વિષે પુછપરછ કરવી, એ આપના જેવા સન પુરૂષને યોગ્ય નથી.” પૂજારીએ કહ્યું

Page #61
મહમુગ્ધ. આ વખતે રાત્રિને અંધકાર ધીમે ધીમે ફેલાતે જ હતું. પણ ત્યાં રોકે બે દીપ પ્રગટાવ્યા હતા અને તેથી તેના પ્રકાશમાં પુજારીની શાંત, ગંભીર અને નીડર મુખમુદ્રા જોઈને જયદેવને હવે ખરેખર ક્રોધ ઉત્પન્ન થયો. તેણે જરા આવેશથી કહ્યું. “પૂજારી ! તારી બેદરકારી અને વાચાલતાને હું હવે વધારેવાર ચાલવા દઇશ નહિ. હું કેણું તે તું જાણે છે?” પૂરી નિશ્ચળ રહ્યો. તેણે પુર્વવત્ શંતિથી જવાબ આપે. “છે, હા. આપ આ નગરના માનનીય અધિકારી છે.” તે પછી હું તને આજ્ઞા કરું છું કે તારે એ સ્ત્રીએ કહ્યું છે, તેમનાં નામ શાં છે અને તેઓ કયાં રહે છે, એ બધી હકીક્ત સાચેસાચી વિના વિલંબે કહી. દેવી અજાણ્યા માણસ-ચાહે તો તે સ્ત્રી હોય કે પુરૂષ હેય તેની ઓળખાણ મેળવી લેવી, એ અમારું કામ છે, એ શું તું જાણતો નથી ?" હું એ જાણું છું; પરંતુ એ કામ તો આ નગરના મુખ્ય અધિકારી શ્રીમાન સલક્ષ મહેતાનું છે. આપનું નથી. " પૂજારીએ ગંભીરતાથી જવાબ આપતાં કહ્યું. પૂજારીના ઉત્તરથી જયદેવને પીત્તે ઉકળી આવ્યું. તેણે ક્રોધભર્યા સ્વરે કહ્યું “તારે કશી પંચાત કરવાની નથી, પરંતુ હું જે પુછું તેને સીધે ઉત્તર આપવાનું છે, સમજે !" આ વખતે દર્શને આવેલા ઘણું માણસે ચાલ્યાં ગયાં હતાં. માત્ર પાછળ ડાં રહેલાં તે અત્યારે મંદિરની બહાર નીકળતાં હતાં. તેમાં પેલી બે સ્ત્રીઓ પણ હતી. પૂજારી અને જયદેવને વિવાદ સાંભળીને તે બને તે સ્થળે ઉભી રહી. જયદેવને વધારે ક્રોધે ભરાયલે જોઈ પૂજારીએ તે બન્ને સ્ત્રીઓને બતાવી કહ્યું “આપ મારા ઉપર ગુસ્સે થાઓ છે; પરંતુ જેની ઓળખાણુની આપને અગત્ય છે. તે બન્ને સ્ત્રીઓ આ ઊભી, તેને જ પૂછી જુઓ કે તમે કેણુ છે ?" દીપકના પ્રકાશમાં જયદેવે તે બન્ને સ્ત્રીઓને ધ્યાનપૂર્વક જોઈ; બન્નેમાંથી કેટી સ્ત્રી કે જે લગભગ પ્રૌઢાવસ્થાનાં દ્વારે પહોંચી ગઈ હતી, તે શ્યામ હતી. તેણે વચ્ચે પણ સાદાં અને સફેદજ પહેરેલાં હતાં અને આંખ તથા મુખના ભાવને એવી રીતે ફેરવી નાંખ્યા હતા કે માત્ર

Page #62
54 - * વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. જેવાથી જ તેને કોઈ ઓળખી શકે તેમ નહોતું અને બીજી નવજુવાન બાળા તે તેના પહેરવેશ ઉપરથી સંસારત્યાગ સંન્યાસીની જ જણાતી હતી. પૂજારીનાં કથન પછી જયદેવ કેટલીકવાર પર્યત કાંઈ બોલ્યો નહિ, એટલે પેલી સ્ત્રીએ પૂજારી તરફ જોઈને કહ્યું “પૂજારી ! આ સામે ઊભેલા પુરૂષ કેણુ છે અને અમારી ઓળખાણ શા માટે મેળવવા માગે છે ? " પૂજારીએ તરતજ જવાબ આપે. “એ પુરૂષ તે આ નગરના અધિકારી છે, પરંતુ તે તમારી ઓળખાણ શું કારણથી જાણવા માગે છે, એની મને ખબર નથી.” તે સ્ત્રીએ જયદેવને પુછયું “અમારી ઓળખાણ મેળવવાને આપ માગે છે શું?” જયદેવ જરા શરમાય. તે સ્ત્રીની ઓજસપૂર્ણ મુખમુદ્રા જોઈને તેને લેભ થયો. તેણે ધીમા સ્વરે જવાબ આપતા કહ્યું “હું તે પૂજારીને સહજ પૂછતો હતો કે તમે તથા વીણું બજાવનાર સ્ત્રી કોણ છે. તમારી - ઓળખાણ મેળવવાનું મને કાંઈ ખાસ કારણ નથી.” “બહુ સારૂ” એટલું કહીને તે સ્ત્રી તથા તેની સાથેની બીજી જુવાન સ્ત્રી અને મંદિરના મુખદ્વારમાંથી બહાર નીકળી નગર તરફ રવાના થઈ ગઈ. તે પછી જયદેવ પણ ઘેડેસ્વાર થઈને ત્યાંથી ચાલ્યો ગયે, તે તેના આવાસે આવ્યો, પણ તેનું મન તેના તાબામાં નહતું. રૂપની લાલસાવાળું તેનું ચંચળ મન પેલી જુવાન બાળાનાં રૂપમાં પરોવાઈ ગયું હતું અને તેને પ્રાપ્ત કરવાં માટે અનેક પ્રકારની અવનવી કલ્પનાઓ કરતું હતું. મેનકા અસાધારણ સૌંદર્યવતી હતી અને સ્વાભાવિક રીતે તેને કંઠ અત્યંત મધુર હતા. પરંતુ જયદેવે આજે જે જુવાન બાળાને જોઈ હતી, તેના નિર્મળ રૂપ-લાવણ્ય આગળ અને તેના સુમધુર કંઠ આગળ મેનકા કાંઈ હિસાબમાં નહતી. રૂપના પ્યાસી જયદેવનું મસ્તક ભ્રમિત. થઈ ગઈ હતું અને તેથી તેણે ધુનમાં ને ધુનમાં તે બાળાને ગમે તે ભેગે મેળવવાની પ્રતિજ્ઞા કરી. - હવે જગત ઉપર રાત્રિનું સામ્રાજ્ય જામી ગયું હતું. આ વખતે જયદેવ મેનકાની પાસે હંમેશ જતો હતો. આજે પણ તે તેની પાસે જવાને નીકળે. પિતાની સાથે તેના એક વિશ્વાસુસેવકને લઈને મકાનમાંથી રવાના થયે. મેનકાના માટે એક જૂદું મકાન લેવામાં આવ્યું હતું. તે જયદેવનાં

Page #63
મોહમુગ્ધ. મકાનથી બહુ દૂર નહોતું. રાત્રિએ જયદેવ ત્યાં જતા હતા અને ત્યાં મેજમજા ભેગવતા હતા. જયદેવ મેનકાનાં મકાન નજીક આવી પહોંચ્યા, ત્યારે તેના બનને કાનમાં અમૃત રડાવા લાગ્યું. તે મીઠાં મેહક ગાનને સાંભળવાને ક્ષણ વાર ત્યાંજ ઉભો રહ્યો. પ્રથમ તે તેને લાગ્યું કે મેનકા ગાઈ રહી છે, પરંતુ ત્યારપછી તેને જણાવ્યું કે આ અવાજ મેનકાને નથી. તેને તરતજ યાદ આવ્યું કે આજ સાંજે નગર બહારનાં મંદિરમાં જે બાળા વીણની સાથે ગાઈ રહી હતી, તેને જે આ અવાજ છે. મેનકાનાં મકાનથી થડે દૂર આવેલાં એક બીજા મકાનમાંથી એ અવાજ આવતો હતો અને તે એટલે બધે કર્ણપ્રિય અને સુમધુર હતો કે જયદેવે તે જ વખતે એ સ્થળે જવાનો નિશ્ચય કર્યો. સંગીતની પાછળ પાછળ જેમ મૃગ જાય છે, તેમ જયદેવ એ અવાજની દિશા તરફ ગયો. અને થોડા જ વખતમાં એ સ્થળે જઈ પહોંચ્યો. મકાનનું મુખદ્વાર ખુલ્યું હતું અને બે રક્ષકે ત્યાં ઉભા હતા. તેઓએ જયદેવને નમન કર્યું. જયદેવ તેમની સાથે કાંઈ વાતચિત નહિ કરતાં સીધે મકાની અંદર ચાલ્યો ગ; કારણ કે તેને અંદર જતાં મકાનના રક્ષકોએ અટકાવ્યો નહિ અને તેથી સંગીતથી મંત્રમુગ્ધ બનેલ જયદેવ અંદર બેધડક ચાલ્યો ગયે. મકાનના જે ખંડમાંથી અવાજ આવતા હતા, તે ખંડ સુધી જયદેવ ગયો અને બહારથી નજર કરી અંદર જોયું તે સાંજે મંદિરમાં જોયેલી યૌવનવતી બાળા વીણાની સાથે પરમાત્માની સ્તુતિનું મધુર ગાન ગાઈ રહી હતી અને બીજી સ્ત્રી તેના સામે બેઠી હતી. આ અલૌકિક દશ્ય જોઈને જયદેવનું ચંચળ મન કબજામાં રહી શક્યું નહિ. સારાસારને કાંઈ પણ વિચાર કર્યા વિના તે ખંડની અંદર એકદમ જઈને ઉભો રહ્યો. તેને જોતાંજ બને સ્ત્રીઓ ઉભી થઈ ગઈ અને તેમાંથી પ્રૌઢ વયની સ્ત્રીએ તેને આવકાર આપતાં કહ્યું. પધારે જયદેવજી ! આ આસન ઉપર બેસે.” એ સ્ત્રીના મુખેથી પિતાનું નામ સાંભળીને જયદેવને કાંઈ થોડું ઘણું આશ્ચર્ય થયું નહિ, પરંતુ ખંભાત નગરના અધિકારી તરીકે તેને કોણ ઓળખતું નથી, એમ મનનું સમાધાન કરી તે આસન ઉપર બેઠે. તે પછી બન્ને સ્ત્રીઓ સ્વસ્થાનકે બેઠી. ક્ષણ વાર રહી મેટી સ્ત્રીએ વિનયથી કહ્યું. “જયદેવજી ! આપે આ વખતે અમારાં મકાનમાં

Page #64
પ. વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. પધારી ખરેખર અમને ઉપકત કર્યા છે; આપ કૃપા કરીને આપનાં આગમનનાં પ્રયોજનને કહેશે, તે વિશેષ ઉપકાર થશે.” આ દરમ્યાન જયદેવ તે પેલી નવજુવાન કુસુમકળીને જોવામાં તલ્લીન થઈ ગયો હતો, પરંતુ એ સ્ત્રી બોલતી બંધ થઈ એટલે તેનાં કથનને કાંઈક ઉત્તર આપવો પડશે, એમ વિચારીને તે જરા સ્વસ્થ થયે અને એ સ્ત્રીના સામે જોઈને બોલ્યો. મમમ તો મને આપેલા આવકાર માટે હું તમારે અત્યંત આભારી છું.” જયદેવે કહ્યું. “અને મારાં આગમનનું પ્રયોજન તે કાંઈ ખાસ નથી. આજ સાંજે નગર બહારનાં મંદિરમાં મેં આ યુવતીનું ગાન સાંભળ્યું હતું અને તે એટલું બધું કર્ણપ્રિય હતું કે હજી પણ એ અવાજ અને કંઠની હલકને હું વિસરી ગયો નથી. એજ વખતથી હું તમારી ઓળખાણ મેળવવાને અને તમારા પરિચયમાં આવવાને આતુર બન્યો છું; પરંતુ મંદિરના પૂજારીની કુટિલતાથી તે વખતે તમારા પરિચયને મેળવી શક્યો નહોતો. પણ મારે તમારા પરિચયમાં તરતજ આવવું, એ ઈશ્વરી સંકેત હોવાથી હું અત્યારે ફરવા નીક ળ્યો. મારાં મકાનથી થોડે દૂર આવતાં સાંજે મંદિરમાં સાંભળેલ અવાજ પુનઃ મારા સાંભળવામાં આવ્યો અને અવાજની દિશા તરફ ચાલતાં છેવટ હું અહીં તમારી સન્મુખ આવી પહોંચ્યો. આ ઉપરથી મારા આગમનનું કારણ તે તમે સમજી શકયાં હશે ?" - જયદેવનું લાંબુ કથન પૂરું થયું એટલે એ સ્ત્રીએ કહ્યું. “હા, આપ સાંજે મંદિરમાં દર્શન માટે આવ્યા હતા અને પૂજારીને અમારી ઓળખાણ પૂછતા હતા, એ મને યાદ છે.” ત્યારે હવે તમે કોણ છે, ક્યાંના રહેવાસી છે અને તમારાં નામ શાં છે, તે કહેશે તે તમારે મારા ઉપર ઉપકાર થશે. જયદેવે આર્જવતાથી કહ્યું. “આપ અમારી ઓળખાણ મેળવવાને આટલા બધા આતુર કેમ છે, એ હું સમજી શક્તી નથી.” એ સ્ત્રીએ સહજ આશ્ચર્યને ભાવ દર્શાવી કહ્યું. “પણ જ્યારે આપ અમારો પરિચય મેળવવાને આતુરજ છે, ત્યારે આપને સજજન પુરૂષ ધારીને અમારો પરિચય આપવાને મને કશી હરકત નથી.” એટલું કહીને એ સ્ત્રી ક્ષણવાર ચૂપ રહી. તેણે એક વાર જયદેવ તરફ અને એક વાર તેની પાસે બેઠેલી યુવતી તરફ જોયું અને ત્યાર

Page #65
મેહમુગ્ધ. પ૭ પછી કહ્યું. જયદેવજી ! અમે ધોળકાના રહેવાસી છીએ, અને યાત્રાને માટે નીકળ્યાં છીએ. જદે જ સ્થળે યાત્રા કરતાં કરતાં અમે થોડાક દિવસોથી અહિં ખંભાતમાં આવ્યા છીએ. આ નગર મંદિરનું પ્રખ્યાત સ્થળ હોવાથી અમારે વિચાર અહીં કેટલાક દિવસ રહેવાનો છે અને ત્યારબાદ ભરૂચ જવાનો છે. અમે બન્ને બહેન છીએ. મારું નામ તેજપ્રભા અને મારી નાની બહેનનું નામ કમળા છે.” જયદેવે ખુશી થતાં કહ્યું. “તમારે પરિચય મેળવીને હું ઘણું" કૃતાર્થ થયો છું; પરંતુ હજી મારી એક અભિલાષા છે અને તે જે તમારી બહેન પૂર્ણ કરશે, તો હું વધારે કૃતાર્થ થઈશ.” આપની શી અભિલાષા છે?” તેજપ્રભાએ પૂછ્યું. “મને સંગીતને ઘણે શોખ છે અને એ કળા તમારી બહેન બહુ સારી રીતે જાણતા જણાય છે; માટે એકાદ સુમધુર ગાન તેમના કોકિલ કંઠથી સંભળાવવાની તે કૃપા કરે તો મને ઘણે આનંદ થશે.” જયદેવે પોતાની અભિલાષા કહી બતાવી. તેજપ્રભાએ કમળા તરફ જોયું. અને પછી કહ્યું. “ભલે આપની 1 એ અભિલાષાને કમળા પૂર્ણ કરશે; આપના જેવા મોટા માણસની અભિલાષાને અમારે માન આપવું જોઈએ.” એ પછી તેજપ્રભાએ કમળાને નેત્રસંકેત કર્યો. કમળાએ વીણું ને હાથમાં લીધી અને તેને બનાવવાનું શરૂ કર્યું, ગાનની શરૂઆત કરતાં તેનાં મુખ ઉપર લજજા અને શરમની છાયા છવાઈ ગઈ, પરંતુ મહા મહેનતે તેને દૂર કરીને તેણે તેના કંઠને ખુલ્લો મૂકયો. ગાન જેમ જેમ વધવા લાગ્યું તેમ તેમ જયદેવ મસ્ત બનીને ડેલવા અને વચ્ચે વાહ વાહના શબ્દ પૂકારવા લાગ્યો. કમળાએ આ વખતે પોતાની કળાને એવી સર્વોત્તમ રીતે દર્શાવી આપી અને વિરહવ્યથાનું ગાન એવા તે હાવભાવપૂર્વક ગાઈ બતાવ્યું કે જયદેવ જે રસિક યુવક મસ્ત બની ડોલવા લાગે તે એ સર્વથા સ્વાભાવિક જ હતું. ગાન પૂરું થયું પણ જયદેવની તંદ્રાઉડી નહિ, એટલે તેજપ્રભાએ કહ્યું. “જયદેવજી ! શે વિચાર કરે છે ?" જયદેવે તંદ્રામાંથી જાગીને કહ્યું. “વિચાર તે એજ કરું છું કે આવી ઉત્તમ કળા ધરાવવાને માટે તમારી બહેનની હું શી પ્રશંસા કરું અને મારા આનંદને શી રીતે બાહેર દર્શાવી આપું ? કમળાને કંઠ એટલે બધો મધુર છે કે એ માનુષી સ્ત્રી નહિ પણ દેવકેટીની કિન્નરી છે.”

Page #66
58 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. તેજપ્રભાએ કમળા તરફ જોઈને સ્મિત હાસ્ય કર્યું. અને તે જોઈને કમળા શરમાઈ ગઈ, તેણે અવનત મુખે એકવાર જયદેવ તરફ જોઈ લીધું. થોડી વાર પછી જયદેવે કહ્યું. “મને સંગીતને એટલે બધે શેખ છે કે કોઈ ગાનાર હોય, તે હું દેહનું પણ ભાન ભૂલીને સાંભવ્યાજ કરું અને તેથી કમળા હજી પણ ગાય અને હું સાંભળું એવી મારી આંતરિક ઇચ્છા છે; પરંતુ આજને આજજ તમને વધારે તરદી આપવાની મારી ઇચ્છા નથી. તમને જે મારાં આગમનથી કશી હરકત પડતી ન હોય, તો હું હંમેશા અહીં આ વખતે આવીને કમ-ળાની ગાયનકળાનો લાભ લીધા કરીશ.” - તેજપ્રભાએ તરતજ કહ્યું. “આપના જેવા સજ્જન પુરૂષ અમારાં આંગણે આવે, એ તે અમારૂં સદ્ભાગ્ય કહેવાય. આપનાં આગમનથી અમને કશી પણ હરકત પડવાની નથી; આપ ખુશીથી પધારજે.” એ માટે હું તમારે આભાર માનું છું.” જયદેવ એમ કહીને આસન ઉપરથી ઉઠે અને પિતાના હાથની આંગળીમાંથી બહુમૂલ્ય વીંટી કહાડીને કહ્યું. “આપણું પરસ્પરની આજની ઓળખાણની યાદગીરીમાં હું આ નિર્જીવ ભેટ કમળાને આપવા ઈચ્છા રાખું છું. જે સ્ત્રીકારી મને વધારે આભારી કરશે. એવી આશા છે.” તેજપ્રભાએ કમળાને કહ્યું. “કમળા! જયદેવજી ઓળખાણનાં અરચિન્હ તરીકે એ ભેટ તને આપતા હોવાથી તે લેવામાં કશી પણ હરક્ત નથી, માટે ખુશીથી તું તેને સ્વીકાર કર. કમળાએ કિંચિત ક્રોધભરી નજર તેના તરફ કરી અને પછી અવનત મુખે પિતાનો કમળદંડ સમાન હાથ લાંબો કર્યો, જયદેવે એ નવજુવાન યુવતી તરફ તૃષાતુર નયનાએ જોતાં જોતાં તેના હાથમાં વીંટી મૂકી પછી ઈચ્છા નહિ છતાં પણ તે ધીમે ધીમે ત્યાંથી ચાલ્યા ગયે. પ્રકરણ 8 મું. દુષ્ટનું દમન ખંભાતમાં મહામાત્ય વસ્તુપાળની સ્વારી આવ્યાને કેટલાક દિવસે વ્યતિત થઈ ગયા હતા. ખંભાત વસ્તુપાળના સીધા અધિકા

Page #67
દુષ્ટનું દમન, રમાં હેવાથી તેને વિચાર ખંભાતમાં હાલ તુરત રહેવાનો હતે. કારણ કે લાંબો સમય એક સ્થળે રહેવાથી રાજ અને પ્રજાની સ્થિતિ કેવી છે અને અધિકારીઓ તરફથી લેકેને કાંઈ દુઃખ છે કે નહિ, એ બધી હકીક્ત સત્ય સ્વરૂપમાં જાણી શકાય છે, એમ તેની માન્યતા હતી. સજનનું સન્માન અને દુષ્ટોનું દમન એ વસ્તુપાળનું રાજકીય ખાસ ધ્યેય હતું અને તેથી તે સાધુ, સન્યાસી, પંડિત, કવિ, અને ચિત્રકાર ઈત્યાદિ નું સન્માન કરતો હતો અને તેમને રાજમદ, ધનમદ કે સત્તાના મદથી આંધળા બનેલા મનુષ્ય તરફથી કાંઈ હરકત થાય છે કે નહિ, એની બહુ કાળજી રાખતું હતું. તેના અધિકારમાં ઐશ્વર્યને માન નહોતું; પરંતુ વિકતા અને સજજનતાને બહુમાન હતાં અને એવા ગુણી મનુષ્યોને મહામાત્ય ઉત્તેજન આપવામાં જરા પણ કચાશ રાખતો નહતો. વસ્તુપાળ માત્ર રાજ્યને પ્રધાન કે સૈન્યને સેનાનાયકજ નહોતે, પરંતુ તે વિદ્વાન, પંડિત અને કવિ હતો અને તેથી પ્રજાજને તેને પિતાને આત્મબંધુ ગણુને હૃદયથી પૂજતા હતા. ખંભાતમાં વસ્તુપાળનો આવાસ જુદો હતો. એ આવાસના એક ખંડમાં વિદ્વાનોની સભા ભરીને તે બેઠે હતા અને કવિઓની અવનવી કલ્પનામાં આનંદનો અનુભવ કરી રહ્યો હતે. વસ્તુપાળ એટલે બધે રસિક હતો કે પિતાની રસવૃત્તિને પિષવાની ખાતર તે કેટલાક રસજ્ઞ કવિઓને પિતાની સાથે જ રાખતા હતા અને રાજ્યકાર્યમાંથી જ્યારે જ્યારે વખત મળતું, ત્યારે ત્યારે તે કવિઓને એકઠા કરીને કાવ્યાલાપ કરવામાં મોજ માનતો હતો. કેટલાક સમય આનંદનો આ રીતે ઉપભોગ કર્યા પછી વસ્તુપાળ રાજ્યકાર્યને માટે બીજા ખંડમાં ગયા અને વિદ્વાને પોતપોતાના કામને માટે ચાલ્યા ગયા. આ ખંડમાં સલક્ષ અને જયદેવ બને બેઠા હતા. મહામાત્યને જોઈ તેમણે ઉભા થઈને તેનું સન્માન કર્યું. વસ્તુપાળ પિતાનાં આસન ઉપર બેઠે એટલે સલક્ષ અને જયદેવ પણ ઉચિત જગ્યાએ બેસી ગયા અને ક્ષણવાર એ ખંડમાં શાંતિ પથરાઈ રહી. થોડી વાર પછી વસ્તુપાલે સલક્ષ તરફ જોઈને પૂછયું; “મહેતા !. જયદેવને હવે કામકાજમાં કાંઈ અડચણ આવતી નહિ હોય અને તેમને અહીં ખંભાતમાં રહેવું પણ ગમતું હશે.” આપની માન્યતા સત્ય છે.” સલક્ષે જવાબ આપો. “પ્રથમ તેમને બરાબર ગમતું નહોતું અને આખો દિવસ ઉદાસ રહ્યા કરતા હતા, પરંતુ હવે તે તેમને અહીં રહેવાનું બહુજ ગમી ગયું છે.

Page #68
6 વિશિમણી વસ્તુપાળ. તેમજ રાજકાર્યમાં પણ તે ઉમંગથી ભાગ લે છે. મને લાગે છે કે, જયદેવ ડાક સમયમાં રાજ્યના દરેક કામમાં કુશળ બની જશે.” એટલા માટે તે મેં તેમને અહીં તમારી પાસે મોકલ્યા છે અને જાણીને મને સંતોષ થાય છે કે તેમને અહીં મોકલવાનો મારે હેતુ લગભગ પાર પડ્યો છે.” વસ્તુપાળે જયદેવની તરફ જોઈને કહ્યું. * જયદેવ અવનત મુખે આ વાર્તાલાપ સાંભળી રહ્યો હતો, પરંતુ તેના મનમાં શંકા હતી કે મેનકાનું આગમન વસ્તુપાળના જાણવામાં આવ્યું છે કે નહિ. આ વાર્તાલાપ એટલેથી અટકી જાય તો ઠીક, એમ તે ઈચ્છતા હો અને થયું પણ એમજ, વસ્તુપાળનું કથન પૂરું થતાં સલક્ષ બોલવા જતો હતો, પણ તે કાંઈ પણ બોલે એ પહેલાં વસ્તુપાળીનો એક સેવક ખંડમાં આવી પહોંચે અને મહામાત્યને નમીને સામે. ઉભો રહ્યો. વસ્તુપાળ તેના સામું જોયું એટલે તેણે નમ્રતાથી કહ્યું. “આ. નગરનો એક વણિક આપને મળવાને માટે ઈચછે છે અને આજ્ઞાની રાહ ' જેતો બહાર ઉભો છે.” “તેને અંદર આવવા દે.” વસ્તુપાળે આજ્ઞા કરી. સેવક નમીને ચાલ્યો ગયો અને થોડીવારમાં મધ્યમ વયના એક પુરૂષે એ ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. તેણે સાદાં વસ્ત્રો પહેરેલાં હતાં અને તેની સુખકાતિ તેજસ્વી પણ સહજ ઝાંખી પડી ગયેલી હતી. તે મહામાત્યને અને સલક્ષ તથા જયદેવને અનુક્રમે નમે અને સન્મુખ ઉભો રહ્યો. વસ્તુપાળે તેને બરાબર નિહાળી લઈને કહ્યું. “મને મળવાને માટે આવ્યા છે, તે તમે જ કે?” “જી, હા.” તે વણિકે ઉત્તર આપે. “બેસે.” વસ્તુપાળે તેને બેસવાની સૂચના કરતાં કહ્યું. “તમારું નામ શું છે?” વણિકે સામે બેસતાં જવાબ આપે. “મારું નામ દેવજી છે.” દેવજી!” વસ્તુપાળ તેને તેનાં નામથી સંબોધીને કહ્યું. “તમે મને શું કારણથી મળવાને આવ્યા છે? તમારે કાંઈ ખાનગી વાત કહેવાની હોય, તો આપણે એકાંતમાં જ રહીએ.” મહામાત્યનું કથન સાંભળતાંજ સલક્ષ અને જયદેવ તરતજ ઉભા થયા.

Page #69
દુનું દમન દેવજીએ તેમના તરફ જોઈને કહ્યું. “જી, ના. મારે કાંઈ ખાનગી વાત કહેવાની નથી. મારે તો એક બાબતમાં ફરિયાદ કરવાની છે.” બેસે.” વસ્તુપાળે સલક્ષ અને જયદેવને અનુલક્ષીને કહ્યું. અને પછી દેવજીને પૂછયું. “શી ફરિયાદ કરવાની છે અને કાની વિરૂદ્ધ ?" દેવજીએ ક્ષણવારપર્યત વિચાર કરીને કહેવા માંડયું. " મંત્રીશ્વર ! મારે જે ફરિયાદ કરવાની છે, તે આ નગરના ધનાઢય મુસલમાન વ્યાપારી સદીની વિરૂદ્ધની છે. હકીકત એવી છે કે અમે આ નગરના રહેવાસી છીએ. મારા પિતા સગર નિર્ધાનાવસ્થામાં આવી જવાથી અને મારાં કુટુંબન નિર્વાહ ચલાવવા માટે વહાણવટી સદીની સેવાવૃત્તિ કરતા હતા. આ સદીક વહાવ્રટી કેટલાક વર્ષોથી આ નગરમાં આવીને રહેલ છે અને તેનો વ્યાપાર બહોળો હોવાથી તથા તેનાં વહાણે દેશપરદેશમાં જતાં હોવાથી તે મારો શ્રીમંત બની ગયો છે. ધનના મદથી તે એટલે બધો અભિમાની બની ગયો છે કે સર્વ કેને તૃણ સમાન ગણે છે અને રાજના અધિકારીઓની પણ પરવા કે દરકાર કરતો નથી. મારા પિતા આ વેપારીની ચાકરી કરતા હતા. એક દિવસે મારા પિતા પિતાના શેઠના વેપારને માટે સમુદ્રમાર્ગો પરદેશ ગયા અને ત્યાં કેટલાક સમય રહી ઘણું ધન પેદા કરીને પાછા આવ્યા. તેમણે પેદા કરેલું બધું ધન સદીકને આપી દીધું હતું; તો પણ કઈ દુર્જનની સલાહથી મારા પિતા ઉપર શંકા લાવીને તેણે અમારું સર્વસ્વ લુંટી લીધું અને ગુપ્ત રીતે મારા પિતાનો વધ કરાવી નાંખે. આ પ્રમાણે તેણે અમારા ઉપર અન્યાય ગુજાર્યો છે અને એટલા માટેજ હું આપની પાસે ન્યાય મેળવવાને આ વ્યો છું. આપ આ નગરમાં પધાર્યા, તે પહેલાં મેં શ્રીમાન સલક્ષ મહેતા પાસે આ બાબતમાં ફરિયાદ કરી હતી. પરંતુ તેમણે આજપર્યત એ વિષયમાં કાંઈ કર્યું હોય, એમ મને જણાતું નથી. હવે તે આપ મારી હકીકત ધ્યાનમાં લઈ મને ન્યાય આપશે, તો હું આપનો ઉપકાર જીવનભર ભૂલીશ નહિ.” દેવજીની હકીકત સાંભળીને વસ્તુપાળ વિચારમાં પડી ગયે. ક્ષણ વાર રહી તેણે સલક્ષને પૂછ્યું. “દેવજીની આ હકીકત સત્ય છે કે તેણે તમારી પાસે ન્યાય મળવા વિનંતિ કરી હતી ?" “તેણે મારી પાસે ફરિયાદ કરી હતી, પરંતુ આપની સ્વારી

Page #70
2 વીરહિમણી વસ્તુળ આવવાની હોવાથી આપની પાસે જતનો ન્યાય કરાવવા માટે મેં આજપર્યત એ સંબંધમાં કાંઈ તપાસ કરી નથી. હવે આપની આજ્ઞા હોય, તે પ્રમાણે કરવાને હું તયાર છું.” સલક્ષે જવાબ આપતાં કહ્યું. સલક્ષ મહેતા !" વસ્તુપાળે ગંભીરતાથી કહ્યું. “તમારી આ રીત પ્રશંસાપાત્ર નથી. દેવજીએ ફરિયાદ કરી કે તરતજ તમારે તપાસ કરી યોગ્ય ન્યાય આપવો જોઈતો હત; કારણ કે એ વિષયમાં તમને સંપૂર્ણ અધિકાર છે. ન્યાય મેળવવાને માટે પ્રજાજનોને સહજ પણ મુશ્કેલી ભેગવવી ન પડે, એ મારો ખાસ આશય છે અને તમે એ આશયને જાણતાં છતાં આ કામમાં ઢીલ કરી છે, એ કઈ રીતે યોગ્ય કર્યું નથી.” “એ માટે હું દિલગીર છું.” સલક્ષે પિતાની દિલગીરી જાહેર કરી. ઠીક, પણ ભવિષ્યમાં હવે તમે સાવચેત રહેજે.” વસ્તુપાળે એમ કહીને દેવજી તરફ જોયું અને તેને કહ્યું. “દેવજી ! તમારી હકીકતને મેં બરોબર સાંભળી છે અને તમને ન્યાય આપવાને માટે સદીકને હું હમણાં જ અહીં બેલાવું છું.” દેવજી કાંઈ ન બેલતાં ગુપચૂપ બેસી રહ્યો એટલે વસ્તુપાળે સદીકને બોલાવી લાવવાની સલક્ષને આજ્ઞા આપી. સલક્ષે તરતજ એક સેવકને બોલાવી લાવવા મોકલ્યો. દરમ્યાન વસ્તુપાળે દેવજીને કહ્યું. “તમારે નિર્વાહનું કાંઈ સાધન ન હોય, તે તે માટે રાજ્યની સેવા કરવાની તમારી ઈચ્છા છે ? અને જે તમારી એવી ઈચ્છા હોય, તો હું તમને રાજ્યની સેવામાં ઘણી ખુશીથી રાખીશ.” દેવજીએ ખુશી થતાં કહ્યું. " હાલમાં મારું સ્વસ્વ લુંટાઈ ગયું હોવાથી સ્વતંત્ર વેપાર કરવા મારી પાસે ધન નથી અને તેથી હું રાજ્યની સેવામાં રહેવાને ઘણોજ ખુશી છું. આપ કૃપા કરીને મને મારા લાયક જગ્યા આપશે, તે હું આપને ઉપકાર માનીશ.” ભલે, આજથી જ હું તમને જયદેવ મહેતાની નીચે કષાગારમાં નામુ લખવાનાં કામ ઉપર નિયુક્ત કરું છું અને તમે જે સારું કામ કરશે, તે આગળ ઉપર તમને મોટી જગ્યા આપવામાં આવશે.” વસ્તુપાળે કહ્યું. - દેવજીએ મહામાત્યનો આભાર માન્યો અને ત્યારબાદ તે આગળ બેલવા જતો હતો એટલામાં જે સેવક સદીકને બેલાવી લાવવાને ગયે.

Page #71
દુનું દમન. હત, તે આવી પહોંચ્યો અને તેણે મહામાત્યને નમીને કહ્યું. “આપની આજ્ઞાથી હું સદીક વહાણવટીને બોલાવવાને ગયો હતો. તેના આવાસે, જઈ મેં આપની આજ્ઞા તેને કહી દર્શાવી એટલે તે ક્રોધાતુર બની ગયો અને આપની સન્મુખ આવવાની સ્પષ્ટ ના પાડી. વિશેષમાં તેણે કહેવરાવ્યું છે કે હું કોઈ પણ અધિકારીનાં ઘેર જતો નથી, માટે મંત્રીશ્વરને કામ હોય, તે ખુશીથી મારાં ઘેર આવે.” વસ્તુપાળ સેવકનું કથન સાંભળીને ક્રોધાતુર થયો નહિ. માત્ર તેની વિશાળ આંખો સખ્ત થઈ અને તેણે પોતાનો હાથ મૂછો ઉપર ફેરવ્યો. તેના ભવ્ય કપાળ ઉપરની કરચલીઓ સ્પષ્ટ દેખાવા લાગી. તેણે સલક્ષને પ્રશ્ન કર્યો, " ત્યારે શું આપણે સદીનાં ઘેર જવું પડશે?” સલક્ષે સરળતાથી ઉત્તર આપ્યો. “હા, એમજઅમારે પણ કાંઈ કામ હોય, તો તેને અહીં નહિ બોલાવતાં અમે જાતેજ તેનાં ઘેર જઈએ છીએ.” સલક્ષનો ઉત્તર સાંભળીને વસ્તુપાળની લાલ આખો વધારે લાલ થઈ. તેણે ગંભીરતાથી કહ્યું. “ભલે, ચાલે ત્યારે.” એમ કહેતાંજ વસ્તુપાળ ઉઠે. તેણે સેવકને નેત્રસંકેત કર્યો એટલે તે નમીને તરતજ ચાલે ગયે. વસ્તુપાળ તૈયાર થઈને આવાસની બહાર નીકળ્યો. તેની પાછળ લક્ષ, જયદેવ અને દેવજી પણ બહાર નીકળ્યા. આવાસનાં મુખદ્વારે વસ્તુપાળનો ઘોડો અને બીજા સો ઘોડેસ્વારો તૈયાર ઉભા હતા. વસ્તુપાળ ઘોડા ઉપર સ્વાર થયો. સલક્ષ અને જયદેવ પણ ઘોડેસ્વાર થઈને આગળ ચાલ્યા. તેમની પાછળ વસ્તુપાળ અને તેની પાછળ સો જોડેસ્વારે એ પ્રમાણે ચાલતાં તેઓ બધા સદીકનાં મકાને આવી પહોંચ્યા. સદીક વહાણવટીનું મકાન એક ભવ્ય મહાલય હતું અને તેનાં જેવું મજબુત, સુંદર અને વિશાળ મકાન આખા ખંભાતમાં નહોતું. મહાલયના મુખદ્વારે પચીશ રક્ષકે હથિયારબંધ બેઠેલા હતા. તેઓ બધા ઉભા થઈ ગયા અને આ બધી શી હકીકત છે, એ સંબંધી પૂછપરછ કરવા લાગ્યા; તે દરમીયાન વસ્તુપાળના સૈનિકોએ વસ્તુપાળની આજ્ઞાથી તે બધાને કેદ કરી લીધાં. વતુપાળ, સલક્ષ અને જયદેવ ઘોડા ઉપરથી ઉતરીને સીધા મહાલયની અંદર ચાલ્યા ગયા. તેમની પાછળ વસ્તુપાળના દશ માણસો પણ ગયા. સદીક બેઠકના ખંડમાં ગાદી તકીએ પડ્યો હતો અને નગરના કેટલાક વેપારીઓની

Page #72
64. * વીરશિરામણી વસ્તુપાળ સાથે વેપાર સંબંધી ચર્ચા કરી રહ્યો હતો. મહામાત્ય વસ્તુપાળ વગેરે એ ખંડમાં આવી પહોંચ્યા. તેઓ ખંડની અંદર ગયા અને તેના માણસો બહાર ઉભા રહ્યા. સદીકનો દેખાવ અને તેને ઠાઠમાઠ બાદશાહને છાજે તેવો હતો, તેનું કાળુ પણ ભવ્ય મુખ, લાલ આંખો અને લાંબી દાઢીથી તે મઈ માણસ હોય, એમ જણાતું હતું. * તેણે સલક્ષ વગેરે અધિકારીઓને જોઈ વસ્તુપાળ તરફ નજર કરીને ગર્વભર્યા અવાજે પૂછ્યું. “તમે ધોળકાના મહામાત્ય વસ્તુપાળ કે? આવ, બેસે અને મારું શું કામ પડયું છે, તે કહો.” વસ્તુપાળે કરડી નજરે એ વેપારીને નિહાળીને જોઈ લીધો અને પછી સામે પ્રશ્ન કર્યો. “તમેજ દીક વહાણવટી કે ?" “હા, શું તમે મને ઓળખતા નથી " સદીકે જરા હસીને કહ્યું. દુનિયામાં સર્વ કેાઈ આ સદીકને તે ઓળખે છે અને તમે ઓળખતા નથી, એ નવાઈની વાત છે. " " નવાઈ તો ખરીજ.”” વસ્તુપાળે ગંભીરતાથી કહ્યું “પણું ગુજરાતના મહામાત્ય વસ્તુપાળને તમે પણ ઓળખતા જણાતા નથી.” હરગીજ નહિ.” દીકે તરતજ કહ્યું. “અધિકારીઓની ઓળખાણ હું રાખજ નથીકારણકે મને તેમની શી પરવા છે?” ત્યારે અમારે તમારી શી દરકાર છે કે તમારી ઓળખાણ રાષ્પીએ ?" વસ્તુપાળે સ્વાલ કર્યો. - " અરે એ શું બોલે છે ?" સદકે ટટ્ટાર બેસતાં કહ્યું. “આલમમશહુર દીકની કેને પરવા નથી ? તમે અધિકારીઓ તો શું પણ રાજાઓ સુદ્ધાંત મારી પરવા અને દરકાર રાખે છે.” વસ્તુપાળની આંખો સતેજ થઈ. તેણે કિંચિત જુસ્સાથી કહ્યું. “ઠીક, જવાદે એ વાતને. પણ તમે સગર વેપારીને વિના કારણે લુંટી લઈ મારી નાંખ્યો છે?” દેવજી વસ્તુપાળની પાસેજ ઉભો હતો. તેના સામે કરડી નજરે જેઈ સદકે જવાબ આપવાને બદલે પૂછ્યું. " તેનું તમારે શું કામ છે ?" આ દેવજીએ એ સંબંધમાં તમારી વિરૂદ્ધ ફરિયાદ કરી છે અને તેથી મારે તેને ન્યાય આપવો છે. " વસ્તુપાળે શાંતિથી જવાબ આપે.

Page #73
દુષ્ટનું દમન હવે સદીક ક્રોધાતુર બની ગયો. તેની આંખમાંથી અંગારા ખરવા લાગ્યા. તેણે જુસ્સાથી કહ્યું. " મારો ન્યાય કરનાર આ આલમમાં તે કઈ નથી. મહેતાજી! તમારે એ સિવાય બીજું કાંઈ કામ હોય તો કહો અને નહિ તો ચાલ્યા જાઓ. આ સદીકને તમે હજી ઓળખતા નથી એટલે આવી ધ્રષ્ટતા કરવા તૈયાર થયા છે.” પણ તમારે મારા પ્રશ્નનો ઉત્તર તે આપજ પડશે.” વસ્તુપાળે દઢતાથી કહ્યું. “દેવજીની ફરિયાદ ખરી છે કે ખોટી અને તમારે કાંઈ દેષ છે કે નહિ, એ મારે ખાસ જાણવું છે.” સદીક ગાદી ઉપર ઉભો થઈ ગયો. તેણે તીરસ્કારથી કહ્યું. “મારી પાસેથી ઉત્તર મેળવનાર તમે કોણ છો, એ હું સમજી શકતા નથી, તમે ગમે તેવા પણ રાજના નોકર છે અને હું સ્વતંત્ર શેઠ છું. મને જે યોગ્ય લાગ્યું, તે સગરના સંબંધમાં મેં કર્યું છે, અને તેથી તમારે તે સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી. તમે તમારે જેવા આવ્યા છે, તેવા ચાલ્યા જાઓ; નહિ તો તમારે જન પણ જોખમમાં આવી પડશે.” હવે મહામાત્યનો રંગ બદલાઈ ગયો. તેણે જુસ્સાથી ક્રોધભર્યા અવાજે કહ્યું. " સદીક! મેં જે પ્રશ્ન તમને પૂછે છે, તેને સ્પષ્ટ ઉત્તર તમારે આપવો છે કે નહિ ?" સદીઓ પણ તેટલાજ જુસ્સાથી જવાબ આપે. “હરગીજ નહિ.” “એમ કે ?" વસ્તુપાળે ફાટી આંખે કહ્યું. “તો પછી સંભાળ તારી તલવારને.'' એમ કહેતાંજ વસ્તુપાળે પિતાની તલવારને મ્યાનમુક્ત કરી. સદીની તલવાર પણ ગાદી ઉપરજ પડી હોવાથી તેણે મહામાત્યનું અનુકરણ કર્યું અને તે જુસ્સાથી વસ્તુપાળ ઊપર ધસી આવ્યું. વસ્તુપાળ જે અત્યાર સુધી દૃઢતાથી ઉભો હતો, તે ત્વરાથી બાળકની જેમ ખસી ગયો અને સદીકની જમણી બાજુએ જઈ તેણે સદીકના હાથ ઉપર તલવારનો એક ફટકે લગાવી દીધો. તરતજ તેના હાથમાંથી તલવાર પડી ગઈ અને જે તે તેને લેવા નીચે વળે કે તેજ વસ્તુપાળે તેને બળપૂર્વક ધકે મારીને નીચે પાડી દીધું અને તે પોતે તેના ઉપર ચડી બેઠે. તે પછી તેણે તેના માણસને બૂમ પાડી બોલાવ્યા અને તેમને સદીકને કેદ કરી કારાગૃહમાં લઈ જવાની આજ્ઞા આપી દીધી. તેઓ સદીકને પકડીને લઈ ગયા, તે પછી વસ્તુપાળે લક્ષને

Page #74
66. વિરશિરોમણી વસ્તુપાળકહ્યું. " મહેતા ! અમે હવે જઈએ છીએ અને તમે સદીકની બધી ભકતને કબજે કરી રાજભંડારમાં અત્યારેજ મોકલવાની ગોઠવણ કરે. અને ત્યારબાદ તમે મારી પાસે આવજે.” - એમ કહીને મહામાત્ય વસ્તુપાળ જયદેવ અને દેવજીને સાથે લઈ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયે. - તે ગયા પછી સલક્ષે સદીકની બધી મીક્ત પિતાના માણસો પાસે કબજે કરાવી રાજભંડારમાં મોકલી આપી. સદીકના માણસો સામા થયા, તે બધાને મહાત કરીને કેદ પકડી લીધા અને તેનો આવાસ પિતાના માણસને સોંપી તે મહામાત્યના આવાસે ગયો. -- -- પ્રકરણ 9 મું. કળાવતી મેનકા. પ્રિય જયદેવ! કહે કે ન કહે; પણ તમે મને હવે પ્રથમની જેમ ચાહતા નથી. મને તમારું ચિત્ત કેટલાક દિવસ થયા વ્યાકુળ જણાય છે અને તમે મારી ઉપેક્ષા કરતા જણુઓ છે. હું ગુણિકા છું, એ તમે જાણે છે. કોઈ એકજ પુરૂષ ઉપર પ્રેમ રાખવો, એ અમારો આચાર, નૈથી અને ગમે તે ઉપાયે ધન પેદા કરવું, એ અમારો વ્યવસાય છે. તે છતાં મારા આચાર વ્યવસાયનો ત્યાગ કરી હું માત્ર તમને જ ચાહું છું અને તમારા ઉપર પ્રાણ પાથરૂં છું, એ તમે કેમ ભૂલી જાઓ છે ! પાટણને છોડી હું અહીં શા માટે આવી છું ? માત્ર તમારા માટે જ. પણ તમને મારા આ સ્વાર્થ ત્યાગની કશી કિંમત નથી. મેં સાંભળ્યું છે કે તમે એક અન્ય રમણી ઉપર મોહિત થયા છે અને તે માટે જ મારી ઉપેક્ષા કરવા લાગ્યા છે; તમે વ્યાકુળ પણ એટલા માટે જ રહ્યા છે. શું આ વાત સત્ય છે ?" જયદેવની પ્યારી મેનકા ઉપર પ્રમાણે બેલીને છેલ્લે પ્રશ્ન કરી ચૂપ રહી અને સામે આસન ઉપર બેઠેલા જયદેવના સામે એકાગ્રતાથી જોઈ રહી. જયદેવ મેનકાનું આ વિચિત્ર કથન સાંભળીને આભો જ બની ગયે. તેણે મેનકાને કદિ આવા સ્વરૂપમાં ગંભીરતાથી વાત કરતાં જોઈ નહતી.

Page #75
કભવતી મેના. હાસ્ય અને આનંદના ભંડારસમી મેનકા સદૈવ મેજમજામાં રહેતી હતી અને જયદેવને નિરવધિ આનંદ પમાડતી હતી. પણ તે છેવટનું વાકય સાંભળીને સમજી ગયો કે કમળાની થેડી ઘણી હકીકત મેનકાના જાણ વામાં આવી હશે. તેણે મુખ ઉપર હાસ્ય લાવીને કહ્યું. “મારી મેનકા ! મોજમજા અને ગાનતાનની વાત છોડીને તું આજે આ શી વાત કરે છે, તે હું સમજી શકતા નથી. આનંદ અને હાસ્ય, એ તારાં સ્વભાવસિદ્ધ લક્ષણે છે, તેને ત્યાગ કરીને આજે તું ગંભીર બની ગઈ છું, અને મારા પ્રેમમાં શંકાને સ્થાન આપે છે, એનું શું કારણ?” કારણને તો તમે જાણો છો. તે છતાં મને પૂછે છે ? એ તમારી ધૃષ્ટતા છે, કહો, કહે; તમે કઈ રમણીના પ્યારમાં ફસાયા છે ? એનામાં મારા કરતાં વિશેષ શું છે ? " મેનકાએ કાંઈક ગુસ્સાથી અને કાંઈક જુસ્સાથી પૂછયું. " તું જ કહીદેને કે હું કઈ રમણીના પ્યારમાં ફસાયો છું અને તેનામાં તારા કરતાં વિશેષ શું છે ?”શે ઉત્તર આપો, એ નહિ સુજવાથી જયદેવે તેનેજ વાકય પકડીને સામે પ્રશ્ન કર્યો. “કઈ રખડતી સાધુડી જેવી જણાતી સ્ત્રી કે જે કેટલાક દિવસ થયા આ નગરમાં આવીને રહી છે, તેના પ્યારમાં તમે ફસાયા છે, એ વાત. શું ખોટી છે ! હંમેશાં રાતે તેના ઉતારે તમે જાઓ છો અને ભક્તિરસના પદો સાંભળે છે, એ શું અસત્ય છે !" મેનકાએ જયદેવના. પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે બે પ્રશ્નો કર્યા. મેનકાએ હકીક્ત બરોબર મેળવી છે, એમ જયદેવે તરતજ જાણી. લીધું અને તેથી હવે શે ઉત્તર આપો, એ વિષે તે વિચાર કરવા લાગ્યો. કેટલીકવાર પર્યત તેણે વિચાર કર્યો, પરંતુ કોઈ ઉત્તર જડી આવ્યા નહિ. મેનકાએ તરતજ કહ્યું. “કેમ ઉત્તર આપતા નથી, જયદેવ ! મેં તમને જે સ્ત્રીની વાત, કહી, તેનું નામ કમળા છે અને તે સાથે તેજપ્રભા નામે બીજી સ્ત્રી પણ છે, કેમ ખરું ને !" 1 જયદેવ હજી પણ શે ઉત્તર આપવો, એ સંબંધમાં વિચાર કરતા મૌન બેઠે હતા. મેનકાએ કહ્યું; “અને તમે કમળા ઉપર મોહિત થયા છે; કારણ કે તે નવયૌવના છે; બાકી રૂ૫ અને ગાયનકળા તે જેમ તેનામાં છે,

Page #76
વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. તેમ મારામાં પણ છે. પણ મને દિલગીરી એજ થાય છે કે તમે રખડતી સાધુડી જેવી જણાતી સ્ત્રીના મેહમાં શું જોઈને ફસાયા છે ! તેનામાં મારા કરતાં શી વિશેષતા રહેલી છે કે તમે તેના ઉપર મોહિત થયાછે !" જયદેવ શી રીતે કહી શકે કે કમળામાં મેનકા કરતાં ઘણી વિશેષતા સમાયેલી હતી, મેનકા અવશ્ય રૂપવતી હતી, પણ તેનું રૂ૫ અગ્નિની પ્રચંડ જ્વાળા સમાન હતું, જ્યારે કમળાનું રૂપ શીતળ ચંદન સમાન હતું. મેનકાની આંખ ચંચળ હતી અને તેમાંથી અભિમાન ઝરતું હતું, જ્યારે કમળાની આંખો શાંત હતી અને તેમાંથી શુદ્ધ પ્રેમની જ્યોતિ જળહળતી હતી. અને મેનકાનું સમસ્ત શરીર સ્કૂલ મદભર્યું હતું અને તેના પ્રત્યેક અવયવમાંથી કામદેવના બાણે નીકળતાં હતાં, જ્યારે કમળાનું સમસ્ત શરીર કેમળ હતું અને તેના પ્રત્યેક ભાગમાંથી અમૃત વર્ષતું હતું. ઢંકામાં મેનકાના રૂપદર્શનથી માણસનું મન ઉત્તેજક બનતું હતું, જ્યારે કમળાનાં રૂપદર્શનથી માણસનું મન નિરવધિ આનંદમાં ડુબી જતું હતું. પણ આ સત્યને સ્પષ્ટ કરવાની જયદેવમાં હિંમત નહતી. મેનકાના પાશમાં તે એ સપડાઈ ગયેલું હતું કે તેને સ્પષ્ટ કહી નાંખીને તેને ત્યાગ કરી શકે તેમ નહતું. જયદેવે જરા હસીને કહ્યું. “વહાલી મેનકા ! તારું કથન કેટલેક અંશે સત્ય છે અને કેટલેક અંશે અસત્ય છે. કમળા ગાયનકળામાં કુશળ હોવાથી હું હંમેશા તેના ઉતારે તેનું ગાન સાંભળવાને જાઉં છું, પરંતુ હું તેના મોહમાં ફસાયો નથી. તું જાણે છે કે મને ગાનતાનને ઘણો શોખ છે અને તેથી તેની મજા માણવાને માટે હું ગમે ત્યાં જવાને પણ અચકાતું નથી. બાકી મારો જે પ્રેમ તારા ઉપર છે, તે કઈ રીતે જુન થવાને નથી, એ નિશ્ચયથી માનજે.” પણ તમારે ગાન સાંભળવું હોય તે હું ક્યાં નથી ! " મેનકાએ કહ્યું. “હું ગાયનકળા જાણું છું, અને તે માટે આખું ધૂળકા મારી પાછળ ગાંડુ થયેલ છે, એ તમે જાણે છે, તેમ છતાં મારું ગાન સાંભળવું ૫ડયું મૂકીને એક અજાણી અને ગાયનકળાથી અજ્ઞાત સ્ત્રીનું ગાન સાંભળવા હંમેશાં જાઓ છો, એજ બતાવી આપે છે કે તમે એ સ્ત્રીના મેહમાં ફસાયા છે, " મેનકાનું બોલવું સાંભળીને જયદેવ અવનત મુખે મૌન બેસી રહ્યો હતો. મેનકાએ આગળ કહ્યું. “અને તમે તેના મોહમાં ફસાયા છો, એનું બીજું પણ કારણ છે અને તમારાથી તેની ના પાડી શકાશે નહિ.”

Page #77
કળાવતી મેનકા. 69 જયદેવે જીજ્ઞાસાથી પૂછયું. “તે કારણ શું છે?” . એજ કે તમે પ્રથમની જેમ હવે મારી પાસે આવતા નથી; પહેલા હંમેશાં આવતા હતા અને હવે ચાર કે છ દિવસે આવે છે. તમે મારી ઉપેક્ષા કરે છે, એનું આ સ્પષ્ટ ઉદાહરણ છે.” મેનકાએ કારણને સ્પષ્ટ કરતાં કહ્યું. જયદેવ મેનકાને રીઝવવાની વિચારમાળા મનમાં ગોઠવતો જતો. હતો. તેણે કહ્યું. “મેનકા ! પણ તે દર્શાવેલાં કારણનો મારી પાસે બચાવ છે, હવે હું તારી પાસે હંમેશાં આવતા નથી, એનું કારણ તું કહે છે તેથી બીજું જ છે. હમણાં મહામાત્યની સ્વારી અહીં આવેલી છે અને તેથી મારે ઘણો સમય તેમની પાસે રહેવું પડે છે તથા રાજ્યનાં કામમાં ગુંથાઈ રહેવું પડે છે. આ કારણથી હું, તારી પાસે દરરોજ આવી શકતો નથી.” બરોબર છે.” કળાવતી મેનકાએ લંગમાં કહ્યું. “અને તેમ છતાં કમળાની પાસે તે હંમેશાં જઈ શકે છે.” - જયદેવથી હવે કાંઈ કહી શકાય તેમ નહોતું. તેણે સહજ દિલગીરીને ભાવ દર્શાવતાં કહ્યું. “વ્હાલી મેનકા, આજે તારા મનમાં શું ભૂત ભરાયું છે કે હંમેશાંની મોજમજાને મૂકી નિરર્થક વાદવિવાદમાં સમયને વ્યતિત કરે છે ? મેં જે કારણ દર્શાવ્યું, તે સત્યજ છે અને તે માનવું કે નહિ, એ તારી ઈચ્છાની વાત છે. બાકી જ્યાંસુધી મહામાત્યનો મુકામ અહીં રહેશે, ત્યાં સુધી મારાથી તારી પાસે નિયમિત આવી શકાશે નહિ; કારણકે મને તેમની તરફને ભય પણ રહ્યા કરે છે કે જે તારાં આગમનની તેમને ખબર પડશે તો વળી મને બીજા સ્થળે મેકલી દેશે અને એ રીતે ફરીને આપણે વિયોગ થશે.' “ઠીક છે.” મેનકાએ ગંભીરતાથી કહ્યું. “તમને મહામાત્યનો જે ભય છે, તે દૂર થાય તે પછી તમે પ્રથમની જેમ નિયમિત આવશે ખરાને?” “અવશ્ય” જયદેવે ટુંકમાંજ ઉત્તર આપ્યો. એ પછી મેનકાએ કાંઈ કહ્યું નહિ અને જયદેવ મેનકાની રજા લઈ સ્વસ્થાનકે ગયો. પાછળ મેનકા પોતાના વિચારમાં પડી ગઈ. - મેનકા ધોળકાની પ્રસિદ્ધ ગુણિકા હતી. તેને પિતાની કળાનું અભિમાન હતું. શેખીન લોકમાં તેનાં રૂપ અને કળાના ગુણાનુવાદ

Page #78
17% - વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ ગવાતા હતા. મોટા શ્રીમતિ અને સત્તાધારીઓ તેની કૃપા મેળવવાને આતુર રહેતા હતા, પણ તેણે બધાનો તિરસ્કાર કરીને માત્ર જયદેવને પિતાનો પ્રેમી બનાવ્યો હતો. તે જયદેવને ખરા અંતઃકરણથી ચાહતી હતી અને તેથી તે પોતાના મોહપાશમાં કાયમ રહ્યા કરે, એવા પ્રયત્નમાં રહેતી હતી. પણ તેને ખબર નહોતી કે પુરૂષ ભેગી ભ્રમર છે; તે કદિપણું એકજ પુષ્પનો રસ ગ્રહણ કરતો નથી. રસ એકઠા કરવાને તેને ઘણાં પુષ્પો જોઈએ છીએ. જ્યારે મેનકાએ જાયું કે તેને પ્રિય જયદેવ કઈ અજાણી સ્ત્રીના પ્રેમમાં ફસાયે છે, ત્યારે તેનાં અભિમાનને ફટકો પડયે. તેણે જયદેવને ગમે તે ઉપાયે પિતાના કાબુમાં રાખવાનો નિશ્ચય કર્યો અને તેણે એ નિશ્ચયનો પ્રાથમિક ઉપગ જયદેવ જ્યારે તેની પાસે આવ્યો ત્યારે ઉપર પ્રમાણે કર્યો. વિચારમાં ને વિચારમાં તેને આખી રાત નિદ્રા આવી નહિ, તેણે ગમે તે ઉપાયે કમળા અને તેજપ્રભાની સાથે મિત્રતા બાંધવાનો નિશ્ચય કર્યો અને મહામાત્ય વસ્તુપાળને મહાત કરવાનું પણ લીધું. આખી રાત આવા પ્રકારના વિચારોમાં ગાળી તે જ્યારે પ્રભાતે ઉઠી, ત્યારે સૂર્યોદય સ્થઈ ગયે હતો અને સમસ્ત ખંભાત પ્રવૃત્તિમાં પડેલું હતું. દંતધાવન, શૌચ ઈત્યાદિ કાર્યથી પરવારીને મેનકાએ ગૃહસ્થની સ્ત્રીને છાજતાં વસ્ત્રો પરિધાન કર્યા અને ત્યારબાદ તે કમળાના ઉતારે જવાને નીકળી. કમળાનો ઉતારે બહુ દૂર નહિ હોવાથી મેનકા ડીવારમાં ત્યાં પહોંચી ગઈ અને નોકરથી તપાસ કરાવી કમળા અને તેજપ્રભા જયાં બેઠી હતી, ત્યાં જઈને ઉભી રહી. તેજપ્રભાએ તેના સામે જોયું અને તેને આશ્ચર્ય થયું. પણ તેણે આશ્ચર્યને છુપાવી કહ્યું. “આવો, બહેન ! તમે કોણ છો અને અત્રે શામાટે આવ્યા છે ?" મેનકાએ તેજપ્રભા તથા કમળાને ધ્યાનપૂર્વક જોઈ લીધા બાદ કહ્યું. “હું એક ગૃહસ્થની સ્ત્રી છું અને તમારાં આ મકાનથી નજીકમાંજ રહું છું. આ મકાનમાં તમે આવીને રહ્યા, ત્યારથી હું તમારી પાસે આવવાનો વિચાર કરતી હતી, પરંતુ ઘરના કામકાજને લઈ અવાતું ન હતું. આજે દર્શન કરવા જતાં વિચાર થોકે લાવને જરા જઈ આવું.” તેજપ્રભાએ જરા હસીને કહ્યું. “તમે આવ્યા એ સારું કર્યું. તમને જોઇને અમે ખુશી થયા છીએ. બેસોને બહેન ! ઉભા છે કેમ ?" મેનકાએ કમળાની પાસે બેસતાં કહ્યું. “તમારું નામ તેજપ્રભા અને આ બહેનનું નામ કમળા ખરું ને?”

Page #79
કળાવતી મેનકા. 1 “હા.” તેજપ્રભાએ ટુંકે ઉત્તર આપતાં પૂછયું. “અને તમારું નામ શું છે?” “વિયા “મારૂં નામ - મેનકાએ જરા અચકાતાં જવાબ આપે. “વિજયા બહેન ! વાહવાહ નામ તે ઘણું ઉત્તમ છે.” તેજપ્રભાએ કમળા તરફ જોઈ હસીને કહ્યું. અને તમારાં બન્નેનાં નામ પણ કયાં ઉત્તમ નથી”મેનકાએ કહ્યું. " પણ તેજપ્રભા બહેન ! તમે કયાંના રહેવાસી છે અને અહીં ખંભાતમાં શા અર્થે આવી રહેલાં છો?” “અમે રહેવાસી તે ધોળકાનાં છીએ. તેજપ્રભાએ સરલ ભાવે. ઉત્તર આપે. “અને યાત્રા નિમિત્તે નીકળેલાં છીએ. ખંભાત મંદિરોનું નગર હેવાથી યાત્રાનાં સ્થળ જેવું છે અને તેથીજ અમે અહીં આવ્યાં છીએ તેમજ હાલ અહીં રોકાવાનાં પણ છીએ.” “બહુ સારી વાત છે.” મેનકાએ કહ્યું. “પણ તમે તથા તમારી. બહેન કમળાએ કષાય વસ્ત્રો કેમ પહેર્યા છે? શું તમારે વિચાર સંસા-- રને ત્યાગ કરવાનો છે ?" ના, એમ તો નહિ; પરંતુ સંસાર ઉપર અમને બહુ મેહ રહ્યો નહિ હેવાથી અમે સાદાં વસ્ત્રો પહેરવાનું પસંદ કરીએ છીએ.” તેજપ્રભાએ ઉત્તર આપીને પૂછ્યું. “એ તે ઠીક, વિજયા બહેન! પણ તમે આ નગરનાંજ રહેવાસી છે કે બીજા કોઈ નગરનાં ?" મેનકાએ તેજપ્રભાનાં મુખનું અવલોકન કરીને ઉત્તર આપે. “હું તો મૂળથીજ આ નગરની રહેવાસી છું; મારું પિયર તેમજ સાસરું અને આ નગરમાં જ છે.” એમ કે?” તેજપ્રભાએ જરા આશ્ચર્યને ભાવ દર્શાવીને કહ્યું. " ત્યારે તે તમે મોટાં ભાગ્યશાળી કે પતિના સહવાસમાં રહ્યાં છતાં માતા-પિતા તથા બહેન-બાંધવના સહવાસને લાભ પણ લઈ શકે છે.” હા, છે તો એમજ. " મેનકાએ કહ્યું અને પછી કમળા તરફ જોઈ તેને સંબોધીને પૂછયું. “તમે કેમ કાંઈ બોલતાં નથી. કમળા બહેન ! " ઉત્તરમાં કમળાએ જરા હાસ્ય કર્યું, તેજપ્રભાએ જવાબ આપે.. " તેને બહુજ ઘેરું બેલવાની ટેવ છે.”

Page #80
વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળડાબોલું માણસ મને ગમે ખરૂં; પણ કાંઈક તે બોલવું જોઈએ ને ?" મેનકાએ કહ્યું. - " હા, પણ તે શરમાળ હેવાથી અપરિચિત માણસ સાથે બહુ બેલતી નથી. તમારે પરિચય જેમ જેમ વધતું જશે, તેમ તેમ તેની શરમ ચાલી જશે અને તે તમારી સાથે હસી મળીને બેલશે.” તેજપ્રભાએ કમળા તરફ જોઈને કહ્યું. * " હા એ વાત ખરી. અપરિચિત માણસની સાથે વાતચિત્ત કરતાં જરા ક્ષોભ થાય ખરો.” મેનકા એમ કહીને ઉભી થઈ. " હવે હું જઇશ, તેજપ્રભા બહેન! પણ તમે કઈ કઈવાર મારા આવાસે આવતાં રહેજે. કહો તો આજકાલ તમે કહો ત્યારે મારી દાસીને તમને તેડવા માટે મોકલું ?" “હવે આપણે ઓળખાણ થઈ છે એટલે અમે પણ તમારાં મકાને આવશું " તેજપ્રભાએ પણ ઉભા થતાં કહ્યું. " અને તમે પણ કાઈ કોઈ વાર આવતાં રહેજે.” “બહુ સારૂ.” એમ કહી હસીને મેનકા ચાલી ગઈ. - તે ગયા પછી તેજપ્રભાએ કમળાને પૂછ્યું. “આ સ્ત્રીને તમે ઓળખી કે નહિ ?" કેમ, તેણે તેની ઓળખાણ પિતાની જાતેજ આપી હતી ને ?" કમળાએ સામો સ્વાલ કર્યો. , " ત્યારે તમે તેને ઓળખી નથી.” તેજપ્રભાએ કહ્યું. “ગૃહસ્થની સ્ત્રી બનીને તથા વિજ્યા નામ ધારણ કરીને આવેલી એ સ્ત્રી બીજી કઈ નહિ પણ તમારી શકય બનીને બેઠેલી કળાવતી મેનકા હતી.” “મેનકા !" કમળાને અવાજ ફાટી ગયે. “શું કહે છે ? એ ભલી અને ભોળી જણાતી સ્ત્રી મેનકા હતી ?" અવશ્ય. પણ શું તમે તેને ભલી અને ભોળી માનો છો ? " તેજપ્રભાએ જવાબ આપતાં પૂછ્યું. - “પણ તે અહીં ખંભાતમાં ક્યાંથી ?કમળાએ જવાબ આપવાને બદલે પ્રશ્ન કર્યો. મને પણ એજ પ્રશ્ન થાય છે.” તેજપ્રભાએ ઉત્તર આપે. કમળાનાં મુખ ઉપર નિરાશા અને તેજપ્રભાનાં મુખ ઉપર આશ્ચર્ય આ વખતે છવાઈ રહ્યાં હતાં.

Page #81
ચાચિન મહેતા. પ્રકરણ 10 મું. ચાચિંગ મહેતા. મહામાત્ય વસ્તુપાળે મુસલમાન વહાણવટી સદીકને પ્રથમ કેદ કર્યો હતો, પરંતુ પાછળથી દયા લાવીને તેને ફોડી મૂક્યા હતા અને ખંભાતનો ત્યાગ કરી અન્યત્ર ચાલ્યા જવાની આશ કરી હતી. દીક અભિમાની અને ક્રોધી હતો. તેણે આ અપમાનને બદલે વાળવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. તે તરત જ તેના મિત્ર સિધુરાજપુત્ર શંખ પાસે ગયો. આ શખ વડવા બંદરનો સરદાર હતું અને આસપાસના પ્રદેશ ઉપર તેની આણ વર્તતી હતી. સાદીક તેને મળ્યો. તેણે પોતાનાં વિતકની વાત કહી અને ખંભાત ઉપર ચડી આવવાની સલાહ આપી. શંખ બળવાન હતા. તેની પાસે સૈન્ય પણ વિપુલ હતું. ખંભાત બંદરને જીતી લેવાની તેની ઈચ્છા હતી. તેણે પોતાના મિત્ર સદીકની સલાહ માન્ય કરી. અને તે ખંભાત ઉપર જીત મેળવવાને તૈયાર થશે. વસ્તુપાળને ચાર પુરૂષો દ્વારા આ હકીકતની ખબર પડી હતી. તેણે ધોળકાથી ચાચિંગ મંત્રીને સૈન્ય સાથે બોલાવ્યા હતા અને ખંભાતમાં યુદ્ધની તૈયારીઓ ચાલી રહી હતી. મહામાત્યનાં આગમનથી શાંત અને આનંદી બનેલું ખંભાત યુદ્ધની વાતો સાંભળીને ખળખળી ઉઠયું અને આખા નગરમાં સદીક, શંખ, દેવજી અને યુદ્ધની વાતે થવા લાગી. મહામંત્રી સૈન્યની તપાસ કરીને નગરમાં પાછો વળતો હતો. ધોળકાથી ચાચિંગ મંત્રી આવી ગયો હતો અને તે અત્યારે મહામંત્રીની સાથેજ હતા. ખંભાત નગરનો દુર્ગ અત્યંત મજબુત હતા. મહામંત્રી વસ્તુપાળ અને મંત્રી ચાચિંગ દુર્ગને જોતાં જોતાં આગળ ચાલ્યા જતા હતા. તેમની સાથે ભુવનપાળ નામે એક સરદાર પણ હતો. મૌનને ભંગ કરી વસ્તુપાળે પૂછયું. “નાગડ મહેતાનું કેમ ચાલે છે ? પેલે સન્યાસી બનેલ જયંતસિંહ હમણું કયાં છે ?" “તે દિવસના બનાવ પછી નાગડ મહેતા જરા વધારે સાવચેત બન્યા છે અને જે કાંઈ કરે છે, તે બહુજ સંભાળ પૂર્વક કરે છે.” ચાચિંગે ઊત્તર આપતાં કહ્યું. “અને જયંતસિંહ હમણું પેળકામાં તો નથી. મને લાગે છે કે તે પાટણમાં હેવો જોઈએ "

Page #82
વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ* * “મને પણ એમજ લાગે છે.” વસ્તુપાળે કહ્યું. “પણ તમને એના નિવાસની ચોક્કસ ખબર હોવી જોઈએ.” બરાબર છે. પણ હવે હું એની ખબર રાખતા નથી. જ્યારથી તેની હિલચાલનું સ્વરૂપ મારા જાણવામાં આવ્યું છે, ત્યારથી મેં તેને સંગ તળે છે. મારા અને એના આશયમાં ફેર છે.” ચાચિંગે ખુલાસાથી કહ્યું. એ હું જાણું છું.” મહામંત્રીએ કહ્યું. " જયંતસિંહને આશય પાટણની સત્તા ત્રિભુવનપાળ સોલંકીને અપાવવાને છે અને તમે એથી વિરૂદ્ધ છે. તમે વિરધવળનેજ પાટણને મહારાજા જેવાને ઈચ્છો છો; પરંતુ અમાત્ય તે નાગડ મહેતા કે તમે હોવા જોઈએ.” નાગડ મહેતા એ પ્રયાસ કરે છે ખરા; હું નહિ.” ચાચિંગે સગર્વ કહ્યું. “મારે મહામાત્ય થવું હોય, તો તમે કયાં ના પાડે છે કે મારી ઈચ્છાની આડે આવે છે ?" “સેમેશ્વરદેવે ખટપટ ન કરી હોત તો આજે ધોળકાના મહામાત્ય તમેજ હેત અને હજી પણ તમે મહામાત્ય થવાને ઈચ્છતા હો. તો હું તમારી આડે આવવાને ઈચ્છતો નથી; કારણકે નાદાન મિત્ર કરતાં ડાહ્યો દુશ્મન વધારે સારે છે.” વસ્તુપાળે સ્પષ્ટતાથી કહ્યું. હું તમારે મિત્ર કે શત્રુ બેમાંથી એક પણ નથી, અને મહામાત્ય થવા માગતો નથી. નાગડ મહેતાને થવું હોય તો ભલે થાય.” ચાચિંગે સ્વમાનની લાગણીથી કહ્યું. ત્યારે હવે વાઘેલા વંશને જયવાર છે. મંત્રીઓ એક બીજાની ઈર્ષા કરવાનું મૂકી દે તે ધોળકાનું રાજ્ય સર્વોપરી થાય, એમાં જરા પણ શક નથી.” મહામાત્યે જરા ખુશી થતાં કહ્યું. “મશ્કરી કરતો નથી તેમ અસત્ય પણ બોલતા નથી, પરંતુ ધોળકાની લગામ જ્યાં સુધી તમારા હાથમાં છે, ત્યાંસુધી ધોળકાને જ્યવારોજ છે. બાકી મંત્રીઓની ખટપટ અને તેમની ઈર્ષાવૃત્તિ દૂર થવાની નથી. ખટપટ અને ઈર્ષા એ મંત્રીઓના સ્વભાવજન્ય ગણે છે.” ચાચિગે કહ્યું. તમે મારી મશ્કરી કરતા નથી, પરંતુ પ્રશંસા તો કરે જ છે.” વસ્તુપાળે ચાચિંગની સામે નજર રાખીને કહ્યું. “બાકી મંત્રીઓની ઈર્ષાવૃત્તિ દૂર થાય, તો પાટણની પડતીમાંથી ચડતી થતાં વાર લાગે નહિ.” “તમને સત્ય કહું ?" ચાચિંગે પ્રશ્ન પૂછતાં કહ્યું “તમારા

Page #83
ચાચિંગ મહેતા. 75 આશયો અને તમારી ઈચ્છાઓને હું જાણું છું અને મને ખાતરી છે કે તે જરૂર પાર પડશે; પાટણને ઉદ્ધાર તમારા હાથે થશે અને જે મારી ધારણું આવી ન હોત, તો શું તમે એમ ધારો છો કે તમે મહામાત્ય રહી શકે ખરા ? મારા આશયો અને ઈચ્છાઓ તમારાથી પાર ૫ડવાને સંભવ હેવાથી જ હું તમારી આડે આવતા નથી; નહિ તે મહામાત્ય થવું એ મારાં મનથી કઠિન નથી. " “બરાબર છે.” વસ્તુપાળે ચાચિંગ તરફ તીવ્ર દષ્ટિથી જોઈને કહ્યું. “અને હજી પણ જો તમે મહામાત્ય થવાની અભિલાષા રાખતા હૈ, તે હું તમને મારું પદ અત્યારે જ આપી દેવા તૈયાર છું. હું જાણું છું કે ચાચિંગ મહેતા ત્રિભુવનપાળ સોલંકી કે વીરધવળ વાઘેલાએ બન્નેમાંથી કેાઈના પક્ષમાં નથી; પરંતુ તટસ્થ વૃત્તિના છે અને તેથી તેમના હાથે પાટણની અવનતિ નહિ પણ ઉન્નતિજ થશે.” ચાર્જિંગને પિતાને મહામાત્ય થવાનું ગમતું હતું. સર્વોપરી સત્તાને તે લોભી હત; પણ તે ખટપટી કે કપટી નહેતો. ખટપટ અને કપટથી મહામાત્યનું પદ મેળવવાને તે રાજી નહે. પાટણન અને ગુજરાતના રાજ્યનો તે શુભેચ્છક હતા અને તેથી તે ખટપટી અને કારસ્તાની મંત્રીઓ અને સરદારના પક્ષમાં રહેવા કરતાં પાટણની ચડતીને માટે પ્રયત્ન કરનારા વિરધવળ અને વસ્તુપાળના પક્ષમાં રહેવાનું વધારે પસંદ કરતા હતા. તેણે શાંતિથી કહ્યું. " મહામાત્ય તમે હો કે હું હોઉં, એ મારે મન બહુ મહત્ત્વની વાત નથી; કારણકે મારે અને તમારો આશય એક છે. પાટણની પ્રભુતા એ મારું જીવનસુત્ર છે અને તે પાર પાડવામાં મારે કદાચ એક સામાન્ય સિનિક તરીકે કામ કરવું પડે; તો પણ હું નારાજ થવાનો નથી. મેં તમને કહ્યું છે કે મારે મહામાત્ય થવું નથી અને જે થવું હોય તે મારે મન એ વાત બહુ સરલ છે. મહામાત્ય તમેજ રહો અને ગુજરાતના ગૌરવને વધારે, એજ મારી ઈચ્છા છે.” વસ્તુપાળે ચાચિંગનાં શુદ્ધ હદયની કદર પીછાણું. તેણે સ્મિત હાસ્યપૂર્વક કહ્યું. “જેવી તમારી ઈચ્છા; પરંતુ આ યુદ્ધમાં સેનાપતિનું પદ તે તમારે સ્વીકારવું પડશે.” “ઘણું ખુશીથી.” ચાચિંગે તરતજ કહ્યું. “અને ઉપસેનાપતિનું કામ ભુવનપાળ કરશે.” વસ્તુપાળે સરદાર ભુવનપાળ તરફ જોઇને કહ્યું.

Page #84
વિરશિરામણી વસ્તુપાળ. એ પણ બરાબર છે.” ચાચિંગે કહ્યું. ઉપર પ્રમાણે વાર્તાલાપ કરતા કરતા તેઓ નગરના એક દરવાજેથી બીજા દરવાજે આવી પહોંચ્યા હતા. તે વખતે સામેથી એક વિદેશી ઘોડેસ્વારને નગર તરફ આવતા જોઈને વસ્તુપાળ ત્યાં ઉભો રહ્યો. ચાચિંગ અને ભુવનપાળ પણ ઉભા રહ્યા, થોડીવારમાં વિદેશી ઘોડેસ્વાર તેમની લગોલગ આવી પહોંચ્યા. વસ્તુપાળે તરતજ તેને કહ્યું. “ઉભા રહો. આમ કયાં જાઓ છો?” ઘોડેસ્વારે વસ્તુપાળ તરફ જોયું અને ઘેડાને લગામ ખેંચીને ઉભો રાખે. તેણે કહ્યું. “તમારે એની શી જરૂર છે?” “તમે કેની સાથે વાત કરે છે, એની તમને ખબર લાગતી નથી.” ભૂવનપાળે ઘોડેસ્વારનું અવિવેકી વલણ જોઈને કહ્યું. “ના.” ઘડેવારે ટુંકામાં જ કહ્યું. ત્યારે તમારે જાણવું જોઈએ કે તમે મહામાત્ય વસ્તુપાળજીની સાથે વાત કરી રહ્યા છો.” ભૂવનપાળે તેને સમજણ પાડતાં કહ્યું. “એમ કે?” ઘોડેસ્વારે આશ્ચર્ય દર્શાવતાં કહ્યું. “મારે એમનું જ કામ છે. હું એમને જ મળવાને જતો હતો.” વસ્તુપાળ આ દરમ્યાન એ વિદેશી ઘેડેસ્વાર તરફ જોઈ રહ્યો હતો. તેણે હવે તેને પૂછ્યું. " ત્યારે કહે, તમારે મને મળવા આવવાનું શું કારણ છે? તમે કયાંથી આવે છે ?" ' ઘોડેસ્વારે ખંખારે કરીને કહ્યું. “હું વડવાબંદરના સરદાર શિરોમણિ શ્રીમાન શંખ તરફથી આવું છું અને તેમણે આપેલો સંદેશ આપને પહોંચાડો, એ આપને મળવા આવવાનું કારણ છે.” મહામાત્યની આંખો સતેજ થઈ તેણે અંદરની જીજ્ઞાસા પણ બહારની શાંતિથી પૂછ્યું. “શ્રીમાન શંખને સંદેશ સારો જ હશે અને એ મને પહોંચાડવાને માટે જ તમે આવ્યા છે ?" ઘોડેસ્વારે મસ્તીએ ચડેલા ઘોડાને શાંત કરતાં કહ્યું. “હું જે સંદેશ લાવ્યો છું, તે સારો છે એટલું જ નહિ પણ આપનાં હિતને છે અને આપને એ આપવાને માટે જ મારે ખાસ આવવું પડયું છે.” શ્રીમાન શંખ અમારાં હિત માટે આટલા બધા તત્પર રહે છે, એ મેં આજેજ જાણ્યું.” વસ્તુપાળે જરા હસીને કહ્યું. “ઠીક, પણ કહો જોઈએ કે તમે શો સંદેશ લાવ્યા છો ?"

Page #85
ચાચિંગ મહેતા. “પણ આમ ઉભા પગે અને ચાલતા ઘેડે સંદેશે સાંભળવાનું ઠીક પડશે નહિ.” ઘોડેસ્વારે કહ્યું. ઠીક, ચાલો અમારી સાથે. " એમ કહી વસ્તુપાળે તેના ઘોડાને આગળ ચલાવ્યો અને તેની પાછળ ચાચિંગ, ભૂવનપાળ અને વિદેશી ઘોડેસ્વાર ગયા. વસ્તુપાળ એ ઘોડેસ્વારને નગરમાં નહિ લઈ જતાં ધૂળકાથી જે સેન્ટ ચાચિંગ મહેતાની સરદારી નીચે આવ્યું હતું, તેની છાવણીમાં લઈ ગયો. ઘોડેસ્વારે એ સૈન્યને જોઈ કહ્યું. “તમારું આ સૈન્ય અમારાં સૈન્ય કરતાં અધ ભાગનું પણ નથી. હશેપણ ગુજરાતી સેનિકના હાથને તમે જ લાગતો નથી.” ભૂવનપાળે મૂછેતાલ દેતાં દેતાં કહ્યું. “તમારાં સૈનિકને હાથ તમારા મુત્સદી મંત્રીએથી જ શોભે છે. ગુજરાતના સૈનિકે સૌરાષ્ટ્રના સૈનિકે જેવા બહાદૂર અને જવાંમર્દ તે નથી જ.” ઘોડેસ્વારે સગર્વ કહ્યું. . આ વખતે તેઓ છાવણની મધ્યમાં આવેલાં મુખ્ય તંબુની પાસે આવી પહોંચ્યા હતા. ઘડા ઉપરથી ઉતરીને બધા તંબુમાં ગયા. તે બુમાં સલક્ષ અને જયદેવ બેઠેલા હતા. મહામાત્ય બેઠા પછી બધાં બેસી ગયા. ઘોડેસ્વાર મધ્યમાં સ્થિર ઉભે હતે. મહામાત્યે તેની તરફ જોઈને કહ્યું. “શ્રીમાન શેખનો સંદેશો સાંભળવાને અમે તૈયાર છીએ. કહો, તેમને શો સંદેશો કહા છે ?" ઘોડેસ્વારે ખાંખારો કરી તથા મૂછે હાથ ફેરવીને કહેવા માંડયું, મંત્રીશ્વર ! શ્રીમાન વીરધવળને આપના જેવા તથા આપના બંધુ તેજપાળ જેવા મંત્રી મળ્યા છે, એ જોઈ અમારા સરદાર ઘણું ખુશી થાય છે; પરંતુ તે સાથે જ તેમને દિલગીરી થાય છે કે આપ બુદ્ધિશાળી હોવા છતાં બુદ્ધિને દુરૂપયોગ બહુ કરે છે. અમારા સરદારના પરમ મિત્ર સદીકનું આપે જે અપમાન કર્યું છે અને તેના ઉપર આપે છે અન્યાય ગુજાર્યો છે, તે માટે અમારા સરદાર ઘણુજ ગુસ્સે થયા છે અને જે એમના ગુસ્સાને શાંત કરવામાં નહિ આવે તો આપને આ નગરમાં સુખરૂપ રહેવું ભારે થઈ પડશે. બળીઆ સાથે બાથ ભીડવામાં કાંઈ સાર નીકળતું નથી, એ આપ સારી રીતે સમજતાં હશો.” - “એ હું સારી રીતે જાણું છું, પણ તમારા સરદાર એથી અજ્ઞાત

Page #86
78 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. હશે, એમ મને જણાય છે. કારણકે જે જાણતા હતા, તે અન્યાયી, જુલ્મી અને દુરાચારી સદીકને પક્ષ લઈ અમારી સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવાનું પસંદ કરતા નહિ.” વસ્તુપાળે ગંભીરતાથી કહ્યું અને પછી પૂછયું, “હવે તમારે કાંઈ કહેવાનું છે” હજી મારે ઘણું કહેવાનું છે.” ઘોડેસ્વારે જવાબ આપતાં કહ્યું. “સદીક ગમે તે હોય, એ સાથે અમારે સંબંધ નથી. એ અમારો મિત્ર છે અને મિત્રને ખરા સમયે સહાય કરવી, એ અમારું કર્તવ્ય છે; પરંતુ આપણે એ વાતને જવા દઈએ અને મૂળ વાત ઉપર આવીએ. ખંભાત નગર અમારૂં છે અને આપે અમારી દુર્બળ થિત્તિમાં એ અમારી પાસેથી પડાવી લીધું છે, એ તમને યાદ જ હશે. અમે અમારૂં નગર પાછું લેવાના વિચારમાં હતા અને કેાઈ ઉત્તમ તકની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. એ દરમ્યાન તમે અમારા મિત્ર સદીક ઉપર અન્યાય ગુજાર્યો અને અમને જોઇતી તક મળી ગઈ. હવે તમે અમારું નગર અમને પાછું સોંપી દો અને તમે સુખરૂપ ધોળકા ચાલ્યા જાઓ.” , વસ્તુપાળે શાંતિથી પૂછ્યું. “ઠીક, હવે વધારે કહેવાનું છે ?" “હા.” શંખના સેવકે તરતજ ઉત્તર આપ્યો. “શ્રીમાન શંખની એક ઈચ્છા છે અને તે એ કે જે આ નગર ઉપર અધિકાર ચલાવવાની તમારી વાસના હોય તે તરત આવીને અમને નમી પડે. અમે તમને ઘણીજ ખુશીથી આ નગરનો અધિકાર સાંપશું. તમારા જેવા લાયક મંત્રીની કદર અમે જાણીએ છીએ અને તેથીજ અમે આ ઈચ્છા વ્યકત કરી છે. તેમ છતાં એ પ્રમાણે કરવાની તમારી મરજી ન હોય તે. પછી તમારે આ નગરમાંથી એકદમ ચાલ્યા જવાનું રહે છે.” મહામાત્ય શંખના દૂતનું કથન સાંભળીને ગુસ્સે થયા નહિ. તેણે સંપૂર્ણ શાંતિથી કહ્યું. " ખંભાત નગરને એક યા બીજા કારણથી હસ્તગત કરવાને તમારે વિચાર છે, એ અમારી જાણ બહાર નથી; પરંતુ એ કાર્યમાં કેટલું જોખમ સમાયેલું છે, એ શ્રીમાન શંખની જાણમાં હોય એમ જણાતું નથી. જે નગરની પ્રજા તમારા અન્યાયથી ધ્રુજતી હતી, તેને શાંત્વન, ન્યાય અને રક્ષણ આપવાની ખાતર અમે અમારાં બળથી જીતી લીધું છે, તે શું અમે તમને પાછું આપીએ એમ શ્રીમાન શંખનું માનવું છે? અને જો તે એવી માન્યતા ધરાવતા હોય, તો મને લાગે છે કે તેમની મતિ વિપરીત થઈ છે. અને મને લાલચમાં નાખી નગરને હસ્તગત કરવાને તમે જે વિચાર ધરાવે છે, તે તે તમને શોભાસ્પદ નથી. વીરપુરૂષોની સાથેના વ્યવહારમાં

Page #87
ચાચિંગ મહેતા. લાલચ કશા કામની નથી, પરંતુ તલવારનો ખણખણુટ અને ખડગને પ્રહારાજ ઉપયોગના છે, એ તમારે સમજવાની જરૂર છે. " દૂતનાં મુખ ઉપર ક્રોધનાં ચિહે તરી આવ્યાં. તેણે પિતાની આંખને વિકાળ બનાવીને પૂછ્યું. " ત્યારે અમારા સરદારના સંદેશાને યુદ્ધ એજ તમારો ઉત્તર છે ને ?" એમાં તમને હજી શંકા છે ?" વસ્તુપાળની તરફ જોઈ ભવનપાળે પૂછવું. - " મંત્રીશ્વરને જવાબ આપવા દે; સ્વાલ કે જવાબ કરવાનું તમારું કામ નથી. " દૂતે ભવનપાળ તરફ તિરસ્કારથી જોઈને કહ્યું. " મહામાત્યનોજ એ પ્રશ્ન રૂપે ઉત્તર છે. " ભૂવનપાળે, જુસ્સાથી કહ્યું. “તમે બરાબર વિચાર કરીને આ ઉત્તર આપે છે?” તે વસ્તુપાળને પૂછયું. વિચાર કર્યા વિના અમે કોઈ કામ કરતા નથી.” વસ્તુપાળે જવાબ આપો. “આનું પરિણામ શું આવશે, એ તમે જાણે છે ?" દૂતે પુનઃ પૂછયું. હા, પણ એને તમારા સરદારે જ વિચાર કરવાનો છે.” વસ્તુપાળે જવાબ આપે. ઠીક. તમારી તલવારને સજાવી રાખજે ત્યારે.” દૂત એમ કહીને એ તંબુમાંથી બહાર નીકળ્યો અને ઘોડા ઉપર સ્વાર થઈ રવાના થઈ ગયે. તે ગયા પછી વસ્તુપાળે સહજ હસીને ચાચિંગ તરફ જોયું. ચાચિંગે કહ્યું. “મને લાગે છે કે હવે થોડા સમયમાં શંખ આ નગર ઉપર ચડી આવશે.” મને પણ એમજ લાગે છે.” વસ્તુપાળે કહ્યું. " અને આપણે તથા આપણું સિન્ય બધી રીતે તૈયાર છે. વળી ચાચિંગ મહેતા જેવા સેનાનાયક છે એટલે આપણને ચિંતા કરવાનું કોઈ કારણ નથી. " એમ કહી વસ્તુપાળ ઉઠયા અને તંબુની બહાર આવ્યો. ચાચિંગ મહેતા મહામાત્યની રજા લઈને સ્વસ્થાનકે જવા નીકળે. માર્ગમાં. વસ્તુપાળની સાથે થયેલા વાર્તાલાપનો વિચાર કરતો તે જતો હતો. તેણે પિતાના આવાસે પહોંચતા સુધીમાં નિશ્ચય કરી લીધું કે મહામાત્ય વસ્તુપાળ હોય કે ચાચિંગ હોય, પણ પાટણની પ્રભુતા એ ઉભયને આશય હવે જોઈએ.

Page #88
વિરશિરોમણી વસ્તુપાળપ્રકરણ 11 મું. શંખ અને સદીક. “પ્રિય મિત્ર સદીક! ગુજરાતના મહામાત્યે તમને લુંટી લીધા એ શું કારણથી, તે તે તમે કહ્યું જ નથી.” સરદાર શખે આમતેમ ફરતા ફરતા પ્રશ્ન કર્યો. ' “વાત એવી છે કે " સદીક કે જે સામે આસન ઉપર બેઠે હતો, તેણે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “ખંભાતમાં સગર નામે વણિક મારે સેવક હતા. તેને વેપાર માટે મેં દેશાવર મોકલ્યો હતો. તે દેશાવરથી પાછો આવ્યો, ત્યારે મારો એક બીજો સેવક કે જે તેની સાથે ગયા હતો, તેણે મને સગરે કેટલુંક ધન મારાથી ગુપ્ત રાખી ચોરી કર્યાની વાત કરી. મેં તરત જ તેનાં માલ મીલકતને લુંટી લીધાં અને તેને મરાવી પણ નાંખે. તેને આવી સખ્ત શિક્ષા કરવાનું કારણ એ હતું કે મારે કોઈ સેવક ફરીને ચોરીનું કૃત્ય કરે નહિ. સગરના પુત્ર દેવજીએ આ હકીકતની ખંભાતના અધિકારી સલક્ષ મહેતા પાસે ફરિયાદ કરી હતી પરંતુ ખંભાતના નાના મોટા અધિકારીઓ મારાથી ડરતા હોવાથી સલક્ષે એ સંબંધમાં કાંઈ તપાસ કરી નહતી અને એ રીતે એ હકીકત વિસારે પડી હતી. પણ ધોળકાથી મહામાત્ય વસ્તુપાળની સ્વારી ખંભાતમાં આવી અને દેવજીએ વસ્તુપાળની પાસે ફરિયાદ કરી. વસ્તુ પાળે એ સંબંધમાં મારો ખુલાસો માગ્યો અને મેં ખુલાસે નહિ કરવાથી મારાં મકાને આવી. મને કેદ કર્યો એટલું જ નહિ પણ મારાં માલ મીલ્કતને લુંટી લીધાં. એ પછી મને કારાગૃહમાં પૂરવામાં આવ્યા; પરંતુ ત્યાં ચેડાં વખત રાખી મને છોડી મૂકવામાં આવ્યો અને ખંભાતમાંથી ચાલ્યા જવાની આજ્ઞા કરવામાં આવી. આ ઉપરથી તમે સમજી શકયા હશે કે વસ્તુપાળે મારા ઉપર કેવળ અન્યાય અને જુલ્મ ગુજાર્યા છે. " શંખે સદીકનાં કથનને ધ્યાનપૂર્વક સાંભળી લીધા પછી કહ્યું. " સગરે ચોરી કર્યા સંબંધમાં તમે તપાસ કરી હતી કે નહિ અને તે ખરેખર દોષિત ઠર્યો હતો કે નહિ, એ આ હકીકતમાં અગત્યને સ્વાલ છે.” એમાં તપાસ કરવાની શી અગત્ય હતી ? જે માણસે મને એ

Page #89
શંખ અને સદીક 181 વાત કરી હતી, તે મારો વિશ્વાસપાત્ર હતો અને તેથી તેનું કથન અસત્ય હોવાનું મને જણાતું નહોતું” દીકે તરત જ કહ્યું. શંખે જરા ગંભીરતાથી કહ્યું. “મિત્ર સદીક! કોઈ માણસે કરેલ અપકૃત્યની તપાસ કર્યા વિના અને તેને ખરેખરો દોષિત ઠરાવ્યા વિના શિક્ષા કરવી, એ યોગ્ય નથી. વળી દષની તપાસ કરી દોષિત માણસને દંડ આપવો, એ રજસત્તાનું કામ છે, તેમ છતાં તમે રાજસત્તા તમારા પિતાના હાથમાં લઈ સગરને જે શિક્ષા કરી છે, તે ઘણું જ અયોગ્ય કર્યું છે અને તમારાં એ અયોગ્ય કાર્યને માટે વસ્તુપાળ જેવો મંત્રી તમને પ્રતિદંડ આપે, એ સ્વાભાવિક જ છે.” “પણ આ ઉપરથી તમે શું કહેવા માગો છો, એ હું સમજતો નથી.” સદીકે અધિરતાથી પૂછયું. મારે કહેવાનો ભાવાર્થ એટલેજ છે કિંવા હું એટલું જ કહેવા માગું છું કે સગરને દંડ આપવામાં તમે કેવળ ભૂલ કરેલી છે. " શંખે આસન ઉપર બેસતા ઉત્તર આપે. તમે એને ભૂલ માનતા હૈ, તે ભલે; હું તે એને ભૂલ માનતો નથી.” સાદીકે સહજ હસીને કહ્યું. “પણ થવાનું હતું એ થઇ ગયું છે અને તેથી તે માટે પાછળથી વાદવિવાદ કર, એ ચોગ્ય નથી. હવે તો વેર વાળવાને મેં જે નિશ્ચય કર્યો છે, તે પાર પાડવાનો જ વિચાર કરવાનો છે અને તેમાં તમારી મદદની મને આવશ્યકતા છે.” * “તમે મારા મિત્ર હોવાથી તમને મદદ આપવાનું વચન હું આપી. ચુ છું એટલે એ સંબંધમાં તમારે મનમાં શંકાને સ્થાન આપવાની અગત્ય નથી.” એ કહ્યું. " વસ્તુપાળ ઉપર વેર વાળવું, એ જેમ તમારે નિશ્ચય છે, તેમ ખંભાત પાછું મેળવવું, એ મારો નિશ્ચય છે. આપણે એક સાથે બે કામ કરવાનાં છે અને તે માટે યુદ્ધ એજ માત્ર ઉપાય છે. માત્ર આપણે મોકલેલ દૂતના આગમનની જ રાહ જોવાની છે.” વસ્તુપાળ તમારે સંદેશો માન્ય રાખે તેમ નથી. તેની સત્તા અને તેનો પ્રતાપ અત્યારે ન્યારાં છે. " સદોકે સહજ દિલગીરીસૂચક ભાવથી કહ્યું. એ હું સારી રીતે જાણું છું.” શેખે કહ્યું. “પણ ગમે તે ઉપાયે તેને મહાત કરીને ખંભાત પાછું મેળવવું, એ મારો નિશ્ચય છે અને તેને હું પાર પાડીશ, ત્યારે જ જંપીશ.”

Page #90
વીરશિરામણી વસ્તુપાળ. “બરાબર છે તમારો નિશ્ચય સ્તુત્ય છે. પણ એ અભિમાની મંત્રીને લાલચથી વશ કરી શકાય તેમ નથી?” દીકે શંખનાં કથનને -ઉત્તેજન આપતાં પૂછ્યું. “એને લાલચમાં નાંખવા મેં પ્રયાસ તે કર્યો છે અને સંદેશામાં એ હકીકત તેને કહેવરાવી છે, પરંતુ એ સંબંધમાં મને વિશ્વાસ નથી. વસ્તુપાળ લાલચને વશ થાય, એ મૂર્ખ હેય, એમ હું માનતો નથી.” રાખે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. મારી માન્યતા પણ એવીજ છે; તેમ છતાં તમે એને લાલચમાં નાંખવા પ્રયાસ કર્યો છે, એ ઠીક કર્યું છે. હવે પરિણામ શું આવે છે, એ જોવાનું છે.” દીકે કહ્યું. પરિણામ યુદ્ધ વિના બીજું આવવાનું નથી. વીર પુરૂષોની તકરારમાં તલવાર એ છેવટને ઉપાય છે.” શંખે કહ્યું. યુદ્ધ થાય તે એમાં આપણને ડરવાનું કોઈ કારણ નથી. તમારા શૌર્ય અને બાહુબળ આગળ વસ્તુપાળ શા હિશાબમાં છે?” દીકે પાંખના વખાણ કરતાં કહ્યું. શંખે મૂછો ઉપર પિતાને હાથ ફેરવ્યો. તેણે ખુંખારે કરીને કહ્યું આ યુદ્ધમાં જ આપણો જ છે.” “તમારી ધારણા સત્ય છે.” દીકે કહ્યું. - “અને ખંભાત આપણા હાથમાં આવતાં એનું મંત્રીપદ તમને આપવાની મારી ઈચ્છા છે.” શંખે કહ્યું. “તમારી ઈચ્છાને માન આપવા હું તૈયાર છું.” સદી હસીને કહ્યું. બહુ સારૂ” શંખ એટલું કહીને આસન ઉપરથી ઉઠશે. સદીક પણ ઉભું થયું. શંખે ચાલતાં ચાલતાં કહ્યું. “હવે સિન્યની તપાસ કરવા માટે જાઉં છું. તમે મારી સાથે આવો છો?” હા.” સદી કે ઉત્તર આપે. “કારણ કે તમારું સિન્ય કેવુંક અને કેટલુંક છે, એ જોવાની મારી ઇચ્છા છે.” “તે ચાલો ત્યારે.” શંખે કહ્યું. તેઓ વાર્તાલાપ કરતાં કરતાં ખંડમાં પ્રવેશદ્વાર સુધી આવી. પહોંચ્યા હતા. તે વખતે પહેરેગીરે આવી શંખને નમન કરીને કહ્યું.

Page #91
શંખ અને સદીક. ખંભાત ગયેલો દૂત આવી પહોંચ્યો છે. અને તે આપની આજ્ઞાની રાહ જોતે બહાર ઉભો છે.” એમ?” શંખે કહ્યું. “તેને અહીં આવવા દે.” પહેરેગીર ચાલ્યો ગયો અને ખંભાતથી આવેલો દૂત શંખની. સન્મુખ આવીને તથા નમીને ઉભો રહ્યો. બહુ વહેલે આવી પહોંચ્યો. " શંખે જરા આશ્ચર્યને ભાવ દર્શાવીને પુછયું. “વસ્તુપાળ મંત્રીએ શું કહ્યું છે?” આપ ધારતા હતા, તે પ્રમાણે તેણે જવાબ આપે છે.” દૂતે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “તેણે આપના સંદેશાનો તિરસ્કાર કર્યો છે.” એ સાંભળતાં શંખનું મુખ ક્રોધાતુર થયું. તેણે દૂતને પૂછયું. પણ વસ્તુપાળે જે ઉત્તર આપ્યો હોય, તે મને સ્પષ્ટતાથી કહી બતાવ; મારે તે અક્ષરસઃ સાંભળવો છે.” તે જવાબ આપે. " આપનો સંદેશ સાંભળીને વસ્તુપાળે એ. ઉત્તર આપે છે કે ખંભાતની પ્રજા અન્યાયથી ધ્રુજતી હતી, તેને શાંત્વન, ન્યાય અને રક્ષણ આપવાની ખાતર અમે અમારાં બળથી એ નગરને જીતી લીધું છે, તે શું અમે તમને પાછું આપી દઈએ, એમ શ્રીમાન શંખનું માનવું છે ? અને જે તે એવી માન્યતા ધરાવતા હોય, તે મને લાગે છે કે તેમની મતિ વિપરીત થઈ છે. અને મને લાલચમાં નાંખી ખંભાતને હરતગત કરવાનો તમે જે વિચાર ધરાવો છો. તે તો તમને શોભાસ્પદ નથી. વીરપુરૂષોની સાથેના વ્યવહારમાં લાલચ કશા કામની. નથી; પરંતુ તલવારનો ખણખણાટ અને ખગો પ્રહારજ ઉપયોગના છે, એ તમારે સમજવાની જરૂર છે. ગુજરાતનાં મંત્રી વસ્તુપાળને આ. સ્પષ્ટ ઉત્તર છે.” શંખની આંખો લાલ થઈ આવી. એ જોઈ સદીને કહ્યું. “એ અભિમાની મંત્રી બાહુબળના સ્વાદ વિના વશ થશે નહિ; તેને યુદ્ધથીજ મહાત કરવા પડશે.” બરાબર છે.” મે કહ્યું. “વસ્તુપાળનો ઉત્તર કેવળ વ્યાજબી છે. વીર પુરૂષોમાં તલવાર એજ છેવટનો ન્યાય છે.” આપણુ પાસે સૈન્ય કેટલું છે?” દીકે પ્રશ્ન કર્યો. આપણી પાસે સૈન્ય તો પૂરતું છે; પરંતુ ખંભાતમાં કેટલું

Page #92
84 વિરશિરોમણી વસ્તુપાળ આ એ જ વિશાળ સૈન્ય છે અને વસ્તુપાળની તૈયારીઓ કેવી અને કેટલી છે, તે જાણવાની અગત્ય છે.” શંખે ઉત્તર આપતાં જણાસા દર્શાવી. દૂતે તરત જ કહ્યું. “ખંભાતમાં આપણુથી અધિક સૈન્ય નથી; પરંતુ વસ્તુપાળે બીજું સૈન્ય ધોળકાથી મંગાવ્યું છે અને તે ચેડા સમયમાંજ આવી પહોંચવાનો સંભવ છે. અને યુદ્ધની દરેક પ્રકારની તૈયારીઓ ખુદ વસ્તુપાળની દેખરેખ નીચે હું ત્યાં ગયે, એ પહેલાંથી જ ચાલ્યા કરે છે.” શંખે મૂછો ઉપર હાથ ફેરવતાં કહ્યું. " કાંઈ હરત નહિ. તેનું સૈન્ય આપણું સૈન્યથી વિશાળ હશે; તો પણ આપણને કશી હરક્ત આવવાની નથી. મારા સૈનિકે વસ્તુપાળના સૈનિકે કરતાં વધારે લડાયક અને કુશળ છે; આપણને ડવાનું કાંઈ કારણ નથી.” વસ્તુપાળના સૈનિકે નિર્માલ્ય તે નથી જ; તેઓ પણ તાલીમ બાજ અને યુદ્ધકળા વિશારદ છે. વળી તેના સરદારો અને સામત યુદ્ધવિદ્યામાં મહા નિપુણ છે.” દીકે વસ્તુપાળના સૈનિકે અને સામંતો સંબંધમાં પોતાને અભિપ્રાય આપે. તે પણ શી હરકત છે?” શંખે સહજ જુસ્સાથી કહ્યું. “મારા -સૈનિકે અને સામતિમાં કેટલું બળ છે અને યુદ્ધવિદ્યાનું કેટલું જ્ઞાન છે, એ લડાઈને મેદાનમાં જણાઈ રહેશે. મિત્ર સદીક! તમારે ડરવાનું કાંઈ કારણ નથી. તમને થયેલ અપમાનનું વેર વાળવાનો મેં જે નિશ્ચય કર્યો છે, તેને હું ગમે તે ભોગે વળગી રહેવાનો છું, એ નિશ્ચયથી માનજે.” એ માટે મને પૂરો વિશ્વાસ છે.” સદી, હસીને કહ્યું. “તમારે જે અતૂલ બાહુબળવાળા વીર જેનો મિત્ર છે, તેને ડરવાનું કશું પણ કારણ નથી. " શંખ પણ જરા હ. ક્ષણવાર રહી તેણે દૂતને પૂછ્યું. “ખંભાતને અધિકારી હમણાં કેણ છે ? ત્યાંના મૂખ્ય અધિકારીનું નામ સલક્ષ છે અને તેની નીચે વહીવટી અધિકારી તરીકે થોડા સમયથી એક જુવાન માણસ આવેલા છે.” દૂતે જવાબ આપે. “સલક્ષનું નામ તે મેં સાંભળ્યું છે; પરંતુ એ ને અધિકારી કેણુ છે અને તેનું શું નામ છે?” શખે જીજ્ઞાસાથી પૂછયું. એનું નામ જયદેવ છે અને તે વસ્તુપાળ મંત્રીને બનેવી છે.” તે ઉત્તર આપે.

Page #93
શંખ અને સદીક. . i85 “વસ્તુપાળનો બનેવી ?" શંખે આશ્ચર્ય દર્શાવ્યું. “હા.” તે ઉત્તર આપે. “પણ તે જુવાન વયનો અને અનુભવહિન છે. વસ્તુપાળ તેને માત્ર પોતાને આપ્તજન જાણુને જ રાજની સેવામાં રાખે છે.” “તું ખબર તે ઠીક લાવ્યો છું.” શંખે કહ્યું. “પણ ખંભાતનાં સૈન્યના સેનાપતિ તરીકે કાણુ કામ કરનાર છે, એ સંબંધમાં તેં કાંઈ તપાસ કરી છે કે નહિ ?" “એ સંબંધમાં પણ મેં તપાસ કરી છે.” દૂતે જવાબ આપતાં. કહ્યું. “ખંભાતી સૈન્યના સેનાપતિ તરીકે ચાચિંગ મંત્રી તથા ઉપસેનાપતિ તરીકે ભુવનપાળ સરદારને નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા છે, એવું મારા જાણવામાં આવ્યું છે.” " એ ચાચિંગ મંત્રી કોણ છે ?" શંખે પ્રશ્ન કર્યો. - - - “એના સંબંધમાં હું કાંઈ વધારે જાણતો નથી; પરંતુ તે પ્રૌઢ, અનુભવી અને મુત્સદી મંત્રી છે તથા યુદ્ધમાં દુર્જાય છે, એટલું તપાસ ઉપરથી હું જાણું શક્ય છું.” દૂતે જવાબ આપે. વસ્તુપાળ ભાઈ તેજપાળ આ યુદ્ધમાં ભાગ લેવા આવવાનો છે કે નહિ ?" શંખે બીજે પ્રશ્ન કર્યો. એ સબંધી મને ચોક્કસ હકીકત મળી નથી. " દૂતે ઉત્તર આપે. “પણ તે ઘણે ભાગે ધોળકામાં જ રહેશે, એમ સાંભળવામાં આવ્યું છે. " ઠીક.” શંખે સંતોષ દર્શાવતાં કહ્યું. “તેં કરેલી તપાસ ઘણું ઉપયોગી છે અને તે માટે તારી યોગ્ય કદર થશે. મુસાફરીના શ્રમથી તું કંટાળી ગયો હશે; માટે હવે તું જા અને આરામ લે.” દૂત નમન કરીને ચાલ્યો ગયો અને શંખ તથા સદીક વાર્તાલાપ કરતાં આગળ ચાલ્યા. સદીકને વિચારમાં પડેલે જોઈને શંખે પૂછ્યું. “શા વિચારમાં છે, મિત્ર ?" એજ કે આ યુદ્ધમાં વિજય કોને થશે અને મારું વેર વળશે કે કેમ ?" દીકે સ્પષ્ટ ઉત્તર આપે. શંખ હ. તેણે ખુંખાર કરીને કહ્યું “વિજય આપણેજ છે. મારાં બાહુબળ આગળ વસ્તુપાળ, ચાચિંગ વગેરે કાંઈ વિસાતમાં નથી અને તેના સૈનિકમાં દમ નથી. જે સમયે અગ્નિસમા મારા સૈનિકે બં

Page #94
વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. ભાતના સૈનિકે ઉપર તુટી પડશે, તે સમયે તમે જોઈ શકશો કે શંખ અજ્ય છે; તેને વસ્તુપાળ જે શ્રાવકમંત્રી જીતી શકે તેમ નથી.” એમ કહી શંખ સદીકને સાથે લઈ તેનાં સૈન્યની તપાસ કરવા છાવણીમાં ચાલ્યો ગયો. -- @ -- પ્રકરણ 12 મું. હિંમતવાન જયદેવ. ખંભાત નગરમાં આજ બીજે ઉત્સવ હતું. પ્રથમ ઉત્સવ મહામાત્ય વસ્તુપાળનું ધોળકાથી આગમન થયું ત્યારે ઊજવાયા હતા અને આ દ્વીતિય ઊત્સવ વસ્તુપાળે શંખ ઉપર મેળવેલા અપૂર્વ વિજયને ઊજવાતું હતું. સરદાર શંખ ઘણો જ બળવાન અને વીર્યવાન હતો અને તેના ઉપર વિજય મેળવે, એ કાર્ય સરલ નહેતું; તોપણ વસ્તુપાળે યુદ્ધકળાથી શંખને જીવનમુકત કરીને અપૂર્વ વિજય મેળવ્યો હતો. આ યુદ્ધમાં વસ્તુપાળના અનેક સૈનિકે અને મંત્રી ચાચિંગ, સરદાર ભુવનપાળ ઈત્યાદિ સામતો કામ આવી ગયા હતા. શંખનું સૈન્ય અને તેના સામતિની પણ તેવી જ દશા થઈ હતી; તોપણ શખના બળ આગળ વસ્તુપાળના સામતિ અને સૈનિકે લાચાર બની ગયા હતા અને શંખને વિજય થવાને પૂરતો સંભવ હતા; પરંતુ સેનાપતિનું પદ સંભાળી વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ જ્યારે યુદ્ધમાં ઉતર્યો; ત્યારે લડાઈનું સ્વરૂપ બદલાઈ ગયું અને છેવટ વસ્તુપાળની છત થઈ અને તેથી ખંભાત નગરમાં આજે અલૌકિક ઉત્સવ ઊજવાત. હતો. વિજયના ગૌરવ માટે રાજગઢમાં રાજસભા ભરવામાં આવી હતી અને ત્યાં વિજયી સનિકને અને બહાદુર સામે તેને માન અકરામ આપવાની ગોઠવણ કરવામાં આવી હતી. - રાજ્યકાર્યથી નિવૃત્ત થઈને વસ્તુપાળ જ્યારે તેના આવાસે આવ્યો, ત્યારે મધ્યાહનો સમય થઈ ગયો હતો અને તેથી તેણે થોડી વાર આરામ લેવાનો વિચાર કર્યો. વો ઊતારીને તે શયનગૃહમાં ગમે તે ત્યાં તેની જીવનસખીઓ લલિતા અને સૌખ્યલતા તેની રાહ જોતી અને પરસ્પર હાસ્યવિનોદ કરતી બેઠેલી હતી. વસ્તુપાળ યુદ્ધમાં જેવો બહાદુર અને કૃતાંત કાળ સમે હતા, તેમજ તેના ગૃહસંસારમાં નમ્ર અને

Page #95
હિંમતવાન જ્યદેવ. પ્રેમી હતે. શયનગૃહમાં પ્રવેશતાં પ્રેમી હૃદયના વસ્તુપાળ તેની બને પત્નીઓને ઉદ્દેશીને પૂછયું. “શે વિનોદ ચાલી રહ્યો છે?” લલિતા અને સંખેલતા અને તેમના જીવનસાથીને આવેલા જોઈને ઉભી થઈ ગઈ. લલિતાએ હસીને કહ્યું. “આજે બીજે છે વિનોદ ચાલતો હોય ? આપે લડાઈમાં જે અપૂર્વ વિજય મેળવ્યો છે, તેના ઉત્સવને ઊજવવા સંબંધીનેજ વિદ ચાલે છે.” વાહ વાહ!” વસ્તુપાળે હસીને કહ્યું. “વિનેદ તે સારે ચાલે છે!” કેમ સારે ન હેય?” લલિતાએ સૌ લતા તરફ જોઈને કહ્યું. “અને આ સૌ લતા ઊત્સવના વિનોદમાં એટલી બધી ગાંડી બની ગઈ છે કે જેની કાંઈ સમાજ નથી. તે કહે છે કે હવેની લડાઈમાં તેને પણ ભાગ લે છે કે જેથી કરી વિજયના અંતે ઊજવાતા ઉત્સવનું રહસ્ય અને તેને ખરે આનંદ તેનાથી અનુભવી શકાય.” સૌખેલતાએ લલિતા તરફ તીવ્ર કટાક્ષ કર્યો. વસ્તુપાળે તે જે અને કહ્યું. “સૌખેલતાની એ ઈચ્છા સ્તુતિપાત્ર છે; ઊત્સવનું રહસ્ય અને તેનો આનંદ મેળવવો હોય, તો યુદ્ધમાં ભાગ લેવો જોઈએ. પણ તમે સ્ત્રીઓ ગૃહરાજ્યમાં પ્રધાન અને સંસાયુદ્ધમાં સેનાપતિનાં પદને નિરંતર શોભાવે છે અને અનેક અટપટાં કાર્યોને પાર ઊતારી વિજયને વરે છે, તેમ છતાં તમારે પ્રાણુઓના સહારજનક યુદ્ધમાં ભાગ લેવાની જરૂર છે ?" સૌખેલતાને ચંચળ સ્વભાવ વસ્તુપાળના પ્રશ્નથી કબજે રહી શક્ય નહિ, તેણે તરત જ કહ્યું. “પ્રાણીઓના સંહારજનક યુદ્ધમાં સ્ત્રીએ ભાગ લેવાથી જરૂર છે કે નહિ, એ પ્રશ્નને બાજુ ઊપર રાખી હું આપને પૂછું છું કે આવાં યુદ્ધમાં પિતાના પ્રાણનાથનાં જીવનરક્ષણ માટે વીરપત્નીએ શું ભાગ લેવો ન જોઈએ ? પોતાના જીવનસાથીની બાજુમાં તેણે ઊભા રહેવું ન જોઈએ ?" વસ્તુપાળ સૌ લતાના પ્રશ્નથી હર્યો. તેણે અતિ પ્રેમથી સૌખેલતાના કોળ કરને પિતાના હાથમાં લીધું અને કહ્યું. " હવેનાં યુદ્ધમાં સેનાનાયકનું પદ તનેજ આપશું.” સૌખલતા શરમાઈ ગઈ. તેને બેલવામાં કરેલાં સાહસથી લજજા ઊસન્ન થઈ અને તેથી તેણે વસ્તુપાળના હાથમાંથી પિતાને હાથ પાછો ખેંચી લીધું અને તે લલિતાની પાછળ જઈને ઊભી રહી.

Page #96
88 વરશિરોમણ વસ્તુપાળ. મહામાત્ય શરમથી રકતવણુંય બનેલાં સૌ લતાનાં સુંદર વદનને ક્ષણભર જોઈ રહ્યો. તેણે લલિતા તરફ જોયું અને બન્નેએ હાસ્ય કર્યું. એ વખતે એક દાસીએ આવીને વસ્તુપાળને કહ્યું. “જયદેવ મહેતા આવ્યા છે અને બેઠકના ખંડમાં આપની રાહ જોતા બેઠા છે.” વસ્તુપાળે લલિતાને કહ્યું. “રાજ્યના અમાત્યને આરામ નથી. આરામ લેવાને વખત પણ તેને મળતો નથી. હું જાઉં છું.” સૌખેલતાએ શરમનો ત્યાગ કરી વસ્તુપાળની ભવ્ય મુખમુકાનું એક વાર અવકન કરી લીધું. વસ્તુપાળ તે જેતે અને હાસ્યથી તેને મૌન ઊત્તર આપતા બેઠકના ખંડમાં ચાલ્યો ગયો. બેઠકના ખંડમાં પ્રવેશતા મહામાત્યે જયદેવને ઉદ્દેશીને કહ્યું “મહેતાજી ! હવે થડા સમયમાંજ કદાચ મારે ધૂળકા જવાનું થશે. તમારે મારી સાથે આવવું હોય, તે ખુશીથી આવજે અને ત્યાં કેટલાક દિવસ રોકાઈ પુનઃ ખંભાતમાં આવીને રહેજે.” જયદેવ મહામાત્યનાં મુખ સામે ઘડીભર તે જોઈ રહ્યો. તેને મહામાત્યના કથનમાં પૂરો વિશ્વાસ બેઠે નહિ. છેવટ તેને દ્વિધાભાવથી કહ્યું. “ધોળકામાં આવવાની અને માતાપિતાને મળવાની કેટલાક દિવસ થયા મારી ઈચ્છા થઈ છે, પરંતુ હાલ તુરત મારાથી આવી શકાય તેમ નથી. હાલમાં અહીં કામ ઘણું વધી ગયું છે. તમે ધોળકા ક્યારે જવાના છો ?" વસ્તુપાળ તેનાં આસન ઉપર બેઠો. તેણે વિચાર કર્યો કે જયદેવ હવે મૂર્ખ રહ્યો નથી; રાજકાર્યના અનુભવથી તેની મૂર્ખતા દૂર થતી જાય છે. તેણે કહ્યું. “મારે ધોળકા કયારે જવાનું થશે, એ ચક્કસ નથી. તમારે મારી સાથે આવવું ન હોય અને પાછળથી આવવું હોય, તે મને અડચણ નથી; તમારી ખુશી હોય, ત્યારે આવજે.” તમારી સાથે આવવામાં મને કશી હરકત નથી, પરંતુ હમણું યુદ્ધના વ્યવસાયમાં પડવાથી વહીવટી કામ ઘણું ચડી ગયું છે અને તેથી તેને સંપૂર્ણ કર્યા વિના ધોળકા આવવું, એ મને યોગ્ય લાગતું નથી.” જયદેવે કહ્યું. “એ તો ઠીક, પણ તમે મને આ નગરના મુખ્ય અધિકારીનું પદ કયારે આપવાના છે " વસ્તુપાળ જયદેવ તરફ ઘડીભર જોઈ રહ્યો. તેનામાં પ્રશ્ન પૂછ વાની હિંમત આવેલી જોઈને વસ્તુપાળને સહજ આશ્ચર્ય થયું; પરંતુ તેણે પિતાને એ ભાવ કળાવા દીધો નહિ. તેણે જરા ગંભીરતાથી

Page #97
હિંમતવાન જયદેવ. કહ્યું. “એ પદ તમને આપવાનું છે; પરંતુ સલક્ષ મહેતાની ગોઠવણ બીજા સ્થળે કર્યા પછી આપવાનું બની શકશે.” “સલક્ષ મહેતાને ચાચિંગ મહેતાનાં ખાલી પડેલાં પદ ઊપર નીમી શકાય તેમ છે.” જયદેવે બોલવામાં વધારે હિંમત દર્શાવી. જયદેવનું કથન સાંભળીને વસ્તુપાળના વિશાળ કપાળ ઊપર કરચલીઓ પડી અને તેની આંખો સતેજ થઈ તેણે તીવ્ર દ્રષ્ટિથી જયદેવના સામે જોયું. જયદેવને એથી આઘાત થયે; તેણે તરતજ નીચે જોઈ લીધું. વસ્તુપાળે એ જોઈને કહ્યું. “જયદેવજી! તમારી સૂચના સંબંધી હું વિચાર કરી જોઈશ; પરંતુ એ પહેલાં મારે તમને એક વાત કહેવાની છે.” એક વાતનું નામ સાંભળીને જયદેવ મુંઝાયો. તેનાં મનમાં શંકા ઉસન્ન થઈ કે શું મેનકાનાં આગમનની વસ્તુપાળને ખબર પડી હશે? તેણે આતુરતાથી વસ્તુપાળ તરફ જઈને ધીમેથી પૂછ્યું. “શી વાત કહેવાની છે ?" મેં એમ સાંભળ્યું છે કે તમને ગાયનને ઘણો શોખ છે. શું એ વાત સાચી છે ?" વસ્તુપાળે પ્રશ્ન કર્યો. આ વો પ્રશ્ન પૂછવાનો શો હેતુ હશે, એ જયદેવથી તરત સમજાયું નહિ; પણ સ્વાલ જવાબ કરવાની તેનામાં હિંમત આવી હતી અને તેથી તેણે વિના સંકોચે ઊત્તર આપ્યો. “તમે સાંભળેલી વાત સાચી છે; મને તેવો શેખ છે ખરો.” “અને એટલા માટે જ તમે ધોળકામાં મેનના મકાને જતા હતા ખરું કે નહિ ?" વસ્તુપાળે જયદેવને તરત જ સપડાવ્યો. જયદેવ વસ્તુપાળના પ્રથમ પ્રશ્નને હેતુ હવે સમજી ગયો. પણ તે હવે પહેલાંની જેમ વસ્તુપાળથી બહુ ડરતો નહોતો. તેણે સિધે સીધો જવાબ આપ્યો. “તમારી ધારણું સત્ય છે; હું કેવળ ગાન સાંભળવાને માટેજ મેનકાના મકાને જતા હતા.” બબર છે.” વસ્તુપાળે કહ્યું અને પછી ધીમે રહીને પૂછ્યું. ત્યારે અંહી તેનું ગાન સાંભળ્યા વિના તમને ચાલે છે ખરું ?" “નિરૂપાયે ચાલે છે.” જયદેવે તરતજ ઊત્તર આપો. “પણ ધારે કે મેનકા અંહી આવીને રહે અગર તો તમે તેને બેલાવીને અંહી રાખોતે ત . શેખ પૂરો થાય ખરે.” વસ્તુપાળે સલાહનાં રૂપમાં કહ્યું.

Page #98
90 , વિરશિરોમણી વસ્તુપાળ. જયદેવ વસ્તુપાળની વાતનો મર્મ હવે બરોબર સમજી ગયો. તેણે તેનાં મનથી નક્કી કર્યું કે મેનકાનાં આગમનની ગુપ્ત વાત ગમે તે રીતે વસ્તુપાળના જાણવામાં આવી છે અને તેથી જ તે ફરી ફરીને જુદા જુદા પ્રશ્ન પૂછે છે. પણ જયદેવ રાજની ખટપટમાં પડવાથી કાંઈક હિંમતવાન બન્યો હતો અને સામાની વાતને મર્મ જાણવામાં તથા તેને સચોટ જવાબ આપવામાં થોડે ઘણે કુશળ થયો હતો. તેણે વસ્તુપાળ તરફ ધ્યાનપૂર્વક જોઈને કહ્યું. “તમારું કહેવું ખરું છે; પરંતુ મને ધોળકાથી ખંભાત મેક્લીને મેનકાથી જૂદે તે તમે જ પાડયો છે અને હવે પાછા તેને અહીં લાવી રાખવાની સલાહ આપે છે, એ કેવી વાત?” પણ તમે અત્યારે જે હિંમત અને કૌશલ્યથી મારી સાથે વાત કરે છે, એ જે તમે મેનકાથી જુદા પડ્યા ન હોત અને રાજની એકરીમાં જોડાયા ન હોત, તે કરી શક્ત નહિ, એ તો તમે સમજી શકો છો, ને?” વસ્તુપાળે સામે પ્રશ્ન કર્યો. હા, એ હું સમજી શકું છું.” જયદેવે ડીવાર વિચાર કરીને જવાબ આપો. ત્યારે હવે તે તમે મેનકાના સહવાસમાં આવવાને ખુશી નહિ હે?” વસ્તુપાળે જયદેવને ઉત્તર સાંભળીને બીજો પ્રશ્ન કર્યો. નહિ જ.” જ્યદેવે વિચાર કર્યા વિના હિંમત અને રૂઆબથી જવાબ આપી દીધે; પરંતુ પછી તેને વિચાર થયો કે કેવળ ના પાડવામાં તેણે મેટી ભૂલ કરી છે. જયદેવમાં આટલી બધી હિંમત આવેલી જોઈને વસ્તુપાળને સહજ આશ્ચર્ય થયું અને તેના છેલ્લા ઉત્તરમાં સમાયેલી ધૃષ્ટતાને વિચાર કરતાં જરા દિલગીરી પણ થઈ. ક્ષણવાર વિચાર કરતો તે જેમને તેમ બેસી રહ્યો અને ત્યારબાદ આસન ઉપરથી ઉઠીને ખંડની બહાર આવ્યો. જયદેવે તેનું અનુકરણ કર્યું. થોડીવારમાં તેઓ બને ચાલતાં ચાલતાં બાગના એક એકાંત ભાગમાં આવી પહોંચ્યા. વસ્તુપાળે ત્યાં પડેલાં એક આસન ઉપર બેસીને જ્યદેવને કહ્યું. “જયદેવજી ! તમારે છેલ્લે ઉત્તર સાંભળીને હું ઘણે ખુશી થયો છું. પણ મારે તમને જે વાત કહેવાની છે, તે એજ છે કે ખંભાતના મુખ્ય અધિકારી કિંવા દુર્ગપાળનાં પદને તમારે પ્રાપ્ત કરવું હોય, તે ગાયનને બહુ શોખ રાખવાની અગત્ય નથી.” “તમારી સલાહ વ્યાજબી હશે.” જ્યદેવે કહ્યું. “પરંતુ ગાયન

Page #99
- હિંમતવાન જયદેવ. કળા શું એટલી બધી હલકી છે કે માણસની ઉન્નતિમાં એના શખથી વિશ્ન આવે છે ?" ગાયનકળા હલકી નથી, પરંતુ તેના ઉપરની મોહાંધતા હલકી છે -ખરાબ છે અને એવી મહાશ્વેતાથી માણસ આગળ વધી શકતા નથી.” વસ્તુપાળે સચોટ જવાબ આપ્યો અને તેથી જયદેવવિચારમાં પડી ગયે. આ વખતે પ્રતિહારી વસ્તુપાળ જ્યાં બેઠે હતો, ત્યાં આવી પહએ અને તેણે મહામાત્યને નમીને કહ્યું. “એક જુવાન આપની સન્મુખ . આવવાને ઇચ્છે છે.” “તેને અંહી મોકલ.” મહામાત્યે આજ્ઞા કરી. પ્રતિહારી નમીને ચાલ્યો ગયો એટલે જયદેવે કહ્યું. “ત્યારે મને હવે રજા છે” કેમ બેસે ને? જવાની ઉતાવળ છે ?' વસ્તુપાળે પૂછ્યું. - “ઉતાવળ તે ખાસ નથી; પરંતુ હવે હું જઈશ.” જયદેવે ઉત્તર આપતા કહ્યું. ભલે જાઓ; પરંતુ મારી છેલ્લી વાત ઉપર પૂરતું ધ્યાન - આપશે.” વસ્તુપાળે તેને જવાની રજા આપતાં ભારપૂર્વક કહ્યું. - જયદેવ જતો જતો ઉભો રહ્યો. તેણે વસ્તુપાળ તરફ ધ્યાનપૂર્વક જોયું અને ત્યારપછી કહ્યું. “તમારી વાત અને સલાહ મારા ધ્યાનમાં છે. હું એ બાબતમાં પૂરતો વિચાર કરીશ.” એટલું કહીને જયદેવ ચાલ્યો ગયો અને મહામાત્ય વસ્તુપાળને એક વારના મૂર્ખ, ભોળા અને બીકણુ જયદેવને સ્વાલ જવાબમાં આ હિંમતવાન બનેલ જોઈને સાનંદાશ્ચર્ય થયું. પ્રકરણ 13 મું. જીતેન્દ્રિય મહામાત્ય. જયદેવ ગયા પછી વસ્તુપાળ બાગમાં આસન ઉપર બેઠે બેઠે બની ગયેલા બનાવ વિષે વિચાર કરી રહ્યો હતો, એટલામાં એક જુવાન ત્યાં આવી પહોંચ્યો. તેણે મહામાત્યને નમન કર્યું અને આજ્ઞાની રાહ જોતા તેની સન્મુખ ઉભે રહ્યો. એ જુવાની અવસ્થા નાની જણાતી હતી, પરંતુ અવસ્થાના પ્રમા

Page #100
વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. ણમાં તેનું શરીર વધારે ધૂલ હતું. તેણે પહેરેલાં વસ્ત્રો ઉપરથી તે કઈ જાતિને હશે, એ પહેલી જ નજરે કળી શકાય તેવું નહોતું, પરંતુ ધ્યાનપૂર્વક જેનારને તે વણિક કેમનો હાય, એવું અનુમાન બાંધવાને કારણ મળતું હતું. વસ્તુપાળ તેને સંપૂર્ણ નિહાળી લઈને પૂછ્યું. “તમે જ મારી પાસે આવવાને ઈચ્છતા હતા કે ?" “જી, હા.” જુવાને જવાબ આપે. જુવાનના અવાજમાં સહજ કમળતા હતી. મહામાત્ય વિચારવા લાગે કે એ અવાજ સ્ત્રીને છે કે પુરૂષને ? તમે શું કારણથી મારી પાસે આવ્યા છે ?" ક્ષણવાર રહી વસ્તુપાળે પૂછયું. “મારે આપને વિનંતિ કરવાની છે અને તે માટે મારું આગમન થયું છે” એ યુવકે ઉત્તર આપે. વસ્તુપાળ મૌન રહ્યો એટલે યુવકે કહેવા માંડયું. “હું જાતે વણિક અને ધર્મે જૈન છું. મારાં માતાપિતા ગુજરી ગયાં છે અને મારે બીજું કઈ સગું કે સંબંધીજન નથી. તેમજ પેટનું ગુજરાન ચલાવવાને મારી પાસે કાંઈ સાધન નથી; હું નિરાધાર છું. કૃપા કરીને મને આશ્રય આપે. એ મારી વિનંતિ છે.” વસ્તુપાળ તેના બેલેબલ ઉપર વિચાર કરતો હતો. યુવકે પિતાનું બોલવું પુરૂં કર્યું કે તરતજ વસ્તુપાળે કહ્યું. “તમારી નિરાધાર સ્થિતિ જોઈને મને દયા આવે છે, પરંતુ તમારાં નિર્માલ્ય વચનો સાંભળીને હું દિલગીર થાઉં છું. વિશ કે પચીસ વર્ષને જુવાન માણસ નિરાધાર છું, એમ કહે એ શરમની વાત છે.” “આપને એમ લાગતું હશે.” યુવકે ગંભિરતાથી કહ્યું. “પણ મારા જેવા નિરાધાર માણસને આપના જેવા મોટા માણસનાં આશ્રય ની જરૂર છે. વૃક્ષ વિના વેલી ચડે છે ખરી ? " વસ્તુપાળે એ જુવાન તરફ તીણ નજરથી જોઈને કહ્યું. “તમારાં વચનો સ્ત્રીના મુખમાંથી નીકળતાં શેભે તેવાં છે. યુવાન વયના પુરૂષને બીજાના આધારની શી અગત્ય છે ? તેનું બાહુબળ એજ તેને આધાર છે. સ્ત્રીને બીજાના આધારની જરૂર ખરી; પણ શું તમે સ્ત્રી છે?” " એ યુવકનાં મુખ ઉપર વસ્તુપાળના છેવટના પ્રશ્નથી શરમની કિંચિત છાયા છવાઈ ગઈ તે તરતજ ગંભીર બની ગયે, પરંતુ એ વસ્તુપાળનાં ધ્યાન બહાર રહેતું.

Page #101
જીતેન્દ્રિય મહામાય. 3 “હું સ્ત્રી છું, એવું આપને જણાય છે ?" એ યુવકે પ્રશ્ન કર્યો. “તમારે વેશ પુરૂષને છે; તમારાં વચને સ્ત્રીનાં છે. " મહામાયે ઉત્તર આપ્યો. “આપને જણાતું હોય, તે ખરૂં. " યુવકે શાંતિથી કહીને પૂછ્યું. પણ આપ આપના એક જ્ઞાતિજનને આશ્રય આપવાને તૈયાર છો. જરૂર.” વસ્તુપાળે ઊત્તર આપ્યો. “પણ તમારે કેવા આશ્રય 'વા આધારની અગત્ય છે ?" મને આપની સેવામાં રાખો એટલે બસ.” યુવકે વસ્તુપાળ તરફ તીવ્ર દ્રષ્ટિથી જોઈને ઉત્તર આપ્યો. “મારી સેવાના ઘણું અર્થ થાય છે. તમે કેવા પ્રકારની સેવામાં રહેવા ઈચ્છો છો ?" વસ્તુપાળે તરતજ પૂછ્યું. યુવક વિચારમાં પડયો. મહામંત્રીનાં પ્રશ્નનો શે ઉત્તર આપવો, એ તેને તરતજ ચૂક્યું નહિ, કેટલીક વારસુધી વિચાર કરીને તેણે કહ્યું. “રાત્રિ અને દિવસ આપની પાસે રહેવું પડે, એવી સેવામાં રહેવાના મારી ઇચ્છા છે.” - વસ્તુપાળે એ યુવકના સામે ધ્યાનપૂર્વક જોઇને કહ્યું. “એવી સેવામાં હું કેઈને રાખતો નથી; રાત્રિ અને દિવસ ચોવીસે કલાક કાઈને નેકરીનાં બંધનમાં રાખવા, એ મને પસંદ નથી. ત્યારે માત્ર રાત્રિને માટે જ મને આપની ચાકરીમાં રાખે.” યુવકે ગંભીરતાથી કહ્યું. “રાત્રિને માટે મારી પોતાની નોકરીમાં હું કઈને રાખતો નથી. વસ્તુપાળે પણ તેવીજ ગંભીરતાથી કહ્યું. “પણ જો તમારે રાજની નોકરીમાં રહેવું હોય, તો તમને રાત્રિની નોકરી આપવામાં આવશે; આ નગરનાં રક્ષણને માટે રાખેલા સૈન્યમાં તમને દાખલ કરવામાં આવશે.” યુવક જરા વાર મુંઝાયે. તેણે હવે ચોક્કસ પ્રકારનો નિશ્ચય કરીને પૂછયું “હું નવયુવક છું, એના બદલે નવયુવતી હોઉં, તો આપ મને આપની દાસી તરીકે રાત્રિને માટે નોકરીમાં રાખો ખરા કે નહિ ?" યુવકનાં એ વિચિત્ર કથનથી વસ્તુપાળને આશ્ચર્ય થયું નહિ. તેણે સહસા કહ્યું. " પણ તમે કયાં નવયુવતી છે ? તમે તો ખાસા નવજુવાન પુરૂષ છે.” યુવકે વસ્તુપાળની નજર સાથે પિતાની નજર મેળવી એક ક્ષણ

Page #102
84 વિરશિરોમણ વસ્તુપાળવાર વિચાર કર્યો અને પછી માથેથી ફેંટાને અને શરીર ઉપરનાં પુરૂષનાં વસ્ત્રને દૂર ફેંકી દઈને પૂછયું. “હવે તે મને રાત્રિને માટે આપની સેવામાં રાખશે ને ?" પિતાની સન્મુખ નવયુવકને બદલે નવયુવતી ઉભેલી જોઈને વસ્તુપાળનાં મુખ ઉપર આશ્ચર્યની છટા જરાતરા દેખાણ અને વિલિન થઈ ગઈ. તેણે શાંતિથી પૂછ્યું. “મેનકા ! આ સાહસ અને પ્રપંચ શા માટે કરવાં પડયાં છે?” એ નવયુવક-નહિ એ નવયુવતી મેનકાજ હતી. તેણે સ્મિત કરીને ઉત્તર આપે. “આપના માટે જ.” “મારા માટે એની જરૂર નહતી.” વસ્તુપાળે પૂર્વવત શાંતિથી કહ્યું. આપને એમ લાગતું હશે; પરંતુ મારે તો એની જરૂર હતી અને તેથી મેં આ પ્રમાણે કર્યું છે. અવિનય માટે ક્ષમા આપશે.” મેનકાએ પણ શાંતિથી કહ્યું. પણ આ પ્રપંચ કરવાનું પ્રયોજન શું છે?” વસ્તુપાળે પ્રશ્ન કર્યો." “પ્રયજન ?" મેનકાએ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “આપના સહવાસમાં આવવાનાં અને આપની કૃપા મેળવવાના પ્રયજનને માટે મારે આ પ્રપંચ કરે પડે છે. કેટલા દિવસે થયા આપને મળવાનું અને મારું અંતઃકરણ આપની પાસે ખાલી કરવાને હું આતુર હતી. મારી એ આતુરતાનો આજ અંત આવ્યો છે. આજ મને મારું અંતઃકરણ ખાલી કરવા દો.” વસ્તુપાળ મૌન રહ્યો. તેણે મેનકાનું કથન માત્ર સાંભળ્યા કર્યું. મેનકાએ વસ્તુપાળનાં મુખ ઉપર પોતાની દ્રષ્ટિ એકાગ્ર કરીને કહ્યું " મંત્રીશ્વરાનેવાંનાં પાણી આજે મોભ ચડે છે. જે મેનકાએ પાટણના તથા ધોળકાના સરદાર, અધિકારીઓ, શ્રીમતિ અને અનેક સ્વરૂપવાન નવજુવાનો આગળ કદિપણુ નમતું આપ્યું નથી અને જયદેવ વિના બીજા કોઈને પિતાનાં રૂપ–લાવણ્યને ભોગી બનાવ્યો નથી, એ મેનકા આજે આપની પાસે નમતું આપે છે. આ પ્રશ્ન કરશે કે એમ કરવાનું શું કારણ છે ? એનું કારણ માત્ર એટલું જ છે કે આ માનિની મેનકા આપના પ્રેમની અભિલાષા રાખે છે. જે આપ એમ માનતા હે કે મેનકા આપને અધિકાર, આપની ધનાઢથતા, આપને વૈભવ, આપનાં રૂપ અને આપના ગુણને જોઇ આપના પ્રેમની અભિલાષા રાખે છે, તે એ માન્યતા ભૂલ

Page #103
જીતેન્દ્રિય મહામાય. ભરેલી કરશે. મેનકાએ આજપર્યત ઘણા અધિકારીઓની, ઘણા શ્રીમતેની ઘણા વૈભવી માણસોની, ઘણું કામદેવ સમાન યુવકની અને ઘણા ગુણુ પુરૂષોની દરકાર કરી નથી અને આજ તે આપની દરકાર કરતી સ્વયં આવી છે, એનું કારણ બીજું કાંઈ નહિ; પરંતુ આપનું વ્યક્તિત્ત્વજ છે. હું આપને આપનાં વ્યક્તિત્વને માટેજ ચાહું છું. મેનકાને પ્રેમી જે કેઈ હોય, તે તે અસાધારણ વ્યક્તિત્વવાળો ગુજરાતને મહામાત્ય વસ્તુપાળજ હોવો જોઈએ. આટલા માટે જ હું આપના પ્રેમની તૃષાતુર રહ્યા કરતી હતી અને મને લાગે છે કે મારી તૃષા આજે શાંત થશે. " મહામાત્ય વસ્તુપાળ મેનકાનું કથન સાંભળીને ક્ષણવાર મૈન રહ્યો. મેનકા તેને લેભાવવા આવી છે, એવું તે તરત જ કળી ગયા હતા અને તેથી તેને કેવી રીતે મહાત કરવી, એ વિષે વિચાર કરતો હતો. તેણે સંપૂર્ણ ગંભીરતાથી પૂછ્યું. " ત્યારે તેં જયદેવને તારે પ્રેમી શા માટે બનાવ્યો છે ?" એમ કરવામાં મારે હેતુ હતે.” મેનકાએ આંખોને તીક્ષણ બનાવીને કહ્યું. “તમે ગુજરાતના મહામંત્રી. તેને પ્રેમ છતવો, એ કાંઈ સરલ વાત નથી. જયદેવને મારે પ્રેમી બનાવવાથી તમારે પ્રેમ છતી શકાશે, એવી મારી માન્યતા હોવાથી જ મેં એ પ્રમાણે કર્યું છે.” તારી માન્યતાને સમજી શક્તો નથી. જરા સ્પષ્ટતાથી સમજાવ.” વસ્તુપાળે વાતને સ્પષ્ટ કરવાના હેતુથી કહ્યું. મંત્રીશ્વર! તમે એટલું સમજી શકતા નથી ? જે જયદેવને મારા પાશમાંથી મુક્ત કરવા હોય અને તમારી બહેન પદ્યાનું દુઃખ દૂર કરવું હોય, તો તમે મારા પ્રેમને સ્વીકાર કરે અને જો તમે મારે તિરસ્કાર કરશે, તે યાદ રાખજે કે જયદેવ અને પડ્યા કદિ પણ એક થઈ શકશે નહિ.” મેનકાએ વાતને મર્મ સ્પષ્ટ કરી દર્શાવ્યો. હું સમજે, મેનકા !”વસ્તુપાળે કપાળે હાથ ફેરવીને કહ્યું.. “મારે પ્રેમ મેળવવાની ખાતર તે જયદેવ જેવા મૂર્ખ જુવાનને તારા મેહમાં ફસાવ્યો છે ઠીક, પણ મેનકા ! એમ કરવાથી તે તારાં કૌશલ્ય. ઉપર પાણી ફરી વળ્યું છે. વસ્તુપાળ કદિ પણ પરસ્ત્રીના પ્રેમને સ્વીકાર * કરતા નથી, એ શું તારી સમજણમાં નથી ?" - “એ મારી સમજણમાં છે; પરંતુ હું પરસ્ત્રી નથી. હું તે કળા વતી ગણિકા છું અને ગમે તેની સાથે પ્રેમ જોડવાને સ્વતંત્ર છું. જે ઘડીએ તમે મારા પ્રેમને સ્વીકાર કરશો, તેજ ઘડીએ જયદેવ ઠ્ઠા થશે.

Page #104
વિરશિરોમણી વસ્તુપાળ અને તે સાથે તમારી બહેન પણ સુખી થશે.” મેનકાએ જાતિગત ગર્વથી કહ્યું. ગુણિકા તે પરસ્ત્રી કરતાં પણ વધારે ત્યાગ કરવા લાયક છે.” મહામાત્યે કહ્યું. " શાસ્ત્રકારો એમ કહે છે ખરા.” મેનકાએ જરા હસીને કહ્યું. પણ આ ગુણિકા બીજી ગુણિકાઓ જેવી નથી. તે જેને પિતાને પ્રેમ, અપે છે, તેને શુદ્ધ હૃદયથી ચાહે છે અને હું તમને ખાતરી આપું છું કે આજથી મારું તન મન, અને ધન તમારા અધિકારમાં છે. તમે આજ્ઞા કરશે તે અનેક માની પુરૂષોના ગર્વનું ખંડન કરનારી આ મેનકા તમારી દાસી થઈને પણ રહેવા તૈયાર છે.” “તું ગમે તેવી પણ આખરે ગુણિકા છું; ગુણિકાને વિશ્વાસ શે?” વસ્તુપાળે કહ્યું. “ત્યારે તમે મારી માગણીને તિરસ્કાર કરે છે ?" મેનકાએ ગંભીર બનીને પ્રશ્ન કર્યો. તિરસ્કાર નહિ પણ અસ્વીકાર.” વસ્તુપાળે ઉત્તર આપે. મેનકાએ કહ્યું. “મંત્રીશ્વર ! સાંભળ્યું છે કે તમે રસિક છે. પણ રસિક પુરૂષ તમારી જેમ આશાભરી લલનાને તિરસ્કાર કરે નહિ. જેનું મધુર હાસ્ય જેવાને, જેની પ્રેમભરી વાણી સાંભળવાનું અને જેનો કૃપાકટાક્ષ મેળવવાને અનેક પુરૂષો પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે, તે મેનકા તમારા પ્રેમની માગણું કરે છે અને પોતાનું સર્વસ્વ અર્પવા તૈયાર થઈ છે, ત્યારે તમે તેને અસ્વીકાર કરો છો, એ તમારી મોટી ભૂલ છે.” મહામાત્યે કહ્યું, “મેનકા ! મારી ભૂલ ક્યારે અને ક્યાં થાય છે. તે જોવાનું કામ મારૂ છે, તારું નહિ.” - “મંત્રીશ્વર ! તમને તમારાં બુદ્ધિચાતુર્યનું અભિમાન છે અને તેથીજ તમે એમ કહે છે; પરંતુ હું તમને સાફ સાફ કહું છું કે મારો તિરસ્કાર કરવામાં તમે કેવળ ભૂલ કરે છે. એક લલિત લલલાની પ્રેમમયી માગણીનો અસ્વીકાર કરવો, એ ભૂલ નહિ તે બીજું શું ! રાજકીય ખટપટમાં રચ્યા પચ્યા રહેવાથી તમારું હૃદય કઠિન બની ગયું જણાય છે; પરંતુ જરા વિચાર કરે અને હૃદયને કોમળ બનાવી તમારાં ચક્ષુને પાવન કરે. તમારી સન્મુખ સૈદની સજીવ પ્રતિમા મૃદુતાની ખાણ, લવશ્યને ભંડાર અને જગતની સર્વ સજીવ અજીવ વસ્તુઓમાં સર્વ એષ્ટ એવી લલના પિતાના પ્રાણને તમારા ચરણમાં ધરીને ઉભી છે. શું તમે તેને ઠોકર મારે છે; તેનો તિરસ્કાર કરે છે ! કહે, કહે કે

Page #105
જીતેન્દ્રિય મહામાય 7 મેનકા ! તને હું ચાહું છું.” એમ કહીને મેનકા વસ્તુપાળની પાસે ગઈ અને તેના ચરણ પાસે તેનું મસ્તક નમાવીને બેસી રહી. વસ્તુપાળે તેના ચરણોને લઈ લીધા. તે સહસા ઉભે થયે. મેનકા પણ ઉભી થઇ ગઇ! મને તેના મોહક સ્વરૂપને વધારે મોહક બનાવીને સામે ઉભા રહી. વસ્તુપાળને બદલે બીજે પુરૂષ આ સમયે હેત, તે તે જરૂર મહાત થયો હત; પરંતુ વસ્તુપાળ મહાત થાય એમ નહોતું. તેણે મેનકા તરફ તીર્ણ દૃષ્ટિથી જોયું. મેનકાથી વસ્તુપાળની દૃષ્ટિનું તેજ સહન થઈ શકયું નહિ. તે જરા પાછી હઠી અને ક્ષણવાર અવનત મુખે ઉભી રહી. થડીવાર પછી પોતાનાં બધાં બળને, બધી કળાને અને બધી હિંમતને એકત્ર કરીને મેનકાએ મુખને ઉન્નત કર્યું અને તે પછી તેણે નયનકટારીને સતેજ કરી શરીરમાં હાવભાવ અને મુખમાં સ્મિત હાસ્ય ભરીને વસ્તુપાળ ઉપર પ્રહારો કરવામાં કચાશ રાખી નહિ. પણ એ મૃદુ જણાતાં કાતીલ પ્રહારે સામે ઉભેલા વીર પુરૂષને કશી અસર કરી શક્યાં નહિ. ત્રિલોચનધારી શંકરની પેઠે વાર વસ્તુપાળ મોહિની સ્વરૂપ મેનકાની આગળ અચળ, અડગ અને દઢ ઉભા હતા. મેનકા તેનાં શુદ્ધ ચારિત્રનાં તેજને સહન કરવાને હવે અસમર્થ બની ગઈ. તેણે શરમથી પિતાના મુખને બે હાથવડે ઢાંકી દીધું અને તે હતાશ બનીને નીચે જમીન ઉપર બેસી ગઈ. વસ્તુપાળે મેનકાની સ્થિતિ જોઈને કહ્યું. “મેનકા ! તું તારા પ્રયત્નમાં નિષ્ફળ ગઈ છે. જ્યદેવની પેઠે મને પણ તારા પાશમાં ફસાવવનો તારે વિચાર હતાપણ તેમાં તને નિરાશા પ્રાપ્ત થઈ છે. તારું અભિમાન આજ નષ્ટ પામ્યું છે અને તેથી તને દુઃખ થતું હોય, તો એ સ્વાભાવિક છે. પણ એ નિરાશ થયેલી સુંદરી ! તું વિચાર કર; તારાં હૃદયમાં ઉંડી ઉતરીને તપાસ કરે અને તને માલુમ પડશે કે તારા પરાજ્યમાં પણ તારો વિજય સમાયેલું છે. આ સુંદર દેહકળી, આ મદભર નયને, આ અમૃત વર્ષાવતું હાસ્ય, આ મનોહારી અંગમરેડ અને આ મીઠી મેહક વાણી એનો ઉપયોગ શું જૂદા જૂદા પુરૂષોને મોહપાશમાં નાંખવાને માટે જ કરવાનો છે ? નહિ. એ બધાં સાધનોનો ઉપયોગ પુરૂષોને લલચાવવા માટે કરવાનો નથી, પરંતુ સમાજમાં તેની સુવાસ પ્રસરાવવાને માટે જ કરવાનો છે. તે કહે છે કે ગુણિકાનો આચાર ગમે તે પુરૂષની સાથે પ્રેમ જોડવાનો છે; પરંતુ તે તારી ભૂલ છે. ગુણિકાને

Page #106
વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. એ આચાર વિચ્છેદી હોઈ શકે નહિ. તેણે આજીવન એકજ પુરૂષને પિતાના સ્વામી તરીકે સ્વીકારવો જોઈએ. ગુણિકાને ધર્મ ગાયનકળાથી લોકોનાં મનને રંજન કરી પોતાનું ગુજરાન ચલાવવાને છે; પુરૂષોને મોહવશ કરી અને પિતાના પાશમાં ફસાવી તેમનું જીવન નષ્ટ કરવાનો નથી. મેનકા ! ભોળાં હૃદયના જયદેવને તારા પાશમાંથી મુક્ત કર અને તેનાં જીવનને સુધારવાની તક આપ. તેને તારા પાશમાં પકડી રાખવાથી એક આશાભરી બાળાનું જીવન નષ્ટ થાય છે; પડ્યા તેના સ્વામીના વિયોગથી અતિ પિડાય છે એને તું વિચાર કર અને જયદેવને છેડી. દે. માત્ર સંગીતકળાના સાધનથી લોકોને ખુશી કરી તારાં જીવનને સુધારી લે. એ સર્વાગ સુંદરી મેનકા ! ઉભી થા, નિરાશાને ત્યાગ કર અને તારાં ત્રીજીવનને સુધારવાને તત્પર થા. " વસ્તુપાળનાં આશ્વાસનજનક અને ઉપદેશ પૂર્ણ વચન સાંભળીને મેનકા ઉભી થઈ. તેની વિકારી આંખો હવે શાંત બની ગઈ હતી અને તેનાં આખા અંગ ઉપર ઉન્માદને બદલે ગંભીરતા છવાયેલી જોવામાં આવતી હતી. તેણે શાંત પણ મીઠા અવાજે કહ્યું. “મંત્રીશ્વર ! તમે આ ઉપદેશ મને પ્રથમથી જ કાં ન સંભળાવ્યો ? તમારો ઉપદેશ હવે મારા માટે રાંડયા પછીના ડહાપણુજે છે. જીવનની શરૂઆત અધમતાથી થયા પછી તેને ધર્મમાર્ગ ઉપર લાવવાનું કાર્ય બહુ કઠિન છે.” મેનકાના અવાજમાં હજી નિરાશા હતી. મનુષ્યને માટે કઠિન કાંઈ નથી. દઢનિશ્ચય અને પ્રબળ ઈચ્છાથી તે ધારે તે કરી શકે છે.” વસ્તુપાળે શાંતિથી કહ્યું. મેનકાએ કાતર મુખમુદ્રા અને ભાવપૂર્ણ આંખોથી વસ્તુપાળ તરફ જોયું અને પછી કહ્યું. “એ તે ઠીક, પણ તમે મારી એક વિનંતિને માન્ય રાખશે, તે જ હું મારા જીવનને સુધારી શકીશ હું ગુણિકાન બધા આચાર–નૃત્ય, સંગીત અને વિલાસ આ ક્ષણથીજ મૂકી ને વાને તૈયાર છું, પરંતુ એક શરતેજ અને તે શરત એ છે કે તમારે મને તમારી દાસી તરીકે રાખવી પડશે.” વસ્તુપાળે કહ્યું. “મેનકા ! તારાં જીવનને ઉન્નત બનાવવાને હું ઘણે ઈન્તજાર છું; પરંતુ તે તારી માગણીને કબુલ રાખીને તો નહિ જ. મારા માટે તારે કોઈ પણ પ્રકારની આશા રાખવાની નથી અને તેમ છતાં રાખીશ, તે તુ નિરાશજ થઈશ.” " ત્યારે તમારો છેવટ એજ ઉત્તર છે ?" મેનકાએ પૂછ્યું.

Page #107
જયંતસિંહની સલાહ. “જરૂર.” વસ્તુપાળે દઢતાથી ઉત્તર આપે. પણ એનું કારણ શું છે ? એક રૂપસુંદરી, લાવણ્યમયી અને મધુરી યુવતીના પ્રેમનો અરે તેની સેવાને અસ્વીકાર કરવાનું કારણ શું છે?” મેનકાએ ફરીથી પૂછ્યું. " કારણને તું જાણતી નથી, મેનકા !" વસ્તુપાળે સહજ હસીને ઉત્તર આપે કે “સિંહ કદાપિ પણ તૃણની ઈચ્છા કરતો નથી ?" મેનકા વસ્તુપાળને મહાત કરવાને આવી હતી, પરંતુ તેને મહાત કરવાને બદલે પોતેજ તેનાથી મહાત થઈ. તેણે વસ્તુપાળને ઉત્તર સાંભળીને ગાઢ નિશ્વાસ મૂકો અને દિલગીરી ભરેલા સ્વરથી પૂછ્યું. “ત્યારે હવે મારે શું કરવું ?" તારાં અમૂલ્ય અને પવિત્ર સ્ત્રીજીવનને સુધારવાનો પ્રયાસ કરે અને તારા જેવી અન્ય સ્ત્રીઓને પણ તેવો ઉપદેશ આપવો, એજ હવે તારે કરવાનું છે.” વસ્તુપાળે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. - મેનકા ક્ષણવાર મૌન ઉભી રહી. તેણે વસ્તુપાળ તરફ તીવ્ર નજર નાંખી. એ નજરમાં નિરાશા સ્પષ્ટ જણાતી હતી. પણ વસ્તુપાળની નજર જેવી ને તેવી સખ્ત હતી. તેમાં દયા હતી; પરંતુ વિકાર નહોતે. મદભરી માનિની મેનકાનાં માનનું આજે ખંડન થયું અને તે કેવળ હતાશ બની ગઈ હતી. થોડીવાર રહી મેનકા ત્યાંથી અવનત મુખે ધીરે ધીરે ચાલી ગઈ. જીતેન્દ્રિય મહામાત્યે મહાત બનેલી મેનકાની પીઠ તરફ નજર કરીને જરા હાસ્ય કર્યું. મેનકા દેખાતી બંધ થઈ એટલે તેણે પોતાનાં મનથી કહ્યું. “હવે પદ્મા સુખી થઈ શકશે ખરી.” પ્રકરણ 14 મું. જયંતસિંહની સલાહ. પાટણમાં મહાસામંત ત્રિભુવનપાળ સોલંકીના વાડામાં પાટણના સામતિની સભા આગળ એક વાર ભરાણી હતી. આ નવલકથાના પહેલા ભાગમાં એ હકીકત આવી ગયાનું વાચકે જાણે છે. એ સભાનું કામ સર્વાનુમતે પસાર થયું નહોતું અને સભા ભરનારને આશય પાર પડે નહોત; પરંતુ એ દિવસથી ત્રિભુવનપાળ અને તેના પક્ષના જયંતસિંહ, વીરસિંહ વગેરે સરદાર ધોળકાનાં રાજતંત્રને નાશ કરવા માટે અનેક

Page #108
14. વીરશિરામણી વસ્તુપાળ. કાવત્રાં કરી રહ્યાં હતાં. પાટણમાં મહારાજા ભીમદેવને મળી અને મહામંત્રી શ્રીધરને સમજાવી તથા ધોળકામાં મંત્રી નાગડ અને ચાહડને ઉશ્કેરીને તેઓએ કેટલેક અંશે ખટપટને જગાડી હતી અને છેવટ વારધવળના પાટવીકુમાર વીરમને કપટજાળમાં ફસાવીને રાજ્યસત્તાને પિતાના અધિકારમાં લેવાનો પ્રયાસ શરૂ કર્યો હતો. આ સમય દરમ્યાન વીરમ અને મધુરીને પ્રેમ-સહવાસ ચાલુ હતો અને તેથી વીર પાટણ અને ધોળકાની રાજખટપટને ભૂલી જઈ કેવળ એશ-આરામ ભોગવતોહતો. મધુરી અને સન્યાસીની સલાહથી તેણે જયંતસિંહને મળવાનું અને તેની સહાય મેળવવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો, એ વાચકેના જાણવામાં છે. મધુરીએ આજે વીરમના નિશ્ચયને અમલમાં મૂકવાની ગોઠવણ કરી હતી અને જયતસિંહને મળવાને માટે ત્રિભુવનપાળ સેલંકીના વાડાનું સ્થળ પસંદ કર્યું હતું. રાત્રિને વખત હતા. વાડીમાં સર્વત્ર અંધકાર વ્યાપી ગયું હતું અને આકાશમાં ચમકતા તારાઓ વિના પ્રકાશનું નામ કે નિશાન નહોતું, પણ કેટલાક રામય પછી વાડે મશાલનાં અજવાળાથી પ્રકાશિત બની ગયો. મશાલના પ્રકાશમાં આંબાના વૃક્ષ નીચે બે માણસો ઉભેલા જોવામાં આવતા હતા. તેમાં એક પુરૂષ હતા અને બીજી સ્ત્રી હતી. તેઓની અવસ્થા લગભગ સમાન હતી એટલે કે બન્ને જુવાન વયના હતા. વાચક મહાશયો આ સ્ત્રી પુરૂષને ઓળખતા હોવા જોઈએ. જુવાન પુરૂષ એ વીરમ હતા અને જુવાન સ્ત્રી એ મધુરી હતી. બન્ને પરસ્પર ધીમેથી વાર્તાલાપ કરતા હતા અને તેમનાથી કેટલેક દૂર બે મશાલચી મશાલ પકડી બેઠા હતા. જયંતસિંહને આવવાનો વખત હવે થઈ ગયું છે.” મધુરીએ કહ્યું. હા.” વીરમે કહ્યું અને પછી પૂછ્યું. “પણ તે તારે શો સગે થાય છે, તે તે તેં મને કહ્યું જ નહિ ?" મધુરી એ મનને શે ઉત્તર આપ એ વિષે જરા વિચારમાં પડી. પણ વિચાર કરતાં તેણે બહુ વાર લગાડી નહિ. તેણે ક્ષણવાર રહીને જ કહ્યું. “એ તે હું આપને કહેવાની જ હતી, પરંતુ અત્યારસુધી હું તે કેમ ભૂલી ગઈ, એ મને સમજાતું નથી.' “જેમ તું કહેવું ભૂલી ગઈ હતી, તેમ હું પૂછવું પણ ભૂલી ગયે હતા.” વીરમે સરલતાથી કહ્યું. આપનું કથન સત્ય છે.” મધુરીએ હસીને કહ્યું. " કઈ કઈ

Page #109
જયંતસિંહની સલાહ વાર જરૂરી વાત કહેવાનું કે પૂછવાનું ભૂલી જવાય છે અને મારા અને આપના ઉભયના સંબંધમાં આ વખતે એ પ્રમાણે બન્યું છે.” મધુરી મુખ્ય પ્રશ્નનો જવાબ આપવાને બદલે વાતને લંબાવ્યું જાય છે, એ સરલ હૃદયના વીરમથી સમજી શકાયું નહિ. તેણે પણ હસીને કહ્યું. “ભૂલ તો આપણું બન્નેની થઈ છે; પણ હવે એ સુધારી લેવાનું તારું કામ છે. " બરાબર છે અને હું થયેલી ભૂલને સુધારવાજ માગું છું.” મધુરીએ હજી પણ વાતને લબાવવાના ઉદ્દેશથી કહ્યું. “ત્યારે હવે એ ભૂલને સુધારવામાં શીવાર છે ?" વીરમે પ્રશ્ન કર્યો. વાર કાંઈજ નથી; માત્ર આપની આજ્ઞાની રાહ છે. " મધુરીએ કહ્યું. પણ આમા આગાને કયાં સ્વાલ છે?” વીરમે ભાર દઈને સ્વાલ કર્યો. ના, આજ્ઞાનો સ્વાલ તે આમાં નથી.” મધુરીએ ઉત્તર આપો. અને બળતી મશાલ તરફ જોઈને કહ્યું. “જયંતસિંહ આવતા જણાય છે પાટણની રાજગાદીને એકવાર પચાવી પાડનાર અને છેવટ રાજદ્રોહી બનીને દેશનિકાલ થયેલો સરદાર જયંતસિંહ સામેથી આવતો હતો. “હા; કોઈ આવે છે ખરું.” વીરમે એ બાજુએ જોઈને કહ્યું. “અને હું હવે જરા દૂર અંધારામાં જઈને ઉભી રહું છું.” એમ કહીને મધુરી ત્વરાથી ત્યાંથી ચાલી ગઈ અને પાસેનાં બી જ વૃક્ષની પાછળ જઇને ઉભી રહી. જયંતસિંહ નજીક આવ્યો અને વીરમની સન્મુખ ઉભે રહ્યો. વીરમ મૌન ઉભો હતો એટલે જયંતસિંહે કહ્યું. “વીરમકુમાર ! મને આવતાં જરા મોડું થયું ખરું. તમે કયારના આવીને ઉભા છે ? " વીરમે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. " ના; તમને મોડું થયું નથી; કારણ કે હું પણ હજી હમણાજ આવ્યો છું.” “ત્યારે તો ઠીક " જયંતસિંહે સંતોષ દર્શાવ્યો અને પછી કહ્યું. “તમે મને શા કારણથી મળવા માટે બોલાવ્યો છે, એ મધુરીનાં મુખેથી મેં સાંભળ્યું છે. હાલમાં ચાલતી રાજકીય ખટપટથી, તમારા પિતાએ કરેલાં અપમાનથી અને વસ્તુપાળ વગેરે મંત્રીઓની સત્તાથી કંટાળીને તમે મારી સલાહ અને સહાય લેવાને આવ્યા છે, એ માટે હું તમારો આભારી છું. સહાયની વાત હાલ બાજુ ઉપર રાખીએ; પરંતુ મારી સલાહ તમને રચશે ખરી ?"

Page #110
૧૦ર વિશિરોમણી વસ્તુપાળ, જયંતસિંહના છેલ્લા પ્રશ્નથી વીરમ વિચારમાં પડે. અને તે એથી વિચારમાં પડે, એ સ્વાભાવિક હતું. કારણ કે તે ભોળા હૃદયને હતો અને તેનામાં સારાસાર સમજવાની શક્તિ નહતી. કેટલાક સમય વિચાર કરીને તેણે પૂછ્યું. " આપણું મેળાપની શરૂઆતમાજ આ પ્રશ્ન પૂછવાની શી અગત્ય છે? મને તમારી સલાહ અને સહાયની જરૂર છે અને તે માટે જ મેં તમને લાવ્યા છે. એટલે પછી એવો પ્રશ્ન કરવાની અગત્ય હોય એમ હું માનતા નથી.” તમને એની અગત્ય લાગતી નહિ હોય; પરંતુ મને એની અગત્ય લાગે છે.” જયંતસિંહે દઢતાથી કહ્યું “તમે જાણતા હશે કે મહારાજા ભીમદેવ, તમારા દાદાજી લવણુપ્રસાદ અને તમારા પિતાજી વીરજવળ તથા ધોળકાના જેન મંત્રીએ વસ્તુપાળ તથા તેજપાળ વગેરે મને તેમને શત્ર ગણે છે. વળી મહારાજ ભીમદેવે મને રાજદ્રોહી ઠરાવીને દેશનિકાલની શિક્ષા પણ કરેલી છે. તમારા દાદા અને તમારા પિતાના જે રાજકીય વિચારે છે, તેથી મારા વિચારો ભિન્ન છે. પાટણની ચડતી અને ગુજરાતનાં ગૌરવને માટે હું જુદોજ મત બાંધીને બેઠો છું અને તેથીજ મારે તમને પૂછવું પડે છે કે મારી સલાહ તમને રૂચશે ખરી ?" જયંતસિંહનું સ્પષ્ટ કથન સાંભળીને વીરમ વધારે વિચારમાં પડે. શો ઉત્તર આપવો, તે એને સુવું નહિ. છેવટ તેણે સ્પષ્ટ ઊત્તર આપવાને બદલે સામે પ્રશ્ન કર્યો, પણ તમે કેવી સલાહ આપવાના છે કે તે મને રૂચશે નહિ ? મધુરી અને તેના ઓળખીતા સન્યાસીએ મને તમારી સલાહ અને સહાય લેવાની ભલામણ કરી છે, એથી મને જણાય છે કે તમારી સલાહ ગેરવ્યાજબી તો નહિ જ હેય.” જયંતસિંહે તરત જ કહ્યું. “મારી સલાહ વ્યાજબી હશે કે ગેરવ્યાજબી. એ સંબંધી તે તમારે જ વિચાર કરવાનો છે. પણ તમે મારા. પ્રશ્નને સ્પષ્ટ ઉત્તર આપવાને બદલે મને સામે પ્રશ્ન કરે છે, ત્યારે મારે તમને બધી વાત ખુલ્લા દિલથી જ કહેવી પડશે.” એટલું બોલીને જયંતસિંહે વીરમના સામે જોયું અને પછી કમરે લટકતી તલવારને ઠીક કરીને કહ્યું. “સાંભળો વીરમકુમાર ! મધુરી અને તેના ઓળખીતા સન્યાસીની ભલામણથી તમે મારી સલાહ અને સહાય લેવાને આવ્યા છો; પરંતુ મને લાગે છે કે તમને મારી સલાહ રચશે નહિ. હાલની રાજકીય ચળવળ સંબંધી મારા વિચારે. મારી કલ્પનાઓ અને મારે કાર્યક્રમ જુદા જ પ્રકારનાં છે. તમારા પિતાએ સ્થાપિત કરેલા ધોળકાનાં નવાં રાજ્યતંત્રના અસ્તિત્વને તે

Page #111
જયંતસિંહની સલાહ. 103 હું ઈચ્છતોજ નથી. અને પાટણની ગાદી ઉપર જૈન સાધુ જેવા કે બ્રાહ્મણ સન્યાસી જેવા વૃદ્ધ ભીમદેવને બદલે તમારા જેવા નવજુવાન વીરને બેઠેલા જેવાને ઈચ્છું છું. અને વસ્તુપાળ તથા તેજપાળ વગેરે જેવા અહિંસાધર્મને માનનારા જેન મંત્રીઓને તો દેશનિકાલજ કરવા જોઈએ, એવી મારી ઈચ્છા છે. વર્તમાન રાજકીય ખટપટના આ વિચારે છે અને એ જે તમને એ માન્ય હોય, તેજ તમને મારી સલાહ અનુકૂળ પડશે અને નહિ તે મારી સલાહ ગમે તેવી વ્યાજબી હશે; તે પણ તમને પ્રતિકૂલજ જશે.” વીરકુમાર જયંતસિંહનું ઉપરનું કથન એકધ્યાને સાંભળી રહ્યો હતો. તે પોતાનાં મનથી વિચાર કરતો હતો કે જયંતસિંહ જે બેલે છે તે અંતરથી બોલે છે કે માત્ર પિતાને આંજી નાખવાને માટે જ બેલે છે! ક્ષણવાર રહી તેણે કહ્યું. " ધારો કે તમારા વિચારે, તમારી કલ્પનાઓ અને તમારા આશયો મને માન્ય છે અને તે પ્રમાણે વર્તવાને હું તૈયાર છું; તે પછી હાલ તરત મારે શું કરવું જોઈએ ?" જયંતસિંહે તરતજ કહ્યું. “હું એમ ધારું છું, એ નકામું છે. તમે અંતઃકરણથી એમ માને છે કે નહિ તે નક્કી થવું જોઈએ.” “તે નક્કી જ છે.” વૃક્ષ પાછળથી મધુરીને અવાજ આવ્યું અને તે બન્ને નજીક આવીને ઊભી રહી. તેણે વીરમના સામે નેત્ર-કટાક્ષ કરીને જયંતસિંહને કહ્યું. “વીરમકુમારના વિચારો તમારા વિચારે જેવાજ છે. તે પણ ધોળકાના રાજ્યતંત્રની કે વસ્તુપાળ અને તેજપાળના મંત્રીપદની હયાતી ઈચ્છતા નથી.” જયંતસિંહે જરા પણ આશ્ચર્ય દર્શાવ્યા વિના મધુરીના સામે જોયું અને કહ્યું. મધુરી ! આ વાત એવી ગંભીર છે કે કુમારે પિતેજ પિતાની સંમતિ દર્શાવવી જોઈએ.” મધુરી વીરમની પાસે ગઈ અને જાદૂભય નયનેને નચાવી સ્મિત હાસ્યપૂર્વક પુછયું. “શું આપ સરદાર જયંતસિંહના વિચાર સાથે સંમત નથી ?" વીરમ બહાદૂર હતા, પરંતુ તેનામાં ઓજસ નહોતું. રૂપસુંદરી યુવતી આગળ મનને દઢ રાખવા જેટલી તાકાત તેનામાં નહોતી. તેણે યંત્રવત્ તરતજ ઉત્તર આપ્યો. “એમના વિચારે સાથે હું સંમત છું અને તે કહે એ પ્રમાણે વર્તવાને તૈયાર છું.”

Page #112
104 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. મધુરી અને જયંતસિંહે પરસ્પર હાસ્ય કર્યું, પરંતુ તે વીરમના જોવામાં આવ્યું નહિ. - “ત્યારે જુઓ, વીરમકુમાર!”જયંતસિંહે વીરમની સહજ નજીક આવીને કહ્યું. “તમે મારા મતની સાથે મળતા થાઓ છે એટલે તમારે અમારા કાર્યક્રમમાં જોડાવું પડશે, મહાસામંત ત્રિભુવનપાળ સોલંકીને તે તમે ઓળખતા હશે. અમે એની સરદારી નીચે સૈન્ય એકત્ર કરીએ છીએ અને બરાબર તિયારી થઈ રહ્યા બાદ અમે પ્રથમ પાટણની રાજ્યગાદી હસ્તગત કરવાને માગીએ છીએ. તમને અમારે આ કાર્યક્રમ અનુકૂળ છે?” વીરમ સાહસીક હત; પણ જયંતસિંહે કહેલ કાર્યક્રમ સાંભળીને હેબતાઈ ગયો. તે નીચે મુખે વિચાર કરતો ઉભો રહ્યો. મધુરી પાસેજ ઉભી હતી. તેણે વિરમની અદઢવૃત્તિ જોઈને મનમેહક અવાજથી પુછયું. “કેમ ઉત્તર આપતા નથી, રાજકુમાર શું આપને એ કાર્યક્રમ અનુકુળ પડે એમ નથી ?" મધુરીનાં વચનોથી વીરમમાં જીવન આવ્યું. તેણે તુરતજ ઉત્તર આપે. “મને એ કાર્યક્રમ અનુકૂળજ છે; પરંતુ હું વિચાર કરું છું કે પાટણની રાજગાદી આપણાથી હસ્તગત થઈ શકશે ખરી ? અને કદાચ થાય તે એમ કરવામાં આપણે શું રાજદ્રોહી થતાં નથી ?" A “રાજદ્રોહી?” જયંતસિંહે આશ્ચર્યથી કહ્યું. “રાજના દ્રોહ વિના સજકીય કોઈ કામ પાર પડતું નથી, એ શું તમે જાણતા નથી ? ચાવડા વંશના છેલ્લા રાજા સામંતસિંહ પાસેથી આપણું પુ. ર્વજ મૂળરાજ સોલંકીએ પાટણની રાજ્યગાદી પડાવી લીધી એ રાજદેહ નહિતે બીજું શું ? અને તમને ખરું કહું તે ત્રિભુવનપાળ સોલંકી મહારાજા ભીમદેવ પછી રાજ્યગાદીના ખરા હકદાર છે, તે છતાં તમારા પિતા વિરધવલને યુવરાજપદ અપાયું અને તેમણે ધોળકામાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપ્યું, એ પણ શું રાજદ્રોહ નથી કે એ તે રાજનાં કામ એમજ ચાલે છે. એ તે મારે એની તલવાર અને બળીઆના બે ભાગ, એજ રાજકીય ખટપટમાં ખરે ન્યાય છે, માટે તમારે અમારા કાર્ય ક્રમથી જરાપણુ ગભરાવાનું નથી. કારણ કે છેવટ એથી તમને જ લાભ થવાનો છે. અમે પાટણની રાજ્યગાદીને હસ્તગત કરી તમને જ તે ઉપર બેસારવા માગીએ છીએ; કારણ કે પાટણના પતિ થવાને તમે સર્વાશે યોગ્ય છે.” વીરમ જયંતસિંહનું કથન સાંભળીને કાંઈ બે નહિ. તેણે

Page #113
ત્રિભુવનપાળના આવાસમાં. 105 માત્ર એકવાર જયંતસિંહ તરફ અને એક વાર મધુરી તરફ જોયું અને ત્યારપછી તે ગંભીર વિચારમાં પડી ગયો. જયંતસિંહના મતની સાથે મળતા થવાથી કેવું પરિણામ આવશે, એ વિષે તે જુદી જુદી કલ્પના કરતો હતો, પરંતુ તેમાંથી કઈ કલ્પના ખરી પડશે, એ નક્કી કરવા જેટલી બુદ્ધિ તેનામાં નહોતી. તે શુરો અને સાહસીક હત; પરંતુ તેનું શૌર્ય અને સાહસ મધુરીની મોહજાળમાં સપડાવાથી ચાલ્યાં ગયાં હતાં અને તે કેવળ નિર્બળ અને પરાધિન બની ગયો હતો. " ત્યારે યુવરાજ ! " જયંતસિંહે આગળ ચલાવ્યું. “મારી સલાહ લેવાનો આપણું મેળાપને જે હેતુ હતો, તે પાર પડી ગયો છે; માટે તમારી ઈચ્છા હોય, તો આપણે મહાસામંતને મળવાને જઈએ કારણ કે એથી તમને ઘણું નવું જાણવાનું મળશે.” " જેવી તમારી ઈચ્છા.” વીરમે કહ્યું. ઠીક, ચાલે ત્યારે.” જયંતસિંહે કહ્યું. “તે ઘણું ભાગે તેમના આવાસમાંજ હશે.” એમ કહીને જયંતસિંહે ચાલવા માંડયું. મધુરીએ તેને અટકાવીને કહ્યું. “પણ ઊભા રહે. હું હવે શું કરું ? તમારી સાથે આવું કે મારા આવાસે જાઉં?” “અમારી સાથે આવવામાં કાંઈ હરકત નથી.” વીરમેજ ઉત્તર આપે. “યુવરાજની ઈછા તમને સાથે લેવાની છે, તે ચાલે. ત્યાં આવવામાં કાંઈ હરકત નથી, એ તેમનું કહેવું સત્ય છે” જયંતસિંહે મધુરીને ઉદ્દેશીને કહ્યું. તે પછી તેઓ ત્રણે મહાસામંતના આવાસ તરફ રવાના થયા. પ્રકરણ 15 મું. ત્રિભુવનપાળના આવાસમાં. વીરમ, જયંતસિંહ અને મધુરી ત્રણે થડા સમયમાં મહાસામંતના આવાસે આવી પહોંચ્યાં અને સીધાં બેઠકના ખંડ તરફ ચાલ્યાં ગયાં; કારણકે મહાસામંતના આવાસે જયંતસિંહને ગમે ત્યારે જવાની ક્ટ હતી. ખંડનાં દ્વાર પાસે પહોંચ્યાં પછી મધુરી બહાર જ ઉભી રહી અને

Page #114
106 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. વીરમ તથા જયંતસિંહ અંદર દાખલ થયા. મહાસામંત ત્રિભુવનપાળ એક આસન ઉપર વિચારગ્રસ્ત અવસ્થામાં બેઠેલા હતા. તેણે વીરમ તથા જયંતસિંહને ખંડમાં દાખલ થતાં જોઈને આસન ઉપરથી ઉડી આવકાર આપે. “પધારે, વિરમકુમાર!” ત્રિભુવનપાળે મુખ મલકાવીને કહ્યું. તમને જોઈને હું ઘણો ખુશી થયો છું. તમે અત્યારે રાતના સમયે કયાંથી આવી ચડયા ? વિરમ અને જયંતસિંહ યોગ્ય જગ્યાએ બેઠા અને પછી વીરમે ત્રિભુવનપાળને ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “સરદાર જયંતસિંહના કહેવાથી હું તમને મળવાને માટે આવ્યો છું. ઘણા દિવસ થયા તમને મળવાને માટે હું આતુર થઈ રહ્યો હતો, પરંતુ અવસર મળતો નહોતો. આજે અવસર મળતાં તેને સદુપયોગ કરી લીધું છે.” - “બહુ સારું.” ત્રિભુવનપાળે સંતોષ દર્શાવીને જયંતસિંહના સામે જોયું. બન્નેની ચાર આંખેએ ગુપ્ત સંકેત કરી લીધે એટલે તેણે કહ્યું. મેં સાંભળ્યું છે કે તમારા પિતા વીરધવલજીએ તમારું અપમાન કર્યું છે, એટલું જ નહિ પણ તમારા નાના બંધુ વીસલદેવને રાજ્યને ઉત્તરાધિકારી બનાવવા ઈચ્છે છે. આ વાત શું સત્ય છે?” ત્રિભુવનપાળના પ્રશ્નથી વીરમને આશ્ચર્ય થયું અને તેને શે ઉત્તર આપો, એ વિષે તે વિચાર કરવા લાગ્યો. એટલે જયંતસિંહે તેના સામે જોઈને તેના બદલે ઉત્તર આપે. “એ વાત કેટલે અંશે સત્ય છે, તે મારા જાણવામાં નથી, પરંતુ વીરમકુમારને એ વહેમ છે, એ હું જાણું છું અને કદાચ એ વહેમ ખરો પડે તો તે માટે શો ઉપાય કરવું ? એ બાબતમાં તેમણે મારી સલાહ પ્રમાણે વર્તવાનું નક્કી કર્યું છે.” “ત્યારે તમારાં કથન ઉપરથી મેં સાંભળેલી વાત કેટલેક દરજે સત્ય હોવાનું જણાય છે.” મહાસામંતે કહ્યું. “મને લાગે છે કે એ સંબંધમાં વસ્તુપાળનીજ બધી ખટખટ હોવી જોઈએ. કેમ, તમે શું ધારે છે, કુમાર !" વીરમનું અંતઃકરણ સાક્ષી પૂરતું હતું કે તે પોતે કરેળીઆની જાળમાં એક નાના જંતુની પેઠે સપડાતો જાય છે, પરંતુ તે જેમ વીર અને સાહસીક હતા, તેમ ભોળા હૃદયને હતો તથા જુવાન વયને લીધે તેને હિતાહિતનું જ્ઞાન નહોતું. વળી તેના ઉપર મધુરીને એ પ્રભાવ પડી ગયો હતો કે તે પોતાનું વ્યકિતત્વ ગુમાવી બેઠે હતો અને મધુરીના હાથમાં એક નિર્જીવ રમકડાં તૂટ્ય બની ગયો હતો. મોટા મોટા

Page #115
ત્રિભુવનપાળના આવાસમાં. 127 તપસ્વી, સંયમી અને વીર પુરુષો પણ રમણીના મોહમાં પડીને પાયમાલ બની ગયા છે; તે પછી સરલ હૃદયના અને કાચી ઉમ્મરના વીરમને શે દોષ દેવો ? તેણે ઉો વિચાર કરીને ઉત્તર આપે. “મને પણ એ બધી ખટપટ વસ્તુપાળની હોવાનું લાગે છે.” ત્રિભુવનપાળે જરા ટટ્ટાર બનીને કહ્યું. “હું જાણું છું કે હાલની રાજકીય ખટપટનું મૂળ વસ્તુપાળજ છે. મહારાજા ભીમદેવ, મહામંત્રી શ્રીધર, રાજચિંતાકારી લવણુપ્રસાદ અને તમારા પિતા વીરવળ વગેરેને પિતાની વાકપટુતાથી વશ કરી લઈને તેણે આખા ગુજરાતમાં અને દેશાવરમાં પોતાની કીર્તિ ફેલાવી દીધી છે અને મને ભય રહે છે કે જે તેનું શાસન આ પ્રમાણે ચાલશે તો તે બધાને મહાત કરીને પાટણની રાજ્યગાદીને પણ પચાવી પાડવાનું ચુકશે નહિ.” વિમલ, મુંજાલ અને ઉદયન જેવા મહાન મુત્સદ્દીઓને ટક્કર મારે એવા એ ભાઈઓ-વસ્તુપાળ અને તેજપાળ છે અને જે આપણે આમને આમ બેસી રહેશું તો આપણને સુતા મૂકીને તેઓ ગુજરાતના ધણી બની જશે, એ નિ:સંદેહ છે.” જયંતસિંહે મહાસામંતનાં કથનને અનુમોદન આપ્યું. ત્રિભુવનપાળ અને જયંતસિંહની વાત સાંભળીને સાહસી વીરમનો જુસ્સો ઉછળી આવ્યું હતે. તેની આંખોમાંથી અંગારા વર્ષના હતા. તેણે જેથી કહ્યું. “શું પૃથ્વી નક્ષત્રિય બની ગઈ છે કે અહિંસા ધર્મના પાળક અને મહેતાગીરી કરનાર શ્રાવકે ગુજરાતના ધણી બની જશે ?" બને રાજકારસ્થાનીઓએ વિચાર્યું કે વીરમના જુસ્સાને ઉત્તજીત કરવામાં પોતાનો લાભ સમાયેલ છે. જયંતસિંહે એથી બળતામાં ઘી હોમ્યું. " રાજકુમાર ! તમારા પિતા જેવા વીર પુરૂષ પણ એ ભાઈઓ આગળ લાચાર બની ગયા છે અને તેઓ જેમ નચાવે તેમ નાચે છે, એ તમે જાણતાં છતાં એ પ્રશ્ન શા માટે પૂછો છો ? જે પૃથ્વી નક્ષત્રિય બની ગઈ ન હોય, તો પાટણની રાજ્યસત્તા અને મહારાજા ભીમદેવ હયાત છતાં ધોળકામાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થપાય ખરૂં અને તેઓ મહામાત્ય અને સેનાપતિ બનીને ગુજરાતને કબજે કરી શકે ખરા કે ?" જયંતસિંહનું કથન કેવળ સત્ય છે, વીરમકુમાર !" ત્રિભુવનપાળે ઠંડા પેટે કહ્યું..

Page #116
108 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. પણ તમે આ અન્યાયને શામાટે ચલાવી લ્યો છે ? તેઓને મહાત કરવાને શામાટે કાંઈ પ્રયાસ કરતા નથી ? શું તમારા બાહુમાં તાકાત નથી ? તમારામાંથી ક્ષત્રિયને જુસ્સો ચાલ્યો ગયો છે?” વીરમે ઉપરા-ઉપરી પ્રશ્નો પૂછી નાંખ્યા અમારા બાહુમાં તાકાત તથા અમારામાં જુસે છે કે નહિ, તે વખત પરત્વે જણાશે; પરંતુ તમે વીરધવળના યુવરાજ થઈને આ બધું શી રીતે સહન કરી શકે છે ? શું તમે એ શ્રાવકોને મહાત કરવાને શકિતવાન નથી ?" ત્રિભુવનપાળે શાંતિથી સામો પ્રશ્ન કર્યો. "?" વીરમે કમરે લટકતી તલવારની મુઠ ઉપર પોતાનો હાથ મૂકીને કહ્યું. “હાલમાં ચાલતી રાજકીય ખટપટ અને અંધાધુંધીને નાશ કરવાને હું એક પગે તૈયાર છું, પરંતુ મારા પક્ષમાં ઉભું રહેનાર કોણ છે? હું ગુપચુપ બેસી રહ્યો છું અને શાંતિથી બધું જોયા કરું છું એનું કારણ પણ એજ છે. પણ સમય અને સંગ અનુકૂળ થતાં હું મારા મનનું ધાર્યું કરવાનું ચુકીશ નહિ.” તમારા પક્ષમાં ઉભા રહેવાને અને તમને સહાય કરવાને અમે તૈયાર છીએ પછી શું !" જયંતસિંહે ભાર દઈને કહ્યું. “તે હું તમારી સલાહ પ્રમાણે વર્તવાને તૈયાર જ છું.” વીરમે અભિમાનપૂર્વક કહ્યું. “અને તે તમારા મનનું ધાર્યું પાર પાડવામાં જરા પણ વિલંબ થશે નહિ.” ત્રિભુવનપાળે એમ કહીને પૂછ્યું. “તમે અમારી સલાહ પ્રમાણે વર્તવાને તૈયાર થયા છે; પરંતુ અમારા કાર્યક્રમ કે છે, એ તમે જાણો છો ?" હા, સરદાર જયંતસિંહે હમણુંજ મને એથી જાણ કર્યો છે.” વીરમે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “તમારા કાર્યક્રમનું પ્રથમ પગથીયું પાટણની રાજ્યગાદીને હસ્તગત કરવાનું છે, એ વાત સાચી છે ને? “હા, એ વાત સાચી છે.” ત્રિભુવનપાળે ઉત્તર આપે. “અને તે પછી અમે શું કરવાના છીએ, એ પણ તમે જાણતા જ હશો.” એ પણ હું જાણું છું કારણ કે મને સરદારે બધી વાત કહેલી છે.” વીરમે જરા દિલગીર થતાં કહ્યું. “ધોળકાનાં રાજ્યતંત્રને નાશ, એ તમારા કાર્યક્રમનું બીજું પગથીયું છે.” ત્રિભુવનપાળ વીરમની દિલગીરી કળી ગયો. તેણે સહજ હસીને કહ્યું. “બબર છે; પરંતુ એથી તમારે દિલગીર થવાનું કઈ કારણ

Page #117
ત્રિભુવનપાળના આવાસમાં. 109 નથી. કારણ કે પાટણની રાજ્યગાદી અમે તમને જ સોંપવા માગીએ છીએ.” " એ હકીકત પણ મેં એમને કહેલી છે.” જયંતસિંહે વીરમ સામે જોઈને કહ્યું. પણ તમારી અવસ્થા હજી કાચી છે, એટલે રાજ્યને કારભાર તમે ઉમ્મરલાયક થાઓ, ત્યાંસુધી મહાસામંત ચલાવશે.” વીરમે એકવાર ત્રિભુવનપાળ તરફ અને બીજી વાર જયંતસિંહ તરફ જોયું; પરંતુ તે ઉભય રાજ્યકારસ્થાનીઓનાં મુખ ઉપર કેવા ભાવો તરવરતા હતા, તે એ મૂર્ખ રાજકુમાર જાણી શકયો નહિ. તેના જાણવામાં હતું કે ત્રિભુવનપાળ અને જયંતસિંહ તેના પિતાના શત્રુઓ છે અને તેથી તે તેમનું કથન સાંભળીને અને તેમના વિચારે જાણુને શંકામાં પડી જતું હતું, પરંતુ તેને મધુરી ઉપર સંપૂર્ણ વિશ્વાસ હતે. મધુરી કદ પણ તેને અવળે માર્ગે લઈ જાય નહિ, એવી તેને ખાતરી હતી. પણ સરલ દિલને વીરમ જાણતો નહતો કે એવી ખાતરી થવાનું કારણ માત્ર તેને મધુરી ઉપરનો મોહજ હતો. તે મધુરી ઉપર એટલે બધે મોહાલ્વ બની ગયો હતો કે તેના કહેવા પ્રમાણે વર્તવામાં તે જરા પણ આનાકાની કરતો નહોતો વિદ્વાનોએ સ્ત્રીને અબળા કહી છે; પરંતુ અબળા ગણાતી સ્ત્રીનું કઈ કઈ વાર પુરૂષ ઉપર એવું પ્રાબલ્ય ચાલે છે કે જેના લીધે આ જગતમાં વારંવાર અવનવી ઘટનાઓ - બનવા પામે છે. સંસારમાં બનતી ઘણી ઘટનાઓની ઉત્પાદક સ્ત્રી જાતિ છે, એમ ઈતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે. વીરમને વિચારમાં પડેલો જોઈ ત્રિભુવનપાળે કહ્યું. “જયંતસિંહ! જે રાજકુમાર પોતેજ રાજ્યને બધો ભાર ઉપાડવાને તૈયાર હોય, તે મારે રાજ્યકારભારમાં વચ્ચે પડવાની જરૂર નથી; કારણ કે રાજ્યકારભારને બેજ ઉપાડે, એ કાંઈ સરલ વાત નથી.” " તમારું કહેવું ખરું છે " જયંતસિંહે કહ્યું. “પણ જ્યારે વીરમદેવ આપણી સલાહ અને સહાય લેવાને આવ્યા છે અને આપણુમાં વિશ્વાસ મૂકે છે, ત્યારે આપણે તેમને યોગ્ય માર્ગ દર્શાવે, એ આપણો ધર્મ છે. રાજકુમાર અલબત શુરવીર અને બુદ્ધિશાળી છે, પરંતુ હજી તે કાચી ઉમ્મરના છે અને તેથી તમારા જેવા અનુભવી, બાહસ અને મુત્સદ્દી પુરૂષની રાજ્યનો બોજો વહન કરવામાં ખાસ અગત્ય છે. કેમ, તમારું શું માનવું છે રાજકુમાર ?" આ દરમ્યાન વીરમ વિચારનિદ્રામાંથી જાગૃત થયા હતા. જયંત

Page #118
110 વીરશિરોમણું વસ્તુપાળ. સિંહે છેવટે પૂછેલા પ્રશ્નનો ઉત્તર આપતાં તેણે કહ્યું. “મારું માનવું પણ તમારા જેવું જ છે. રાજ્યનાં અટપટાં કામમાં મારે તમારા તથા મહાસામંતના સહકારની ખાસ જરૂર પડશે.” ત્રિભુવનપાળ અને જયંતસિંહનાં મુખ ઉપર આનંદની છાયા ફેલાઈ ગઈ; પરંતુ વીરમ તેને મર્મ સમજી શક્યું નહિ. તે તે અત્યારના પ્રસંગ વિષે જૂદા જૂદા તરગે મનમાં રચતે મૌન બેસી રહ્યો. જયંતસિંહે આસન ઉપરથી ઉઠીને વીરમને ઉદ્દેશીને કહ્યું “ત્યારે રાજકુમાર ! હવે આપણે મહાસામંતની રજા લઈએ તે કેમ ?" " ભલે, જેવી તમારી મરજી.” વીરમે તેના મતને અનુમોદન આપતાં તથા આસન ઉપરથી ઉઠતાં જવાબ આપ્યો. મહાસામત ત્રિભુવનપાળની રજા લઈ તેઓ બન્ને આસન ઉપરથી ઉઠીને ચાલતા થયા. આગળ વીરમ અને પાછળ જયંતસિંહ એ પ્રમાણે ચાલતા તેઓ ખંડમાં પ્રવેશદ્વાર પાસે આવી પહોંચ્યા. પણ દ્વારમાંથી બહાર નીકળતાંજ તેઓ એકદમ સ્થંભી ગયા. કેમ જાણે તેઓના પગ કેઈએ બાંધી લીધા હેય નહિ ? આમ બનવાનું કારણ પ્રવેશદ્વારમાં એક પ્રચંડકાય પુરૂષ ઉભેલ હતો એ હતું અને તેને જેવાથીજ તેઓ આશ્ચર્ય પામી ગયા હતા. તે પુરૂષ વાઘેલાઓને સરદાર અને પાટણને રાજચિંતાકારી અમાત્ય લવણપ્રસાદ હતા. લવણપ્રસાદે વીરમ તરફ દયાભરી અને જયંતસિંહ તરફ કરડી નજરે જઈને કહ્યું. “તમે ત્રણે શી મસલત ચલાવતા હતા?રાજ્યગાદીને હસ્તગત કરવાને તમારો વિચાર અયોગ્ય તો નથી " છેવટનું માર્મિક વચન સાંભળીને જયંતસિંહ તરતજ સમજી ગયે કે લવણુપ્રસાદ દ્વારમાં ઉભા રહીને બધી વાત સાંભળી લીધી છે અને તેથી તેનાં મુખ ઉપર અને આંખમાં ક્રોધનાં ચિહે તરી આવ્યાં; પણ વીરમનાં મોતી મરી ગયાં હતાં. તે તેના દાદાને સામે ઉભેલા જોઈને ગભરાઈ ગયે હતે. ચોરી કરતાં ચાર ચોરીના માલ સાથે પકડાય અને તેની તે વખતે જેવી દશા થાય, તેવી દશા અત્યારે વીરમની થઈ હતી. પણ જયંતસિંહ લવણપ્રસાદથી ડરે એમ નહોતે. તેણે બેદરકારીથી કહ્યું, “તમારા પૌત્રને જ પૂછો કે અમે શી મસલત ચલાવતા હતા? રાજચિંતાકારીનું પદ તમે ધરાવો છે, એટલે રાજ્યની ચિંતા માત્ર તમને જ હશે, એમ ધારશો નહિ. અમે પણ રાજની ચિંતા રાખીએ છીએ ખરા.”

Page #119
ત્રિભુવનપાળના આવાસમાં. 111 તમે ?લવણપ્રસાદની આંખો ફાટી અને તેણે કહ્યું. “રાજકીય કારણે દેશદ્રોહી કરીને દેશનિકાલ થયેલે માણસ શું રાજ્યની ચિંતા રાખે છે ? તદન અસત્ય. તમારા સ્વાર્થની ચિંતા રાખતા હે તે એ વાત સત્ય છે.” આ વાર્તાલાપ સાંભળીને ત્રિભુવનપાળ ત્યાં આવી પહોંચે. પરંતુ સામે લવણપ્રસાદને ઉભેલ જોઈને જરા દૂર ખસીને ઉભો રહ્યો. “શામાટે દૂર ખસો છો ? અહીં ઉભા રહે.” જયંતસિંહે આજ્ઞાસૂચક અવાજથી ત્રિભુવનપાળને કહ્યું અને પછી લવણુપ્રસાદને ઉદ્દેશી ઉત્તર આપ્યો. “સ્વાર્થની ચિંતા તમે રાખો છે; અમે નહિ. અમારે પાટણની ઉન્નતિ કરવા અને ખરા હક્કદાર પુરૂષને હક જાળવવા સિવાય બીજી શી ચિંતા કરવાની છે ? અને તમારે તો ધોળકાના રાજ્યત ત્રને સુરક્ષિત રાખવાની સાથે પાટણની રાજ્યગાદીને પચાવી પાડવા માટે પણ ચિંતા કરવી પડે છે. સમજ્યાને ?" પાટણની ઉન્નતિ કરવા અને હકદાર પુરૂષનો હક જાળવવાના બહાનાં નીચે તમે તમારા સ્વાર્થને પોષો છે, એ કેઈથી અજાણ્યું નથી. મહારાજાની ગેરહાજરીને લાભ લઈ તથા પિતાના સ્વામી તરફ વિશ્વાસઘાતક બની તમે પાટણની રાજ્યગાદીને હસ્તગત કરવાને જે ઉપાય અજમાવ્યો હતો, તે કેઈથી અજાણ્યો નથી. સરદાર જયંતસિંહ ! તમે દેશદ્રોહી અને દેશનિકાલ થયેલા છે, તે છતાં ખુદ પાટણમાં અને ધોળકામાં જે ખટપટ કરી રહ્યા છે, એ મહારાજાની જાણમાં છે, પરંતુ ખાસ દયાની ખાતર તેઓ તમને પકડીને પરહેજ કરતા નથી, પણ તમે મહારાજાની એ દયાને દુરૂપયોગ કરે છે. મહાસામંત ત્રિભુવનપાળને પક્ષમાં રાખી તમે નવાં નવાં કાવત્રાં રચે છે, એ તો ઠીક; પરંતુ વીરમદેવને એક અજાણું સ્ત્રીના મેહમાં ફસાવીને જે ખટપટ આદરી છે, તે ચલાવી લઈ શકાય તેમ નથી. એ માટે તમને અવશ્ય શિક્ષા કરવી પડશે.” લવણપ્રસાદે સંપૂર્ણ ગંભીરતાથી કહ્યું. મને શિક્ષા કરનાર આ જગત ઉપર તે કઈ નથી.” જયંતસિંહે સહજ મશ્કરીની ઢબે તલવારની મુઠ પકડીને કહ્યું. એ હું તમને થોડા સમયમાં બતાવી આપીશ કે તમને શિક્ષા કરનાર આ જગત ઉપર કઈ છે કે નહિ. " લવણુપ્રસાદે એમ કહીને વીરમના સામે જોયું. વીરમ અવનત મુખે મૌન ઉભે હતો. તે માત્ર બન્નેને વિવાદ ગભરાટથી સાંભળી રહ્યો હતો.

Page #120
112 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. | લવણપ્રસાદે ત્રિભુવનપાળ તરફ જઈને કહેવા માંડયું. મહાસામંત ! જયંતસિંહ જેવા સ્વામીદ્રોહી સરદારના પક્ષમાં રહીને કાવત્રાબાજ તરીકે ગણાવું, એ તમને યોગ્ય નથી. તમે પોતે કોણ છે ? મહારાજા અને તમારી વચ્ચે શું સંબંધ છે? તમે કયા પદ ઉપર છે અને તમારૂં કર્તવ્યું શું છે ? એ બધી બાબતોને વિચાર કરે તે તમારે નક્કી જયંતસિંહના પક્ષમાં રહેતાં શરમાવું જોઈએ.” - ત્રિભુવનપાળ લવણપ્રસાદનું કથન સાંભળીને મૌન રહ્યો. તેણે તેને ઉત્તર આપવાનું પસંદ કર્યું નહિ. પણ જયંતસિંહથી બોલ્યા સિવાય રહી શકાયું નહિ. તેણે લવણપ્રસાદને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “તમે મહાસામંતને સલાહ આપવાને હિંમત કરે છે; પરંતુ પ્રથમ તે હું એ પૂછવા માગું છું કે તમને અહીં કોણે બોલાવ્યા છે અને અમારા આ ખાનગી ખંડમાં કેની રજાથી આવ્યા છે?” વીરમ હજી પણ મૌનજ ઉભો હતો. લવણુપ્રસાદે તેના સામે એકવાર નજર નાંખીને જયંતસિંહને ઉત્તર આપતાં કહ્યું-“જયંતસિંહ! સ્વામીદ્રોહી, વિશ્વાસઘાતી અને રાજની સેવામાંથી બાતલ થયેલા માણસને એ પ્રશ્ન પૂછવાને અધિકાર નથી.” “ત્યારે પાટણની રાજ્યસત્તાને છિન્નભિન્ન કરીને ધોળકાનું નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપનાર સ્વાર્થી માણસને પ્રશ્ન પૂછવાન અને સલાહ આપવાને અધિકાર છે શું?"જયંતસિંહે જુસ્સાથી પૂછયું. જયંતસિંહને સ્વાલ સાંભળીને લવણુપ્રસાદનાં મુખ ઉપર ગંભીરતા છવાઈ ગઈ. તેણે કેવળ શાંતિથી કહ્યું. " જયંતસિંહ! મને કે અને કેટલે અધિકાર છે, એ જણાવવાની અગત્ય નથી. મારે તમને જે કાંઈ જણાવવાનું છે, તે એટલું જ છે કે આ ભેળા મનના રાજકુમારને એક અજાણું સ્ત્રીના મેહમાં પાડી તમે જે કાવવું કરવા ધાર્યું છે, તેમાં તમે ફતેહમંદ થશો નહિ, એ ચોક્કસ યાદ રાખજે. મહારાજા ભીમદેવને નિર્બળ ધારી પાટણની રાજ્યગાદીને હસ્તગત કરવાને તમે પ્રપંચ કરી રહ્યા છે, એ મારા જાણવામાં આવેલ છે અને હું તમને પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક કહ્યું છે કે તમારા પ્રપંચને જ્યાં સુધી મારા દેહમાં પ્રાણ છે, ત્યાં સુધી ફાવવા દઈશ નહિ. હું ધારું તો જયંતસિંહ ! તમને આજ ઘડીએ પકડીને મહારાજા પાસે લઈ જઈ શકું તેમ છું; પરંતુ હું તેમ કરવાને ઇચ્છતો નથી અને તેનું કારણ મારી તમારા પ્રત્યેની લાગણી છે. તમે શરવીર અને બાહોશ છે અને તેથી જો તમે કાવત્રાં કરવાનું મૂકી દો અને રાજની સેવા કરવાનું સ્વીકારે, તે તમે આપણી જન્મભૂમિની

Page #121
ત્રિભુવનપાળના આવાસમાં. 163 ઉન્નતિ કરવાની સાથે મહત કીતિને પ્રાપ્ત કરી શકે. અને મહાસામંત ત્રિભુવનપાળ ! રાજના સેવક અને સ્થંભ બનીને તમે કાવત્રાં કરવામાં સામેલ રહે છે, એ તમને શોભતું નથી. હું જાણું છું કે પાટણની રાજ્યગાદીને ઉત્તરાધિકાર નહિ મળવાથીજ તમે કાવત્રાંબાજોને ઉત્તેજન આપે છે; પરંતુ જે બનવાનું હતું, તે બની ગયું છે એટલે જે તમે એ બધી ખટપટ છેડીને રાજ્યસતા તરફ એકનિષ્ટ રહેવાનું વચન આપે, તે તમને સંપૂર્ણ સંતોષ થાય એવી ગોઠવણ કરી આપવાને હું બંધાઉં છું. બેલે, તમારે શું વિચાર છે ?" એટલે તમારું કહેવું એવું છે કે અમારે તમારી-વાઘેલાઓની સેવાને સ્વીકાર કરે, ખરું ને ?" જયંતસિંહે ભારપૂર્વક સ્વાલ કર્યો. વાઘેલા પણ સોલંકીજ છે, એ તમે કેમ ભૂલી જાઓ છો?” લવણુપ્રસાદે સામે પ્રશ્ન કર્યો. એ ખરું, પરંતુ પાટણની રાજગાદીના ઉત્તરાધિકારી તે નહિ જ.” ત્રિભુવનપાળે કહ્યું. પણ હવે એ સંબંધમાં વાદવિવાદ કરવામાં તમને કે અમને લાભ નથી. મહારાજા ભીમદેવે વીરધવળને પિતાને યુવરાજ બનાવીને એ પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરી નાંખ્યું છે એટલે તમે જે ખરેખરા સ્વામીભક્ત હે, તે તમારે તેમની ઈચ્છાને માન આપવું જોઈએ.” લવણુપ્રસાદે પૂર્વવત શાંતિથી કહ્યું. અમે એવી અયોગ્ય ઈચ્છાને માન આપવાને તૈયાર નથી.” જયંતસિંહે ઉતાવળથી કહ્યું. તો અંદરોઅંદરની લડાઈથી પાટણ પાયમાલ થશે.” લવણપ્રસાદે ગંભીરતાથી કહ્યું. એ વાત ઈશ્વરાધિન છે.” જયંતસિંહ બેલવા જતો હતો, તેને અટકાવીને મહાસામતે પણ ગંભીરતાથી કહ્યું. “હા, માણસને જ્યારે પોતાનાં મનનું ધાર્યું કરવું હોય છે અને સામા માણસની સલાહને માન્ય રાખવી હોતી નથી, ત્યારે બધી વાત ઇશ્વરના આધારે મૂકી દેવાની કળાને તે સારી રીતે ઉપયોગ કરે છે.” એ પ્રમાણે કહીને લવણુપ્રસાદ ખંડનાં દ્વારમાંથી બહાર નીકળ્યો અને વીરમને નેત્રસ કેતથી પોતાની પાછળ આવવાની આજ્ઞા કરી. - વીરમે ખંડમાંથી બહાર નીકળતાં આમતેમ જોયું; પરંતુ મધુરી જોવામાં આવી નહિ. તે અનેક પ્રકારની કલ્પનાઓ કરતે કરતા તેના

Page #122
114 વીરશિરામણી વસ્તુપાળ. દાદાની પાછળ ઘસડાતે ગયો. અને જયંતસિંહ તથા ત્રિભુવનપાળ લવણુપ્રસાદ ગયા પછી પુનઃ આસન ઉપર જઇને બેઠા અને બની ગયેલી ઘટના વિષે ચર્ચા કરવા લાગ્યા. જયંતસિંહ બેદરકાર માણસ હતો એટલે લવણપ્રસાદનાં અચાનક આગમનથી તેને બહુ અસર થઈ નહેતી; પરતુ ત્રિભુવનપાળ એકંદર રીતે ભેળો હોવાથી તેને બહુ અસર થઈ હતી અને તેથી તે મુંઝાઈ ગયા હતા. જયંતસિંહ તેને આશ્વાસન આપતે હતે. પ્રકરણ 16 મુ. સરેવરના ઘાટ ઉપર, સંધ્યાનો સમય હતો. પશ્ચિમાકાશમાં સૂર્યનારાયણ લાલ રંગે રંગાઈને જગતનું દૃષ્ય જેવાને ઘડીભર અટક્યા હતા. બીજી બાજુ નિશાદેવી જગત ઉપર પોતાનું સ્વામીત્વ જમાવવાને તલપી રહી હતી. પક્ષીઓ અંધકારના ભયથી માળામાં ભરાઈ જવાની તૈયારીમાં પડયા હતા અને કામ ઉપર ગયેલાં ખેડુત-સ્ત્રીપુરૂષો પોતાના પશુઓની સાથે નગર ભણી વળી રહ્યાં હતાં. આ વખતે ધોળકાના મલ્હાર (મલાવ) સરોવરના દૂરના ઘાટે બે પુરૂષો ઉભા હતા અને પરસ્પર વાર્તાલાપ કરી રહ્યા હતા. તેમાંનાં એક પુરૂષે સરેવરમાં પડતાં સૂર્યનાં રક્તવર્ણીય પ્રતિબિંબને જોઈને બીજાને સંબોધીને કહ્યું “નાગડ મહેતા ! ખંભાતથી સમાચાર આવ્યા છે કે શખ સાથેના યુદ્ધમાં વિજય તે મળ્યો છે, પરંતુ ચાચિંગ મહેતા અને સરદાર ત્રિભુવનપાળનું મૃત્યુ થયું છે. આ જોતાં તે એ વિજય ઘણે આકરે ગણું શકાય.” બીજો પુરૂષ જે મંત્રી નાગડ હતું, તેણે કહ્યું. “હા, હજી એવા બીજા અનેક ભોગ આપીને વિજય મેળવવા પડશે અને ત્યારે જ ધોળકાનું રાજ્યતંત્ર સુરક્ષિત બની શકશે. નવું રાજયતંત્ર સ્થાપન કરવું અને તેને સુરક્ષિત રાખવું, એ કાંઈ સહેલી વાત નથી.” બરાબર છે.” પહેલા પુરૂષે કહ્યું. “પણ મને લાગે છે કે હવે આપણે કોઈની સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવું પડશે નહિ; કેમ ખરું કે નહિ ?" “ચાહડ મહેતા ! " નાગડે પહેલા પુરૂષને તેના નામથી સંબે

Page #123
સરોવરના ઘાટ ઉપર. 135 ધીને કહ્યું. “એવું માનવામાં તમારી મોટી ભૂલ થાય છે. હજી આપણે ઘણા બળવાન રાજાઓની સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવું પડશે; એટલું જ નહિ પણ તે સાથે અંદરોઅંદરની તકરારનાં સમાધાન માટે પણ કદાચ લડવું પડશે. " અંદરોઅંદરની તકરારને માટે આપણે કદાચ તલવાર ખેંચવી પડે, એ તમારું કથન ખરું છેપરંતુ બીજા બળવાન રાજાઓની સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવાની તમે જે વાત કરે છે, તે મારા સમજવામાં આવતી નથી. એવા બીજા કયા બળવાન રાજાઓ છે કે જે આપણું સામે માથું ઉચકી શકે ? " ચાહો નાગડની એક વાતને સ્વીકાર કરીને બીજી વાતના ખુલાસા માટે પ્રશ્ન કર્યો. નાગડ ચાહડને પ્રશ્ન સાંભળીને હસ્ય. સાંજના આછા પ્રકાશમાં ચાહડે તે જોયું; પરંતુ તે કાંઈ બોલ્યો નહિ. નાગડે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “ચાહડ મહેતા ! રાજના મંત્રી અને રાજાના ખાસ કૃપાપાત્ર માણસ થઇને તમે મને આ પ્રશ્ન પૂછો છો, એ મેટા આશ્ચર્યની વાત છે! સૌરાષ્ટ્ર, ભદ્રેશ્વર, ભરૂચ અને ખંભાતના નાના રાજાઓને આપણે હરાવ્યા, એથી શું તમે એમ માને છે કે હવે બીજા મોટા રાજાઓની સાથે આપણે વિગ્રહ માંડ નહિ પડે ?" “ના, એમ તે નહિ; પરંતુ હું એટલું જ જાણવા માગું છું કે એવા મોટા રાજાઓ ક્યા છે કે જેની સાથે આપણે લડાઈ કરવી પડશે ?" ચાહડે આતુરતા પૂર્વક પૂછયું. “એક તે દક્ષિણને યાદવ રાજા સિંઘણુ અને બીજે દિહીને મુસલમાન બાદશાહ” નાગડે તરત જ ઉત્તર અ . “સિંઘણુ શું એટલે બધે બળવાન છે કે તે ગુજરાત ઉપર ચડી આવવાનું સાહસ કરે અને આપણે તેને મહાત કરી શકીએ નહિ ?" ચાહડે પુનઃ આતુરતાથી પૂછ્યું. નાગડે જવાબ આપવાને બદલે સામે પ્રશ્ન કર્યો. “શું તમે સિંઘણનાં બળ અને શૌર્ય વિષે કાંઈ સાંભળ્યું નથી? તેણે છત્રીસગઢ પ્રાંતના અધિપતિને, ત્રિપુર, ધાર, માળવા, મથુરા, કાશી ઈત્યાદિના રાજાઓને અને લક્ષ્મીધર તથા બલ્લાળ જેવા મહારથી નૃપતિઓને હરાવીને તેમના ઉપર વિજય મેળવ્યું છે, એ શું તમારા જાણવામાં આવ્યું નથી ? સિંઘણ પિત, તેના સામતે અને તેની સેના શુરવીર, બળવાન અને યુદ્ધકળા વિશારદ છે અને તેથી જે તે ગુજરાત ઉપર ચડી આવે, તે તેને મહાત કરવાનું કાર્ય આપણને ઘણુંજ કઠિન થઈ પડે તેમ છે. "

Page #124
116 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. સિંધણ વિષે મેં ઘણું સાંભળ્યું છે અને દિલ્હીના મુસલમાનોને ભય રાખવાનું આપણને કારણ છે; પરંતુ તેઓ આપણું ઉપર ચડી આવે, એ સંભવ મને લાગતું નથી; કારણ કે આપણી સેના, આપણું સામતિ અને આપણું મંત્રીઓનાં બળ, સાહસ અને બુદ્ધિને તેઓ સારી રીતે જાણતા હોવા જોઈએ, એવી મારી માન્યતા છે.” " આપણી સેના અને આપણું સામેની વાત બાજુ ઉપર રાખીએ; પરંતુ આપણું મંત્રીઓનાં બળ, સાહસ અને બુદ્ધિની તે કાંઈ સીમા નથી!” નાગડે મશ્કરીની ઢબથી કહ્યું “દેવગિરિને સિંધણ અને દિલ્હીને બાદશાહ સારી રીતે જાણે છે કે ગુજરાતમાં અહિંસાધર્મના ઉપાસક અને વિતરાગના ભક્ત શ્રાવક મંત્રીઓ છે અને તેમની બુદ્ધિએ ચાલતા આપણા રાજાને મહાત કરવાનું કામ કઠિન છે કે સરલ છે.’ નાગડ મહેતા! તમારાં કથન ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે તમે શ્રાવક મંત્રીઓને તદ્દન નિર્માલ્ય ગણી કાઢે છે. " ચાહડે ગંભીર બનીને કહ્યું. “ના, ના. મારાં કથનને એ ભાવાર્થ કરવાને નથી. " નાગડે તરત જ કહ્યું. " મારૂં કહેવું એવું છે કે શ્રાવક મંત્રીઓએ-વસ્તુપાળ અને તેજપાળે ઘણી જીત મેળવી છે, પરંતુ ન કરે નારાયણને કદાચ દેવગિરિન સિંઘણ કે દિલ્હીનો બાદશાહ ગુજરાત ઉપર ચડી આવે તે તેઓ કેવીક છત મેળવે છે, એ જોવા જેવું થઈ પડશે.” એ તે સમય આવ્યે બધું આપોઆપ જણાઈ આવશે.” ચાહડે શાંતિથી કહ્યું. “હું ધારું છું કે વસ્તુપાળ ખંભાતથી થેડા, સમયમાં આવી પહોંચવા જોઈએ.” તમારી ધારણા સત્ય છે કારણ કે રાજાએ તેને અહીં આવવાનું આજ્ઞાપત્ર મેલાવી દીધું છે અને તેથી તે જેમ બને તેમ ત્વરાથી અહીં આવી પહોંચે, એ સંભવિત છે.” નાગડે પણ શાંતિથી કહ્યું. નાગડ અને ચાહડ ઘાટ ઉપરથી આગળ ચાલ્યા અને થોડે દૂર જઈને પુનઃ ઉભા રહ્યા. નાગડે ચાહડના ખભા ઉપર પિતાને હાથ મૂકીને કહ્યું. “ચાહડ મહેતા ! હું વસ્તુપાળ કે તેજપાળની નિંદા કરતો નથી, પરંતુ તેઓ રાજના કુલ સત્તાધારી થઈ પડયા છે અને રાજનાં મુખ્ય મુખ્ય અધિકાર પોતાના હાથમાં રાખ્યા છે, એમ તમને જણાતું નથી ? તમને સેનાપતિ, દંડનાયક કે ખંભાતના દુર્ગપાળનું પદ આપવામાં આવે, તો શું તમે તે પદનું કામ કરી શકવાને લાયક નથી ?"

Page #125
સરેવરના ઘાટ ઉપર. 117 ચાહો નાગડના પ્રશ્ન સંબંધી પિતાનાં મનથી વિચાર કર્યો. તેને લાગ્યું કે નાગડનું કહેવું ઠેષથી ભરેલું નથી. પિતાના સ્વાર્થની વાત કયા માણસને ગમતી નથી? તેણે કહ્યું. “તમારું કહેવું તે વ્યાજબી છે, પરંતુ મહામંડલેશ્વર અને રાજાજીએ જાતેજ તેમને મહામાત્ય અને સેનાપતિના પદ આપ્યાં છે, એ વાત તેમની વિરૂદ્ધ મત બાંધતાં પહેલાં આપણે વિચારમાં લેવી જોઈએ.” “એ ખરૂં. " નાગડે કહ્યું. “પણ આ નગરના દંડનાયકનું પદ તથા ખંભાતના દુર્ગપાળ અને વહીવટી અધિકારીનું પદ કેને સોંપવામાં આવ્યું છે, એ વાત પણ ભૂલવી જોઈતી નથી.” તેઓ શ્રાવકે છે અને તેથી શ્રાવકે ઉપર તેમને પક્ષપાત હે સ્વાભાવિક છે; પરંતુ તેઓ રાજા, પ્રજા અને દેશનાં હિતમાં તન, મન અને ધનથી ભાગ લે છે, એ વાતને સાથે સાથે સ્વીકાર કર્યા વિના ચાલે તેવું નથી.” ચાહડે સ્પષ્ટવક્તા બનીને કહ્યું. રાજા પ્રજા અને દેશનાં હિતમાં તન, મન અને ધનથી તેઓ ભાગ લે છે, એવાં તમારાં કથનને હું અસ્વીકાર કરતા નથી, પરંતુ હું, તમે તથા બીજા મંત્રીઓ પણ શું એવી રીતે ભાગ લેતા નથી કે આપ ને રાજનાં જરૂરી અને ખાનગી કામોથી દૂર રાખવામાં આવે છે ? લડાઈ અને એવાં જ બીજું કામમાં તેઓ અને તેના પક્ષના મંત્રીઓ આગળ પડતો ભાગ લે છે અને આપણને પાછળ રાખે છે, એ શું તમે સમજી શક્તા નથી ?" નાગડે ચાહડના કથનને સ્વીકાર કરીને તેને આડતરી રીતે અસત્ય ઠરાવવાનો પ્રયાસ કરતાં પૂછ્યું. એ હું સમજું છું અને એ માટે શું ઉપાય કરે એ વિષે હું શું દિવસે થયા વિચાર કરું છું; પરંતુ કોઈ ઉપાય મળી આવતા નથી.” ચાહો છેવટ નાગડના મતને અનુમોદન આપતાં ઉત્તર આપ્યો. ઉપાય શોધી કહાવે, એ મારું કામ. " નાગડે કહ્યું. “મને લાગે છે કે આપણે દક્ષિણના યાદવની સાથે થોડા વખતમાં યુદ્ધમાં ઉતરવું પડશે. આ યુદ્ધમાં સેનાપતિનું પદ મારે અગર તો તમારે ગમે તેણે પ્રયાસ કરીને લેવું અને વિજય મેળવીને આપણે દર્શાવી આપવું કે અમે પણ છીએ.” પણ સેનાપતિનું પદ આપણને મળશે ખરું ?" ચાહો રકા કરી.

Page #126
118 વિરશિરામણી વસ્તુપાળ. કેમ નહિ મળે ?" નાગડે કહ્યું. “તમે રાજાજીના કૃપાપાત્ર માણસ છે ને એટલું નહિ કરી શકે ?" “એ વાત ખરી.” ચાહડે કહ્યું. “આ વખત હું રાજાજીને ખાસ કરીને કહીશ અને સેનાપતિનું પદ તમને જ આપવાનો આગ્રહ કરીશ; પરંતુ હજી મને એક શંકા થયા કરે છે. દેવગિરિના રાજા ઉપર વિજય મેળવ, એ તમારા કહેવા પ્રમાણે કાંઈ સહેલ નથી.” એ હું જાણું છું; પરંતુ એવો પ્રસંગ આવશે ત્યારે આપણે ખુદ રાજાજીને પણ સાથે લઈ જશે એટલે વિજય મળશે તો ઠીક છે અને કદાચ પરાજય થશે, તે રાજાજી સાથે હોવાથી આપણું ઉપર દેષ આવશે નહિ. " નાગડે કહ્યું. બરોબર છે.” ચાહડે કહ્યું. “અને જે એમ કરતાં આપણે વિજય થશે, તે વસ્તુપાળ અને તેજપાળની જેમ આપણે પણ આગળ આવી જશું.” “ભગવાન સોમનાથની કૃપાથી આપણો વિજયજ થશે.” નાગડે કહ્યું. તેના અવાજમાં અને તેનાં મુખ ઉપર નિરાશા જણાતી હતી, પરંતુ ચાહડ તે જાણી શકે નહિ. * ચાહડે આગળ ચાલતાં કહ્યું. “ત્યારે આપણે હવે જશું ને?” “હા, ચાલે.”નાગડે પણ ચાલતાં ચાલતાં કહ્યું. તેઓ બન્ને સરોવરના ઘાટ ઉપરથી ઉતરીને નીચે આવ્યા હતા અને નગર તરફ જતા માર્ગે વળ્યા હતા. આ સમયે સુદિ પંચમીને ચંદ્ર આકાશમાં ઉદય પામ્યો હતો અને તેના પ્રકાશથી પૃથ્વી રૂપેરી રંગે રંગાઈ ગઈ હોય એવો આભાસ થત હતો. નગર તરફ જતા માર્ગે ચાલતા ચાલતાં ચાહડે કહ્યું. " આપણું પાછળ કોઈને પગરવ સંભળાય છે ?" નાગડે પાછા ફરીને જોયું અને ઉત્તર આપે. “કેઈ માણસ આપણી પાછળ દૂર ચાલ્યો આવતા હોય એમ જણાય છે ખરૂ; પરંતુ તે કેશુ છે, એ કળી શકાતું નથી.” ત્યારે આપણે જરાવાર ઓ સામેનાં વૃક્ષના પડછાયે અંધારામાં ઉભા રહીએ એટલે જે હશે તે અહીંથી પસાર થતાં જણાઈ આવશે” ચાહડે કહ્યું.

Page #127
સરેવરના ઘાટ ઉપર 119 “એ બરાબર છે.” એમ કહીને નાગડ ચાહડની સાથે વૃક્ષ નીચે જઈને ઉભે રહ્યો. . પાછળ આવનાર માણસ થોડા વખતમાં ચાહડ તથા નાગડ જે વૃક્ષના પડછાયામાં ઉભા હતા, તેની બરોબર સામે આવીને ઉભે રહ્યો અને તેણે એ બાજુ જોઈને સત્તાવાહક સ્વરથી પૂછ્યું. “ઝાડ નીચે અંધારામાં કેણ ઉભું છે એ ?" ચાહડે તરતજ નાગડના કાનમાં કહ્યું. " આ તે સેનાપતિ તેજપાળ !" “હા, પણ ડરવાનું કોઈ કારણ નથી.” નાગડે ધીમેથી કહ્યું અને પછી મોટા સ્વરે જવાબ આપે. “એ તો અમે, તેજપાળ મહેતા ? " “કેણ, નાગડ મહેતા ?" તેજપાળે અવાજમાં આશ્ચર્યને ભાવ લાવીને કહ્યું. “અને બીજું કોણ છે ?" એ ચાહડ મહેતા છે.” નાગડે જવાબ આપે અને તે ચાહડને લઇને તેજપાળની પાસે આવી પહોંચ્યો. “બહુ સારૂ.” તેજપાળે સંતોષ દર્શાવ્યો અને પૂછ્યું. " આમ કયાં ઘાટ ઉપર ફરવાને ગયા હતા કે શું ?" હા.” નાગડે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “હંમેશાં સાંજના અમે અહીં ફરવાને આવીએ છીએ; કારણ કે ખુલ્લી હવામાં ફરવાથી મગજ તર થાય છે; પણ તમે આમ ક્યાંથી આવો છો ? " હું પણ ઘાટ ઉપરથી જ આવું છું.” તેજપાળે ઉત્તર આપે. એમ કે ? " ચાહડે આશ્ચર્ય પામીને કહ્યું. “પણ અમે તો તમને જોયા નહોતાં.” હું જરા દૂર હતા. " તેજપાળે કહ્યું. “પણ મેં તમને જોયા હતા. ઘાટની પેલી બાજુ ઉભા ઉભા તમે દક્ષિણની યાદો વિષે કાંઈક વાદવિવાદ કરતા હતા. " તેજપાળનું કહેવું સાંભળીને નાગડે અને ચાહડે પરસ્પર સામે જોયું. તેમનાં ઉભયનાં મુખ ઉપર આશ્ચર્યની રેખાઓ સ્પષ્ટ જણાતી હતી. તેજપાળની તેજસ્વી આંખોએ તેમનાં મુખ ઉપર થયેલા ફેરફારને તરતજ જોઈ લીધો. " બરાબર છે.” ઘડીભર રહી વિચાર કરીને નાગડે કહ્યું. “દેવગિરિને સિંઘણુ ગુજરાત ઉપર ચડી આવવાનો છે, એવી વાત મારા

Page #128
120 વિરશિરોમણી વસ્તુપાળ. સાંભળવામાં આવી છે અને હું એ વાત ચાહડ મહેતાને કહેતે હવે, એ તમે સાંભળ્યું હશે.” હા, એમજ.”તેજપાળે કહ્યું. “અને સેનાનાયકની વાત પણ તમે કાંઈક કરતા હતા.” - તેજપાળનાં વચનેથી નાગડ અને ચાહડ વધુને વધુ આશ્ચર્યમાં પડતા જતા હતા. નાગડે આશ્ચર્યની લાગણીને દબાવી કહ્યું. “ન કરે નારાયણને દેવગિરિના રાજા સાથે આપણને યુદ્ધમાં ઉતરવું પડે તે યુદ્ધમાં આપણું સૈન્યના સેનાનાયકનું પદ કોને આપવામાં આવશે, એ સંબંધમાં અમે જૂદી જૂદી કલ્પનાઓ કરતા હતા.” તેજપાળે નાગડ તથા ચાહડ તરફ તીવ્ર નજરથી જોઈને કહ્યું. “મને લાગે છે કે હવેના યુદ્ધમાં સેનાનાયકનું પદ તમને કે ચાહડ મહેતાને મળે, એ વધારે ઠીક છે.” તેજપાળનાં કથનમાં મર્મપ્રહાર હતો. ચતુર નાગડ તે કળી ગયે. તેણે વિચાર્યું કે બધી વાત તેજપાળના જાણવામાં આવી છે એટલે હવે એને છુપાવવાથી કે તેનાથી ડરવાથી કાંઈ વળે તેમ નથી. તેણે આશ્ચર્યનો ત્યાગ કરી હિંમતથી કહ્યું, “તમારું કહેવું વ્યાજબી છે. સેનાનાયકનું પદ તમને ન મળતાં અમને મળે તે એમાં શું ટું છે? અમે પણ તલવારને ઉપયોગ કરી જાણીએ છીએ.” જરૂર.” , તેજપાળે કહ્યું. “અને એટલા માટે જ તમે સેનાનાયકનું પદ મેળવવાને મથી રહ્યા છે.” “હા; કારણ કે દરેક વખતે તમને અને વસ્તુપાળજીને યુદ્ધની તકલીફમાં મૂકવા, એ અમને યોગ્ય લાગતું નથી. " નાગડે કહ્યું. “અને તેથી હવેનાં યુદ્ધમાં હું કે ચાહડ મહેતા સેનાનાયક બનીએ, તે તમને એટલે વખત આરામ મળશે.” તમારી લાગણી માટે હું તમારે ઉપકાર માનું છું " તેજપાળે ગંભીર ભાવથી કહ્યું. “અમને તમારાં કહેવા પ્રમાણે આરામ મળે, તે હું ઘણે ખુશી થઈશ.” તમને આ વખતે આરામ મળે, એવી અમે તજવીજ કરીશું.” નાગડ કાંઈ બોલે તે પહેલાં ચાહડજ બોલી ઉઠે. નાગડને એનું ઉતાવળું કથન ગમ્યું નહિ; પરંતુ બોલી ગયા પછી શું થાય ?

Page #129
જીવન–પરિવર્તન 121 તેજપાળે મુકો ઉપર હાથ ફેરવતા ફેરવતાં કહ્યું. “તમારી એવી ઈચ્છા છે, તે હું મારૂં સેનાનાયકનું પદ અત્યારથી જ તમને સોંપી દઉં છું. જોઈએ કે હવેના યુદ્ધમાં તમે કેવુંક પરાક્રમ કરે છે ?" તેજપાળનાં કથનથી નાગડને જરા ક્રોધ ચડ્યો. તેણે જુસ્સાથી પૂછ્યું. “શું અમે નામર્દ છીએ કે તમારે એવું બોલવું પડે છે?” “એમ કહેતા નથી.” તેજપાળે શાંતિથી કહ્યું. “પણ મદઈ કે નામર્દાઈની પરીક્ષા તો યુદ્ધમાં જ થાય ને ? નાગડ તેજપાળનું કહેવું સાંભળીને ચૂપ રહ્યો. તેમજ ચાહડ પણ કાંઈ બોલ્યો નહિ એટલે તેજપાળ બને તરફ તીણુ દષ્ટિપાત કરીને ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો. નાગડ તથા ચાહડ તેને ચાલ્યો જતો જોઈને એક બીજાના સામે આશ્ચર્યની લાગણીથી જોઈ રહ્યા. –ાદજીએ-- પ્રકરણ 17 મું. જીવન-પરિવર્તન. ઘણું વાર એવું બને છે કે જે માણસ બહુ પાપી હોય છે, તે ધર્મ, જે બહુ દુરાચારી હોય છે, તે સદાચારી અને જે બહુ શયતાન હોય છે, તે સાધુ થઈ જાય છે. અલબત, એટલું ખરૂં છે કે માનુષી જીવનમાં આવું પરિવર્તન કેઈ આકસ્મિક ઘટનાથીજ બનવા પામે છે; પણ આવી રીતે માનવજીવનમાં પરિવર્તન ઘણી વાર થાય છે, એ નિઃસંદેહ છે. પ્રકૃતિ કે કર્મને આ કાંઈ સર્વમાન્ય અબાધિત નિયમ નથી; તેપણ પ્રસંગોપાત એવું જીવન–પરિવર્તન માણસની અવસ્થામાં બને તે છેજ. ગુણિકા મેનકાના સંબંધમાં પણ એવું પરિવર્તન થયું હતું. મેનકા મહામાત્ય વસ્તુપાળને મહાત કરવા જતાં પોતેજ મહાત થઈ હતી અને તે વખતે જીતે ન્દ્રિય મહામાત્યે તેને જે ઉપદેશ આપે હતા, એ ઘટના ને એનું જીવનપરિવર્તન આભારી હતું. એ ઘટના બની ગયા પછી ત્રણ-ચાર દિવસ સુધી મેનકા પોતાના મકાનમાંથી બહાર જ નીકળી નહતી. એ દરમ્યાન જયદેવ એને બે વાર મળવાને આવ્યો હતે; પરંતુ માંદગીનું બહાનું કાઢી તે તેને મળી નહોતી. તેણે એ દિવસે વિચારમાં જ પસાર કર્યા હતા. છેવટ પાંચમા દિવસે મેનકા બહાર નીકળી અને તે પણ રાતેજ. અંધારી રાતે 11

Page #130
122 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. તે એલીજ દેવના આવાસે ગઈ અને સીધી જયદેવ જે ખંડમાં સુતે. હતું, ત્યાં પહોંચી. ત્રિને પ્રથમ પ્રહર વ્યતિત થઈ ગયે હતો અને બીજો પ્રહર પણ વ્યતિત થવાની તૈયારીમાં હતા, જયદેવ પલંગ ઉપર અર્ધનિન્દ્રામાં પડ્યો હતા. મેનકાએ પલંગ પાસે જઈ જયદેવનાં મુખનું અને પછી સમસ્ત શરીરનું એકવાર ધ્યાનપૂર્વક અવકન કર્યું અને ત્યારપછી ઉતાવળા પણ શાંત અવાજે બુમ મારી. “જયદેવજી!” જયદેવ ડીવાર પહેલાંજ સુતો હતો એટલે તે ભરનિદ્રામાં પડેલ નહતો. પિતાનું નામ સાંભળીને તે સફાળા જાગી ઉઠે અને આ બેલીને આમતેમ જોયું. પલંગ પાસે મેનકાને ઉભેલી જોઈ તેને જરા આશ્ચર્ય થયું. પાંચ દિવસે આમ અચાનક અને મોડી રાતે તે ક્યાંથી અને કેમ આવી હશે, એ વિષે તે વિચાર કરવા લાગે. જયદેવને જાગૃત થયેલે તથા પોતાની સામે આશ્ચર્યથી જેતે જોઈને પૂછ્યું. “શું જૂઓ છે, જયદેવ ! હું મેનકા છું—એને તમે ઓળખતા નથી કે આમ આશ્ચર્યથી જોઈ રહ્યા છો ?" હું તને ઓળખું છું, મેનકા!” જયદેવે કહ્યું. “પણ મારા આશ્ચર્યનું કારણ બીજું છે. તું ધારે છે, એ મારા આશ્ચર્યનું કારણ નથી.” “ત્યારે તમારા આશ્ચર્યનું કારણ શું છે?” મેનકાએ પ્રશ્ન કર્યો. જયદેવે ઉત્તર આપ્યો. “પ્રથમ તે આજ સુધી તું ક્યાં હતી અને બીજું તારામાં આટલો બધે ફેરફાર શાથી થવા પામે છે, એ મારા આશ્ચર્યનું કારણ છે.” મેનકાએ તરતજ કહ્યું. “મારી તબિયત છેલ્લા ચાર દિવસથી જરા નરમ હતી, એ તમારા જાણવામાં છે, એટલે આજ સુધી હું કયાં હતી, એ સંબંધી તમારા આશ્ચર્યનું કારણ વ્યાજબી નથી, તેમજ મારામાં ફેરફાર શાથી થવા પામ્યો છે, એ સંબંધી આશ્ચર્યનું કારણ પણ વ્યાજબી નથી; કારણકે મારામાં કોઈ ફેરફાર થયો હોય, એવું જાણમાં આવ્યું નથી.” તારી તબિયત નરમ હતી, એ મારા જાણવામાં આવ્યું હતું અને એથી કરી તું બહાર નીકળી નહિ હોય, એ બનવાજોગ છે; પરંતુ તે મને મળવાની ના પાડી, તેથી મને તે વખતે આશ્ચર્ય થયું હતું અને બીજું આશ્ચર્ય અત્યારે તને જેવાથી થાય છે.” જયદેવે પલંગમાં જ બેઠા થઈને કહ્યું. કોઈ દિવસ નહિ ને આજે મને જેવાથી તમને આશ્ચર્ય થાય છે, એ નવાઈની વાત છે.” મેનકાએ ગંભીરતાપૂર્વક કહ્યું. .

Page #131
જીવન-પરિવર્તન. 123 એ ખરૂં.” જયદેવે કહ્યું. પણ તારા શરીરની સ્થિતિ આ ચાર કે પાંચ દિવસમાં એટલી બધી ફરી ગઈ છે કે મને તે શું પણ ગમે તે માણસને તને જોયાથી સ્વાભાવિક રીતે જ આશ્ચર્ય થાય તેમ છે.” પણ હું મારા શરીરમાં એટલું બધું સ્થિત્યંતર થઈ ગયું છે?” મેનકાએ પિતાનો જમણો હાથ ઉચા કરી તેને નિહાળતાં નિહાળતાં પૂછ્યું. અવશ્ય.” જયદેવે તરતજ ઉત્તર આપે. “મેનકા ! તને તારા શરીરના હાલની ખબર પડી નહિ હોય, પરંતુ તેને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકું છું અને તેથી કહું છું કે તું પૂરની એટલે કે ચાર-પાંચ દિવસ પહેલાની મેનકા રહેવા પામી નથી. પણ એનું કારણ શું ?" મેનકાએ ડાબા હાથને નિહાળતાં નિહાળતાં પૂછયું. “એનું કારણ ગમે તે હોય.” જયદેવે વિના વિલંબે જવાબ આપ્યો. " પણ તારા શરીરમાં પરિવર્તન થઈ ગયું છે, એ સંદેહ વિનાની વાત છે. તારું ઉજજવલ મુખ નિસ્તેજ બની ગયું છે, તારાં મદભર અને ચંચળ નયને શાંત બની ગયાં છે, તારે રંગ શ્યામ થઈ ગયું છે, તારું સમસ્ત શરીર શિથિલ થઈ ગયું છે અને તારે સ્વર કર્કશ બની ગયું છે. પાંચ દિવસ પહેલાની વિજયી અને માનિની મેનકા અત્યારે નથી; કિન્તુ તેના બદલે નિરાશ, હતાશ, નિરૂત્સાહી અને પરાજીત બનેલી એક રંક સ્ત્રીને મારી સન્મુખ ઉભેલી જોઉં છું” મેનકા ચુપ રહી. જયદેવનું કથન સાંભળીને તે નીચું જોઈ ગઈ જયદેવે પલંગ ઉપરથી ઉઠીને કહ્યું. મેનકા ! તને મારું કહેવું ખરું લાગતું ન હોય, તો તું આ સામેના દર્પણમાં તારાં શરીરનું બરબર અવલોકન કરી જે એટલે તને મારું કહેવું ખરું છે કે ખોટું, એની ખાતરી થશે. એમ કહીને જયદેવ મેનકાનો હાથ પકડી તેને દર્પણુ પાસે લઈ ગયો અને દર્પણના સામે બરાબર ઉભી રાખીને કહ્યું. “મેનકા ! દર્પણમાં નજર નાંખી અને પછી કહે કે મારું કહેવું ખરું છે કે ખોટું ?" " મેનકા પોતાના શરીરની સ્થિતિ જાણતી હતી એટલે તેને દર્પણમાં જોવાની જરૂર નહતી; પણ તેણે જયદેવના કહેવા પ્રમાણે કર્યું. તેને દર્પણમાં નજર નાંખતાંજ ખાતરી થઈ કે માનભંગ અને પરાજીત થયેલી એક કંગાળ સ્ત્રી નિસ્તેજ અને હતાશ વદને સામે ઉભી છે. અને એવી ખાતરી થતાં મેનકાએ બે હાથવડે પિતાનું મુખ ઢાંકી દીધું અને ત્યારબાદ તે અવનત મુખે ઉભી રહી.

Page #132
124 વીરશિરામણ વસ્તુ પાળ. * જયદેવને મેનકાની આવી સ્થિતિ જોઈને સ્વાભાવિક રીતે જ તેના માટે લાગણું થઈ આવી. તેણે અવાજમાં દિલાસાને સુર મેળવીને કહ્યું. મેનકા! આમ થવાનું શું કારણ છે? તારાં માનનું શું કેઈએ ખંડન કર્યું છે કે તું આમ નિરાશ બની ગઈ છે?” મેનકા પૂર્વવત્ જેમની તેમ ઉભી રહી; પણ તેણે કાંઈ ઉત્તર આપો નહિ. જયદેવે ફરીને પૂછ્યું. “હાલી મેનકા ! મારા પ્રશ્નનો ઉત્તર કેમ આપતી નથી ? તારા શરીરની આ દશા તબિયતની અસુખાકારીને લીધે થઈ છે કે માનસિક ચિંતાને લીધે? કહે, ખરી રીતે તને શું થયું છે?” ઉત્તરમાં મેનકાએ ધીમે નિઃશ્વાસ મુ. એથી જયદેવની જીજ્ઞાસા વધી. તેને ખાતરી થઈ કે મેનકાના સંબંધમાં ગમે તે ઘટના બનવા પામી હેય; પરંતુ તેના શરીરની આવી દશા થવાનું કારણ માનસિક દુઃખજહેવું જોઈએ. તેણે તરત જ કહ્યું. “મેનકા! તું કહે કે ન કહે; પરંતુ કઈ પ્રકારનાં માનસિક દુઃખથીજ તારી આવી અવસ્થા થયેલી છે; નહિતો માત્ર ચાર દિવસમાં તારી આવી હાલત થાત નહિ.” એ સાંભળીને મેનકાએ તેનાં મુખને ઉન્નત કર્યું. તેણે ધીરજ અને શાંતિથી જયદેવના સામે જોયું અને પછી કહ્યું. તમારી ધારણ અને કલ્પના ખરી છે, જયદેવ ! મારા શરીરની આ દશા થવાનું કારણ માનસિક દુઃખજ છે.” એવું કહ્યું માનસિક દુઃખ તને પડી રહ્યું છે કે તારી આવી દુર્બળ દશા થવા પામી છે, મેનકા !" જયદેવે મેનકાને ખંભે પિતાને હાથ મુકીને પૂછયું. મેનકાએ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “જયદેવ ! તમે સારી રીતે જાણે છે કે આપણું પ્રેમમાં મહામાત્ય વસ્તુપાળ વિખરૂપ હોવાથી તેને મારા મેહમાં ફસાવી મહાત કરવાનું મેં પણ લીધું હતું.” “હા, એ હું સારી રીતે જાણું છું.” જયદેવે કહ્યું. આજથી ચાર દિવસ પહેલાં મારાં એ ૫ણને પૂરું કરવા હું તમારા સાળા વસ્તુપાળના આવાસે ગઈ હતી.” મેનકાએ ગંભીરતાથી એમકે?” જ્યદેવે આશ્ચર્યથી પૂછયું “અને ત્યાં જઈને તેં શું કર્યું?”

Page #133
જીવન-પરિવર્તન 15 એ હું તમને કહુંજ છું " મેનકાએ ઉત્તર આપતાં કહેવા માંડયું. “વસ્તુપાળની પાસે હું પુરૂષને વેશ લઈને ગઈ હતી અને તેની નોકરીમાં રહેવા માટે મેં માગણી કરીપરંતુ એ અતિ દક્ષ અને સુચતુર મહામાયે મને તરત જ ઓળખી લીધી. તેની સેવામાં રહેવા માટે વાદવિવાદ કરતાં છેવટ હું મારા મુળ સ્વરૂપમાં ખુલ્લી થઈ અને મારો સ્વીકાર કરવા તથા તેને પ્રેમ મને આપવા મેં ઘણે આગ્રહ, ઘણું વિનંતિ અને ઘણું દબાણ કર્યું, પરંતુ એ જીતેન્દ્રિય મહામાત્ય સહજ પણ ડગે નહિ. જે મેનકાએ હજારો માણસોને ડગાવ્યા હતા, તે મેનકા–હા તેજ મેનકા વસ્તુપાળનાં સંયમ, શાંતિ અને દઢતાથી ડગી ગઈ. તે તેની પાસે કેવળ હતાશ અને નિરૂત્સાહ બની ગઈ.” શું તે તને તરતજ ઓળખી ગયો? ત્યારે તે તારા આગમનની ખબર એને પડી ગયેલી હોવી જોઈએ?” જયદેવે આતુરતા અને જીજ્ઞાસાથી કહ્યું. એમાં શી શંકા?” મેનકાએ કહ્યું. પણ પછી શું થયું ? શું મેનકા મહાત થઈ?” જયદેવે તેવીજ અને તેટલી જ આતુરતાથી પૂછ્યું. અલબત.” મેનકાએ જવાબ આપ્યો. “વસ્તુપાળને મહાત કરવા જતાં હું જ મહાત થઈ અને એ મનદુઃખથીજ મારી આ દશા થયેલી છે.” ખરેખર મેનકા જેવી મોહિની અને માનિની નારી મહાત થાય, એ તેના માટે જેવું તેવું મનદુઃખ કહેવાય નહિ અને એવા મનદુઃખથી તારી આ દશા થાય છે તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય પામવાનું કારણ નથી.” જયદેવે કહ્યું. “બરાબર છે; પરંતુ વસ્તુપાળને મેં આ જીતેન્દ્રિય ધાર્યોનહેતે. તે મુત્સદી અને શુરવીર સાથે ઈન્દ્રિયજીત પણ છે, તે મેં હમણુજ જાણ્યું.” મેનકાએ કહ્યું. “મારી માન્યતા પણ તારા જેવી જ હતી.” જયદેવે કહ્યું. “અને તે તારાથી જરૂર મહાત થશે, એમ હું ચોક્કસ માનતે હતો, પરંતુ મારી એ માન્યતા આજે બેટી ઠરે છે. મેનકા જેવી મદભરી સૌંદર્યશાલિની અને લાવણ્યમયી લલનાથી પણુએ મહાત ન થયો, ત્યારે એનામાં કેટલે આત્મસંયમ, કેટલી અગાધ શક્તિ અને કેટલું સામર્થ્ય હોવું જેઈએ, એની કલ્પના થઈ શક્તી નથી.”

Page #134
126 વીરશિરમણ વસ્તુપાળ. “જયદેવ!” મેનકાએ દિલગીરી ભરેલા અવાજથી કહ્યું. “જે મેનકાએ સેંકડો નહિ હજારે પુરૂષને માત્ર નયનનાં એકજ બાણથી ઘાયલ કરી નાંખ્યા છે, તે વિજયી મેનકાને પરાજય જ્યારે કેના. જાણવામાં આવશે, ત્યારે મારું કેવું ઉપહાસ્ય થશે, એની કલ્પના મારાથી થઈ શકતી નથી. મારા મનદુઃખનું કારણ એજ છે અને તેને લઈને જ મારા સૌંદર્યના રાશિ સમાન આ શરીરના આવા હાલ થયેલા છે.” હા, એ ખરૂં છે. " જયદેવે એમ કહીને પૂછયું. “પણ મેનકા ! હવે તું શું કરવા માગે છે? આપણે વસ્તુપાળની ઉપેક્ષા કરીને ભેગાં રહી શકશું ખરાં ?" શું કરવા માગું છું, એ પ્રશ્નને હાલ આપણે બાજુ ઉપર રાખીએ.” મેનકાએ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “અને બીજા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં હું તમને જ પૂછું છું કે શું આપણે ભેગાં રહી શકશું નહિ ?" મને તો કેવળ અશક્ય લાગે છે.” જયદેવે વિચાર કરીને કહ્યું. વસ્તુપાળ આપણને કદિ પણ એકત્ર રહેવા દેશે નહિ. કા તને કે પછી મને બીજા સ્થળે એકલી દેવાની બાજી તે જરૂર ગઠવશેજ.” જયદેવનું કથન સાંભળીને મેનકા જરા ક્રોધાતુર થઈ. તેણે સહજ જીસ્સાથી કહ્યું. " જયદેવ ! તમે જે દઢ નિશ્ચય કરે કે મેનકા વિના મારે રહેવું નથી, તે પછી વસ્તુપાળ તમને શું કરી શકે તેમ છે ? શું તમે તેનાથી ડરે છે? તમે પુરૂષ છે કે સ્ત્રી ?" હું તેનાથી ડરતો નથી, મેનકા !" જયદેવે ધીરજથી કહ્યું“તેમ તેનાથી ડરવાનું મને કોઈ કારણ પણું નથી, પરંતુ તે એટલે બધે પ્રપંચી. બાહોશ અને ચતુર છે કે આપણને કદિ પણ જુદાં પાડયાં વિના રહેશે નહિ. તારા જેવી અતિ દક્ષ સ્ત્રી જેનાથી મહાત થાય, તે પુરૂષ કે હું જોઈએ, એને ખ્યાલ શું હજી તને આવ્યો નથી ?" ઠીક, જયદેવ !" મેનકાએ અવાજમાં ગંભીરતા આણીને કહ્યું. “જ્યારથી પેલી કમળાનાં ગાન ઉપર મોહિત થયા છે, ત્યારથી તમે મારી દરકાર કરતા નથી અને મારાથી દૂરને દૂર રહેવાનો પ્રયત્ન કરે છે. એ કાંઈ મારી સમજણ બહાર નથી. તે દિવસથી જ તમે મારે ત્યાગ કરવાની તમારા અંતરમાં ગાંઠ વાળી છે, એ હું તમારા રંગઢંગ ઉપરથી જાણી શકી છું; પરંતુ મારો અને તમારે ઘણું દિવસનો સહવાસ અને સ્નેહ હોવાથી તમે એકદમ મારે ત્યાગ કરી શક્તા નથી; પણ એક યા બીજા કારણને લઈ આપણાં સંબંધને ઘટાડતા તે જાઓ છો.

Page #135
જીવન–પરિવર્તન. 127 મારા આગમનની જાણ મહામાત્યને થઈ અને હું તેનાથી હારી. એ ઘટના, મારી ટાઢા પાણીએ ખસ કાઢવામાં તમને ઘણી સહાયક થઈ પડી છે " “મેનકાનું બેલવું સાંભળીને જયદેવ વિચારમાં પડી ગયે. ક્ષણવાર રહી તેણે કહ્યું. " મેનકા ! તું ઉતાવળી થાય છે–તારી ભૂલ થાય છે.” મારી ભૂલ થતી નથી; કિન્તુ કમળાના મેહમાં ફસાવાથી તમારી મતિ વિપરિત બની ગઈ છે અને તેથી જ તમને મારી ભૂલ જણાય છે.” મેનકાએ કહ્યું “હું સત્યજ કહું છું કે હવે તમને મારી જરૂર નથી, પણ જયદેવ ! તમે મારું કથન ધ્યાનપૂર્વક સાંભળજો કે જેમ તમને મારી જરૂર નથી, તેમ મને તમારી જરૂર પણ નથી. મહામાત્ય વસ્તુપાળે મને મારાં ખરાં કર્તવ્યનું ભાન કરાવ્યું હોવાથી હું આજથીજ અને અત્યારથી જ ગુણિકાના આચાર-વિચારને ત્યાગ કરું છું. અને તે સાથે તમારી સાથેના સંબંધને પણ તિલાંજલી આપું છું. આ ક્ષણથી આ મેનકા જૂદા વેશને ધારણ કરે છે અને તે જીવનપર્યત નિભાવશે. માત્ર સંગિત કળાથી લોકોને ખુશ કરી જીવન ગુજારવાના ખરા આચારને બાજુ ઉપર મૂકી દઈને મારા જેવી અભાગિની જે જે ગુણિકાઓ વેશ્યાને આચાર સેવતી હશે, તેને ઉપદેશ આપી તેમનાં અધમ જીવનને સુધારવાનો પ્રયાસ કરવાનું અને મારા શેષ જીવનને એ કાર્યમાંજ પુરૂ કરવાનું આજથી હું માથે લઉં છું. જયદેવ ! તમને પણ મારી હવે તે. એજ સલાહ છે કે તમે તમારી વૃત્તિને કાબુમાં રાખતા શીખો અને તમારી દુ:ખિની સ્ત્રીને સુખી કરવાને તત્પર થાઓ. તે બિચારી તમારા વિયોગથી ઝુરી મરતી હશે તેને ખ્યાલ કરો અને અંતરમાં દયા, પ્રેમ, કરૂણું અને સ્નેહ ઈત્યાદિ ઉચ્ચ ગુણેને સ્થાન આપી તેનાં દુઃખને દૂર કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરો.” જયદેવ જરા હ. તેણે કહ્યું. “મેનકા ! જાદૂગર વસ્તુપાળે તને ભરમાવી જણાય છે. જે જે રખેને તું સાધુડી થઈ જતી ! તારા વિના મને ચેન પડશે નહિ ! " “જયદેવ !" મેનકાએ શાંતિથી કહ્યું. “હવે એ મશ્કરીની વાતને જવા દે. વસ્તુપાળ જાદૂગર હોય કે ગમે તે હેય, એની મને પરવા નથી; પણ એના અમૂલ્ય ઉપદેશથી મારું જીવન બદલાઈ ગયું છે અને મારામાં અદ્દભૂત પરિવર્તન થઈ ગયું છે. મેં તમને કહ્યું તેમ હું હવે

Page #136
128 વિશિરોમણી વસ્તુપાળ. મારા જેવી અધમ જીવન ગુજારનારી સ્ત્રીઓને ગૃહસંસારનું મહાભ્ય સમજાવી તેમનાં જીવનને સુધારવાનાં કાર્યમાં જ મારા જીવનને ગાળવાની છું. મહામાત્યે જે મારા પ્રેમનો સ્વીકાર કર્યો હોત, તે હું તેની દાસી બનીને રહેત; પરંતુ જ્યારે તેણે તેનો અસ્વીકાર કર્યો છે, ત્યારે હું હવે તેણે આપેલા ઉપદેશ પ્રમાણે વર્તવામાંજ મારા પ્રેમને રેડીશ અને મેં નક્કી કરેલા માર્ગે ચાલવામાંજ કર્તવ્યની ઈતિશ્રી માનીશ. તમે પણ તમારી પત્નીને સુખી કરવા અને જીવનની ખરી મજા માણવા ગૃહસંસારમાં જોડાઈ તમારા જીવનને સુધારી લેશે, એવી આશા રાખું છું.” એટલું કહીને મેનકા જયદેવ તરફ એકાગ્ર ધ્યાનથી જોઈ રહી; પણ જયદેવની મતિ મુંજાઈ ગઈ હતી. મેનકા બેલે છે કે વસ્તુપાળથી મહાત થતાં ગાંડપણમાં બકે છે, એ તેનાથી સમજી શકાતું નહોતું. તે પણ મેનકાની જેમ તેની તરફ એક ધ્યાનથી જોઈ રહ્યો. જયદેવને વિમાસણમાં પડેલે જોઈને મેનકાએ કહ્યું. " જયદેવ ! મારા કથનમાં શંકા ધરવાનું કાંઈ કારણ નથી; કારણ કે હું જે કહું છું, તે તદ્દન સત્ય છે. મહામાત્યના ઉપદેશથી મેં જે નિશ્ચય કર્યો છે, તે મેં તમને કહી બતાવ્યો છે અને તેથી હું જરા પણ ડગવાની નથી. અને ત્યારે હું અહીં તમારી પાસે આવી છું, તે તમને કેહવશ કરવા કે તમને રંગરાગમાં ડૂબાવવાને માટે આવી નથી; કારણકે એ વખત હવે વહી ગયો છે. મારા આગમનનું કારણ તમને તમારા કર્તવ્યનું ભાન કરાવવાનું છે. તમે તમારી પત્ની પદ્યાને સુખી કરે, એ મારી અંતઃકરણની ઇચ્છા છે અને જે તેને હજી પણ બીજી સ્ત્રીના મેહમાં પડીને દુઃખી કરશે, તે તમે પાછળથી ઘણું પસ્તાશે, એ યાદ રાખજો. ત્યારે હું હવે જાઉં છું. જયદેવ! અને આપણા આગલા સંબંધને અત્યારથી તદ્દન વિસરો જજે.” એમ કહી મેનકા જયદેવ તરફ છેલ્લીવાર નજર નાંખીને ત્યાંથી એકદમ ચાલી ગઈ. જયદેવ હજી પણ વિચારનિદ્રામાંથી જાગૃત થયો નહે. પ્રકરણ 18 મું. યાદવે સાથે થયેલું યુદ્ધ. જે વખતે ગુજરાતમાં વાઘેલાઓનું પ્રાબલ્ય વધતું જતું હતું, તે વખતે દક્ષિણમાં યાદવોનું જેર જામતું હતું. આ સમયે દેવગિરિમાં

Page #137
129 યાદ સાથે થયેલું યુદ્ધ યાદવ રાજા જેત્રપાલને કુમાર સિંઘણુ ગાદી ઉપર હતો અને તેણે પિતાનાં બાહુબળથી ઘણું રાજાઓને જીતીને તેમનાં રાજ્ય પિતાને કબજે કરેલાં હતાં. ઉપરા ઉપર છત મળવાથી અન્ય દેશ છતી પિતાનાં રાજયની વૃદ્ધિ કરવાને તેને લેભ વધતો જતો હતો. ગુજરાત જેવા રસાળ અને સમૃદ્ધ દેશની કીર્તિ સિંઘણે ઘણી વાર સાંભળી હતી, અને તેથી તે દેશને જીતી લેવાને ઘણા સમયથી તેણે નિશ્ચય કર્યો હતો. ગુજરાતમાં એક બાજુ જે કે વાઘેલાએ જોર ઉપર આવતા જતા હતા; પરંતુ બીજી બાજુ પાટણમાં જે ભયંકર રાજખટપટ ચાલતી હતી, એથી ગુજરાતનાં રાજ્યની અસ્થિર સ્થિતિ છે, એમ દેશાવરના રાજાઓના જાણવામાં આવી ગયું હતું. સિંઘણે પણ એવી વાત પિતાના ગુપ્ત દુતે મારફત જાણી લીધી હતી અને તેથી તે ગુજરાત ઉપર ચડાઈ લઈ જવાને આતુર થઈ રહ્યો હતો. છેવટ તેણે એક બ્રાહ્મણસંસ્થાનિક ખાળેશ્વરની સરદારી નીચે વિશાળ સેનાને ગુજરાત મોકલી આપીને પિતાની આતુરતાને પાર પાડી. બરાબર મધ્યાહનો સમય હતો. એક બાજુ યાદવોની અને બીજી બાજુ સેલંકી તથા વાઘેલાની છાવણી આવી રહેલી હતી. યાદવો ખાળેશ્વરની સરદારી નીચે અને સેલંકી તથા વાઘેલાએ નાગડની સરદારી નીચે પરસ્પર પૂર જેસમાં લડી રહ્યા હતા. પ્રભાતે યુદ્ધ શરૂ થતાં ગુજરાતીઓ જોરમાં હતા; પરંતુ તે પછી ખાળેશ્વરની યુક્તિ અને યાદવોની બહાદુરી આગળ તેઓનું કાંઈ ચાલતું નહોતું અને તેઓની બાજી અને વળી પડતી જતી હતી. ગુજરાતી સૈન્યના હુમલા અને ઘસારા નિષ્ફળ જતા હતા અને તેમના ઘણા સિનિકે યાદવ સૈનિકેના હાથથી કપાઈ મરતા હતા. ટુંકામાં ગુજરાતી સિન્ય હારવાની અણુ ઉપર આવીને રહેલું હતું. આ વખતે ગુજરાતી સિન્યનો સેનાપતિ મંત્રી નાગડ ઘોડેસ્વાર બનીને આમ તેમ ઘુમી રહ્યો હતો. ઉપસેનાપતિચાહડ પણ ઘડેસ્વાર થયેલે હતા અને તે સૈનિકોને ઉત્તેજીત કરતા હતા, પરંતુ જ્યારે તેણે પોતાના સેન્યના દરેક હુમલા અને ધસારા નિષ્ફળ જતા જોયા, ત્યારે તે નાગડની પાસે દેડી આવ્યા. તેણે ઘેડાની લગામ ખેંચીને કહ્યું. “નાગડ મહેતા ! આપણું સૈન્ય ઘણું કપાઈ ગયું છે અને તેથી પાછું પણ હતું જાય છે. હવે તે કાંઈક નવિન યુક્તિ કરીએ તો ઠીક, નહિ તે આપણું હાર થશે એમ મને જણાય છે.”

Page #138
130 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. નાગડે ચાહડના સામે જોઈને કહ્યું. “તમે શું બોલો છો અને શું કહો છો, એ હું સમજી શક્તો નથી. જરા નજીક આવો અને પછી જે કહેવું હેય ને ખુશીથી કહે.” - ચાહડ નાગડની બેદરકારી જોઇને જરા ખીજાયે; પરંતુ શાંતિ રાખીને તેણે પોતાના ઘેડાને તેની પાસે લીધે અને પછી કહ્યું. “મારું કહેવું એમ છે કે જે આપણે કાંઈક નવિન યુક્તિ શોધી કાઢીશું નહિ, તે આપણે હારી જશું, સમજ્યા ?" “કહે છે ? " નાગડે વિસ્મય પામીને પૂછ્યું. “શું આપણે હારશું ?" નાગડનું અકારણ આશ્ચર્ય જોઈને ચાહડ પુનઃ ખીજાયો. તેણે જરા જુસ્સાથી કહ્યું. “મારા કથનમાં તમને નવાઈ લાગે છે એ ઘણું જ આશ્ચર્યની વાત છે. આપણું સૈનિકે યાદવોના હાથે માર ખાતા ખાતા કપાઈ જાય છે અને સૈન્યની હારની હાર પાછી હઠતી જાય છે, એ શું તમે જોઈ શકતા નથી કે આપણે હારશું, એ નિરર્થક સ્વાલ કરે છે?” તમારી માન્યતા ગમે તેવી હોય, પરંતુ મને તે આપણું જીત થશે, એવો વિશ્વાસ છે.”નાગડે કહ્યું. - “તમારે વિશ્વાસ અકારણ છે, નાગડ મહેતા ! " ચાહડે ગંભીરતાથી કહ્યું. “જે લડાઈનું સ્વરૂપ આને આ ધોરણે સંધ્યાકાળ પર્યત ચાલ્યા કરે અને બદલાય નહિ તે આપણી ચેક્સ હારજ થશે, એ નિશ્ચયથી માનજે. - નાગડે આશ્ચર્ય દર્શાવીને પ્રશ્ન કર્યો. " ત્યારે શું આપણી જીત થશે જ નહિ?” . . મને તે એમજ લાગે છે કે આ વખતે આપણું જીત થવાના નથી અને તે સાથે આપણી અપકીર્તિ થવામાં પણ કાંઈ બાકી રહેવાની નથી. ચાહડે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “વસ્તુપાળ અને તેજપાળની પાસે આપણે નક્કી હાસ્યને પાત્ર બનશું.” - નાગડને ચાહડનું કથન વ્યાજબી લાગ્યું. ગુજરાતી સિન્ય ધીમે ધીમે પાછું હતું જાય છે, એ તેના જાણવામાં હતું, પરંતુ તે શું કારણથી પાછું હઠે છે, એ સંબંધમાં તેણે કાંઈ વિચાર કર્યો નહોતો; કારણ કે એ વિચાર કરવાને તેને સમય પણ નહોતો. તેણે સહજ દિલગીરી દર્શાવીને કહ્યું. “ચાહડ મહેતા ! તમારા કહેવા પ્રમાણે જે આપણે હારશું, તે આપણી સ્થિતિ ઘણીજ ખરાબ

Page #139
યાદવો સાથે થયેલું યુદ્ધ. 131 થશે. રાજાજીની આગળ આપણે શું મોઢું લઈને જશું ? અને વસ્તુપાળ તથા તેજપાળને પાછા પાડી દેવાની જે આપણે બાળ રચી છે, તેનું શું થાય?” એ માટેજ હું કહું છું કે આપણે કાંઈક નવીન યુતિ શેધી કાઢીયે તે ઠીક. " ચાહડે ભાર દઈને કહ્યું. તમારી વાત સાંભળીને મારું મસ્તક ભ્રમિત બની ગયું છે.” નાગડે કહ્યું. અને તેથી મને કાંઈ યુક્તિ સુજતી નથી. તમે જ કોઈ યુક્તિ શધી કાઢે તે સારું.” ચાહડે તરત જ કહ્યું. “મને પણ તેવી કોઈ યુતિ સુજતી નથી; પણ મારું કહેવું તમને યોગ્ય લાગે તો આ ક્ષણથીજ લડાઈ બંધ કરવાની જરૂર છે.” “પણ લડાઈ બંધ કરવાથી તે શત્રુઓ આપણું નિર્બળતા જાણી જશે, એનું તમે શું ધાર્યું ?નાગડે પૂછ્યું. ચાહડે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “તમારો પ્રશ્ન એગ્ય છે; પરંતુ આવો કટોકટીના સમયે નિર્બળતા કે સબળતાને વિચાર કરવાનું નથી. અત્યારે તો આપણને ગમે તે રીતે યુદ્ધને એકદમ બંધ કરવાની જ અગત્ય છે.” ધારો કે આપણે યુદ્ધ બંધ કરી શક્યા, પરંતુ પછી શું?” નાગડે બીજે સ્વાલ કર્યો. પછી શું કરવું એનો વિચાર અત્યારે કરવાનું નથી.” ચાહડે ઉત્તર આપે. “અત્યારે તો યુદ્ધ બંધ કરવું, એજ આપણુ માટે સલાહભરેલું છે.” ત્યારે સંધિને વાવટે ચડાવી દઈએ એટલે યુદ્ધ એની મેળેજ બંધ થશે.” નાગડે કહ્યું. “બરાબર છે.” ચાહડે કહ્યું. “સંધિને ધ્વજ ફરકાવવાથી તરતજ યુદ્ધ બંધ થશે, એ નિઃસંદેહ છે.” " ત્યારે તમે જાઓ અને સંધિના ધ્વજને ચડાવી દે. એક વાતને નિશ્ચય કર્યા પછી ઢીલ શી ?" નાગડે કહ્યું. ચાહડ તરતજ ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો અને થોડા સમયમાં ગુજરાતી સૈન્ય તરફથી સંધિને ધ્વજ ફરકતો જોવામાં આવતાં બન્ને બાજુના સૈનિકે લડતા એકદમ બંધ પડી ગયા. ગુજરાતી સૈનિકોને તે એટલું જ

Page #140
૧૩ર વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. જોઈતું હતું. યુદ્ધ બંધ પડવાથી તેઓ તે ખુશી થઈ ગયા; પરંતુ દક્ષિણ સૈનિકે જીતવાની અણુ ઉપર આવેલા હોઈ એથી નિરાશ થયા. યુદ્ધ બંધ પડતાં સૈનિકે પિતાપિતાની છાવણીમાં ચાલ્યા ગયા. નાગડ અને ચાહડ છાવણુથી જરા દૂર હવે શું કરવું, એ વિચારમાં એક વૃક્ષ નીચે વાત કરતા ઉભા હતા. આ વખતે સવિતાનારાયણ પશ્ચિમાકાશમાં વિરાજતા હતા અને સંધ્યાકાળ થવાને બહુ વાર નહતી. નાગડ અને ચાહડ કેટલાક સમય પર્યત વિચાર કરતાં ત્યાં ઉભા રહ્યા અને ત્યારબાદ છાવણું તરફ જવાની શરૂઆત કરતા હતા એટલામાં તેમની સન્મુખ પ્રૌઢવયને એક પુરૂષ આવીને ઉભો રહ્યો. આવનાર પુરૂષ યુદ્ધના પિશાકમાં સજ્જ થયેલ હતો અને તેની કમરે લાંબી તલવાર લટકતી હતી. નાગડે તથા ચાહડે તેને ઓળખ્યો હતો. નાગડે તેને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “આવો ખાળેશ્વર ! અત્યારે એકાએક કેમ આવવું પડયું છે ? " - એ પુરૂષ યાદવ સૈન્યને સેનાપતિ ખાળેશ્વર હતા. તેણે આંખની ભમર ચડાવીને કહ્યું. “તમે અમારી સાથે સુલેહ કરવાને ઇચછે છે, તેથીજ મારે આવવું પડયું છે. ચાલે, અમારી છાવણીમાં અને સુલેહિની તમારી શી શી શરતો છે, તે મને કહી દર્શાવે.” ચાહડે મુત્સદીને છાજતું હાસ્ય કર્યું અને પછી કહ્યું. “સેનાપતિજી! તમારી જેમ અમે સ્વતંત્ર નથી. સુલેહની શરતો તૈયાર કરી અમે હમણુંજ અમારા રાજાજીને આપવા માટે ઘોડેશ્વારને દેડાવ્યો છે. અને અમને ખાતરી છે કે એ ઘોડેસ્વાર કાલ સુધીમાં આવી જશે. એ આવ્યા બાદ આપણે સુલેહની શરતોના સંબંધમાં ચર્ચા કરી એક નિશ્ચય ઉપર આવશું.” - ખાળેશ્વરે તેની વિશાળ આંખો ચાહડનાં મુખ ઉપર સ્થિર કરીને કહ્યું. “ચાહડ મહેતા! તમારું કહેવું વાસ્તવિક નથી; તો પણ કાલ સાંજ સુધી હું રાહ જોઈશ. જે એ દરમ્યાન સુલેહની વાત નક્કી નહીં થાય, તે પરમ દિવસ સવારથી યુદ્ધ ફરીને શરૂ થશે. સુલેહનાં બહાને લડાઈ બંધ રખાવી તમે મદદ માટે બીજું સૈન્ય મંગાવ્યું હોય તો ભલે. મને તેની દરકાર નથી; પરંતુ અમારી ગફલતને લાભ લઈ અમારી છાવણી ઉપર અચાનક ધસારો કરશો, તે વિશ્વાસઘાતનું પરિણામ સારું આવશે નહિ. ગુજરાતના મંત્રીઓ મુત્સદી ગ@ાય છે અને અમે દક્ષિ ના અધિકારીઓ ભેળા કહેવાઈએ છીએ, પરંતુ તમારી મુત્સદ્દીગિરિ અમારી પાસે ચાલવાની નથી, એ ખાસ કરીને ધ્યાનમાં રાખજે.”

Page #141
યાદવે સાથે થયેલું યુદ્ધ 133 . એ બાબત તમારે ફીકર રાખવાની નથી.” ચાહડને બદલે નાગડે કહ્યું. જે પરમ દિવસ સવારસુધીમાં સુલેહની વાત નક્કી નહિ, થાય, તે બાપણે તેજ દિવસથી ફરીને લડાઈ શરૂ કરશું, એ ચક્કસ છે. પણ ઘણુભાગે તો સુલેહ થઈ જશે, એમ અમને લાગે છે; કારણકે અમારા રાજા મૂળથી જ તમારા રાજા સાથે સુલેહ–સંપ રાખવાને ખુશી હતા; પણ તમે અમને સંધિના કાંઈ પણ ખબર આપ્યા વિના એકદમ અમારો દેશ પચાવી પાડવાને આવ્યા એટલે નિરૂપાયે અમારે તમારી સાથે લડાઈમાં ઉતરવું પડયું છે. જે આપણે પરસ્પર સંપ જળવાત હેય, તો નાહક શા માટે લડવું જોઈએ ?" બરાબર છે. " ખાળેશ્વરે સરલભાવથી કહ્યું. “આપણું વચ્ચે પરસ્પરનું યેય માન સચવાઈને સંપ જળવાતે હે ય તો પછી આપણે લડાઈમાં ઉતરવાનું કોઈ કારણ નથી; કારણકે તમારી પેઠે અમે પણ સુલેહસંપ જાળવવાની ઈચ્છા રાખીએ છીએ, પરંતુ અમારા રાજાને યોગ્ય માન સાચવીનેજ, એ તમારે યાદ રાખવાનું છે.” એ સંબંધમાં અમને કાંઈ વાંધો નથી.” નાગડે કહ્યું. “આપણે જે સુલેહ કરશું, તે ઉભય રાજાઓનું યોગ્ય માન સાચવીનેજ કરશું અને નહિ તો પછી યુદ્ધ તે છેલ્લે ઉપાય છે જ.” “હા,” ખાળેશ્વરે કહ્યું. " ત્યારે હું જાઉં છું અને પરમ દિવસ સવાર સુધી રાહ જોઇશ. કાલે મધરાત પર્યત તમારા તરફથી કઈ ખબર નહિ આવે, તો પછી પ્રભાતમાં યુદ્ધ શરૂ થશે.” તમારું કથન અમને માન્ય છે.” ચાહડે કહ્યું અને ખાળેશ્વર તરતજ ચાલ્યો ગયો. - તે દૂર ગયા પછી નાગડે છાવણી તરફ ચાલતા ચાલતા કહ્યું. “ત્યારે તમારા વિચાર એ જ છે કે કાલે સાંજે અાપણું નવું સિન્ય આવી જાય એટલે મધરાત પછી આપણે યાદવો ઉપર અચાનક હુમલે કરે ?" જરૂર.” ચાહડે કહ્યું. અને તેટલાજ માટે સુલેહને ધ્વજા - ચડાવીને મેં લડાઈ બંધ રખાવી છે. કાલે સાંજ સુધીમાં આપણું નવું સૈન્ય આવી પહોંચશે અને તેને મધરાત સુધી આરામ આપી છેલ્લી રાતમાં આપણે યાદવોની છાવણ ઉપર અચાનક ધસારે લઈ જશે.. જીત મેળવવાનો આ એક યુક્તિ છે, એ હવે તમે સમજી શકયા હશે.” પણ આમ કરવાથી આપણે યાદવોને વિશ્વાસઘાત કરીએ છીએ. પછી તમારી મરજી. નાગડે ખુલ્લા મનથી કહ્યું. ' , 12

Page #142
134 વિરશિરામણ વસ્તુપાળ.. “એ હું જાણું છું; પરંતુ લડાઈમાં વિશ્વાસઘાત કે પ્રપંચ ન. કરીએ તે કદિ પણું જીત મેળવી શકાય જ નહિ.” ચાહડે કહ્યું. પણ મને એમ કરવું યોગ્ય લાગતું નથી.” નાગડે કહ્યું. " ત્યારે તમે કદિ પણ યાદવોને જીતી શકશે નહિ " ચાહડે કહ્યું " અને હાર થવાથી આપણી શી સ્થિતિ થશે, એની તમે કલ્પના કરી શકે છે ખરા ?" એની કલ્પના તો હું કરી શકું છું. નાગડે કહ્યું. “માનભંગ અને અપકીર્તિ એ આપણું પરાજયનું પરિણામ છે.” તેઓ એ પ્રમાણે વાતો કરતા કરતા છાવણના મુખ્ય તંબુ પાસે આવી પહોંચ્યા અને ઉભય તંબુની અ દર ગયા. ચાહડે આસન ઉપર બેસી ક્ષણવાર વિચાર કરીને કહ્યું. “નાગડ મહેતા ! લડાઈ કે રાજપ્રપંચમાં વિશ્વાસઘાત કરવા, એ બહુ મહત્ત્વની વાત નથી, પરંતુ જો એ પાપમાં પડવું ન હોય, તે હજી એક ઉપાય છે.” નાગડે જીજ્ઞાસાથી ચાહડના સામે જોયું. એટલે ચાહડે કહ્યું. અને તે ઉપાય એ છે કે આપણે મંગાવેલું સૈન્ય આવી જાય કે તરતજ ખાળેશ્વરને આપણે કહી દેવું કે સંધિ કરવાની અમારી ઈચ્છા નથી અને અમે લડવાને તૈયાર છીએ.” એ ઉપાય ઠીક છે; પરંતુ એમ કરવાથી આપણે જીતી શકશુંજ, એમ તે કહી શકાય નહિ. " નાગડે કહ્યું. ચાહડે કહ્યું. “એટલે જ કહું છું કે અચાનક અને એકાએક હુમલા વિના આપણે ફાવવાના નથી, એ નિશ્ચિત છે; પરંતુ ખાળેશ્વરના વિશ્વાસનો ભંગ કરવા તમારું અંતઃકરણના પાડતું હોય, તો પછી જેવી તમારી મરજી.” પણ વિચાર કરતાં નાગડ મહેતાને ચાહડની એ યુક્તિ સારી લાગતી હતી. વિશ્વાસઘાતના ભયથી તે હાર ખાવાનું પસંદ કરે, એ પાપભીરૂ નહતો. તેણે તરત જ કહ્યું. “ચાહડ મહેતા! લડાઈ જેવા નિર્દય કાર્યમાં અંતઃકરણને વચ્ચે લાવવાની અગત્ય નથી, એમ બધી બાબતનો વિચાર કરતાં મને જણાય છે અને તેથી તમે દર્શાવેલી યુક્તિને અમલમાં મુકીએ તે કાંઈ ખોટું નથી. એમ કર્યા વિના જીત મેળવવી મુશ્કેલ છે.” ચાહડે લડાઈમાં જીત મેળવવાની યુક્તિ તે દર્શાવી; પરંતુ એથી છત મળશેજ, એમ તેનું ધારવું નહોતું. અને તેથી એ યુક્તિને અમલમાં મૂકવી કે નહીં, એ સંબંધમાં તે પાછો વિચાર કરતો હતો. છેવટ તેણે કહ્યું

Page #143
પરાજય. 135 " જ્યારે તમારે વિચાર થાય છે, ત્યારે એ યુકિતને અમલમાં મૂકવામાં કાંઈ હરકત નથી, પણ એથી બીજી રીતે વિચાર કરતાં તમારું કહેવું મને ચોગ્ય લાગે છે. લડાઈમાં વિશ્વાસઘાત બહુ મહત્વની વાત નથી, પણ એથી ગુજરાતના મંત્રીઓ વિશ્વાસઘાતી છે, એમ તે કહેવાશે જ.” - નાગડ ચાહડનાં છેલ્લાં વાકયથી વિચારમાં પડી ગયો. ક્ષણવાર રહી તેણે કહ્યું. “તમારું કહેવું વ્યાજબી છે. તમારી યુક્તિ પ્રમાણે વર્તવાથી વિશ્વાસઘાતને દોષ તો આપણા માથે જરૂર આવવાનો જ.” એટલા માટે આપણું નવું સિન્ય આવી જાય કે તરતજ ખાળેશ્વરને યુદ્ધનું કહેણ મોકલવું અને પરમ દિવસ પ્રભાતથી યુદ્ધ ફરીને શરૂ કરી દેવું, એ વધારે સારું છે. પછી થાય તે ખરું.” ચાહડે કહ્યું. એ બરાબર છે અને એ પ્રમાણે વર્તવાથી વિશ્વાસઘાતનો દેવ આપણું માથે જરા પણ આવશે નહિ. " નાગડે કહ્યું. “અને ઈશ્વરની કૃપા હશે તે નવું સૈન્ય આવવાથી આપણે જીત મેળવવાને ભાગ્યશાળી થઈ શકીશું.” એ પ્રમાણે યુકિત રચી એ બન્ને મંત્રીઓ સૈિન્યમાં કેટલી ખુવારી , થઈ છે, એ નક્કી કરવાને સિનિકાના નિવાસ તરફ જવાને નીકળ્યા. -- - પ્રકરણ ૧૯મું. પરાજય, “રાજાજી ! હરકેાઈ રાજાના રાજ્યઅમલ દરમ્યાન હાર-જીતના પ્રસંગે આવ્યા કરે છે અને તેથી યાદની સાથેના યુદ્ધમાં આપણી થયેલી હારને માટે આપને દિલગીર થવાની જરૂર નથી. હાર કે જીતની વાત કર્માધિન છે. જીત માટે પ્રયાસ કરવો, એ આપણી ફરજ છે; પરંતુ તેમ છતાં હાર થાય, તો એ માટે દિલગીરી કરવાથી કાંઈ અર્થ સરે તેમ નથી.” વસ્તુપાળે રાજા વીરધવળને ઉદ્દેશીને કહ્યું. પ્રભાતનો સમય હતો. રાજા વીરધવળ રાજસભા ભરીને બેઠો હતો અને તેની આસપાસ મહામાત્ય વસ્તુપાળ, સેનાનાયક તેજપાળી, સરદારસિંહ અને બીજા મંત્રીઓ પોતપોતાને યોગ્ય આસન ઉપર બેઠેલા હતા. મહામાત્ય વસ્તુપાળ શખને હરાવી, દીકને મહાત કરી તથા એ પ્રદેશમાં રાજકીય વ્યવસ્થા કરીને થોડા દિવસે થયા ધોળકામાં

Page #144
136 વીરશિરોમણી. વસ્તુપાળ. "આવી ગયા હતા અને તેથી આજની રાજસભામાં તેની હાજરી હતી. રાજચંતાકારી લવણુપ્રસાદ પાટણમાં હતો અને મંત્રી નાગડ તથા ચાહડ યાદવો સાથેના યુદ્ધમાં ગયા હતા એટલે તેઓની ગેરહાજરી હતી. યાદવ સૈન્ય સાથે લડતાં ગુજરાતી સૈન્યની હાર થઈ છે, એવું ગુપ્ત દૂતધારા વીરધવળના જાણવામાં આવ્યું હતું અને તેથી તે સહજ દિલગીર જણાતો હતો. રાજસભામાં એ વાતની ચર્ચા થતી હતી અને તેમાં વસ્તુપાળ ઉપર પ્રમાણે કહ્યું, તે વીરધવળની દિલગીરીને દૂર કરવાને માટે જ કહ્યું હતું. વસ્તુપાળનું કથન સાંભળીને રાજા વિરધવલે કહ્યું. “મહેતાજી ! હાર કે જીતની વાત કર્યાધિન કિંવા ઈશ્વરના હાથમાં છે, એ તમારી વાત સાવ સાચી છે. મને હારને માટે દિલગીરી થતી નથી, પરંતુ દૂતના કહેવા પ્રમાણે આપણું સેન્યની ઘણી જ ખુવારી થઈ છે, એ દિલગીરીજનક છે. સેનાનાયક તેજપાળે નાગડ મહેતાની સાથે વાદવિવાદ કરવાથી આ પરિણામ આવ્યું છે. " એ સંબંધમાં મારે થોડા-ઘણે દોષ છે અને તે હું વિના વિલંબે સ્વીકારું છું.” તેજપાળે કહ્યું. “પરંતુ રાજાજી ! નાગડ મહેતાને આ વખતે સેનાપતિનું પદ આપવાની ખાસ અગત્ય હતી.” “તમારું કહેવું મારા સમજવામાં આવતું નથી.” વીરધવળે આશ્ચર્ય દર્શાવીને કહ્યું. " નાગડ તથા ચાહડ મહેતાએ સેનાપતિનું પદ મારી પાસેથી લઈ લેવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો, એ વાત જે આપના જાસ્વામાં હોત, તે આપને આશ્ચર્ય દર્શાવવાનું કાંઈ કારણ રહેત નહિ.તેજપાળે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. * “પણ સેનાપતિનું પદ લઈને તેઓ પરિણામ તે આ લાવ્યા ને ?" વીરધાને કહ્યું. “અને તેજપાળ મહેતા ! તેમણે સેનાપતિનું પદ તમારી પાસેથી લઈ લેવાને જે નિશ્ચય કર્યો હતો, તે મને પહેલેથીજ જણાવી દીધો હોત, તે આપણને હારનો પ્રસંગ જોવાનો વખત અવત નહિ.” આપનું કહેવું ખરું છે " તેજપાળે કહ્યું. “પણ નાગડ તથા ચાહડ મહેતાને સેનાનાયકનાં પદને અને યુદ્ધનો સ્વાદ ચખ ડવાની મારી - ઇચ્છા હતી અને તેથી જ મેં આપને એ વાત એ વખતે કરી નહોતી.” ઠીક, જે થયું તે ખરૂં. બની ગયેલા બનાવ વિષે પાછળથી શેક "કર નિરર્થક છે. " વિરધવળે એમ કહીને પૂછયું. “પણ નગરનાં રક્ષણનો તે તમે બધો બંદોબસ્ત કર્યો છે ને ?"

Page #145
પરામ, એ માટે આપને ચિંતા કરવાની અગમ નથી.” તેજપાળે જવાબ આપતાં કહ્યું. નગર રક્ષણને બધે બંદેબસ્ત આમની આઝા, : મળ્યા પહેલાંજ મેં કરી દીધું છે.” રાજા વિરધવળે તેજપ ળ તરફ સંતોષની નજરે જોયું અને પછી . વસ્તુપાળને ઉદ્દેશીને પૂછ્યું. " આપણું સૈન્યના બીજા કાંઈ સમાચાર તમાસ જાણવામાં આવ્યા છે ખરા?” ગઈ રાતે દૂત જે ખબર લાવ્યો હતો, એથી વિશેષ ખબર મારા જાણવામાં આવેલ નથી.” વસ્તુપાળે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. " પણ મને લાગે છે કે આપણું સૈન્ય થોડાજ વખતમાં પાછું આવી પહોંચવું જોઈએ.” એમ લાગવાનું કાંઈ ખાસ કારણ છે ?" રાજાએ ફરીને પૂછ્યું. જે દૂત આપણી હારના સમાચાર લાવ્યા હતા, તેણેજ નાગડ " મહેતા બચેલાં સૈન્ય સાથે આ તરફ આવવાને પ્રયાણ કરી ચૂક્યા છે, એમ કહ્યું હતુ અને તે ઉપરથી હું કલપના કરું કે તેઓ જેમ બને તેમ ત્વરાથી આવી પહોંચવા જોઈએ.” વસ્તુપાળે જવાબ આપે. હા, દૂતે એમ કહ્યું હતું ખરું.” વીરવાળે યાદ કરી જરા હસીને કહ્યું. " ત્યારે તે નાગડ મહેતાનો પ્રવેશ મહત્સવ આજેજ કરવો પડશે કે શુ ?" વીરધવળને મા સિંહ નાગડના પક્ષનો હતો. તેના ભાણેજ વીરધવળે નાગડની મશ્કરી કરી, એ તેને ગમ્યું નહિ. તેણે ગંભીરતાથી કહ્યું. " રાજાજી ! હાર કે જીન એ આપણા હાથની વાત નથી અને તેથી નાગડ મહેતા જેવા એકનિષ્ઠ અધિકારી માટે એવા શબ્દો કહેવા, એ યોગ્ય નથી. શું તમે પણ ભીમસિંહ પ્રતિહાર સાથેની લડાઈમાં પ્રથમ હાયો નહતા ? વિરધવળે તેના મામા સામે સહજ કરડી નજરથી જોયું અને પછી હસવાને ડેળ કરીને કહ્યું. “હા, એ વાત ખરી છે. પણ હું તો એની સહજ મશ્કરી કરતો હતો. બાકી નાગડ મહેતા એકનિટ અધિકરી છે, એ મારી જાનું બહાર નથી. અને એ ઉપરાંત તે દસ તથા ચતુર પણ છે. આ વખતે તેની કેમ હાર થવા પામી, એજ હું તે સમજી શકતો નથી?” એનું કારણ છે.” સિંહે કહ્યું. “યાદવે બાહોશ યોદ્ધાઓ છે અને તેમને સેનાપતિ ખાળેશ્વર મહાન શૂરવીર પુરૂષ છે. એની સાથે યુદ્ધમાં ઉતરવું, એ કાંઈ સરલ વાત નથી.”

Page #146
138 વીરશિરામણી વસ્તુપાળ વસ્તુપાળે ભેદક દૃષ્ટિથી સિંહ સામે જોયું અને તેજપાળે મૂછો ઉપર પોતાને હાથ ફેરવતાં ફેરવતાં વ્યંગમાં કહ્યું. " ત્યારે યાદવો આપપણને હરાવી આપણું રાજ્યને જીતી લેશે, એવી માન્યતા તમે ધરાવતા લાગો છો ? " તેજપાળના વ્યંગથી સિંહને ક્રોધ ચડે. તેણે સહજ જુસ્સાથી. કહ્યું “મારી માન્યતા એવી છે કે નહિ, એ તમારે જોવાનું નથી. તમારે બળ બતાવવું હોય, તે હજી વખત ચાલ્યો ગયો નથી. યાદવો એકવાર જીત્યા છે એટલે ફરીને ગુજરાત ઉપર ચડાઈ લાવ્યા વિના રહેશે નહિ.” ચડાઈ લાવતા હોય, તે ભલે આજેજ લાવે.” તેજપાળે પણ જુસ્સાથી કહ્યું. “ગુજરાતીઓ કાંઇ નિર્બળ નથી કે તેમનાથી ડરી જાય.” “એ વાદવિવાદને હાલ જ કરે.” વીરધવળે આજ્ઞાસૂચક અવાજથી કહ્યું. " ગુજરાતનાં રાજ્યને સુદઢ કરવાને માટે હજી આપણે ઘણું યુદ્ધો કરવા પડશે અને અન્ય દેશો ઉપર સ્વારીઓ પણ લઈ જવી પડશે. આપણા મંત્રીઓની અને સરદારની એ વખતે આપોઆપ કસોટી થઈ જશે. મુખના વાદવિવાદથી કાંઈ બળની કસોટી થતી નથી.” અને આપણું બળની ખરી કસોટી તે એકસંપમાં રહેલી છે.” વસ્તુપાળે કહ્યું. " જા આપણે કુસંપ કરીને અંદરોઅંદર ખટપટને જગાડશું, તો આપણું બળ ગમે તેવું અને ગમે તેટલું હશે; તે પણ કાંઇ કામમાં આવશે નહિ, એ રાજ્યના દરેક અધિકારીએ સમજવાનું છે.” વસ્તુપાળનાં એ કથનથી સિંહ તથા તેજપાળ શાંત થઈ ગયા. એ વખતે દ્વારપાળે પ્રવેશ કરી વીરધવળને નમીને કહ્યું. “મહારાજ! નાગડ તથા ચાહડ મહેતા સભામાં આવે છે.” . એટલું કહીને તે ચાલ્યા ગયે અને નાગડે ચાહડની સાથે સભામાં પ્રવેશ કર્યો. વસ્તુપાળે તેમને આવકાર આપ્યો અને તેઓ વિરધવળને નમન કરી એગ્ય આસન ઉપર બેઠા. તેમનાં મુખ ઉપર પરાજય અને દિલગી-- રાની છાયા હરકોઈ માણસના જોવામાં આવી શકતી હતી. વીરધવળે તેમના સામે જોયું, પરંતુ કાંઈ કહ્યું નહિ. એટલે વસ્તુ પાળે હસીને કહ્યું. “યાદવના શા સમાચાર છે? આપણી હાર થઈ, એ વાત શું ખરી છે ?" વસ્તુપાળે જેકે એ પ્રશ્નો સામાન્ય રીતે જ પૂછ્યા હતા, પરંતુ નાગડ. તથા ચાહડને તે મશ્કરી અને ઉપાલંભથી ભરેલા જણાયા. પણ રાજાજીની. સમુખ પૂછાયેલા પ્રશ્નોને ઉત્તર આપ્યા સિવાય ચાલે તેમ નહોતું; તેથી

Page #147
પરાય. નાગજ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “આપણું હાર થઈ છે એ વાત ખરી છે પરંતુ હારતા હારતા અને કપાતા કપાતા આપણું સેનિકોએ યાદવોની એવી દશા કરી મૂકી છે કે તેઓ અમારી પાછળ પડવાનું સાહસ કરી શક્યા નથી અને છત મળવા છતાં પણ એકદમ પોતાના દેશ તરફ ચાલ્યા ગયા છે.” * “યાદવોએ આપણું ઉપર છત તે મેળવી છે.” વસ્તુપાળ નાગડનો ઉત્તર સાંભળીને કાંઈ બોલ્યો નહિ એટલે ચાહડે કહ્યું. “પણ એ છત તેમને ઘણું ભારે થઈ પડી છે; કારણકે તેમનામાં પણ ઘણું ખુવારી થઈ છે અને તેથી તેઓ અમારી પાછળ પડવાનું મૂકી દઈને પાછા ચાલ્યા ગયા છે. " અને એ માટે તમને ધન્યવાદ ઘટે છે.” તેજપાળે વચ્ચે જ કહ્યું. નાગડ તથા ચાહડે સહસા તેજપાળ તરફ જોયું. તેજપાળનાં મુખ ઉપર મશ્કરીનું આછું હાસ્ય તરતું હતું. એ જોઈને તેઓ શરમીંદા બની ગયા. વસ્તુપાળે કહ્યું. “હાર કે જીતની વાતને બાજુ ઉપર રાખીએ; પણ જે યાદો ખરેખર પાછા ચાલ્યા ગયા હોય અને તે આપણે કરેલી ખુવારીથી જ, તો આપણું માટે એ કાંઈ થોડાં ઘણું ગૌરવની વાત નથી.” નાગડે વસ્તુપાળના સામે નજર નાંખી. વસ્તુપાળ સાધારણ રીતે વાત કરે છે કે મશ્કરીમાં બનાવે છે ? એ તેનાથી કળી શકાયું નહિ; કારણ કે વસ્તુપાળનાં મુખ ઉપર હાસ્યને બદલે ગંભીરતા પ્રસરેલી હતી. તેણે વીરધવલ તરફ ધ્યાનપૂર્વક જોઇને કહ્યું, “હા, અને આપણું હાર થવાનું કારણ યાદવસેના કરતાં આપણી સેના ઘણી ઓછી હતી એજ હતું. જેમાં એકવાર અમારી મદદમાં નવું સૈન્ય આવી પહોંચ્યું, તેમ બીજીવાર પણ એટલું જ સૈન્ય આવ્યું હતું, તે આપણું હાર થાત નહિ.” “તોપણ આપણાં સૈન્ય કાંઈ ડી ઘણી બહાદુરી દર્શાવી નથી.” ચાહડે સન્યનાં વખાણ કરતાં કહ્યું. વસ્તુપાળ સમજતો હતો કે થયેલી હારને સીધી રીતે કબુલ નહિ કરવાનાં આ બધાં તેમનાં બહાનાં જ છે. તેણે તેમનાં બહાનાને ખોટા પાડવાને પોતાનાં મનથી નિશ્ચય કર્યો. નાગડ તથા ચાહડ ઉભયનાં મુખનું ધ્યાનપૂર્વક અવકન કરીને વસ્તુપાળે કહ્યું. “પણ અમે તે એમ સાંભળ્યું છે કે યાદવસેના આપણી સેનાથી

Page #148
વીરસિરમણ વસ્તુપાળ. કાયર થઈને પાછી ચાલી ગઈ નથી, પરંતુ દેવગિરિયીકઈ કારણસર પાછા, ફરવાની તેને આજ્ઞા આવવાથી પાછી ગઈ છે. શું આ વાત ખોટી છે " ખરી રીતે વસ્તુપાળે કહ્યું એમજ હતું. યાદ ગુજરાતીઓથી . કંટાળીનેકેડરીને પાછા ગયા નહતા; પરંતુ દેવગિરિથી પાછા આવવાની આજ્ઞા મળવાથી તેમની પાછળ પડવાનું છોડી દઈને તેઓ ચાલ્યા ગયા હતા. નાગડે પિતાનાં સૈન્યની બહાદુરીના વખાણ કરવાની સાથે હારનાં કલંકને ઈનાંખવાના હેતુથી એ પ્રમાણે કહ્યું હતું. પણ સત્ય હકીકત વસ્તુપાળની જાણ બહાર નહોતી. વસ્તુપાળને પ્રશ્ન સાંભળીને નાગડ મુંઝાય, તેણે ચાહડ સામે જોયું. ચાહડ પણ વિમાસણમાં પડી ગયે હતો. ક્ષણવાર રહી વિચાર કરી નાગડે ઉત્તર આપવાને બદલે સામો પ્રશ્ન કર્યો. “એવી વાત તમને કોણે કહી ?" “એ જાણવાની તમારે જરૂર નથી.” વસ્તુપાળે દઢતાપૂર્વક કહ્યું. “પણ મેં સાંભળેલી વાત ખરી છે કે ખોટી, એ કહી દો એટલે રાજાજીનાં મનમાં એ બાબતમાં કોઈ શંકા હોય તો તે દૂર થઈ જાય.’ લ્યને હું જ કહું છું કે એ વાત તદ્દન ખોટી છે.” ચાહડે એકદમ જવાબ આપી દીધો. અને બીજી વાત પણ મારા સાંભળવામાં આવી છે.” વસ્તુપાળે ચાહડના જવાબ તરફ દુર્લક્ષ્ય કરીને કહ્યું. “વળી બીજી કઈ વાત ?" નાગડે કંટાળીને પૂછયું. * " તમે કહો છો કે આપણી હાર થવાનું કારણ આપણું સિન્ય ઘણું ઓછું હતું, એ છે; પરંતુ મારા સાંભળવા પ્રમાણે તે યાદવી સન્ય આપણ કરતાં ઓછું હતું અને તે છતાં આપણી હાર થવા પામી છે તથા આપણું સૈન્ય ઘણું કપાઈ ગયું છે. વસ્તુપાળે જવાબ આપીને રાજા વીરધવળ તરફ જોયું. એ ઉપરથી વિરધવળે કહ્યું. “વસ્તુપાળ મહેતાનું કહેવું બરાબર છે. મારા જાણવામાં પણ એવી હકીક્ત આવેલી છે.” હવે નાગડ કે ચાહડથી વસ્તુપાળ કે વીરધવળના કથનને પ્રતિકાર થઈ શકે તેમ નહોતું. તોપણ કેવળ મુંગા મહેઓ તેમના કથનને સાંભળી લે એવા તેઓ નહેાતા. નાગડે વસ્તુપાળ તરફ જોઈને કહ્યું. “તમારા તથા રાજાજીનાં કાને યુદ્ધ સંબંધમાં ગમે તે વાત આવી હોય; પરંતુ ખરી વાત તો મેં

Page #149
' પરાજય. (141 કહી એજ છે. તે માનવી કે ન માનવી, એ રાજાજીની ઈચ્છા ઉપર રહેલું છે. બાકી મારી વાતમાં અવિશ્વાસ ધરવાનું કોઈ કારણ હોય તો તે કહો, એટલે એને ખુલાસો થઈ શકે.” નાગડની કેવળ અસત્ય વાત સાંભળીને તેજપાળ પિતાનો ઉતાવળો સ્વભાવ કાબુમાં રાખી શકો નહિ. તેણે જુસ્સાથી કહ્યું " ત્યારે તમારૂં કહેવું એમ છે કે રાજાજીએ સાંભળેલી કિંવા મેળવેલી વાત ખાટી છે ?" " ત્યારે મેં કહી એ વાત ખોટી છે? તમારી પાસે તેનો પુરાવે છે ?" બીજો ઉપાય નહિ રહેવાથી નાગડે પણ જુસ્સાથી કહ્યું. વીરધવળને મંત્રીઓનો વિવાદ પસંદ નહે. વસ્તુપાળ પણ એવા નિરર્થક વિવાદને ઇચ્છતો નહોતો. બને સંપ અને એક્યતાના ચાહક હતા. વીરધવળે નાગડ મહેતાને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “નાગડ મહેતા ! ગમે તે રીતે પણ આપણે પરાજય થયો છે અને યાદ પાછા ગયા છે, એટલું તો ચોક્કસ છે. માટે એ સંબંધમાં નકામો વિવાદ કરવાની જરૂર નથી. પાટણમાં ખટપટ, વિવાદ, કાવત્રાં અને કુસંપ ચાલતાં હઈ ગુજરાતનાં ગૌરવને જાળવવા આપણે ધોળકામાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપ્યું છે, એ તમે બધા મંત્રીઓ જાણો છો. આપણું ખરું કર્તવ્ય અંગત ભેદોને ભૂલી જઈ આપણું દેશની સેવા કરવામાં અને તેના ગૌરવને વધારવામાં સમાયેલું છે. પાટણની પેઠે આંહી પણ ખટપટ, વિવાદ અને કુસંપને સ્થાન આપશું, તે પછી આપણા ઉદેશને શી રીતે પાર પાડી શકશું? એને તમારે બધાએ વિચાર કરવાનો છે. ધર્મ કે કામના ભેદભાવ અને અંગત સ્વાર્થને તિલાંજલી આપી આપણી માતૃભૂમિની ઉન્નતિ માટે આપણે બધાએ સાથે મળી અનેક કાર્યો કરવાનાં છે, એ રાજ્યના કે પ્રજાના સેવકે ખાસ કરીને યાદ રાખવાનું છે.” નાગડ, ચાહડ અને તેજપાળ વીરધવળનું કહેવું સાંભળીને કેવળ ચૂપ થઈ ગયા. બધા મંત્રીએ રાજાજીએ આપેલ ઉપદેશને અંતરમાં ઉતારતા હેય, એમ જણાતું હતું. ક્ષણ વાર રહી વસ્તુપાળે વિષયને બદલી નાંખવાના હેતુથી વીરધવળને ઉદ્દેશીને કહ્યું. " આપની ઈચ્છા હોય, તે સભાને બરખાસ્ત કરી આપણે લડાઈમાંથી આવેલા સિન્યની તપાસ કરવાને જઈએ ?" વિરધવળે એ વાતનો સ્વીકાર કર્યો. અને ત્યારપછી તે તથા વતુપાળ, નાગડ, ચાહડ; તેજપાળ વગેરે મંત્રીઓને લઈ યાદવોથી હા રીને આવેલા સિન્યની તપાસ કરવાને છાવણી તરફ ગયા.

Page #150
142 વરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. પ્રકરણું ૨૦મું. દુઃખ પછી સુખ. ખંભાતને અધિકારી જયદેવ મહામાત્ય વસ્તુપાળના જવા પછી પહેલાંની જેમ આજ સાંજે પણ ઘોડેસ્વાર બનીને ફરવાને નીકળ્યો હતો. તેણે કમળા અને તેજપ્રભાના સહવાસથી અને ખાસ કરીને મેનકાનાં જીવન પરિવર્તનની ઘટનાથી પોતાના આચાર વિચારમાં સુધારો કરવા માંડયો હતો. તે રાજકાજમાં પહેલાં કરતાં હવે વધારે લક્ષ્ય આપતા હતા અને મોજશોખનો ત્યાગ કરી સારા માણસોના સહવ સમાં આવવાનો પ્રયાસ કરતો હતો. તેજપ્રભાના ઉત્તમ ગુણોથી અને કમળાના અપૂર્વ સંગિતથી જયદેવ ઉપર ઘણી અસર થઈ હતી. એક તરફથી તે સારા માણસોને સહવાસ વધારતો જતો હતો અને બીજી તરફથી મેનકાના મેહપાસમાંથી મુક્ત થયો હતો. આ બન્ને કારણોથી જયદેવના આચારવિચાર કેવળ ફરી ગયા હતા. મેનકાના ઉપદેશથી તેનાં હૃદયમાં તેની પરિત્યક્તા પત્ની પધાને સુખી કરવાની ઈચ્છાનો જન્મ થયો હતો; ૫રંતુ તેની એ ઈચ્છા હજી દઢ થયેલી નહતી. એ ઈચ્છાને દઢબનાવવામાં અને પાર પાડવામાં કમળાને મેહ આડે આવતો હતો. જયદેવ ફરીને પાછો વળતો હતો, ત્યારે નગર બહાર આવેલાં જેનમંદિરમાં આરતી પૂર્ણ થવા આવી હતી. તેજપ્રભા અને કમળા બને સખીઓ હંમેશના નિયમ મુજબ દેવમંદિરે દર્શન કરવાને આવેલી હતી. આરતી પૂર્ણ થતાં કમળાએ પ્રભુસ્તુતિનું સુંદર ગાન આરંભ્ય અને જયદેવે દેવમંદિર પાસેંથી પસાર થતાં તે સાંભળ્યું. ઘડા ઉપરથી ઉતરીને તે તરતજ મંદિરમાં ગયો અને કમળાનું ગાન સાંભળવામાં તલ્લીન થઈ ગયે. થોડીવારમાં સ્તુતિ પૂર્ણ થઈ અને તેજપ્રભા તથા કમળા મંદિરની બહાર નીકળી, જયદેવે તેમનું અનુકરણ કર્યું. - તેઓ મંદિરની બહાર નીકળ્યાં, ત્યારે સંધ્યા વીતી ગઈ હતી અને અંધકાર ધીમે ધીમે વધતો જતો હતો. જયદેવે ઘોડા ઉપર સ્વાર થતાં થતાં કહ્યું. “તેજપ્રભા ! અંધારૂં બહુ થઈ ગયું છે. કહે તો તમને તમારા આવાસ સુધી મૂકી જાઉં ?" તેજપ્રભાએ તરતજ કહ્યું, “આપને એવી તી લેવાની જરૂર નથી. હજી અંધારૂં બહુ થયું નથી અને થતાં પહેલાં તો અમે અમારા આવાસે પહોંચી જશું.”

Page #151
દુઃખ પછી સુખ. 14 જયદેવ વધારે આગ્રહ કરી શકશે નહિ. તે તરતજ તેના ઘડાને નગર તરફ દોડાવી ગયે. તે ગયા પછી તેજપ્રભા અને કમળા ઉતાવળે નગર તરફ જવા લાગી અને વિશેષ અંધારું થતાં પહેલાં આવાસે ૫હોંચી ગઈ. ખંડમાં પ્રવેશતાં તેજપ્રભાએ કહ્યું. " કમળા ! હવે બધા સં-- યોગે અનુકૂળ થયા છે. આમને આમ કયાંસુધી સમય ગુમાવે છે ?" કમળાના સુંદર મુખ ઉપર શરમની ગુલાબી છાયા છવાઈ ગઈ.. તેણે કશે પણ ઉત્તર આપ્યો નહિ. તે જોઈ તેજપ્રભાએ કહ્યું. “કમળ ! જીવનમાં દુઃખમાંથી સુખ મેળવવાના સંગે વારંવાર આવતા નથી. અનુકૂળ સોગ અને સમયને જે ગુમાવે છે, તે પાછળથી પસ્તાય છે.” “તમારું કહેવું તદ્દન સત્ય છે. “કમળાએ ગંભીર બનીને કહ્યું. - “તો પછી સમયને શા માટે નિરર્થક ગુમાવવો પડે છે ?" તેજપ્રભાએ તરતજ પ્રશ્ન કર્યો. “શું હૃદયમાં હજી હિંમત આવી નથી ? " તેજપ્રભાનું બોલવું જુસ્સાદાર હતું, કમળા તે સમજી ગઈ. તેણે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “જ્યારથી તમારી સલાહે ચાલવાને મેં નિશ્ચય કર્યો છે, ત્યારથી હૃદયમાં હિંમતે જન્મ તો લીધો છે. વાર માત્ર તમારી સૂચનાની જ છે.” મારી સૂચના ?" તેજપ્રભાએ આશ્ચર્યથી કહ્યું. મારી સૂચનાની હવે શી અગત્ય છે ! કહે તો જયદેવને આંહી લાવી દઉં ?" “મને બેલાવવાની તકલીફ લેવાની જરૂર નથી.” એજ વખતે જયદેવે ખંડમાં પ્રવેશ કરીને કહ્યું. “હું હાજરજ છું.” “આપ વખતસર આવી પહોંચ્યા, એ બહુ ઠીક કર્યું.” તેજપ્રભાએ કમળા તરફ નેત્ર સંકેત કરી જરા હસીને કહ્યું. મને બોલાવવાની શી જરૂર પડી છે ?" જયદેવે કમળા તરફ નિહાળીને તેજપ્રભાને પૂછ્યું. તેજપ્રભાએ થોડીવાર વિચાર કરીને કહ્યું. “અમે હવે બે-ત્રણ દિવસમાં ભૃગુકચ્છ જવાના હોવાથી જતાં પહેલાં આપે અમને જે જે સગવડતા કરી આપી છે, તે માટે આપને ઉપકાર માનવાને આપને અહીં. બોલાવવા કે અમારે આપને ત્યાં આવવું, એ સંબંધી વાત ચાલતી હતી. એ સિવાય આપને બોલાવવાની ખાસ જરૂર નહતી.” “એમાં મારે ઉપકાર માનવાની શી અગત્ય છે?” જયદેવે કહ્યું.”

Page #152
14 વીરશિરામણ વસ્તુપાળ. તમે અમારા જ્ઞાતિજન છે અને વળી યાત્રાને માટે નીકળ્યાં છે. જ્ઞાતિજન અને યાત્રાળુને દરેક પ્રકારની સગવડતા કરી આપવી, એ જ્ઞાતિજન તરીકે મારો ધર્મ છે. તમને સગવડતા કરી આપવામાં મારા એ ધર્મને બજાવ્યા સિવાય વિશેષ મેં કાંઈ કર્યું નથી અને તેથી તમારે મારે જરા પણ ઉપકાર માનવાનું કોઈ કારણ નથી.” “એ આપની સજ્જનતા છે.” તેજપ્રભાએ કહ્યું. “પણ આપે જેમ આપનો ધર્મ બજાવ્યો, તેમ અમારે પણ અમારે ધર્મ બજાવે જોઈએ.” “ઠીક ઠીક.” જયદેવે હસીને પૂછ્યું. " પણ શું તમે બે-ત્રણ દિવસમાં જ જવાના છે ?" અવશ્ય.” તેજપ્રભાએ કહ્યું. અમને આંહી આવ્યાને ઘણું દિવસે થયા હોવાથી હવે વધારે વખત રેકાવાનો અમારી ઈચ્છા નથી; કારણકે હજી અમારે ઘણાં સ્થળોએ જવાનું છે. " જયદેવને એથી સહજ દિલગીરી થઈ આવી. તેજપ્રભા તે કળી ગઈ અને તેણે કમળાના સામે નેત્રસકેત કરીને કહ્યું " જયદેવજી ! આપ જરા બેસે, હું હમણુજ આવું ." એમ કહીને તેજપ્રભા ત્વરાથી ચાલી ગઈ અને પાછળ કમળા તથા જયદેવ બેજ રહ્યાં. - જયદેવ અને કમળા; એક યુવક બીજી યુવતી; જયદેવ કમળાનાં રૂ૫ કરતાં તેનાં સંગિત અને સંગિત કરતાં તેની નિર્દોષતા ઉપર વધારે મેહ્યો હતો. અને કમળા જયદેવ ઉપર મોહી હતી કે નહિ, એ શી રીતે કહી શકાય ? સ્ત્રીનાં હદયને પારખવું અને તે પણ પ્રેમના વિષયમાં, એ ઘણું મુશ્કેલ છે.” તેજપ્રભા ગયા પછી કેટલીકવારપર્યત કમળા કે જયદેવ બને. માંથી કોઈ કાંઈ બોલ્યું નહિ. કમળા શરમની મારી કેવળ નીચું જોઈને જ ઉભી હતી અને જયદેવ એકાગ્રતાથી તેની તરફ જે આસન ઉપર બેઠે હતો. અંતે જયદેવે બેલવાની શરૂઆત કરી. “કમળ ! તમે મારાથી શા માટે શરમાઓ છે ? હું કાંઈ અજાણ્યો માણસ નથી કે તમારે શરમાવું પડે ?" કમળાએ સહજ ઉંચી આંખ કરીને જયદેવ તરફ જોયું; પરંતુ, કાંઈ ઉત્તર આપ્યું નહિ.

Page #153
દુઃખ પછી સુખ. 145 જયદેવે ફરીને કહ્યું. " આપણી પરસ્પર ઓળખાણ થયા પછી અને આપણે સહવાસ વધ્યા પછી શરમ રાખત્રી, એ કેવી વાત કહેવાય, કમળા !" કમળા ઘણીજ શરમાળ હતી; પરંતુ આજ તેને શરમ રાખવી પિોષાય તેમ નહોતું. તેણે તેજપ્રભાના સંકેતથી જયદેવની સાથે કરવા જેવી વાતચિત્ત કરી નાંખવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. આ નિશ્ચયને અમલમાં મૂકવા તેણે હિંમતને આશ્રય લીધો અને પછી કહ્યું. " શરમ અથવા લજજા એ નારીનું ભૂષણ છે, એ આપ જાણતા હશે.” " જરૂર.” જયદેવે કહ્યું. પણ તેની કાંઈક હદ તે હેવી જોઈએ ને?” હદની વાત હું નથી જાણતી.” કમળાએ જવાબ આપતો કહ્યું. “સ્ત્રીનાં મુખ ઉપર, તેની વાણીમાં, તેના સ્વભાવમાં અને તેની ચાલમાં લજજા હોવી જોઈએ, એટલું જ માત્ર હું જાણું છું. લજજા કે શરમ વિનાની સ્ત્રી એ સ્ત્રી જ નથી.” પણ દરેક વખતે લજજા રાખવી એ આવશ્યક છે?” તેનો ક્યારેય પણ ત્યાગ થઈ શકે નહિ?” જયદેવે પૂછ્યું. ત્યાગ થઈ શકે તે ખરે; પરંતુ તેવી આવશ્યકતા હોય ત્યારેજ. અન્યથા તે નહિ જ.” કમળાએ દઢતાથી ઉત્તર આપો. “ઠીક, કમળા ! તમારા કથનને મારાથી અસ્વીકાર થઈ શકે તેમ નથી.” જયદેવે જરાવાર વિચાર કરીને કહ્યું. “પણ એ વાતને જવા દઈએ; કારણ કે મારે તમને કેટલીક હકીકત પૂછવી છે.” હવે કમળામાં સંપૂર્ણ હિંમત આવી હતી. તેણે તરતજ કહ્યું. “જે પૂછવું હોય, તે ખુશીથી પૂછો. તેને એગ્ય ઉત્તર આપવાને હું ભૂલીશ નહિ.” “તમારો ઉપકાર. " જયદેવે કમળાને આભાર માન્યો અને પૂછ્યું. “કમળા ! જ્યારે તમે મને હકીક્ત પૂછવાની રજા આપો છો, ત્યારે મારે પ્રથમ પ્રશ્ન એ છે કે તમે પરણ્યા છે કે કુમારી અવસ્થામાં છે, તે કહે ?" સ્વાભાવિક રીતે જ આ પ્રશ્ન હરકેઈ સ્ત્રીને લજા ઉત્પન્ન કરાવનારો. હેય છે અને થયું પણ એમજ; કારણ કે એથી કમળાનાં મુખ ઉપર શરમની આછી છાયા તરી આવી. તેણે તેને તરત ઉત્તર આપવાનું પસંદ કર્યું નહિ.

Page #154
146 વીરરમણ વસ્તુપાળ. એ જઈ જયદેવે કહ્યું. “લજાને હવે કયાંસુધી નભાવશે ? તમે હમણુંજ કહ્યું છે કે પ્રશ્નને યોગ્ય ઉત્તર આપવાનું હું ભૂલીશ નહિ અને તેમ છતાં તમે અત્યારે પૂછેલા પ્રશ્નનો જવાબ પણ આપતાં નથી.” કમળાને એને ઉત્તર તે આપજ હતો. તેણે લજજાને ત્યાગ કર્યો અને ઉત્તર આપવાને બદલે સામે પ્રશ્ન કર્યો. “હું પરણું છું કે કુમારી છું, એ જાણીને તમે શું કરશે ?" જયદેવ એથી વિચારમાં પડશે. થોડીવાર રહી તેણે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “તમારા જેવી કે લાયક બાળા સાથે લગ્ન કરવાને માટે વિચાર છે અને તેથીજ તમે પરણેલાં છે કે કુંવારા છે, તે જાણવાને મેં એ પ્રશ્ન પૂછે છે.” “માને કે હું કુમારી છું.” કમળાએ જયદેવની નજર સાથે નજર મેળવીને કહ્યું. તે હું તમારી સાથે લગ્ન કરવાને તૈયાર છું. તમે કુંવારા હે અને મારી સાથે લગ્નથી જોડાવાની હા પાડે, તે મારા જેવો બીજો કેણુ ભાગ્યશાળી હોઈ શકે ? પણ કહે, તમે ખરેખર કુંવારા છો ?" જયદેવે આતુરતાથી પૂછ્યું. હું કુમારી છું કે પરણેલી, એ પછી વાત; પરંતુ મેં સાંભળ્યું છે કે તમે તે પરણેલા છે. શું એ વાત ખરી છે ?" કમળાએ જવાબ આપતાં પૂછ્યું. - જયદેવે પ્રથમ તે બાટે ઉત્તર આપવાને વિચાર કર્યો, પરંતુ ત્યારબાદ એ વિચારને બદલી ખરે ઉત્તર આપવાનો નિશ્ચય કર્યો. તેણે કહ્યું. “તમે સાંભળેલી વાત ખરી છે. હું પરણે હતો ખરે.” - “એમ કેમ બોલે છે ? પરણ્યો હતે ખરે એટલે શું તમારી સ્ત્રી મરી ગઈ છે ?" કિમળાએ તેનું છેવટનું વાક્ય પકડીને પ્રશ્ન કર્યો. જયદેવે આ વખતે પણ ખેટે ઉત્તર આપવાને એટલે કે હા પાડવાને વિચાર કર્યો, પરંતુ પ્રથમની જેમ તેણે એ વિચારને પણ બદલી નાંખ્યો અને કહ્યું. “ના, એવું કાંઈ નથી. મારી પત્ની પડ્યા. હયાત છે; પરંતુ મારો અને તેનો સ્વભાવ નહિ મળવાથી મેં તેને ત્યાગ કર્યો છે અને તેથી મેં એ પ્રમાણે જવાબ આપ્યો છે.” “બહુ સારૂ. કમળાએ કહ્યું. “અને એ કારણથી તમે હવે બીજું લગ્ન કરવાને તૈયાર થયા છે ?" " હા; તમારી માન્યતા સાચી છે.” જયદેવે કહ્યું અને પછી આતુરતાથી પૂછયું. " પણ કમળા ! મને કહે કે તમે કુંવારાં છો?”

Page #155
દુ:ખ પછી સુખ. 147 કમળાએ ઘડીભર વિચાર કરીને જવાબ આપ્યો. “હા; છું તે કુંવારા જેવીજ.” કમળાએ કેવો દક્ષતાથી જવાબ આપ્યો હતો, એ જયદેવ સમજી શકયો નહિ, પરંતુ તે કુમારી છે, એટલું જ તે જાણી શકો. તેણે વિના વિલબે પૂછ્યું. " ત્યારે તમે મારી સાથે લગ્ન કરશે ?" કમળા હવે શરમાતી નહોતી. તેણે તરતજ ઉત્તર આપે. પવાનો સ્વભાવ તમારી સાથે ન મળ્યો અને તમે તેને ત્યાગ કર્યો, એવી જ રીતે મારો સ્વભાવ પણ તમારી સાથે ન મળે, તે મારી શી સ્થિતિ થાય ?" “અરે ! તમારે સ્વભાવ મારી સાથે ન મળે, એવું બને જ નહિ. પડ્યા અને તમારામાં ઘણે તફાવત છે. પદ્મા અભિમાની અને ક્રોધી હતી, તમે નિરાભીમાની અને શાંત છે. તમારો સ્વભાવ મારા સ્વભાવની સાથે જરૂર મળવાને જ. મારો સ્વભાવ શાંત છે ખરે " કમળાએ કહ્યું. " પણ સ્ત્રીઓને સ્વભાવ વખત પરત્વે બદલાઈને ક્રોધી થાય છે, એ તમારા જાણવામાં તો હશે જ " પણ તમારો સ્વભાવ બદલાય, એ હું માનતો નથી. તમે તે ઘણુજ શાંત છે.” જયદેવે કહ્યું. તમારું કહેવું ઠીક છે; પરંતુ શાંત જણાતી રત્રીને સ્વભાવ કયારે ક્રોધનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે, એ કહી શકાતું નથી. કમળાએ કહ્યું. “એ ગમે તેમ હોય; પરંતુ તમારે સ્વભાવ શાંત અને બદલાય નહિ એવે છે. એમ તમારી સાથેના પરિચય ઉપરથી હું કહી શકું છું અને તેથી મારે અને તમારો સ્વભાવ મળવામાં કશી પણ હરકત આવશે નહિ, એ નિઃસંદેહ છે.” જયદેવે પોતાના મનનું સમર્થન કરતાં કહ્યું. માનો કે મારે અને તમારે સ્વભાવ તે મળે; પરંતુ તમે મેનકા જેવી કેાઈ તરૂણાના મેહમાં પડી જાઓ, તે પછી મારે શું સમજવું?” કમળાએ બરાબર તીર છોડયું. અને જયદેવને તે છાતીમાં વાગ્યું. મેનકાની વાત કમળાના જાણવામાં કયાંથી આવી ! એનો તે વિચાર કરવા લાગ્યો અને હવે શું બોલવું તથા વાતને શી રીતે આગળ વધારવી, એ વિષે અવનવા તરંગે રચવા લાગ્યો. - જયદેવને માન રહેલે જોઈ કમળાએ પૂછ્યું “કેમ, મારે સ્વાલ નિરર્થક છે ! તમે વિચારમાં શા માટે પડી ગયા છે ?", - - - * * *

Page #156
14 વિરશિરોમણ વસ્તુપાળ. જયદેવે નિશ્ચય કર્યો કે કમળાની પાસે અસત્ય બલવાની જરૂર નથી. તેણે જવાબ આપતાં કહ્યું “કમળા ! તમારે સ્વાલ ખરે છે. હું મેનકાની સાથે પ્રેમમાં પડેલ હતો; પરંતુ હવે મારે તેની સાથે કાંઈ સંબંધ નથી. તેણે મહામાત્ય વસ્તુપાળના ઉપદેશથી મારા સંબંધને છોડી દીધો છે અને સાદું જીવન ગુજારવાનો નિશ્ચય કર્યો છે. હવે હું તમને ખાતરી આપું છું કે ગમે તેવા સંયોગમાં પણ હું અન્ય સ્ત્રીના પ્રેમમાં કદિ પણ ફસાઈશ નહિ.” બહુ સારું.” કમળાએ સંતેષ દર્શાવતાં કહ્યું. “પણ હજી એક વાતને ખુલાસો થવાની અગત્ય છે. મારી સાથે લગ્ન કરવાથી પદ્યાનું શું થશે, એને તમે કાંઈ વિચાર કર્યો છે ખરો ?" જયદેવ કમળાના પ્રશ્નથી મુંઝાય, કારણકે એનો ઉત્તર આપો, એ સરલ વાત નહોતી. ઘણો સમય વિચાર કરી છેવટે તેણે જવાબ આપે. “પવાના સંબંધમાં જેમ તમે કહેશે, તેમ કરીશ.” તેને મનાવીને તમારી પાસે રાખવી પડશે અને દરેક પ્રકારે સુખી કરવી પડશે, એ શરત તમારે કબુલ છે ?" જયદેવને એ શરતને સ્વીકાર કર્યા વિના ચાલે એમ નહોતું; કારણ કે એનાં હૃદય ઉપર કમળાએ સંપૂર્ણ અધિકાર જમાવી દીધો હતો. તેણે વિના વિલંબે કહ્યું “મારે એ શરત તો શું પણ તમે જે જે શરતો કરશો એ બધી કબુલ છે. " - કમળાએ પહેલી જ વાર હાસ્ય કર્યું અને જયદેવ તરફ પ્રેમાતુર નજરે જોયું. આ વખતે જયદેવને સ્વર્ગમાં વિહરવા જેટલું સુખ ઉત્પન્ન થયું. તેણે આતુરતા પૂર્વક પૂછયું. " ત્યારે હવે તો તમે મારી માગણીને સ્વીકાર કરશે ને ?" કમળાએ જવાબમાં માત્ર મધુરું સ્મિત-હાસ્યજ કર્યું. પણ એ હાસ્યમાં જયદેવના પ્રશ્નનો સ્પષ્ટ ઉત્તર હતો. જયદેવ એકદમ આસન ઉપરથી ઉઠે અને કમળાની પાસે જઈને તેના કમળ કરને પોતાના હાથમાં લીધે. * કમળાએ ત્વરાથી પિતાના કરને ખેંચી લીધો. તે જરા દૂર ખસી અને હાસ્ય તથા શરમથી ભરેલાં અવનત મુખે ઉભી રહી. જયદેવ જેવા યુવકને કેની શરેમ હતી ? તે પુનઃ કમળાની પાસે ગયે અને તેના ખભે હાથ મૂકી તેના સુંદર મુખચંદ્રમાંથી હાસ્યરૂપે ઝરતા, અમૃતનું તૃષાતુર નજરે પાન કરવા લાગ્યો. તેણે ઘેરા અવાજથી કહ્યું “કમળા ! કહે, કહે કે તું મને ચાહે છે ? મારી સાથે લગ્ન કરવાને ખુશી છે ?

Page #157
દુઃખ પછી સુખ, 149 કમળા વળી જરા દૂર ખસી; પણ તે નાહિંમત નહોતી. તેણે ખડખડાટ હસીને કહ્યું. “તમે તે કેવા માણસ છે લગ્ન તે કુમારી સ્ત્રી સાથે હોય કે પરણેલી સાથે ?" ત્યારે શું તમે પરણેલાં છે?” જયદેવે આશ્ચર્ય પામીને પૂછયું. ત્યારે શું તમે મને મારી માને છે ?" કમળાએ જવાબ આપવાને બદલે સામો પ્રશ્ન કર્યો. પણ તમે કહ્યું હતું ને કે હું કુમારી છું ?" જયદેવે વધારે આશ્ચર્યમાં પડતાં કહ્યું. કમળાએ તરતજ કહ્યું “હું કુમારી છું, એમ મેં કહ્યું જ નથી; પરંતુ શું તે કુંવારા જેવી જ, એટલું જ માત્ર મેં કહ્યું હતું.” “કુંવારા જેવીજ, એને અર્થ શું? " જયદેવે જીજ્ઞાસાથી પ્રશ્ન કર્યો. “એનો અર્થ કુમારી તે નહિ જ” કમળાએ જવાબ આપે “ત્યારે એનો અર્થ શું પરણેલી ?" જયદેવે ફરીને પ્રશ્ન કર્યો. “અવશ્ય.” કમળાએ ઉત્તર આપે. “પણ એવો અર્થ શી રીતે થઈ શકે ? " જયદેવની જીજ્ઞાસા વધતી જતી હતી. વાત એવી છે કે તમે જેમ પાને પહેલીજ રાતથી ત્યાગ કર્યો છે, તેમ મારા પતિએ પણ મને પહેલી જ રાતથી ત્યજી છે. પતિને સહવાસ, તેને પરિચય અને તેનું સુખ મેં હજી જોયા નથી અને તેથી જ મેં કહ્યું હતું કે, હા; છું તે કુંવારાં જેવી જ.” ત્યારે શું તમારા પતિએ પણ તમારાં પહેલીજ રાતથી ત્યાગ કર્યો છે ?" જયદેવે આશ્ચર્ય દર્શાવીને કહ્યું “આહા ! તમારા જેવી મનમેહક, શાંત અને નિર્દોષ રમણીને ત્યાગ ? તમારે પતિ ખરેખર મૂખને સરદાર હવે જોઈએ; પણ મને કહેશે કે તેણે તમારા શા માટે ત્યાગ કર્યો છે ?" કમળાને જવાબ આપવામાં વિચાર કરવાને નહે. તેણે તરતજ કહ્યું. “જે માટે તમે પદ્માને ત્યાગ કર્યો હતો, એજ માટે મારા પતિએ પણ મારો ત્યાગ કર્યો છે.” તમારી વાત બરાબર સમજવામાં આવતી નથી, કમળો?” જયદેવે બેલવાનું કાંઈ નહિ સુઝવાથી નિરાશાપૂર્વક કહ્યું. " ખરું છે. મારી વાત એમ સમજવામાં આવે તેવી નથી. "

Page #158
૧પ૦ વિરશિરામણી વસ્તુપાળ. કમળાએ હસીને કહ્યું. “પણ ઉભા રહે; હું હમણાં જ આવું છું. અને ત્યારપછી મારી બધી વાત આપોઆપ તમારા સમજવામાં આવી જશે.” . એમ કહીને કમળા ત્વરાથી ખંડની બહાર ચાલી ગઈ અને જયદેવ તેને જતી જોઈને આશ્ચર્યમાં પડી ગયે. - થોડીવાર પછી એ ખંડમાં એક યુવતીએ પ્રવેશ કર્યો. તેનું વય, તેનાં શરીરને બાંધે, તેની ઉંચાઈ તથા તેની ચાલ કમળાનાં જેવાંજ હતાં, પરંતુ તેણે પહેરેલાં વસ્ત્રો ઉપરથી તે કમળા હેય, એમ કહી શકાતું નહોતું; કારણ કમળા સાદાં અને સફેદ વસ્ત્રો પહેરતી હતી, જયારે આ સુવતીએ બહુ મૂલ્ય અને રંગીન વસ્ત્રો પહેરેલાં હતાં અને વળી તેનું મુખ વસ્ત્રથી ઢંકાયેલું હતું. જયદેવે તેને સંબંધીને અજાયબીથી પૂછયું. “તમે કોણ છે ? કમળા કયાં છે?” એ યુવતી ખડખડાટ હસી પડી. હસતાં હસતાં તેણે કહ્યું. “શું તમે મને ઓળખતા નથી ?" - એ હાસ્ય અને એ અવાજ કમળાનો હતો. જયદેવ એથી મુંઝાયે. “તમેજ કમળા છો.” જયદેવે કહ્યું. “પણ સાદા વસ્ત્રોને બદલે આવાં મૂલ્યવાન વસ્ત્રો તમે કેમ પહેર્યા છે ? અને વળી મુખચંદ્રને શામાટે છૂપાવી રાખે છે ?" : “મારી વાત તમારા સમજવામાં આવતી નહિ હેવાથી જ મારે આ પ્રમાણે વેશ પરિવર્તન કરવું પડે છે.” કમળાએ જવાબ આપે અને પછી પિતાનાં મુખ ઉપરથી વસ્ત્રને દૂર કરી જયદેવ સાથે પોતાની નજર મેળવીને પૂછ્યું. “આમ જુઓ અને કહો કે મારી વાત હવે તમારા સમજવામાં આવે છે ?" જયદેવે કમળાનાં મુખ તરફ ધ્યાનપૂર્વક જોયું, જોતાં જ તેનાં આ શ્ચર્યની કઈ સીમા રહી નહિ. તેનાં મુખ ઉપર એક સાથે આશ્ચર્ય, શોક અને હર્ષની લાગણુએ તરી આવી. - કમળાએ જયદેવની નજીક જઈ મધુર સ્વરથી કહ્યું. “નાથ ! આમ આશ્ચર્યથી શું જોઈ રહ્યા છે ? શું આપ આપની પરિત્યક્તા, વિયેગીની અને દુખિની પત્ની પદ્માને ઓળખી શકતા નથી ?" જયદેવે પવાને ઓળખી હતી અને તેથી જ તે આશ્ચર્યમાં પડી ગયે હતો. કમળા અને પવા એકજ અને તે આંહી કયાંથી, એ સંબંધી તે વિચાર કરતે હતા.

Page #159
દુખ પછી સુખ ૧પ૧ '' પદાએ આગળ કહ્યું. “પ્રાણનાથ ! હવે મને મારી ભૂલ સમજાય છે. આપને પહેલી જ રાતે ઉપદેશ આપવાની મેં જે હિંમત કરી હતી, તે મારી ભૂલ હતી. એ ભૂલને માટે મને પૂરતી શિક્ષા મળી ગઈ છે. હવે આપ શું એ માટે મને ક્ષમા નહિ આપે ?" પવાના અવાજમાં એવી તે મધુરતા હતી કે ગમે તેવા પાષાણ હદયને માણસ પણ પીગળી ગયા સિવાય રહેજ નહિ. જયદેવનું હૃદય તરત પીગળી ગયું અને તેને સ્વાભાવિક પ્રેમ ઉભરાઈ આવ્યો. તેણે તરતજ તેની પ્રિયા પટ્ટાને બાથમાં લીધી અને ૫ડ્યા વિના સંકોચે પતિની બાથમાં સમાઈ ગઈ. , બરાબર એ વખતે તેજસભાએ ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો અને જયદેવ તથા કમળાપવાને આલિંગનમાં મગ્ન બનેલા નિહાળીને પૂછ્યું. “આ શું, કમળા ?" કમળા કિવા પડ્યા જયદેવના બાહુપાશમાંથી છૂટીને દૂર જઈ ઉભી રહી. શરમથી તેની સામળ દેહલતા ધ્રુજતી હતી આ - તેજપ્રભાએ જયદેવના સામે જોયું. તે પણ શરમાઈ ગયે હતો. તેણે જયદેવને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “સજજન પુરૂષ થઈને તમે કમળા જેવી ભોળી યુવતીને ફસાવી દીધી, એ ઠીક કર્યું નથી.” - જયદેવને તેજપ્રભાનું કહેવું આકરું લાગ્યું. તેણે શરમને ત્યાગ કરીને કહ્યું. “મેં કમળાને ફસાવી નથી, પરંતુ તેણે જ મને ફસાવ્યો છે.” “ઠીક છે. હું એને પૂછી જોઈશ કે કણે કોને ફસાવેલ છે.” તેજપ્રભાએ શાંતિથી કહ્યું. ભલે પૂછી લેજો; પરંતુ મને કહે કે ખરેખરી રીતે તમે કહ્યું છે ?" જયદેવે તેજપ્રભાનાં કથનને માન્ય રાખીને પૂછયું. . " ત્યારે શું તમે મને હજી સુધી ઓળખી શકયા નથી ?" તેજપ્રભાએ જવાબ આપવાને સામે પ્રશ્ન કર્યો. ' જયદેવે તેના ઉત્તરમાં ના પાડી એટલે તેજપ્રભાએ પડ્યા તરફ જોઈ તેને ઉદ્દેશીને કહ્યું. " કમળા ! તમે જ મારી ઓળખાણ કરાવજે, હું જાઉં છું.” - તેજપ્રભા ચાલી ગઈ એટલે જયદેવે કમળાને પૂછ્યું. “એ તેજપ્રભા કેણ છે, પડ્યા ?" કમળાને હવે પાનાં નામથી જ આપણે ઓળખશું. તેણે જવાબ આપતાં કહ્યું. "

Page #160
પુર વિરશિરમણ વસ્તુપાળ, - “તમે એને હજી ઓળખી શક્યા નહિ, એ આશ્ચર્યજનક છે. તે મારા બંધુ તેજપાળેની પત્ની અનુપમા છે.” પડ્યાને ઉત્તર સાંભળીને જયદેવની અજાયબીને પાર રહ્યો નહિ. તેણે જીજ્ઞાસાથી પૂછયું. “ત્યારે વેશનું પરિવર્તન કરી તમારે બન્નેને અહી સુધી આવવું પડયું, એ મારા માટેજ કે નહિ?” ' : - " તમારા માટેજ, વહાલા !" પધાએ કહ્યું. “તમને મનાવવા અને તમારે પ્રેમ સંપાદન કરવાને માટે જ અમારે વેશનું પરિવર્તન કરી આ રીતે આવવું પડયું છે.” મને લાગે છે કે આ બધી ચાતુરી તે અનુપમાની જ હેવી જોઈએ, કેમ ખરું કે નહિ?”જયદેવે પુનઃ પણ છાસાથી પૂછયું. - - “તમારી માન્યતા ખરી છે. મને તમારે પ્રેમ મેળવી આપી સુખી કરવાને બધે યશ મારી ભાભી અનુપમાને જ ધટે છે.” પદ્માએ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. - જયદેવ હવે બધી વાત સ્પષ્ટતાથી સમજી ગયો. તેના મુખ ઉપર સંતોષ અને આનંદની છટા વિલસી રહી. તે પડ્યાની પાસે ગયો અને તેના બન્ને હાથને પોતાના હાથમાં લઈને કહ્યું. પદ્મા ! ખરેખર આજે મારું જીવન સફળ થયું. મેં મેનકાના કિંવા મેનકાએ મારે સંબંધ તદ્દન છોડી દીધો છે, એ વાત તારા જાણવામાં આવી હશે અને જેણુવામાં ન આવી હોય, તે અત્યારથી જાણું લેજે. આજથી હું તને મારા પ્રાણું સમાન ગણીને રાખીશ અને અનન્ય પ્રેમથી ચાહીશ; પરંતુ હાલી ! મેં અત્યાર સુધી તારી જે અવગણના કરી હતી, તે માટે તું મને ક્ષમા આપીશ કે?” ઉત્તરમાં પડ્યાએ ઠપકાભરેલી નજરે જયદેવના સામે જોઈ સ્મિત હાસ્ય કર્યું. જયદેવ એ સંકેતનો મર્મ સમજી ગયે. એ પછી પઘા પતિના હાથમાંથી પિતાના હાથ છેડાવીને ખંડની બહાર ચાલી ગઈ અને જયદેવ હર્ષાતિરેકથી વિચાર કરતે એ ખંડમાંજ આમતેમ ફરવા લાગે. ડીવાર પછી પડ્યા અનુપમાને લઈ આવી પહોંચી. એ પછી જયદેવ, અનુપમા અને પદ્મા ત્રણે જયદેવના આવાસે ગયા.

Page #161
રાષ્ટ્રધર્મ, ૧પ૩ પ્રકરણ 21 મું. રાષ્ટ્રધર્મ. ધોળકાની પૌષધશાળામાં આજે અગત્યની ચર્ચા થતી હતી. પૌષધશાળામાં માત્ર બે જ માણસો હતા; એક આચાર્ય નરચંદ્રસૂરિ અને બીજા તેના શિષ્ય મુનિ આનંદ. આચાર્યના બીજા શિષ્યો પાસેના ખંડમાં અભ્યાસ કરતા હતા અને કેટલાક ગોચરી માટે બહાર ગયા હતા. ગુરૂ પ્રૌઢહતા; શિષ્ય યુવાન હતો. ગુરૂના મુખ ઉપર ગંભીરતા છવાયેલી હતી. શિષ્યનાં મુખ ઉપર ચંચળતા જોવામાં આવતી હતી. ગુરૂનું શરીર કૃશ હતું; શિષ્યનું શરીર મજબુત હતું. આ રીતે ગુરૂ અને શિષ્યમાં બાહ્ય તફાવત ઘણે હતો. આ બન્ને ગુરુ અને શિષ્ય અગત્યની ચર્ચા ચલાવતા હતા. મુનિ આનંદે કપાળ ઉપર વળેલા પ્રસ્વેદને હાથ વડે લુછી નાંખતા કહ્યું. " ગુરૂદેવ ! અવિનયને માટે આપની ક્ષમા ચાહું છું; પરંતુ મને આપનું કથન યોગ્ય લાગતું નથી. આપ જેવા આચાર્યોથી, વસ્તુપાળ -તેજપાળ જેવા મહાન પુરૂષથી અને અનુપમા જેવાં સ્ત્રીરત્નોથી જૈનસમાજ ઉન્નતિના શિખરે પહોંચેલે છે, એમ સ્વાભાવિક રીતે જણાય છે; પરંતુ કેટલાક સાધુઓ અને કેટલાક શ્રાવકે અંદરોઅંદર કુસંપનાં બીજ વાવે છે અને નવા નવા તડ ગો અને મત વધારતા જાય છે, - શું જેનસમાજની ભવિષ્યની પડતીની નિશાની નથી ? જે કે ભવિગની ચેકસ વાત સર્વજ્ઞ વિના કઈ જાણી શકતું નથી, પરંતુ વર્તમાન સંયોગો ઉપરથી ભવિષ્યમાં શું બનશે, એની કલ્પના તે માણસ કરી શકે છે” આચાર્યો શિષ્યના કથન ઉપર ક્ષણવાર વિચાર કર્યો. તેમનાં તેજસ્વી મુખ ઉપર હાસ્યની છટા વિલસી રહી હતી. તેમણે કહ્યું “આનંદ! તારું કહેવું ઠીક છે. જેનસમાજમાં ધીમે ધીમે કુસંપનાં બીજ વવાય છે અને નવા નવા ભેદ વધતા જાય છે, એ મારી જાણ બહાર નથી; પરંતુ જૈનધર્મને રાષ્ટ્રધમ બનાવવાને તારે જે આગ્રહ છે, એ એથી સાબીત થતું નથી.” “ગુરૂ મહારાજ! આજે હું જરા છુટથી વાત કરું, તો આપ મારા એ અવિનયનો ઉપેક્ષા કરજે, એવી મારી વિનંતિ છે.” મુનિ આનંદે

Page #162
154 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. કહેવા માંડયું. " જેનધર્મની, જેને સમાજની અને તે સાથે સાથે દેશની ઉન્નતિ કરવી, એ આપણે પ્રધાન આશય છે અને આપે તથા મેં એ આશયની પૂતિને માટે સંસાર છોડી દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે. મારા ધર્મને હું બાજુ ઉપર રાખું છું; કારણ કે મારે હજી એ સંબંધમાં ઘણું શિક્ષણ લેવાનું બાકી છે, પરંતુ આચાર્ય તરીકે આપની ફરજ તે ધર્મ અને સમાજનું રક્ષણ કરવાની છે. એ સુસ્પષ્ટ છે અને ધર્મ, સમાજ તથા દેશનું રક્ષણ તથા તેની ઉન્નતિ જ્યારે કઈ ચક્કસ ધર્મ રાષ્ટ્રધર્મ બને, ત્યારે જ સહેલાઈથી થઈ શકે એમ છે. આ કારણથી પ્રથમ તો આપણું ધર્મમાં જ એકસંપ કરી મતભેદોને તિલાંજલિ આપવી જોઈએ અને એ માટે જ હું આપનું ધ્યાન આપણું ધર્મ અને સમાજની સ્થિતિ તરફ ખેંચું છું. - આચાર્યો શિષ્ય તરફ શાંતભાવથી નિહાળીને કહ્યું. “ધર્મ, સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ કરવી એ આપણે પ્રધાન આશય છે, એમ કહેવામાં તું ઉતાવળ કરે છે, આનંદ! ધર્મ, સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ અને તેનું રક્ષણ એ આપણું કર્તવ્ય તે છે. પરંતુ સંસાર છોડી દીક્ષા ગ્રહણ કરવામાં આપણે પ્રધાન આશય આ પંચભૂતમાં રહેલા આત્માને વિકાસ કરવાનું છે, એ તારે ભૂલી જવું જોઈએ નહિ. આભાને વિકાસ એ સાધુનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે અને ધર્મ, સમાજ તથા દેશની ઉન્નતિ અને રક્ષણ, પ્રાણીઓનું કલ્યાણ અને લેક્રોને ઉપદેશ વગેરે એ પછીનાં કર્તવ્ય છે.” પણ આચાર્યનું કથન શિષ્યને ગમ્યું નહિ. તેણે મુખને જરા મરડીને કહયું. “જે સમાજમાં આપણે જમ્યા છીએ, જે ધર્મને આ પણે પાળીએ છીએ અને જે દેશમાં આપણે રહીએ છીએ, એની અવનતિ થતી હોય, ત્યારે આત્મવિકાસના ધ્યેયને પકડીને બેસી રહેવું એ શું યોગ્ય છે ગુરૂદેવ !" | મુનિના પ્રશ્નથી સૂરિ હસ્યા. તેમણે તેને શાંતિથી ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “આનંદ! ચર્ચા કરવામાં તું જરા અધિરે થઈ જાય એથી તને મારું કહેવું બરાબર સમજાતું નથી. મારું કહેવું એમ છે કે સમાજ કે દેશની ઉન્નતિ કે અવનતિને માટે સાધુઓ કરતા સંસારી માણસો વધારે જવાબદાર છે. ધર્મની વાત આપણે બાજુ ઉપર રાખીએ; પરંતુ સમાજ કે દેશના કામમાં વચ્ચે પડવું એ સાધુનું કામ નથી. સમાજ અને દેશનું કલ્યાણ કરવાનું કાર્ય એજ બજાવવું જોઈએ અને આપણે તો ધાર્મિક દ્રષ્ટિએ એમને માત્ર સલાહજ આપવી જોઈએ.” આનંદની અધિરતા એમ શાંત થાય એવી નહતી. તેણે તરતજ

Page #163
રાષ્ટ્રધર્મ. ૧પપ પૂછ્યું. " ત્યારે સમાજ કે દેશની અવનતિ થાય કે ઉન્નતિ થાય; એ સાથે સંસારત્યાગી સાધુઓને કાંઈ સંબંધ નથી. એમ આપનું કહેવું છે ને ?" “આનંદ ! મારું કહેવું એવું નથી. દેશ કે સમાજની ઉન્નતિ અને અવનતિની સાથે સંસારી અને સન્યાસી બન્નેને સંબંધ તે છે; પરંતુ જેટલે સંબંધસંસારીને છે, એટલે જ સંબંધ સન્યાસીને નથી, સંસારી અને સાધુના ધર્મો જુદા છે. સંસારી માણસને સંસારમાં રહેવાનું હોવાથી, સમાજ અને દેશની સાથે વધારે સંબંધ રાખવા પડે છે અને સાધુઓએ સંસારને છોડી દીધો હોવાથી તેઓને એટલે સંબંધ રાખવો પડતો નથી. સંસારી માણસનું કર્તવ્ય સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ માટે સતત પ્રયાસમાં રહેવાની સાથે ધર્મનું પાલન કરવાનું છે અને આપણું કર્તવ્ય ધર્મના રક્ષણની સાથે અમાનું કલ્યાણ કરવાનું છે. સંસારી અને સાધુમાં એટલે ભેદ છે અને એ ભેદમાંજ એકબીજાનું મહત્ત્વ રહેલું છે. " આન દે કહ્યું. “પણ ગુરૂદેવ ! આપનું કહેવું હજી પણ મને યોગ્ય લાગતું નથી. મારી માન્યતા તો એવીજ છે કે સમાજ, દેશ અને ધર્મની જ્યારે પડતી થતી હોય, ત્યારે સંન્યાસીએ આત્મવિકાસનાં ધ્યેયને બાજી ઉપર રાખીને એની ઉન્નતિના કાર્યમાં જોડાવું જોઈએ. ધર્મનાં રક્ષણને જે આપ સાધુનું કર્તવ્ય ગણતા હે, તે સમાજ અને દેશનાં રક્ષણને પણ સાધુનું કર્તવ્ય અવશ્ય ગણવું જોઈએ. અત્યારે જે કે જૈનસમાજ અને જૈનધર્મની સાધારણ રીતે ઉન્નત દશા જણાય છે; પરંતુ સમાજમાં વિવાતાં કુસંપનાં બીજ અને ધર્મમાં વધતા જતા મતભેદોને જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ, ત્યારે એની ઉન્નત દશા કયાંસુધી ટકી રહેશે, એ કોઈ કહી શકાતું નથી. આ કારણથી પાણી પહેણાં પાળ બાંધી લેવાના હેતુથી ધર્મનાં રક્ષણની ખાતર મતભેદોને દૂર કરી તેને વધારે વિશાળી સ્વરૂપ આપવાની અગત્ય છે. ધર્મ એ એવું સાધન છે કે જેનાથી સમાજ અને દેશમાંથી કુસંપને દૂર કરી લેકને એક સાંકળે બાંધી શકાય એમ છે. આપણા દેશમાં જે એકજ ધર્મ હોત, તો અત્યારે શૈવ અને જેને પરસ્પર વિરોધનાં કારણે લકી સમાજ અને દેશની પ્રગતિને જે અસર કરી રહ્યા છે, એ અસર એકજ ધર્મને પાળનારા માણસે કદિ પણ કરી શકે નહિ. અત્યારના સંયોગ અને પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં લેતાં સાધુઓનું ખરું કર્તવ્ય ધર્મમાંથી મતભેદોને દૂર કરી, સમાજમાં ઐક્યને વધારી અને આપણુ અહિંસામય ધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવી દેશની ઉન્નતિ કરવામાં રહેલું છે અને આપણે ધર્મ રાષ્ટ્રધર્મ બનવાથી એનાં રક્ષણ અને ઉન્નતિને માટે અત્યારે કે ભવિષ્યમાં ચિંતા કરવાનું કાંઈ કારણું રહેશે નહિ.”

Page #164
156 વીરશિરોમણુ વસ્તુપાળ. આ વખતે મહામાત્ય વસ્તુપાળ અને તેના પુત્ર જૈત્રસિંહ આવી પહોંચ્યા. બન્નેએ સૂરિજીને વંદન કર્યું. આચાર્યો તેમના તરફ પ્રસન્ન મુખમુદ્રાથી જોયું પણ તેમનું વધારે લક્ષ્ય તે તેમના શિષ્ય તરફજ હતું. વસ્તુપાળ અને જૈત્રસિંહ બેઠા પછી આચાર્યો શિષ્યને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “ધર્મનાં રક્ષણ અને ઉન્નતિ માટેના તારા વિચાર અને તારી ભાવના અવશ્ય પ્રશંસાને પાત્ર છે. તારૂં અંતઃકરણ શુદ્ધ છે અને ધર્મ, સમાજ અને દેશની ચિંતામાં સદેવ બળ્યાં કરે છે, એ હું જાણું છું; પરંતુ તારી માન્યતા અને તારા વિચારો બધી બાજુનો વિચાર કરીને બંધાયેલાં નથી. સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ માટે આપણા ધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાથવાની તારી જે ઈચ્છા છે, તે વ્યાજબી નથી. કેઈ ચક્કસ ધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવાથી ખુદ ધર્મની અને તે સાથે ધર્મનાં પ્રાબલ્યથી સમાજ કે દેશની ઉન્નતિ થાય, એ માનવા લાયક નથી. મારી એવી પ્રબળ માન્યતા છે કે કઈ પણ ધર્મને તેની ઉન્નતિ કે તેનાં રક્ષણને માટે રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવાની અગત્ય નથી. ધર્મની ઉન્નતી અને અવનતિનો આધાર રાજના આશ્રય ઉપર કે અનુયાયીઓની સંખ્યા અથવા ધર્મના ઉત્તમ સિદ્ધાંત અને અનુયાયીઓની દઢતા ઉપર રહેલો છે. ધર્મને રાજ્ય કે દેશની ખટપટથી દૂર રાખવામાં જ તેનું મહત્ત્વ સમાયેલું છે.” નરચંદ્રસૂરિ ક્ષણવાર અટક્યા. તેમણે વસ્તુપાળ તરફ અર્થસૂચક નજર નાંખીને આગળ કહેવા માંડયું. અને આપણા દેશમાં એકજ ધર્મ હોત, તે દેશ અને સમાજમાં કુસંપ ઉત્પન્ન થાત નહિ, એ માન્યતા પણ ભૂલભરેલી છે. જુદા જુદા ધર્મના અનુયાયીઓ ધર્મનાં કારણે લડે છે, તેમ એકજ ધર્મના અનુયાયીઓ વિચાર અને ક્રિયાના ભેદનાં કારણે લડતા નથી ! દેશના બધા ધર્મોની એજ દશા છે. આપણેજ દાખલ લઈએ. જૈનધર્મમાં ક્રિયા અને વિચારના ભેદથી પંથો અને ગો ઉત્પન્ન થયા છે, એ તું જાણે છે, તેમ છતાં એકજ ધર્મથી દેશની ઉન્નતિ થશે, એ તું શી રીતે કહી શકે છે? - આચાર્યનો પ્રશ્ન સાંભળીને મહામાત્ય વસ્તુપાળે શિષ્યના સામે જોયું, ત્યારે તે અવનત મુખે વિચાર કરી રહ્યો હતો. ગુરૂ બેલતા બંધ થયા, એટલે તેણે સહસા વિચારનિદ્રામાંથી જાગ્રત થઈને કહ્યું. “એમ કહેવાનું મારી પાસે વ્યાજબી કારણ છે તેથીજ હું એવી માન્યતા બાંધી બેઠે છું” યુવાન જૈત્રસિંહ ગુરુ અને શિષ્યના સંવાદને ધ્યાનપૂર્વક સાંભળતે હતા. ગુરૂએ તેનાં મુખ ઉપરના ભાવનું અવલેકન કરી શિષ્યને ઉદ્દેશીને કહ્યું “માત્ર મારી પાસે કારણ છે, એમ કહેવાથી ચાલશે નહિ.”

Page #165
રાષ્ટ્રધર્મ. 157 આનંદમુનિએ તરતજ કહ્યું. “એ હું જાણું છું અને તેથી એ સંબંધમાં વધારે સ્પષ્ટતાથી વાત કરવાને તૈયાર છું. ધર્મમાં મતભેદ અને ક્રિયાભેદનાં કારણથી કુસંપ હોય, એ સ્વાભાવિક છે; પરંતુ જે કુસંપ અને જે વિરોધ જૂદા જૂદા ધર્મવાળાઓ ધરાવે છે, તે કુસંપ અને વિરોધ એકજ ધર્મના પણ જુદા જુદા ગ૭ અને પંચના અનુયાયીઓ ધરાવતા નથી. ધર્મ જ એકજ હોય, તે વિચાર અને ક્રિયાના ભેદોને નહિ ગણકારતા લોકો સર્વ સામાન્યના હિતની ખાતર તથા સમાજ અને દેશના રક્ષણ માટે વખત આવ્યે એક સંપથી કામ કરવા તૈયાર થઈ શકે, પરંતુ દેશમાં જે અનેક ધર્મો હોય, તો ધામિક કલેષ અને વિરોધનાં કારણથી લેકે જૂદા અને જૂદાજ રહે અને દેશ કે સમાજનાં સર્વમાન્ય હિતને માટે તૈયાર થવામાં પછાત રહે. આ કારણથી મારી એવી ચેક્સ માન્યતા કિંવા શ્રદ્ધા છે કે દેશ અને સમાજનાં કલ્યાણ અને ઉન્નતિ માટે દેશમાં એકજ ધર્મ છે જોઈએ.” અને એ એકજ ધર્મ આપણે જેનધર્મજ હોવો જોઈએ, એવી માન્યતા પણ તું ધરાવે છે.” સૂરિએ કહ્યું. હા અને એવી માન્યતા હું ધરાવતો હોઉં તે તે જરાપણ અને યોગ્ય નથી. જેનધર્મને રાજધર્મ કિંવા રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવામાં ઘણી સરળતા રહેલી છે; કારણ કે આપણા ધર્મના સિદ્ધાંત ઘણું ઉદાર છે. પ્રથમ તે અહિંસા આપણે મુખ્ય સિદ્ધાંત છે કે જે સિદ્ધાંતને બીજા ધર્મમાં આપણું જેટલી મુખ્યતા અપાયેલી નથી. વળી આપણું ધર્મમાં ગમે તે વર્ણને માણસ ભળી શકે છે અને એવા માણસને ધર્મબંધુ ગણીનેં આ પણે એની સાથે યોગ્ય વ્યવહાર રાખીએ છીએ અને એ ઉપરાંત પણ ધર્મના સાધુઓ કેવળ નિર્લોભી, કંચન તથા કામીનીના ત્યાગી હોય છે બીજા ધર્મમાં અહિંસાને સ્થાન તે અપાયેલું છે; પરંતુ અનુયાયીઓ તે તરફ દુર્લક્ષ્ય કરીને યજ્ઞના નામે નિર્દોષ પ્રાણીઓને વાત કરે છે. તેમજ તેમાં વર્ણાશ્રમ-ધર્મના નામે એવાં સખ્ત બંધને બાંધેલાં છે કે અનુયાથીઓ ધર્મની વિશાળ ભાવના અને બંધુપ્રેમના સિદ્ધાંતને વિસારી દઈ માત્ર બાહ્ય આચારે અને સામાજીક અંધશ્રદ્ધાથી વળગી રહે છે. આ કારણુથી જૈનધર્મ એ રાષ્ટ્રધર્મ થવામાં બીજા બધા ધર્મો કરતાં વધારે યોગ છે, એમ આપને જણાયા વિના રહેશે નહિ.” ન આચાર્યે ક્ષણવાર વિચાર કરીને કહ્યું. “આનંદ! તેં અત્યાર સુધી કરેલી ચર્ચા ઉપરથી બે મુદ્દાઓ તારવી શકાય છે. પહેલે મુદ્દો સ- 14

Page #166
58 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ, માજ અને દેશની ઉન્નતિ માટે ધર્મ એકજ હોવો જોઈએ અને બીજો મુદો જેનધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવી સાધુઓએ સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ કરવા માટે આગળ પડવું જોઈએ. એ રીતે તારી ચર્ચાના બે મુદ્દાઓ છે.. એ ખરું કે નહિ ?" આનંદે તરતજ જવાબ આપ્યો. “એ ખરું છે અને એ મુદ્દાએની પુષ્ટીમાં મેં જે દલીલ કરી છે, તે આપ ધ્યાનમાં લેશે તે આપને સ્વયં જણાશે કે મારા મુદ્દાઓ યથાર્થ છે.” સૂરિજીએ ગંભીરતાથી કહ્યું.” તારી દલીલ મેં ધ્યાનમાં લીધી છે, અને એ ઉપરથી દેશ અને સમાજની ઉન્નતિને માટે તું તીવ્ર ઈચ્છા ધરાવે છે, એ હું સમજી શકું છું. પણ આનંદ ! મારે કહેવું જોઈએ કે તારા બન્ને મુદ્દાઓ માત્ર તારી ઉતાવળી બુદ્ધિનું જ પરિણામ છે. તું એમ માને છે કે સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ માટે એકજ ધર્મ હોવો જોઈએ. પરંતુ હું કહું છું કે ધાર્મિક વિષયને સામાજીક કે રાજકીય વિષયની સાથે ભેળવી દેવાની જરૂર જ નથી. સામાજીક કે રાજકીય ઉન્નતિના આ ધાર ધર્મ એક હેય કે અનેક હેય, એ ઉપર રહેલે નથી, પરંતુ તેને. આધાર તો સમાજના આગેવાન પુરૂષોની સેવા–બુદ્ધિ, તેમનું ઉત્તમ ચારિત્ર અને તેમને આપભોગ તથા રાજકીય વિષયના જ્ઞાતા પુરૂષોની મત્સદ્દીગીરી અને વીર પુરૂષોનાં શૌર્ય ઉપર રહેલો છે. ધર્મ એ જદી જ વસ્તુ છે અને તે સામાજીક કે રાજકીય લૌકીક ઉન્નતિ કરતા આત્માની પારલૌકિક ઉન્નતિ સાધવામાં વધારે ઉપયોગી છે અને તેથી તેને સામાજીક કે રાજકીય બાબતે અને ખટપટો સાથે ભેળવી દેવાની જરૂર નથી, એવી દઢ માન્યતાને હું ધરાવું છું. આપણું આખા દેશમાં ઘણું કાળથી જુદા જુદા ધર્મોનું અસ્તિત્વ છે. તેમાંથી કઈ ચેક્સ ધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવાનો અત્યારે પ્રયાસ કરવો, એ ચોકખી મૂર્ખતા નહિ. તો એને બીજું શું કહી શકાય? એક ધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવાનો પ્રયાસ કરવાથી બીજા ધર્મોની સાથે ધાર્મિક યુદ્ધમાં ઉતરવું પડે અને તેથી દેશની અને સમાજની ખરાબી થવા પામે, એ તું કેમ ભૂલી જાય છે, એ હું સમજી શકતો નથી. બીજા મુદ્દામાં દેશ અને સમાજની ઉન્નતિ માટે સાધુઓએ આગળ પડતો ભાગ લેવો જોઈએ, એવી તારી માન્યતા છે; પરંતુ સાધુઓનું મુખ્ય કર્તવ્ય શું છે? એને તું વિચાર કરતે હોય, એમ જણાતું નથી. સંસારનું બંધન, તેની માયા અને તેના ત્રિવિધ તાપથી મુક્ત બની આત્માને વિકાસ કરવાને માટે આપણે સાધુધર્મને. અંગિકાર કર્યો છે, એ ખાસ કરીને સ્મરણમાં રાખવાની અગત્ય છે.

Page #167
રાષ્ટ્રધર્મ, 159 આપણે સાધુઓએ સામાજીક કે રાજકીય ખટપટમાં પડવાને લાભ રાખવાને નથી. એ કામ સંસારી મનુષ્યોનું છે અને તેમને જ બજાવવા દેવું, એજ તેમના અને આપણું માટે હિતાવહ છે. આપણે આત્માના વિકાસનું મુખ્ય કર્તવ્ય કરવાની સાથે સંસારી માણસોને સુમાર્ગે રાખવા માટે ધર્મામૃતનું પાન કરાવતા રહેવું અને તેઓ અધર્મના માર્ગે ચાલ્યા જતા હોય, તે ઉપદેશ આપી તેમને તેમનાં કર્તવ્યનું ભાન કરાવવું, એટલું જ કરવાનું છે. સમાજની ઉન્નતિ માટે વસ્તુપાળ જેવા સમાજના ઘણું સેવકે અને રાજ્યની ઉન્નતિ માટે વીરધવળ જેવા ઘણા શરીરે છે. એટલે આપણે એની ચિંતા શા માટે રાખવી જોઈએ ?" પણ યુવાન મુનિ આનંદને આચાર્યનું કથન યોગ્ય લાગ્યું નહિ; કારણકે તેના મુખ ઉપરના ભાવો સહજ પણ બદલાયા નહોતા. તેણે અવાજમાં સહજ જુસ્સ લાવીને કહ્યું. " ત્યારે આપના કહેવા ઉપરથી જણાય છે કે દેશ અને સમાજની ઉન્નતિ માટે ધર્મ એક હોય કે અનેક હોય, એ મહત્ત્વની વાત નથી અને આપણે સાધુઓએ દેશ, સમાજ અને રાજ્યની પડતી થતી હોય કિવા તેમ થવાનો સંભવ હોય; તે પણ આત્મવિકાસનાં ધ્યેયને પડતું મૂકવું નહિ. ગુરૂદેવ ! આ આપની ચર્ચાને સાર છે; પરંતુ મને તે ગળે ઉતરતો નથી. હું તો દઢતા અને શ્રદ્ધાથી માનું છું કે સમાજ, રાજ્ય અને દેશ—એ બધાંની ચડતી માટે જુદા જુદા ધર્મોને બદલે માત્ર એકજ રાષ્ટ્રધર્મની અગત્ય છે; કારણ કે રાષ્ટ્રધર્મથી જૂદી જૂદી કેમને ધર્મનાં બહાને એક સાંકળે બાંધી શકાય છે. તેમજ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ તથા ભાવને વિચાર કરી આપણે સાધુઓએ ધર્મ, સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ કસ્વાનાં કાર્યમાં આગળ પડવું જોઈએ; કારણકે સાધુ સંસારી માણસો સાથે તેમનાં કર્તવ્યમાં ભાગ લેતા ' થશે, તો સંસારી માણસોમાં જુદા પ્રકારનું ચેતન આવશે અને સાધુના પ્રયાસ તથા લેકેના ચેતનથી કાર્યની જલ્દી સિદ્ધિ થઈ શકશે. " “તો આનંદ! તારી માન્યતા તને મુબારક છે. પરંતુ તારા હિતની ખાતર અને આપણું ગુરૂ તથા શિષ્યના સંબંધની ખાતર મારે તને કહેવું જોઈએ કે તારી માન્યતા તારી ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ છે. તું શાંતિથી વિચાર કરી જઈશ તો તને સ્પષ્ટ જણાશે કે આપણું શાસ્ત્રકારોએ રાજકથા અને દેશકથાને વિકથા કહી છે અને આત્મકલ્યાશુના પિપાસુ જનોને એ ખટપટથી દૂર રહેવાની ભલામણ પણ કરેલી છે. જે સમાજ અને દેશનું એકજ ધર્મથી કલ્યાણું થાય તેમ હોત, તે છે આગળ થઈ ગયેલા કોઈ પણ ધર્મના મહાન આચાર્યોએ તેવો પ્રયાસ છે.

Page #168
160 વીરશિરામણી વસ્તુપાળ. અવશ્ય કર્યો હત. ભગવાન મહાવીરે શ્રીમુખે જ કહ્યું હતું કે જૈનધર્મના મારા ઉપદેશને મારું ગૌરવ કે માનની ખાતર માનશે નહિ; પરંતુ તે તમને સત્ય લાગતો હોય, તો તેને માન્ય રાખજે અને તે પ્રમાણે વર્તન કરજે. આ ઉપરથી તેને જણાશે કે ભગવાન પોતે પણ જૈનધર્મને, આગ્રહ કે બળાત્કારથી વધારવાને ઈચ્છતા નહોતા. જ્યારે તું તો એમજ કહે છે કે જૈનધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવા અને તે દ્વારા સમાજ તથા દેશની ઉન્નતિ કરવી; પરંતુ ધર્મને રાષ્ટ્રીય સ્વરૂપ આપવા જતાં કેટલે કલેશ, કેટલે બળાત્કાર અને કેટલે આગ્રહ કરવો પડે, એનો તેં કાંઈ વિચાર કર્યો છે ? અને જે કર્યો હોય, તે કલેશ, બળાત્કાર અને આગ્રહનું પરિણામ ઉન્નતિમાં આવે કે અવનતિમાં આવે, એ સમજાવવાની અગત્ય છે ખરી ?" આનંદ આ વખતે વિચારમાં પડી ગયો હતો. તેણે ગુરૂના છેવટના પ્રમને કાંઈ પણ ઉત્તર આપે નહિ. એટલે ગુરૂએ કહ્યું, “આનંદ ! અત્યારે તે તું તારા અભ્યાસના, ખંડમાં જા અને ત્યાં જઈ બધી ચર્ચાને શાંતિથી વિચાર કરજે એટલે તને મારા થનનું રહસ્ય સ્વયં સમજાશે. તારી ઈચ્છા હશે, તે આપણે આ વિષય ઉપર ફરીને ચર્ચા કરશું.” T શિષ્ય તરતજ ઊઠ અને ગુરૂને વંદન કરીને ચાલ્યા ગયા. જતી. વારે તેનું મુખ ઉદાસ અને વિચારગ્રસ્ત હતું અને તેની ચાલ સાવ ધીમી . હતી. એ જોઈ ગુરૂએ સહજ હાસ્ય કર્યું. આ ' એ પછી નરચંદ્રસુરિ અને વસ્તુપાળ ધાર્મિક વિષય સંબંધી વાર્તાલાપમાં પડયા. યુવાન જેત્રસિંહને એમાં રસ પડશે નહિ. તે રાષ્ટ્રધર્મની ચર્ચાથી મોહ પામ્યું હોવાથી થોડીવાર રહી આનંદ મુનિની પાસે જવાને ત્યાંથી ઉઠીને ચાલ્યો ગયે. પ્રકરણ 22 મું. સામ્રાજ્યવાદ. જ વસ્તુપાળને પુત્ર જૈત્રસિંહ અને તેજપાળને પુત્ર લુણસિંહ બને " નવયુવાન હતા. બન્નેની અવસ્થા નાની હતી, પરંતુ અવસ્થાના પ્રમાશુમાં તેઓ બહેશ, ચતુર અને શુરવીર હતા. જેત્રસિંહ અને લુણસિંહની : ઉમ્મર લગભગ સમાનજ હતીપણ તેમના સ્વભાવમાં સમાનતા નહતી.'

Page #169
સામ્રાજ્યવાદ. 161 ત્રસિંહ કલ્પનાપૂર્ણ અને ચંચળ હત; લુણસિંહ ગંભીર અને શાંત હતા. એક ઉદ્યમવાદી હત; બીજે કર્મવાદી હતો. તેમ છતાં તેમના વચ્ચે બહુ સારો નેહભાવ હતું જેન્દ્રસિંહ રાજકીય વિષયમાં માથું મારતે હતા, જ્યારે લુણસિંહ બનતાં સુધી એવી ખટપટથી દૂર રહેતો હતો અને રાજકીય પ્રવૃત્તિ કરતાં સામાજીક અને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં જોડાવાનું વધારે પસંદ કરતા હતા. નેત્રસિંહ આચાર્ય તથા આમાત્યને ધાર્મિક ચર્ચામાં પડેલા જોઈ ત્યાંથી ઉઠીને આનંદમુનિની શોધમાં નીકળે ત્યારે એ મુનિ તેની એરડીમાં અભ્યાસ કરવાને બદલે વિચારગ્રસ્ત સ્થિતિમાં આમથી તેમ અને તેમથી આમ આંટા મારતા હતા. જેત્રસિંહ એ ઓરડીનાં દ્વાર પાસે જઈને ઉભો રહ્યો. જૈત્રસિંહને જોઈ આનંદે કહ્યું, “આવે, જેત્રસિંહ! તમે અમારી ચર્ચા ધ્યાનપૂર્વક સાંભળી હતી કે નહિ?” ત્રસિંહ અંદર ગયો. તેણે જવાબ આપતાં કહ્યું. “હા. મેં એ ચર્ચાને બરાબર ધ્યાનથી સાંભળી હતી અને તે માટે જ હું, અહી તમારી પાસે આવ્યો છું.” * “ઠીક કર્યું.” આનંદે સંતોષ દર્શાવતા પૂછયું. “તમારા પિતાશ્રી ગયા કે ગુરૂદેવ પાસે બેઠા છે?” ના, મારા પિતાશ્રી હજી ગુરૂજી પાસે બેઠા છે. આત્મા, કર્મ તથા મેક્ષ વગેરે ધામિક વિષયની ચર્ચા ચલાવે છે. મને તેમાં રસ નહિ પડવાથી તમારા રાષ્ટ્રધર્મના વિચારે જાણવાને અહી ચાલ્યો આવ્યો છું. " જેત્રસિંહે ઉત્તર આપે. બરાબર છે.” આનંદ મુનિએ કહ્યું “તમારા જેવા નવયુવાનને એવા ગહન વિચારમાં રસ ન પડે, તો તે સર્વથા સ્વાભાવિક છે. ધાર્મિક ચર્ચાને માટે યુવાન અવસ્થા નથી; એને માટે પ્રૌઢ કિંવા વૃદ્ધ અવસ્થાની જરૂર છે. " તમારું કહેવું તદ્દન ખરૂં છે.” જેત્રસિંહે કહ્યું. અને પછી પૂછયું “પણ મને તમારા રાષ્ટ્રધર્મના વિચાર કિવા એ સંબંધની જના જરા વિસ્તારથી સમજાવશે ?" . “અવશ્ય.” આનંદે ગર્વથી હસીને કહ્યું. “રાષ્ટ્રધર્મ વિષેની મારી યોજના એવી છે કે સમાજ, રાજ્ય અને દેશની સર્વાશે ઉન્નતિ કરવી હોય અને તેનાં ગૌરવને વધારવું હોય, તે દેશમાં અનેક ધર્મોને બદલે માત્ર એકજ ધર્મ જોઈએકારણ કે એથી જૂદી જૂદી કામનાં

Page #170
162 વિરશિરોમણી વસ્તુપાળ. માણોને ધર્મનાં સર્વમાન્ય કારણથી એક સાંકળે બાંધી શકાય છે અને એ રીતે ધાર્મિક કલેને નાશ તથા એજ્યની સ્થાપના કરી ઉન્નતિમાં આગળ વધી શકાય છે. આ કારણથી દેશમાં એકજ ધર્મ એટલે કે રાષ્ટ્રધર્મની અગત્ય છે, એવી મારી પ્રબળ માન્યતા છે અને વધારામાં રાષ્ટ્રધર્મ તરીકે જૈનધર્મ હોવો જોઈએ, એમ પણ હું દઢતાથી માનું છું.” જેત્રસિંહ મુનિ આનંદનું કથન એક ધ્યાને સાંભળી રહ્યો હતો. અને જેત્રસિંહ!” આનંદે આગળ ચલાવ્યું. “હું જૈનધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવાનો શા માટે આગ્રહ કરૂં છું, એ મેં આચાર્ય મહારાજની સાથે ચર્ચા ચલાવતાં સ્પષ્ટતાથી દર્શાવી આપ્યું હતું અને તે વખતે તમે ત્યાં બેઠેલા હતા એટલે એ સંબંધમાં મારે તમને વધારે સ્પ તાથી સમજાવવાની અગત્ય રહેતી નથી. પણ મને કહેશો કે તમને મારા વિચાર યોગ્ય લાગે છે કે નહિ ? " . જૈત્રસિંહને એ વિચારોગ્ય લાગે, તે તેમાં આશ્ચર્ય પામવાનું કાંઈ કારણ નહેતું; કારણ કે તે પણ આનંદ મુનિની જેમ એવા જ પ્રકારના વિચારો ધરાવનારે હતું. તેણે વિના વિલંબે જવાબ આપતાં કહ્યું. “મુનિશ્રી ! તમારા વિચારે યોગ્ય છે એટલું જ નહિ, પરંતુ આચારમાં મૂકવા લાયક પણ છે. તમારી યોજના પ્રમાણે વર્તવાથી આપણું ધર્મની ઉન્નતિ થવાની સાથે સમાજ, દેશ અને રાજ્યની ઉન્નતિ થવાનો પણ પરતે સંભવ છે; પરંતુ આચાર્ય મહારાજ એ વિચારે અને યોજનાને ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ કહે છે, એનું શું કારણ હશે, એ હું સમજી શકતે નથી ?" એનાં કારણને જેમ તમે જાણી શકતા નથી તેમ હું પણ જાણી શકતો નથી. આનંદે કહ્યું, “પણ મને જણાય છે કે જૈનધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવા જતાં બીજા ધર્મોની સાથે કલેષમાં ઉતરવું પડે અને તેનું વિપરિત પરિણામ આવે, એ ભયથી તે મારા વિચારે અને યોજનાને પસંદ કરતા નહિ હોય.” એ ગમે તેમ હેય; પરંતુ મને તે તમારા વિચારે ઘણાજ ઉત્તમ લાગે છે. તમે જેમ જેનધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવી સામાજીક, રાજકીય અને ધાર્મિક ઉન્નતિ સાધવાની અભિલાષા રાખે છે, તેમ હું દેશમાંથી નાનાં નાનાં રાજ્ય, જાગીરે અને ગરાસને નાબુદ કરી એક સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી સામાજીક અને રાજકીય ઉન્નતિ સાધવાની ઈચ્છા ધરાવું છું. મારા વિચારો અને તમારા વિચારે આ રીતે એકજ પ્રકારના છે. "

Page #171
સામ્રાજ્યવાદ. તમારા વિચારે સ્તુત્ય છે” આનંદે તરતજ કહ્યું અને પછી પ્રમ કર્યો. “પણ તમારી યોજના કેવી છે, તે મને કહેશે?”. જરૂર.” જેસિંહે જવાબ આપ્યો. " આપણું ઉલયના વિચારે અને યોજનાની આપ-લે કરવાના આશયથી જ હું તમારી પાસે આવ્યો છું અને તમે જે મારી યોજનાની સાથે સંમત થાઓ, તો આપણે બને મળી તેનો પ્રચાર કરવાનું કાર્ય માથે લઈએ.” : - આનંદે તરતજ કહ્યું. “તમારી સાથે મળી કાર્ય કરવાને હું સદા તૈયાર જ છું.” " ત્યારે સાંભળે.”ત્રસિંહે કહ્યું. “સામ્રાજ્ય સ્થાપવાની મારી યોજના એવી છે કે રાષ્ટ્રના બધા ઠાકરે, આસપાસના રાજાઓ દક્ષિણના યાદવે અને માળવાના પરમાર વિગેરે બધાને મહાત કરી તથા તેમનાં રાજ્યોને ખાલસા કરી ગુજરાતમાં સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરવી. અને એ રીતે સામ્રાજ્યની સ્થાપના થવાથી આપણું સૈન્યબળ ઘણું વધી જશે અને તે પછી મુસલમાન કે જેઓ ઉત્તરમાં જામતા જાય છે, તેમને હરાવી તેમના દેશમાં પાછા કાઢી મૂકવા આપણે શકિતવાન થઈ શકશું. સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરવાનું આ મુખ્ય કારણ છે; કારણ કે મુસલમાને. આપણું ઉપર બે વાર જીત મેળવી ગયેલા હોવાથી હજી ફરીને પણ તક મળતાં આપણું ઉપર ચડી આવવાનું ભૂલશે નહિં અને એ વખતે આપણે જે બેદરકાર કે પરસ્પર લડતા હશું, તે તેઓ એ વખતે આપણને એવી સખ્ત હાર ખવરાવશે કે કદાચ આપણને કાયમને માટે ગુજરાતની રાજસત્તાને ખોઈ બેસવું પડશે.” આનંદમુનિ જેત્રસિંહની સામ્રાજ્યની ના સાંભળી મનમાં એ. યુવાનની દીર્ધદશિતા વિષે પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. તેમણે ક્ષણવાર વિચાર કરીને કહ્યું. " જેત્રસિંહ ! સામ્રાજ્ય સ્થાપવાની તમારી યોજના અને એને હેતુ તદન સ્પષ્ટ છે અને તમે મુસલમાનો માટે જે ભય દર્શાવે છે, એ ધ્યાનમાં લઈએ તો તમારી પેજનાને જેમ બને તેમ વેળાસર અમલમાં મૂકવાની પરમાવશ્યકતા છે.” " અને તમે ધારે છે, એ પ્રમાણે દેશમાં જેનધર્મ એ રાષ્ટ્રધર્મ હોય તથા હું ધારું છું, એ પ્રમાણે પાટણનું રાજ્ય એ સામ્રાજ્ય હોય તે સમાજ અને દેશની કેટલી અને કેવી ઉન્નતિ થાય તથા ધાર્મિક અને રાજકીય ખટપટને નાશ થવાથી કેટલી અને કેવી શાંતિ પથરાય, એની કલ્પના થઈ શકે તેમ નથી.” ત્રસિંહે કહ્યું. . “બરોબર છે. એ કલ્પના ઘણુજ સુંદર છે.” આનંદે કહ્યું..

Page #172
વીરદરોમણી વસ્તુપાળ. પણ તમારા પિતાશ્રી તમારી યોજના જાણે છે કે નહિ અને જે જણતા હોય, તો તે એ સંબંધમાં કેવો મત ધરાવે છે, એ તમારી જાણમાં આવ્યું છે?”, . : : મારા પિતાશ્રી સામ્રાજ્યવાદના મારા વિચારો કે મારી યાજનાને જાણતા નથી કારણકે મેં એમને કે કોઈને આજપર્યત એ સંબં ધમાં કાંઈ પણ વાત કરેલી નથી. અત્યારે મેં સર્વથી પ્રથમ તમનેજ મારા વિચાર અને જનાથી જાણતા કર્યા છે. " નેત્રસિંહે જવાબ આપે. “એ ખરું.” આનંદ મુનિએ કહ્યું.” પણ એ સંબંધમાં મહામાત્યનો શો મત છે, એ આપણે જાણવું તે જોઈએ.” " તમારી રાષ્ટ્રધર્મની વાત સાંભળ્યા પછી અને સૂરીશ્વરને મત જાણ્યા પછી મને એમ લાગે છે, કે સામ્રાજ્યવાદનાં મારા વિચારે અને યોજના મારે મારા પિતાશ્રી તથા કાકાશ્રીને કહી દર્શાવવા જોઈએ અને તેઓ એ સંબંધમાં શો મત ધરાવે છે, એ જાણી લેવું જોઈએ; કારણ કે તેમને મત જાણ્યા પછી આપણું કાર્ય ઘણું સરલ થઈ પડશે.” ત્રસિંહે કહ્યું. અને સામ્રાજ્યવાદના તારા વિચારો અને યોજના જાણવાને હું આતુરજ છું.” પાછળથી અવાજ આવ્યો. છે એ અતિ પરિચિત અવાજથી આનંદમુનિ અને જૈત્રસિંહ બન્ને આશ્ચર્યમાં પડી ગયા; કારણ કે એ અવાજ ગુજરાતની રાજ્યસત્તાના સુત્રધાર વસ્તુપાળનોજ હતો. એ અવાજ સાંભળીને ઉભય પરસ્પર જોઈ કરવા. કે વસ્તુપાળે આનંદ મુનિના ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. તેણે બંને તરફ સહાસ્ય મુખે જોયું અને પછી જેદ્રસિંહને ઉદ્દેશીને પૂછ્યું. “સામ્રાજ્યવાદના તારા વિચારો અને યોજના કેવા છે, એ હું ચોક્કસ જાણતા નથી, પરંતુ સામ્રાજ્યવાદીઓ કેવા વિચારે અને કેવી જનાઓ ધરાવે છે. એની કલ્પના હું કરી શકું છું. સામ્રાજ્યવાદ એટલે નાનાં મોટાં રાજે, જાગી અને તાલુકાઓને નાશ અને તેની યોજના એટલે નિર્બળ ઉપર સબળને બળાત્કાર સામ્રાજ્યવાદની મારી આ ક૯૫ના ખરી છે, ત્રસિંહ !" જેત્રસિંહવિનયી હતા, પરંતુ નાહિંમત નહોતા. તેણે જવાબ આપતાં કહ્યું. “તમારી કલ્પના પેટી તે નથી, પિતાજી! પણ રાજ્યને

Page #173
સામ્રાજ્યવાદ. 165 નાશ અને નિર્બળ ઉપર સબળને બળાત્કાર એ શા માટે, એ સંબંધમાં તમે કાંઈ કલ્પના કરી છે ખરી ?" એ કલ્પના તદન સ્પષ્ટ છે.” વસ્તુપાળે રેત્રસિંના વિચારે. જાણવા માટે કહ્યું " નાના મોટા રાજ્યોને નાશ અને નિર્બળ ઉપર સબળને બળાત્કાર એ સામ્રાજ્યની સ્થાપનાને માટે છે; પરંતુ એવી રીતે સામ્રાજ્ય સ્થાપવાથી કેટલાં રાજ્યને જમીનદોસ્ત કરવાં પડે છે, કેટલા તાલુકાઓનો નાશ કરવો પડે છે અને કેટલાં નિર્બળ માણસો ઉપર બળાત્કાર ગુજારવો પડે છે, તેનો ખ્યાલ અને એની કલ્પના તને છે કે નહિ, એ હું જાણવાને ઇચ્છું છું.” “અને તે હું તમને કહેવાને પણ ઈચ્છું છું.” જૈત્રસિંહે પોતાના વિચારે પ્રગટ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હોવાથી તરતજ કહ્યું. આ અવસર ફરીને મળવાનું નથી; માટે મારા અંતરની જે વાત આજ ઘણે સમય થયાં તમને કહેવાની હું ઉમેદ રાખતા હતા, તેને કહીને મારી ઉમેદ અત્યારે પૂર્ણ કરીશ. આનંદ મુનિ જેમ રાષ્ટ્રધર્મથી સમાજ અને દેશનું કલ્યાણું થવાનું માને છે, તેમ હું સામ્રાજ્યથી. સમાજ અને દેશનું કલ્યાણ થવાનું માનું છું. બન્નેની માન્યતા એકજ પ્રકારની છે. પણ મને ભય છે કે જેમ આનંદ મુનિની વાતને નરચંદ્રસૂરિએ ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ ગયું છે, તેમ મારી વાતને તમે પણ ઉતાવળી બુદ્ધિનું પરિણામ કદાચ ગણું કાઢશે અને એ પ્રમાણે ગણું કાઢે તો ભલે ગણાય? પરંતુ તમને મારા અંતરની વાત કહેવા માટે મળેલા અવસરનો લાભ આજ જતો કરવાનું મને પાલવે તેમ નથી.”. એટલું કહીને નેત્રસિંહ ડીવાર અટક. તે પછી તેણે એકવાર આનંદ મુનિ તરફ જોઈને કહ્યું. “પિતાજી ! સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરવાથી રાજ્યોનો નાશ થાય છે અને નિર્બળ ઉપર બળાત્કાર કરવો પડે છે, એ તમારી વાત સાચી છે; પરંતુ સામ્રાજ્યની સ્થાપનાથી સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ થાય છે, એ તમારે ભૂલવું જોઇતું નથી. દેશમાં નાનાં મોટા રાજ્યોનાં અસ્તિત્ત્વથી નજીવાં કારણને માટે પરસ્પર વારંવાર લઈ ઉત્પન્ન થાય છે અને આવી અંદરોઅંદરની લડાઇથી દેશ અને સમાજની પ્રગતિને કેટલું નુકશાન પહોંચે છે, એને ખ્યાલ કરવાની - જરૂર છે. વળી ઉત્તરમાં મુસલમાને પિતાની સત્તા વધારતા જતા હોવાથી તેમના તરફનો ભય રાખવાની પણ અગત્ય છે. જે દેશમાં એક મોટું સામ્રાજ્ય હેય અને તેની સત્તા નીચે બધાં રાજ્ય આવી ગયાં છે, તે પરસ્પર નિરર્થક લડાઈઓ ઉત્પન્ન થાય નહિ અને એકત્ર સૈન્યબળથી .

Page #174
166 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. પરદેશી સત્તાને જામતી અટકાવી શકાય. આ કારણથી દેશમાં જુદાં જુદાં રાજ્યને બદલે એક સામ્રાજ્ય હેવાની ખાસ અગત્ય છે, એ મારી માન્યતા તમને સાચી અને અર્થમય હોવાનું જણાયા વિના રહેશે નહિ.” વસ્તુપાળ જેત્રસિંહની સામ્રાજ્યવાદની દલીલ ઉપર થોડીવાર વિચાર કર્યો. તે પછી તેણે ગંભીરતાથી કહ્યું. “જેત્રસિંહ! સામ્રાજ્યવાદની તારી દલીલ મેં સાંભળી છે અને સામ્રાજ્ય સ્થાપવાથી નાનાં મેટાં રાજયોને નાશ થાય છે તથા નિર્બળ ઉપર બળાત્કાર ગુજારવો પડે છે, એ વાતને તું સ્વીકાર કરે છે, એ પણ મેં જાણ્યું છે. એ ઉપરથી જણાય છે કે તારું અંતઃકરણ શુદ્ધ છે. સામ્રાજ્ય સ્થાપવામાં તને અંગત સ્વાર્થ નથી. તું તે દેશ અને સમાજનાં કલ્યાણને માટે સામ્રાજ્યવાદની માન્યતાને ધરાવે છે. એ બધી વાત ખરી છે; ૫રંતુ તારી માન્યતા વિષે વિચાર કરવાની ખાસ અગત્ય છે. ગુજરાતને વિશાળ સામ્રાજ્ય બનાવવા આપણું પૂર્વજોએ સૌરાષ્ટ્ર, માળવા, આબુ, લા, સિંધ વગેરે દેશોની સાથે ઘણું લડાઈઓ કરી છે અને તેમના ઉપર વિજય મેળવી કેટલાક દેશોને ગુજરાતના તાબેદાર પણ બનાવ્યા છે, પરંતુ હજી સુધી ગુજરાતની એ ઈચ્છા પાર પડી નથી. ઉલટું એમ કરવા જ્યાં આપણને અને આપણું પ્રતિસ્પર્ધિ રાજ્યોને ઘણું ખુવારી ભોગવવી પડી છે. આ અંદર અંદરની લડાઈઓથી આપણે અને આસપાસનાં રાજ્ય ધીમે ધીમે નબળાં પડતાં ગયાં અને એ કારણથીજ છેવટે મુસલમાનોના હાથથી આપણને સખ્ત હાર ખાવી પડી છે. ગુજરાત અને તેનાં પાટનગર ખુદ પાટણમાંજ હાલમાં ધાર્મિક અને રાજકીય કારણથી એટલાં બધાં કુસંપ અને ખટપટ છે કે એના તરફ દુર્લક્ષ્ય કરી અત્યારે આપણને ગુજરાતને સામ્રાજ્ય બનાવવાના મેહમાં પડવાની અગત્ય નથી. પ્રથમ તે પાટણની પડતીમાંથી ચડતી કરવા અંદરો અંદરના કલેશ અને કુસંપને મીટાવી પાટણના રાજ્યને સુવ્યવસ્થિત કરવાની . આપણને ખાસ જરૂર છે, એ તારા ધ્યાનમાં હોય, એમ જણાતું નથી. ગુજરાત અને પાટણની હાલની સ્થિતિ જે તારા ધ્યાનમાં હોત, તે સુજરાતને સામ્રાજ્ય બનાવવા એટલે કે તેને આસપાસનાં રાજ્યોની સાથે મોટા સંગ્રામમાં ઉતરવાની તારી માન્યતા કેટલી ઉતાવળી છે, એને. ખ્યાલ તને આવ્યા વિના રહેત નહિ.” - જેત્રસિંહ અને આનંદમુનિ વસ્તુપાળનું કથન એકધ્યાને ; બની રહ્યા હતા. વસ્તુપાળ બોલી રહ્યો કે તરતજ ત્રસિંહે કહ્યું. “વસ્તુ

Page #175
બ્રાજ્યવાદ, સ્થિતિ એ પ્રમાણે છે, તે શું આપણે ગુજરાતને સામ્રાજ્ય બનાવવાના વિચારને પડતો મૂકો, એમ તમારું કહેવું છે પિતાજી ? વસ્તુપાળને તેના પુત્રના પ્રટનથી સહજ હસવું આવ્યું. તેણે ઉત્તરઆપતાં કહ્યું. “જેસિંહ! મારું કથન તદ્દન સ્પષ્ટ અને સમજી શકાય એવું છે. દેશને એક સામ્રાજ્યથી લાભ છે કે નાનાં મોટાં સ્વતંત્ર રા-- થી, એ વિષે હાલ વિચાર કરવાની જરૂર નથી. હાલ તો ગુજરાતનું ગૌરવ શી રીતે વધે અને પાટણની પડતીમાંથી ચડતી કેવી રીતે થાય, એ બેજ બાબતોને આપણે વિચાર કરવાનો છે. ગુજરાતને સામ્રાજ્ય બનાવવાને માટે આપણું પૂર્વજે ઘણાં રાજ્યોની સાથે યુદ્ધમાં ઉતર્યા, કેટલાક દેશોને કબજે કરી તેની પ્રજાને ગુલામીમાં સપડાવી અને સૌરાષ્ટ્ર, સિંધ, લાટ વગેરે દેશને ખાલસા પણ કર્યો, પરંતુ એ બધા પ્રયાસનું ફળ શું આવ્યું, એ શું તારા જાણવામાં નથી ? આપણે ભૂતકાળ ઉજવલ અને ગૌરવભર્યો હોવા છતાં આપણે મુસલમાનોથી પરાજય પામ્યા, ગુજરાતનું પ્રબળ રાજ્ય છિન્ન ભિન્ન થઈ ગયું અને પાટણના રાજમુગટ ડગમગવા લાગ્યો. ધોળકામાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપ્યાં પહેલાં આપણી આ સ્થિતિ હતી અને હાલ તેમાં આપણે ઘણે સુધારે કરી શક્યા છીએ; પરંતુ હજી આપણે એટલાથી સંતોષ માનવાને નથી. હજી આપણે રાજકીય અને ધાર્મિક કલેષને નાશ કરવાનું છે, તાબાના દેશને સુવ્યવસ્થિતિ કરવા છે અને પાટણની પડતીમાંથી ચડતી કરી તેની રાજયસત્તાને પુનઃ મજબુત બનાવવી છે. આ બધું આપણે જે સમયે કરવાનું છે, તે સમયે પ્રતિસ્પર્ધિ રાજ્યોની સાથે સામ્રાજ્ય માટે સંગ્રામ કરવો આપણને પાલવશે ?" વસ્તુપાળનો છેવટને પ્રશ્ન સાંભળી નેત્રસિંહ મુખને મરડયું. તેણે ભારપૂર્વક પૂછ્યું. " ત્યારે શું ગુજરાતીઓ એટલા બધા નિર્બળ બની ગયા છે કે તેઓ જેમ બને તેમ સંગ્રામથી દૂર રહેવાને ઈચછે છે? અને જે એ વાત ખરી હોય, તે તેઓ મુસલમાન જેવી પ્રબળ કામના ધસારાને હવે શી રીતે અટકાવી શકશે? પોતાનાં શૌર્ય, બળ અને વીર્યને માટે શું પાટણ પરવારી બેઠું છે?” વસ્તુપાળે ઉત્તર આપતાં ગંભીરતાથી કહ્યું. “જેત્રસિંહ ! ગુરુ રાતીઓ નિર્બળ બન્યા નથી, તેમ પાટણ શૌર્ય, બળ અને વીર્યને પરવારી બેઠું પણ નથી. તેના પ્રતાપ, સત્તા, ગૌરવ, તેજ અને શૌર્ય જેવાંને તેવાં જ છે; પરંતુ મહારાજા ભીમદેવનાં અવિચારી કાર્યો અને તેનાં પરિણામને લીધે તે ઢંકાઈ ગયાં છે અને અંદરોઅંદરનાં ખટપટ,

Page #176
168 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. કુસંપ અને કલેષને લીધે તે ઉપર કાટ વળી ગયો છે. આ કારણથી અત્યારે વિચારશીલ મુત્સદ્દીએ અને ગુજરાતના હિતેચ્છુઓ ગુજરાતીઓના ઢંકાઈ ગયેલા ગુણોને બહાર લાવવાનું પ્રથમ કરવાનું છે અને સામ્રાજ્યનાં સ્વપ્નને ઘડીભર ભૂલી જવાનું છે.” પણ પિતાજી!” જેત્રસિંહે તરત જ કહ્યું. “ઉત્તરમાં વિજયી મુસલમાનો જે હીલચાલ કરી રહ્યા છે, તે તમારા ધ્યાનમાં હોય, એમ જણાતું નથી. ગુજરાતે એ લેકનાં બળને સ્વાદ ચાખ્યો છે એટલે તેને એ તરફ દુર્લક્ષ્ય કરવું પાલવશે ખરું ? તેઓની હિલચાલ અને તેમનું બળ જોતાં તેઓ માળવા, ગુજરાત વગેરે રાજ્યોને ગળી જઈ દેશમાં પિતાનું શાસન મજબુતપણે જમાવી દેશે, એને તમને ખ્યાલ છે? અને આ પ્રસંગ બને, એ પહેલાં તેમનાં જરને તોડવા અને તેમને આગળ વધતા અટકાવવા તેમના સામે એક વિશાળ સામ્રાજ્યને ખડું કરી દેવાની શું ખાસ આવશ્યક્તા નથી ?" તારું કહેવું ઠીક છે, પરંતુ ભવિષ્યમાં શું થશે, એની કલ્પના અત્યારે કરવી નિરર્થક છે. અત્યારે તે આપણે આપણું પ્રાપ્ત કર્તવ્યને બાવવાનું છે અને એમાં જ ગુજરાતનું શ્રેય સમાયેલું છે. પણ તું કહે છે તેમ કદાચ મુસલમાનો માળવા, ગુજરાત અને એવાંજ બીજા રાજ્યોને ગળી જશે, તો એ સામ્રાજ્યના અભાવે નહિ; કિન્તુ પરસ્પર વેર, કુસંપ અને ખટપટના કારણથીજ તેમ કરી શકશે. આ વસ્તુપાળે કહ્યું. અને એ વેર, કુસંપ અને ખટપટને દૂર કરી દેશમાં એકય સ્થાપવાને માટે જ હું સામ્રાજ્યની માન્યતાને ધરાવું છું. જેસિંહે કહ્યું. " પણ એ માટેજ જુદા જુદા ધર્મોને બદલે રાષ્ટ્રધર્મની જરૂર હેવાનું માનું છું.” આનંદ મુનિએ પણ પિતાની માન્યતા કહી દર્શાવી. કે “તે ભલે તમે ઉભય તમારી માન્યતાને અમલમાં મૂકવાને પ્રયાસ કરે.”વસ્તુપાળે બેપરવાથી કહ્યું. “મને એમાં કાંઈ અડચણ નથી.” “એ ખરું. પણ તમે અમને અમારા પ્રયાસમાં કાંઈ સહાય આપશે કે નહિ, એ જાણવાને અમે માગીએ છીએ.” આનંદ મુનિએ પૂછયું. એમાં મારી સહાયની શી જરૂર છે?” વસ્તુપાળે સીધે ઉત્તર આપવાને બદલે સામે પ્રશ્ન કર્યો. " તમારી સહાયની અમને ઘણી જરૂર છે.” આનંદે કહ્યું તમે સમાજના આગેવાન નેતા અને ધર્મના સ્થંભ છે. તમે ધારે તે તમારી સત્તા અને લાગવાનો ઉપયોગ કરી જૈનધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બના( વવામાં અમને અમૂલ્ય મદદ આપી શકે.”

Page #177
સામ્રાજ્યવાદ. " અને તમે ગુજરાતી રાજ્યસત્તાના સુત્રધાર હોવાથી પાટણનાં રાજ્યને વિશાળ સામ્રાજ્ય બનાવવા માટે ઘણું કરી શકે. " “જેત્રસિંહે વસ્તુપાળ આ બે ઉત્સાહી યુવાનનાં ચંચળ મનનું શી રીતે સમાધાન કરવું, એ વિષે વિચાર કરતો હતો. - જૈત્રસિંહ કાંઈ બોલ્યો નહિ; પરંતુ આનંદ મુનિથી વસ્તુપાળની ગંભીરતા અને શાંતિ સહન થઈ શકી નહિ. તેણે તરત જ કહ્યું “મંત્રીશ્વર ! મારી આજપર્યત એવી માન્યતા હતી કે તમે ભગવાન પાર્શ્વનાથના પરમ ભકત અને જૈનધર્મમાં સંપૂર્ણ શ્રદ્ધાવાન હોવાથી મારા મતને તરતજ અનુકુળ થશે અને રાષ્ટ્રધર્મનાં મારા કાર્યમાં વિનાવિલંબે મદદરૂપ થઈ પડશે; પરંતુ તમારી ગંભીરતા અને શાંતિથી મારી એ માન્યતામાં મારે શંકાને સ્થાન આપવું પડે છે. ભલા! તમને તમારા ધર્મનું પણ અભિમાન નથી કે તમે રાષ્ટ્રધર્મના કાર્યમાં સહાય આપવાની વાત સાંભળીને આમ ગંભીર અને શાંત બની ગયા છે ?" વસ્તુપાળનાં મુખ ઉપર હાસ્ય સ્પષ્ટ જણાતું હતું. તેણે પૂર્વવત શાંતિથી જવાબ આપતાં કહ્યું. “મુનિશ્રી હું ભગવાનનો ભક્ત છું; અને મને ધર્મનું અભિમાન પણ છે. ધર્મના માટે મારાં તન, મન અને ધન અર્પવાને હું સદા તૈયાર છું; જૈનધર્મ આખી દુનિયા ઉપર ફેલાયેલો જેવાને હું ઈન્તજાર પણ છું; પરંતુ હું અંધશ્રદ્ધાળુ નથી; એ તમારે ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. બળાત્કાર, બીજા ધર્મોનું ખંડન, લાગવગ અને સત્તાથી કોઈ ધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવી શકાતું નથી. એવાં કાર્યથી ધર્મને લાભને બદલે નુકશાનજ વધારે થાય છે. આપણા ધર્મના પ્રચારનું કાર્ય બળાત્કાર, લાગવગ અને સત્તાથી વધારવામાં નહિ આવે, તે શૈવ વિગેરે ધર્મના પ્રબળ વિરોધની સામે જૈનધર્મ ટકી શકશે કે નહિ. એવી જ તમારા મનમાં શંકા હોય તો તેને કાઢી નાંખજે; કારણ કે ભગવાને શ્રી મુખે કહેલું છે કે જેનધર્મ શાશ્વત ધર્મ છે અને તેને કદિ પણ નાશ થવાનું નથી. તેના અનુયાયીઓની સંખ્યા વધવા કે ઘટવાનો આધાર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ ઊપર રહેલું છે, પરંતુ તેના અહિંસા, સમાન ભાવ અને ઉત્તમ ચારિત્ર ઇત્યાદિ સિદ્ધાતિ ગમે તેવી સ્થિતિ અને ગમે તેવા સંયોગમાં પણ સર્વત્ર પૂજાશેજ.” વસ્તુપાળ એટલું બોલીને થોડીવાર થોભ્યો. તે પછી તેણે તેના પુત્ર તરફ સ્નેહાળ દૃષ્ટિથી જોઈને કહ્યું. “અને જૈત્રસિંહ ! ગુજરાતની 15

Page #178
170 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. રાજકીય ઉન્નતિ પ્રતિષ્ઠા, સમૃદ્ધિ અને વિશાળતા વધારવા હું સદેવ તત્પર છું અને રહીશ. ગુજરાતનાં રક્ષણને માટે મારા પ્રાણની પણ હું દરકાર કરૂં એવો નથી; પરંતુ હાલની વસ્તુસ્થિતિ જોતાં બીજાં રાજ્યોની સાથે વિના કારણે સંગ્રામમાં ઉતરી તથા તેની પ્રજાની જન્મસિદ્ધ સ્વતંત્રતાને લુંટી લઈ પાટણને સામ્રાજ્ય બનાવવાના મેહમાં પડવાની હાલ જરૂર નથી અને તેને મુસલમાનોનો જે ભય રહે છે, તે ગેરવ્યાજબી નથી. હું જાણું છું કે તેઓ બે વાર ફાવ્યા હોવાથી આ દેશ ઉપર ફરીને અવશ્ય કોઈવાર ચડી આવશે અને તેથી એમના હુમલામાંથી ગુજરાતનું રક્ષણ કરવાના પ્રબંધને ગોઠવી રાખવાની આવશ્યકતા છે. એ માટે જૈત્રસિંહ ! હાલ તે ગુજરાત સામ્રાજ્યને લાભ મૂકી દઈ આબુ અને માળવાના પરમાર, સૌરાષ્ટ્રના ઠાકોર અને દક્ષિણના યાદ વગેરેની સાથે સામ, દામ, દંડ અને ભેદથી પોતાનું સ્વમાન સાચવી સલાહ કરી એકસંપ કરવો પડશે. જે પરમારે અને સેલકીઓવાદ અને વાઘેલાએ એક સંપ બનીને મુસલમાનોના સામા થશે, તો તેઓ ઉત્તરમાંથી સહજ પણ આગળ વધી શકશે નહિ. અને જે પરમારે, સોલંકી તથા યાદવ પિતપોતાનું વર્ચસ્વ સ્થાપવા પરસ્પર લડતા હશે અને માહમાંહે ધાર્મિક કે રાજકીય કારણે ખટપટ જગાડી કલેષ તથા કુસંપને વધારશે, તે જેમ રાઠેડે અને ચહુઆણ મુસલમાનેથી મહાત થયા, તેમ પરમારે, સોલંકીએ અને યાદવને પણ તેમનાથી મહાત થવું પડશે, એ નિશ્ચિત છે. " | મુનિ આનંદ અને જૈત્રસિંહ વસ્તુપાળનું લાંબું વિવેચન સાંભળીને કેવળ ચુપ થઈ ગયા. તેમને વસ્તુપાળનું કથન રૂગ્યું નહોતું, એમ તેમનાં મુખ ઉપરના ભાવથી કળી શકાતું હતું, પરંતુ તેની દલીલને ખાટી પાડવા જેટલી હિંમત તેઓમાં રહી નહતી અને તેથી જ તેઓ કાંઈ પણ બલવાને બદલે ચુપ જ રહ્યા હતા. તેમને ચુપજ રહેલા જઈ વસ્તુપાળ વધારે ચર્ચામાં નહિ ઉતરતા ધીમી પણ મક્કમ ચાલથી પૌષધશાળાનાં મુખદ્વાર તરફ ચાલતે થ. મુનિ આનંદ અને જેત્રસિંહ હજી પણ જેમના તેમ વિચાર કરતા ઓરડીમાંજ ઉભા હતા. -- --

Page #179
રાજકુમાર વીસળ. 171 પ્રકરણ 23 મું. રાજકુમારે વીસળ. રાજા વીરધવળને બે પુત્રો હતા. મટે વીરમ અને નાને વીસળ. બન્નેના ઉમ્મરમાં માત્ર બેજ વર્ષને તફાવત હત; પરંતુ બન્નેના સ્વભાવ, વર્તન અને વ્યવહારમાં તફાવતની માત્રા ઘણું વધારે હતી. ઉભય શુરવીર તે હતા. પણ વીરમ ઉદ્ધત, ક્રોધી, અભિમાની અને સાહસિક હતે; જ્યારે વીસલ શાંત અને ગંભીર હતા. વીરમ યુવરાજ હતો; વીસલ નાને કુમાર હિતે; પરંતુ રાજ્યના અધિકારીઓ અને પ્રજાને વીરમ કરતાં વીસલ વધારે પ્રિય હતા. ખુદ તેમને પિતા રાજા વીરધવલ પણ વીસલને ચાહતે હતા, એટલે વીરમને ચાહતો નહોતે. વીરમને તેના પિતાએ ધોળકા નગરને ત્યાગ કરવાની આજ્ઞા કરેલી હોવાથી તે વીરમગામમાં અને ઘણું ભાગે પાટણમાં જ રહેતો હતો. નાન કુમાર વીસળ પાટનગર ધોળકામાં રહી શાંત અને આનંદી જીવન ગાળતો હતે.. વિરધવલને કુમાર વીસળ અને તેજપાળને પુત્ર લુણસિંહ બને આનંદી વાર્તાલાપ કરતા રાજમહેલના બાગમાં બેઠા હતા. વીસલ અને લુણસિંહ બન્નેની ઉમ્મર અને બન્નેને સ્વભાવ સમાન હોવાથી તેઓ ૫રસ્પર મિત્ર બન્યા હતા અને દિવસને ઘણે ભાગ સાથે હરવા-ફરવામાં અને આનંદી વાર્તાલાપ કરવામાં ગાળતા હતા. આજે પણ તેઓ બાગમાં બેઠા બેઠા નીચે પ્રમાણે વાર્તાલાપ કરતા હતા. , , લુણસિંહે જરા હસીને કહ્યું. " કુમાર ! મને લાગે છે કે હવે આપણું મૈત્રી બહુ લાંબો કાળ ચાલશે નહિ.” વીસળે આશ્ચર્ય દર્શાવતાં પૂછયું. “આપણી મૈત્રી હવે બહુ લાંબો કાળ ચાલશે નહિ, એ તમારી વાત સાંભળી મને આશ્ચર્ય થાય છે! પણ એમ લાગવાનું કોઈ કારણ છે?” " કારણ બીજું શું છે ? સાંભળ્યું છે કે તમે કોઈ બીજી વ્યતિની સાથે મિત્રી બાંધવાને તત્પર થઈ રહ્યા છે. " લુણસિંહે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. વીસળ લુણસિંહના મર્મને સમજી શકો નહિ. તેણે અજાયબીથી કહ્યું. " તમારી વાત મારાથી સમજાતી નથી. જે કહેવું હોય, તે સ્પષ્ટતાથી કહે એટલે સમજણ પડે.

Page #180
172 વિરશિરોમણિ વસ્તુપાળ. " એમાં સ્પષ્ટતાથી કહેવાની શી અગત્ય છે ?" લુણસિંહે પૂછ્યું. શું તમે ચોક્કસ માણસની સાથે મૈત્રી બાંધવાના લેભમાં પડયા નથી ? “પણ કયા માણસની સાથે, એ ખુલ્લું કેમ કહેતા નથી ?" વીસળે સામે પ્રશ્ન કર્યો. એ વ્યકિતનું નામ મારી પાસે લેવરાવવું હોય, તો એમાં મને અડચણ નથી.” લુણસિંહે ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “પણ તમે મારી પાસે અજાણપણું બતાવો છે, એ ઠીક નથી.” વીસળ સાદો અને સીધે યુવાન હતો. લુણસિંહની વાતના મર્મને એ સમજતો નહોતો અને તેથી મનમાં ને મનમાં મુંઝાતો હતો. તેણે અકળાઈને કહ્યું. “લુણસિંહ! મિત્ર ! તમે કઈ વ્યકિત વિષે મર્મ કરે છે, એ મારા સમજવામાં આવતું નથી અને તેથી જ હું એનું નામ તમારી પાસે લેવરાવવાને કહી રહ્યો છું.” " ત્યારે સાંભળે; એ વ્યકિત કે જેની સાથે તમે મેત્રી–ગાઢમૈત્રી બાંધવાને આતુર થઈ રહ્યા છે, એનું નામ ચંદ્રમણું.” લુણસિંહે હસીને કહ્યું. . વીસલ ખડખડાટ હસી પડો. હસતાં હસતાં તેણે કહ્યું. " આવી સીધી અને સાદી વાત કહેતાં આટલી બધી વાર શી લગાડી? પણ તમે એમ માનો છો કે ચંદ્રમણની સાથે મૈત્રી બાંધવાથી હું તમને ભૂલી જઈશ ?' “ના, એમ તે નહિ.”લુણસિંહે પણ હસતાં હસતાં કહ્યું. “પણ કદાચ સ્નેહમાં વધારો ઘટાડો તે અવશ્ય થશે.” “એ વળી વધારા ઘટાડાને મર્મ શ કર્યો ?”વિસને પૂછયું. કર્ણાટક નરેશની કુંવરી ચંદ્રમણીને તમે પરણશે, એટલે મારી સાથેના સ્નેહમાં કાંઈ ન્યુનતા નહિ થાય ?" લુણસિહે સીધો જવાબ આપવાને બદલે સામે સ્વાલ કર્યો. “પ્રિય મિત્ર! એથી તમારી સાથેના પ્રેમમાં ન્યુનતા થવાનું કાંઈ કારણ નથી. ચંદ્રમણ મારી પત્ની થશે; તમે મારા મિત્ર છે. પત્ની અને મિત્રો ને જુદા જુદા પ્રકારને હેય છે, એ શું તમે જાણતા નથી કે ચંદ્રમણ સાથે પરણવાથી આપણા મૈત્રી સંબંધમાં ન્યુનતા આવી જશે, એમ તમે માની બેઠા છો ?વીસને જવાબ આપવાની સાથે પ્રશ્ન કર્યો.

Page #181
રાજકુમાર વીસળ. 173 ના, હું એમ માનતો નથી.” લુણસિંહે ઉત્તર આપ્યો. “હું તે તમારી સહજ મશ્કરી કરતો હતો.” “ઠીક.વીસળે એમ કહીને પૂછ્યું. “પણ મિત્ર લુણસિંહ! તું કાઈ નવયુવાન બાળાને ચાહે છે કે નહિ ? તે તારું દિલ કોઈ યુવતીને અર્પણ કર્યું છે કે નહિ ? " * “રાજકુમાર !" લુણસિંહે ગંભીરતાથી જવાબ દેતાં કહ્યું. “કોઇને ચાહવું કે દિલ અર્પણ કરવું, એ સહજ વાત નથી. પ્રેમનો માર્ગ ઘણો વિકટ છે.” તારું કહેવું ખરું છે.” વીસળે કહ્યું. હું પણ જાણું છું કે પ્રેમને પંથ ઘણે વિકટ છે; પરંતુ મેં જે પ્રશ્ન પૂછે છે, એને સિધે જવાબ આપવાને બદલે પ્રેમના મહત્ત્વની વાત શા માટે કરે છે?” તમારા પ્રશ્નનો જવાબ આપવાને હું કયાં ના પાડું છું? લુણુસિંહે કહ્યું. હું પણ તમારી જેમ એક નવજુવાન બાળાને ચાહું છું.” " ઘણી ખુશીની વાત.” વીસળે આનંદ પ્રદર્શિત કરીને કહ્યું. “પણ તમારાં લગ્નને શી વાર છે?” હજી અમારો પ્રેમ ગુપ્ત છે. અમે અમારાં માતપિતાને એથી જાણીતાં કર્યા નથી.” લુણસિંહે જવાબ આપે. જવાબ આપતી વારે સ્વાભાવિક રીતે લુણસિંહની નજર, સામેથી ચાલી આવતી એક વ્યકિત ઉપર પડી. તેણે તરત જ કહ્યું. “નાગડ મહેતા આ તરફ આવે છે.” એ દરમ્યાન નાગડ નજીક આવી પહોંચ્યા. વીસળે તેના તરફ " જોયું અને નાગડે લુણુસિંહ ઉપર નજર નાંખીને પૂછયું. “શી વાત ચાલે છે રાજકુમાર !" વીસળને નાગડને એ પ્રશ્ન ગમ્યો નહિ. તેણે તરતજ ઉત્તર આ. “બે મિત્રો ભેગાં થઈને જે વાત કરે, તે વાત અમે કરીયે છીયે. યુવાન મિત્રોની વાત કંઈ ખાસ જાણવા જેવી હેતી નથી.” ખરું છે.” નાગડે મુખ ઉપર હાસ્ય લાવીને કહ્યું. “તમારી અને લુણસિંહની મૈત્રી અંતઃકરણની છે, એ હું સારી રીતે જાણું છું.” નાગડે એમ કહીને લુણસિંહ તરફ જોયું. પણ લુણસિંહ સ્વસ્થતાથી બેઠા હતા. નાગડનાં આગમનથી તેને જરા પણ ક્ષોભ થયો નહોતે. હા, અમે બને ખાસ મિત્રો છીએ.” વીસને કહ્યું. “પણું તમે અત્યારે કથી આવી ચડયા ? પિતાજી પાસે ગયા નથી કે શું?”

Page #182
174 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ. " ત્યાંથી ચાલ્યો આવું છું” નાગડે જવાબ આપ્યો. “રાજછ રાણીવાસમાં ગયા અને હું આ તરફ બાગમાં આવ્યો. ઘણું દિવસો થયા તમારી મુલાકાત થઈ નહોતી; તેથી મુલાકાત થાય તો ઠીક, એમ ઇચ્છા હતી અને તે અત્યારે આ રીતે પાર પડી.” “બહુ સારું.” વીસળે રૂક્ષ મનથી કહ્યું. “પણ ઉભા છો કેમ ? આવો; આંહી બેસે.” - નાગડને એટલું જ જોઈતું હતું. તે તીવ્ર દ્રષ્ટિથી લુણસિંહના સામે જોઈ તેની તથા વીસળની વચ્ચે બેઠે. " નાગડની રીતભાત ઉપરથી લુણસિંહ સમજી ગયો હતો કે તે રાજકુમારને કાંઈ વાત કહેવાને આવ્યું છે, પરંતુ તેની હાજરીને લીધે કહી શકતો નથી. - નાગડ બેઠે કે તરતજ લુણસિંહ ઉમે થશે. તેણે વીસળને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “હું થોડી વારમાં જઈને આવું છું. દરમ્યાન તમે નાગડ મહેતાની સાથે વાત કરી લે.” . * એમ કહીને તે તરતજ ચાલ્યો ગયે. વીસળ તથા નાગડ બને એ યુવાનની ગૌરવયુક્ત ચાલને જોઈ રહ્યા. લુણસિંહ દેખાતો બંધ થયો એટલે નાગડે વીસળના સામે ધ્યાનપૂર્વક જોયું. કેમ જાણે તે એનાં દિલની ગુપ્તમાં ગુપ્ત વાત જાણું લેવાનો પ્રયાસ કરતા હોય નહિ? ક્ષણવાર રહી નાગડે કહ્યું. “રાજકુમાર ! સાંભળ્યું છે કે યુવરાજ વીરમદેવ પાટણમાં એક અજાણું રમણના મેહમાં ફસી પડ્યા છે.” વીસળ કેવળ શાંત ભાવથી જેમને તેમ બેસી રહ્યો. “એટલું જ નહિ પણ તે સ્વામીદ્રોહી સરદાર જયંતસિંહ અને મહાસામંત ત્રિભુવનપાળના પક્ષમાં ભળ્યા છે.” નાગડે આગળ ચલાવ્યું. એ હકીક્ત સાંભળીને વીસળ સ્વસ્થતા સાચવી શકશે નહિ. તે કાંઈ છે તે નહિ; પરંતુ તેના મુખ ઉપર જીજ્ઞાસા, આશ્ચર્ય અને કાંઈક દિલગીરીની લાગણીઓ સ્પષ્ટ જણાવા લાગી. અને ધોળકાનાં રાજ્યતંત્ર વિરૂદ્ધ કાવત્રુ રચતા તે પકડાઈ ગયા. છે.” નાગડે જરા ભાર દઈને કહ્યું. વીસળની જીજ્ઞાસા વધી ગઈ. તેણે તરતજ પૂછયું. “કોણે પકડ્યા, મહારાજા ભીમદેવે ?"

Page #183
રાજકુમાર વીસળ. 175 ' “ના; તમારા દાદા લવણુપ્રસાદે” નાગડે ઉત્તર આપે. આ વાત તમારા જાણવામાં કયારે આવી ? " વીસળે પ્રશ્ન કર્યો. “ગમે ત્યારે આવી; પરંતુ એ વાત તમને કહેવાને માટે હું આંહી આવ્યો છું, એ હવે તમારા સમજવામાં આવ્યું હશે.” વીસળનાં મુખ ઉપર સંતોષની લાગણું તરી આવી. તેણે પૂછ્યુંછે અને પછી શું થયું ?" પછી જે થયું હોય, તે ખરૂં.” નાગડે તરતજ જવાબ આપે. પણ એ બનાવથી તમને ઘણો લાભ થયો છે.” “મને?” વીસળે અજાયબીથી પૂછ્યું. “હા, તમને જ.”નાગડે ભારપૂર્વક કહ્યું. “શી રીતે ?" વીસને પુનઃ પણ અજાયબીથીજ પૂછયું. “શી રીતે કેમ ? " નાગડે કહ્યું. “એક તે મૂળ રાજાજીની વીરમદેવ ઉપર કૃપા નહતી અને તેમાં આ બનાવ બન્યું એટલે પછી તેમની અવકૃપાનું પૂછવું જ શું ?'' “પિતાજી આ વાતને જાણે છે ખરા ?" વીસળે પ્રશ્ન કર્યો. “ચોક્કસ.” નાગડે તરતજ જવાબ આપે. “પણ એથી મને શું લાભ થવાનો છે કિંવા થયો છે ? એ મારા સમજવામાં આવતું નથી.” રાજકુમારે નાગડની વાતને નહિ સમજી શાકવાથી કહ્યું. “એથી તમને ઘણો મોટો લાભ ભવિષ્યમાં થવાનું છે. રાજાજીનો તમારા ઉપર ઘણો પ્રેમ છે અને રાજ્યના અધિકારીઓ તથા પ્રજાજને પણ તમને ચાહે છે. એ હકીકત ધ્યાનમાં લેતાં તથા બીજી બાજુ વીમદેવ રાજ્યવિરૂદ્ધ કાવત્રામાં સામેલ થવાથી રાજદ્રોહી ઠરે છે, એનો વિચાર કરતાં યુવરાજપદ તમને મળવાનું એ ચોક્કસ છે.” વીસળે સ્પષ્ટ ઉત્તર આપ્યો. વીસળ નાગડને ઉત્તર સાંભળીને વિચારમાં પડી ગયા. નાગડે એને વિચારમાં પડેલો જોઈને કહ્યું. રાજકુમાર ! એમાં વિચાર કરવા જેવું શું છે? વીરમદેવ કરતાં તમે યુવરાજપદને વધારે લાયક છે અને વળી પાટણમાં આ બનાવ બન્યો એટલે યુવરાજપદના તમે અધિકારી થઈ ચુક્યા છો.” વીસળ હજી પણ વિચાર કરતો હતો. તેથી નાગડે

Page #184
176 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ, જાણ્યું કે વીસળને ભેળવવાને અત્યારે બરાબર સમય છે. તેણે તરત જ કહ્યું. “વળી અમે મંત્રીઓ પણ તમને જ યુવરાજ જેવાને ઈચ્છીએ છીએ, એ તમે કયાં જાણતા નથી કે મારી વાતમાં શંકાને સ્થાન આપે છે ? ખુદ મહામાત્ય વસ્તુપાળ પણ તમારા પક્ષમાં છે અને તે તમને જ રાજાજી પછી રાજ્યના ઉત્તરાધિકારી બનાવવા માગે છે. ' તમારા મિત્ર લુણસિંહે તમને એ હકીક્ત કોઈ દિવસ કહી નથી ?" નાગડે કહ્યું તે પ્રમાણે વસ્તુપાળ કરવા માગે છે કે નહિ, એ વીસળના જાણવામાં આવ્યું નહોતું, પરંતુ વસ્તુપાળ અને તેના બંધુ તેજપાળને એના ઉપર ઘણે નેહ હતા, એ તે જાણતો હતો અને યુવરાજ કરતાં પણ વધારે માનપાનથી તેની સાથે તેઓ વર્તતા હતા, એ તેના સમજવામાં આવ્યું હતું. નાગડનાં કથનથી આજ એક નવી હકીકત વીસળના જાણવામાં આવી. વીસળ જાણતો હતો કે રાજ્યનો ખરે હક્કદાર વીરમ છે; પરંતુ વીરમ કરતા તેને બધા વધારે ચાહતા હતા અને તેનું માન સારી રીતે સાચવતા હતા. એ પ્રત્યક્ષ કારણથી તથા નાગડે કહેલા પાટણમાં બનેલા બનાવનાં કારણથી આ વખતે વીસળને એમ તો થયું કે માતપિતાની કૃપા તથા અધિકારીઓની સહાયથી તેના માટે યુવરાજ બનવું, એ કંઈ અશક્ય નહેતું. કેટલાક સમય વિચાર કરી વિસળે કહ્યું. “લુણસિંહે મને એવી વાત કોઈ દિવસ કરી નથી; કારણ કે અમે બનતાં સુધી રાજકીય વાત કરતાજ નથી.” તે આજથી મેં જે કહ્યું, એમાં વિશ્વાસ રાખો.” નાગડે કહ્યું અને પછી આસપાસ જઈ ધીમેથી પૂછ્યું. “પણ તમે મારી એક વાત સાંભળશો કિવા માનશે ?" વીસળ જીજ્ઞાસાયુક્ત વૃત્તિથી નાગડના સામે જોઈ રહ્યો. નાગડે ધીમેથી કહેવા માંડયું. “વસ્તુપાળ મહેતા તમારા પક્ષમાં છે, તમને ચાહે છે અને લાગ મળે તે તમને યુવરાજ બનાવી દેવાને પણ ઈચ્છે છે, પરંતુ એમ કરવામાં તેને આશય કેવળ જૂદાજ છે અને તે માત્ર હું એકજ જાણું છું.” - નાગડ જેવા પાકા ખટપટી મંત્રીની નવી નવી વાત સાંભળીને વીસળ કેવળ મુંઝાઈ ગયું હતું અને તેથી તેણે બેલવા કરતાં સાંભળવાનું જ વધારે પસંદ કર્યું. નાગડે આગળ ચલાવ્યું. યુવરાજ વીરમદેવ ક્રોધી અને અભિમાની છે અને તેથી તેને તમારા પિતા વીરધવળની જેમ પોતાના કબજામાં

Page #185
રાજકુમાર વીસળ. - 177 રાખી શકાશે નહિ, એ વસ્તુપાળ સારી રીતે સમજે છે. તમે શાંત અને ગંભીર છે અને તેથી તમને યુવરાજ બનાવવામાં આવે, તો તમે તેના કબજામાં રહે, એમ પણ તે સમજે છે. તમને યુવરાજ બનાવી તથા મહારાજા કુમારપાળની જેમ જૈનધર્મની દીક્ષા આપી વસ્તુપાળ જૈનધમની પ્રબળ ઉન્નતિ કરવાની ઈચ્છા રાખે છે. આ ઉપરથી વસ્તુપાળ તમને યુવરાજ બનાવવાને શા માટે ઈચ્છે છે, એ તમે સમજી શકયા હશે.” વીસળ નાગડનું કથન એક ધ્યાને સાંભળી રહ્યો હતે. " અને હું તથા મારા પક્ષના મંત્રીઓ અને સરદારે પણ તમને યુવરાજ બનાવવાને ચાહીયે છીએ. પરંતુ તે તમારી સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા સાચવીને તથા તમને કેવળ ધોળકાના નહિ; કિન્તુ સમસ્ત ગુજરાતના મહારાજા બનાવવાને માટેજ. વળી તમારે અને અમારે ઉભયને ધર્મ એકજ છે; આપણું ધર્મની ઉન્નતિ કરવી, એ આપણું ફરજ છે.” નાગડે ધીમા પણ દઢ અવાજથી કહ્યું. વીસળ જાણતો હતો કે મહામાત્ય વસ્તુપાળ અને સેનાનાયક તેજપાળ પિતાના પક્ષમાં છે; પરંતુ નાગડની વાત સાંભળીને એ અનુભવહિન યુવાન રાજકુમારનાં મનમાં તેમના માટે શંકાને સ્થાન મળ્યું અને તે સાથે જ તેને એવો વિચાર પણ થ કે વસ્તુપાળ તથા તેજપાળ જેવાના પક્ષમાં સ્વતંત્રતા ગુમાવીને રહેવું, તે કરતાં સ્વતંત્રતા સાચવીને નાગડના પક્ષમાં રહેવું વધારે ઉત્તમ છે. પણ તેણે બોલવાનું કે ઉત્તર આપવાનું પસંદ કર્યું નહિ. અને રાજકુમાર ! તમારે વસ્તુપાળ કે તેજપાળ કોઈનાથી પણ દબાવાની અગત્ય નથી. હું અને સરદારસિંહ તમારા પક્ષમાં છીએ, એટલે પછી તમારે બીજાની દરકાર શા માટે રાખવી જોઈએ ? ભવિષ્યમાં અમે તમને પાટણના મહારાજા બનાવશું, એ નિશ્ચિત છે.” નાગડ એટલું દઢતાથી કહીને ઉઠે. તે ક્ષણવાર વીસળના સામે એક નજરથી જોઈ રહ્યો. તે પછી તેણે કહ્યું. “રાજકુમાર! અત્યારે મેં તમને જે હકીકત કહી છે, તે ઉપર પૂરતે વિચાર કરજે અને મારા કથનમાં સંપૂર્ણ વિશ્વાસ રાખજે. હું હવે જાઉં છું.” એ પ્રમાણે કહીને નાગડ ત્યાંથી ચાલ્યો ગયો અને પાછળ રાજકમાર વીસળ વિચાર–સાગરમાં ગોથાં ખાવા લાગે.

Page #186
178 વીરશિરોમણી વસ્તુપાળ પ્રકરણ 24 મું. દૃષ્ટિમીલનનું પરિણામ એક સમયને ઉડાઉ, સ્વચ્છંદી અને મનમેજી જયદેવ હવે ઉદાર, સંયમી અને શાંત બની ગયા હતા. તેની પત્ની પદ્યાનાં મીલનથી, તેના સહવાસથી અને તેનાં ઉત્તમ ચારિત્રથી બધા ઉન્માદને છોડી તે સુખી જીવન ગુજારતા હતા. અને એકવારની પરિત્યકતા તથા દુઃખિની પદ્મા પતિને પ્રેમ પ્રાપ્ત થવાથી પરમ સુખી થઈ હતી. જયદેવ હવે ખંભાતનો વહીવટી અધિકારી રહ્યો નહોતે; પરંતુ ભૃગુકચ્છને મુખ્ય અધિકારી બન્યો હતો અને પોતાની પ્રિયા પડ્યા સહિત ભુગુકચ્છમાંજ રહેતો હતો. જયદેવની ન્યાયબુદ્ધિ અને ધાર્મીક વૃત્તિથી તેના તાબાના પ્રદેશની પ્રજા સુખી અને સંતોષી હતી તથા જયદેવ જે સુયોગ્ય અધિકારી મળવાથી પિતાને ભાગ્યશાળી માનતી હતી. જયદેવ અને પઘાનિરંતર અનુપમાને ઉપકાર માનતા હતા; કારણકે તેની ચાતુરીથી તેઓ સુખી થઈ શક્યા હતા. દેવીસ્વરૂપા અને સદ્દગુણું નારીથી સંસાર સ્વર્ગ બને છે, એ કેનાથી અજાયું છે ? ભૃગુકચ્છના શ્રાવક રાજચંદ્રની પુત્રી યશોમતી અને પદ્મા ઉભય સમાન વયની હતી અને તેમની વચ્ચે સજ્જડસખીભાવ હતે. યશોમતી ઘણુંખરૂં પડ્યાની પાસેને પાસેજ રહેતી હતી અને તેને પોતાની માતા કરતાં પણ વિશેષ ચાહતી હતી. પદ્માને યશામતી જેવી ઘણી સખીઓ હતી; પરંતુ તેને સર્વથી વધારે પ્રેમ યશોમતી ઉપર હતે. યશોમતી યૌવનાવરથાને પામી હતી; તો પણ તેને સ્વભાવ, તેની રહેણુ-કરણું અને તેનું ચારિત્ર દશ વર્ષની સરલ બાલિકા સમાન હતું. સંસારની માયા અને તેનાં બંધનને કડવો અનુભવ એ સરલ હૃદય બાળાને સહજ પણ થયો નહોતો. તેનું કોમળ અંતઃકરણ જગતની જંજાળ નિહાળીને દુઃખાતું હતું અને મનુષ્યના ખેટા વૈભવ અને વિલાસ જોઈને શરમાતું હતું. યશોમતીએ આટલી ઉમ્મરમાં ધાર્મિક અભ્યાસ પણ સારી રીતે કર્યો હતું અને તેથી તેનાં ચિત્તમાં વૈરાગ્યવૃત્તિનું બીજારોપણ થયું હતું. કોઈ પુરૂષની સાથે પરણને જીવનને સંકુચિત મર્યાદામાં મૂકી દેવું તેના કરતાં કુંવારી અવસ્થામાં રહી જીવનને સ્વતંત્ર રાખવું એવી યશોમતીની આંતરિક ઈચ્છા હતી. આ સરલ અને સ્વતંત્ર હદયની બાળા યમતીનાં સૌદર્યનું

Page #187
દૃષ્ટિમીલનનું પરિણામ. 179 વર્ણન કરવાની અગત્ય નથી. જેનાં મુખ ઉપર સદા મીઠું હાસ્ય રમી રહ્યું છે, જેની આંખોમાં હમેશાં દેવી તેજ રહેલું છે, જેની વાણીમાંથી સદેવ અમૃત ઝરે છે અને જેનું વર્તન નિશદિન શુદ્ધ છે, એવી નિર્દોષ હૃદયની બાળાનાં સૌદયનું, તેનાં લાવણ્યનું શું વર્ણન કરવું ? ભલા, કેાઈ સૌંદર્યની વ્યાખ્યા કહી બતાવશો ? કઈ લાવણ્યના વખાણ કરી બતાવશે ? સૌંદર્ય અને લાવણ્ય શું મસ્તકના કાળા વાળમાં છે ? ઉ જવળ કપાળમાં છે ? ભરેલા ગાલેમાં છે ? મદભર નયનોમાં છે ? સરલ નાસિકામાં છે ? ગુલાબી એક્ટમાં છે ? ઉન્નત સ્તનમાં છે ? કમળદંડ સમાન બાહુમાં છે ? કમળ કરમાં છે ? કૃષ ઉદરમાં છે ? થુલ નિતંબમાં છે ? કદળી સમાન અંધામાં છે ? નાજુક ચરણમાં છે ? કે અતિ ગોરાં બદનમાં છે? કઈ અનુભવી વાચક મહાશય કહેશે કે સુંદરીનું ખરૂં સોંદર્ય શરીરના કયા ભાગમાં રહેલું છે ? લેખક માને છે કે સુંદરીનું સાચું સૌંદર્ય અને તેનું લલિત લાવણ્ય મનની નિર્દોષતા, વચનની નિર્મળતા અને કાયાની શુદ્ધતામાં રહેલું છે. યશોમતીમાં આ બધું હતું અને તેથી તે ગોરી હતી કે કાળી અથવા તો સાંવરી હતી કે ઘઉંવર્ણો, એ કહી દર્શાવવાની શી અગત્ય છે ભલા ? પણ હમેશાં હસતી અને રમતી યશોમતી આજ પદ્માના આવાસે આવી, ત્યારે ઉદાસ અને ગંભીર હતી. તે આવી અને પત્રાને મળી. પદ્મા નિત્યના નિયમ મુજબ તેને ભેટી પડી; પણ આ શું ? યશેમતીનાં મુખ ઉપર સરલતાને બદલે ગંભીરતા કેમ જોવામાં આવે છે ? એથી પદ્માને સહજ આશ્ચર્ય થયું અને તેણે જીજ્ઞાસા પૂર્વફ પૂછ્યું. “યશોમતી ! આજે તું ઉદાસ કેમ જણાય છે? શું તારૂં શરીર કાંઈ અસ્વસ્થ છે ?" યશામતી એ પ્રશ્નનો ઉત્તર જાણતી નહતી એટલે શું જવાબ આપે ? પવા તેને પલંગ ઉપર બેસારી તેની પાસે બેઠી અને તેણે તેનાં મસ્તકે પિતાને કેમળ કર ફેરવતાં ફેરવતાં કહ્યું. “વહાલી યશોમતી ! તને શું થયું છે ? તું કેમ કાંઈ બોલતી નથી ?" યશોમતી માત્ર નીચું જોઈને બેઠી હતી. પદ્યાના પ્રશ્નને શે ઉત્તર આપો, એ વિષે તે વિચાર કરતી હતી. પદ્માએ તેને પોતાની મૃદુ બાથમાં લઈ અતિ વહાલપૂર્વક કહ્યું. “પ્રિય સખી ! કોઈ દિવસ નહિ અને આજેજ તું આટલી ગંભીર અને ઉદાસ કેમ જણાય છે ? શું કેઈએ તને કાંઈ કહ્યું છે કે કેઈની સાથે

Page #188
180 વિશિમણું વસ્તુપાળ. તારે કલેશ થયે છે ? ખરી હકીકત શું છે, તે મને નહિ કહે, તો બીજ કેને કહીશ ?" - પદ્માનાં વહાલભર્યા વર્તનથી યશોમતીનાં વિશાળ નયનોમાં મુકતાફળ જેવાં અશ્રુબિન્દુઓ ઉભરાઈ ગયાં. પદ્માને એથી વધારે આશ્ચર્ય થયું. તેણે વસ્ત્રના પાલવડે તેનાં આંસુઓને લૂછી નાંખતાં પૂછ્યું “યશોમતી ! તું શા દુઃખથી રૂવે છે ? રડવાનું કારણ શું છે ?" યશોમતીએ અચકાતાં અચકાતાં જવાબ આપ્યો. “તમને શે ઉત્તર આપું, પદ્મા બહેન ? હું પોતે જ જાણતી નથી કે મને આજે શું થયું છે ?" પણ તારી આવી દશા કયારથી થઈ છે, એ તો તું જાણે છે ને ?" પદ્માએ તેના ઉત્તરથી અજાયબીમાં ગરકાવ થઈ જતાં પૂછયું. એ તે હું જાણું છું.” યશોમતીએ ઉત્તર આપે. “ગઈ કાલે આંહીથી હું મારા આવાસે ગઈ, ત્યારથી મારી આવી દશા થયેલી છે; પરંતુ તે શાથી થઈ છે, એ મારા સમજવામાં આવતું નથી.” પ્રિય સખી!” પડ્યાએ પ્રશ્ન કર્યો. “તારો ધાર્મિક અભ્યાસ ઘણો સારો છે. તેનાં મનન અને નિદિધ્યાસનથી પણ તારી માનસિક કે શારીરિક અવસ્થામાં કાંઈ ફેર પડયો નહિ ?" નહિ જ.” યશોમતીએ માત્ર એટલેજ ઉત્તર આપો. પદ્માએ ક્ષણવાર વિચાર કરીને કહ્યું. " ત્યારે વહાલી યશોમતી ! મારી માન્યતા પ્રમાણે તને કઈ નવયુવકની નજર લાગેલી છે. " એક નવયુવકને જોવા માત્રથી, મનની અને શરીરની વિપરિત સ્થીતિ થતી હશે, એવી કલ્પના પણ યશોમતીને નહતી અને તેથી તેણે પિતાનાં મુખને ઉન્નત કરીને પૂછયું. “તમે શું કહે છે, એ હું સમજતી નથી. કોઈ નવયુવકને જોવા માત્રથી અથવા તે એની નજર આપણી નજર સાથે મળવાથી યુવતીનાં મન અને શરીરની શું આ દશા થતી હશે ?" “નજરમાં કેટલું ઝેર અને આકર્ષણ રહેલું છે, એને તને અનુભવ નથી. તું ઘણી ભોળી છે. સંસારની માયા અને તેનાં વિચિત્ર સ્વરૂપનું તને જ્ઞાન નથી અને તેથી તેને મારી માન્યતા વિષે આશ્ચર્ય થાય છે; પરંતુ સખી! એમાં આશ્ચર્ય પામવાનું કાંઈ કારણ નથી; કારણકે નજર કિંવા દૃષ્ટિનું આકર્ષણ અજબજ હોય છે.” પદ્માએ ડહાપણુથી કહ્યું.

Page #189
દૃષ્ટિમીલનનું પરિણામ. 181 ત્યારે ગઈ કાલે અહીથી જતાં એક યુવક બેઠકના ખંડમાં બેઠે હતો અને તેની નજર સાથે મારી નજર મળી હતી. તે વખતથીજહા એ વખતથીજ મારું શરીર અને મન બને અસ્વસ્થ બની ગયાં છે. મને કોઈ પણ સ્થળે ચેન પડતું નથી. " યશોમતીએ સ્પષ્ટતાથી કહ્યું. પઘા એ સાંભળીને હસી હસતાં હસતાં તેણે કહ્યું “યશોમતી ! હવે બધી વાત મારા સમજવામાં આવી ગઈ છે. એ યુવકની નજર સાથે નજર મળવાથી માત્ર તારીજ આવી અવસ્થા થઈ છે, એમ નહિ; પરંતુ એ યુવકની પણ તેવી જ અવસ્થા થઈ છે. તે પણ તારી પેઠે ઉદાસ અને ગંભીર જણાય છે અને આજે ભજન સમયે પૂરૂં જો પણ નથી.” યશોમતીને પદ્યાનું કથન આશ્ચર્યજનક લાગ્યું. તેણે તરતજ પૂછ્યું. “પણ, પદ્મા બહેન! એથી એમ થવાનું એટલે કે બન્નેની વિપરિત સ્થીતિ થવાનું શું કારણ હશે, એ મારા સમજવામાં આવતું નથી.” “એનું કારણ તારા જેવી અજ્ઞાન અને અનુભવહિન બાળાના સમજવામાં ન આવે, તે એમાં કાંઈ નવાઈ નથી. " પદ્માએ કહ્યું. યશોમતીની વિશાળ આંખો વધારે વિશાળ થઈ. તેણે સહસા પૂછયું. “શું હું અજ્ઞાન અને અનુભવહિન છું ?" “અલબત.” પડ્યાએ તરતજ જવાબ આપ્યો. " સંસારની માયા અને જગતની જંજાળથી તું કેવળ અજ્ઞાનજ છે. તને સ્ત્રી-પુરૂષના સ્વાભાવિક વ્યવહારનો અનુભવ નથી. તેં ઉંચા પ્રકારની કેળવણી લીધી છે તથા ધર્મને મર્મ અને શાસ્ત્રનાં રહસ્યને જાણ્યાં છે; પરંતુ સમાજમાં રહેનાર સ્ત્રી પુરૂષ તેના વ્યવહાર અને માનવ પ્રાણીના સ્વભાવ સિદ્ધ વ્યવહારને સમજવાની ખાસ જરૂર છે. તું એનાથી કેવળ અજ્ઞાન છે અને તેથી તેને મારા કથનથી આશ્ચર્ય થાય છે.” તમારી માન્યતા મુજબ હું અજ્ઞાન અને અનુભવહિન હોઉં, હેલું; મને તમારા સંસાર અને સમાજનાં સાંકડાં બંધારણ અને સદેવ અશાંતિ તથા જીવનની ખોટી દોડધામમાં પડેલાં માણસના વ્યવહારનાં જ્ઞાનની દરકાર નથી.” યશોમતીએ જસ્સાપૂર્વક કહ્યું, “મારે કયાં તમારી જેમ પરણીને સંસાર માંડવો કે હું એવા મિથ્યા જ્ઞાનની દરકાર રાખું ?" - " ત્યારે શું તું જીવન પર્યત કુમારી અવસ્થામાં જ રહેવાને ઇચછે છે?”પવાએ પ્રશ્ન કર્યો.

Page #190
વીરશિરોમણું વસ્તુપાળ. " અવશ્ય.” યશોમતીએ સ્વાભાવિક રીતે ઉત્તર આપે. પણ પડ્યા એના ઉત્તરથી હસી પડી. હસતાં હસતાં તેણે કહ્યું“ યમતિ ! એક યુવકનાં માત્ર દષ્ટિમીલનથી તારાં શરીર અને મનની વિપરિત દશા બની ગઈ છે, એ છતાં તું જીવનપર્યત કુમારી અવસ્થામાં રહેવાનું કહે છે, એ મોટી અજાયબીની વાત છે. હું જોઉં છું કે તારે એ નિશ્ચય કયાંસુધી ટકી રહે છે ?" ત્યારે શું તમે એમ ધારો છો કે હું કોઈ પુરૂષની સાથે પરણીને તેની ગુલામ બની જઈશ ?" યશોમતીએ પ્રશ્ન કર્યો. હું શું ધારીશ; પણ તારાં મન અને શરીરની સ્થીતિજ એવી થતી જાય છે કે તું પરણીશ. એટલું જ નહિ પણ તારા પતિની કેવળ ગુલામ બનીને જ રહીશ.” પદ્માએ ઉત્તર આપે. તો પવા બહેન ! એમ ધારવામાં તમારી ભૂલ થાય છે” યશોમતીએ કહ્યું. “હું ચંચળ મનના, કપટી, મિથ્યાવાદી અને મુખે મીઠું મીઠું બોલનાર પુરૂષને કદિ પણ સંગ કરવાની નથી, એ નિશ્ચયથી માનજે. મારો પતિ, મારે આત્મા અથવા તો ત્રણ લેકને નાથ પરમા ત્મા જ છે અને હું તેનીજ ગુલામ બનીને જીવનને ગુજારીશ; પરંતુ કે પુરૂષની ગુલામ તા બનવાનો નથી તે નથી જ. " યશોમતીની છેડી વાર પહેલાની સ્થિતિ અને અત્યારને તેને જુસ્સો જોઈને પડ્યાને આશ્ચર્ય થયું નહિ. તે જાણતી હતી કે જુવાનીને જુસ્સે સંધ્યા સમયના ચિત્રવિચિત્ર રંગ જેવો જ હોય છે. પડ્યાએ ધીમે રહીને કહ્યું. “યશેમતી ! તારા વિચારો ઘણું સારા છે. કોઈ પુરૂષની સાથે પરણીને સ્વતંત્ર જીવનની મજા ગુમાવવી, એ ઈચ્છવા યોગ્ય નથી. તારા જેવી ભણેલી અને ધાર્મિક જ્ઞાનને જાણ નારી બાળાએ સંસારના મોહમાં પડી પરમાત્માની ભક્તિ અને આત્મવિકાસનાં ખરાં કર્તવ્યને ભૂલી જવું, એ ઠીક કહેવાય નહીં અને તેથી તારા ઉત્તમ નિશ્ચયને માટે હું તને ધન્યવાદ આપું છું અને ઇચ્છું કે તારી મનકામના પૂર્ણ થાઓ; પરંતુ સખી ! તારો એ નિશ્ચય, થોડીવાર પહેલાની તારી અવસ્થાને વિચાર કરતાં, એમને એમ ટકી રહેશે કે નહિ, એ સંબંધમાં મને શંકા છે.” યશોમતીને પહેલાની અવસ્થા યાદ આવતાં સહજ ગ્લાનિ ઉત્પન્ન થઈ. તેને પિતાની નિર્બળતા માટે સહજ ક્રોધ પણ થશે. તે પણ તેણે શાંતિથી કહ્યું. “તમને એવી શંકા થાય, એ સ્વાભાવિક છે; કારણ કે

Page #191
દષ્ટિમીલનનું પરિણામ. 183 તમે પરણેલાં છે. પણ પવા બહેન ! તમે તમારી આગલી અવસ્થા કેમ ભૂલી જાઓ છો ? જયદેવ મહેતાએ વિના કારણે તમારે ત્યાગ કરીને જે દુઃખ આપ્યું હતું, તે તમને યાદ રહ્યું નથી કે મને આડકતરી રીતે પરણવાનો આગ્રહ કરી રહ્યા છો ? " “સખી! મારી એ સ્થીતિ મને યાદ નથી એમ નથી; પરંતુ સંસારમાં રહેનારાં સ્ત્રી પુરૂષને માટે પરણવું એ કેવળ સ્વાભાવિક છે. સ્ત્રી અને પુરૂષે પરસ્પરને જીવન અર્પણ કરી આ દાવાનળ સમાન સંસારમાં સ્વર્ગનો અનુભવ કરવો, એ જરૂરનું છે. લગ્ન એ ધાર્મિક બંધન છે અને એમાં જીવનની મજા છે. સ્ત્રી કે પુરૂષે કુંવારા રહેવું હોય તો સંસારનો ત્યાગ કરી સાધુ બનવું જોઈએ. " પડ્યાએ કહ્યું. તે હું સંસારનો ત્યાગ કરી સાધ્વી બનીશ.' યશોમતીએ કહ્યું, ઠીક, પણ જે યુવકની સાથે તારું મિલન થયું છે, તે યુવકનું શું થશે, એની તને કાંઈ કલ્પના થાય છે ખરી ?" પદ્માએ પ્રશ્ન કર્યો. એની કલ્પના.વળી શી કરવી છે ? તે પણ સંસારનો ત્યાગ કરી સાધુ થાય.” યશોમતીએ જવાબ આપતાં કહ્યું. “ભલે, હું એને એવી સલાહ આપીશ.” પદ્માએ મર્મથી કહ્યું. પણ મને કહેશો કે એ યુવક કેણ હતો ?" યશોમતીએ પૂછ્યું. એ જાણવાની તારે શી અગત્ય છે ? તારે કયાં એની સાથે પરવું છે?” પડ્યાએ જવાબ આપવાને બદલે પૂછ્યું. એ ખરુંપરંતુ એની ઓળખાણ આપવામાં શી હરક્ત છે? યશોમતીએ પદ્યાની વાતને સ્વીકાર કરતાં પ્રશ્ન કર્યો. હરક્ત તે કંઈ નથી; પરંતુ એથી તને આઘાત તો નહિ થાય ને ?" પડ્યાએ આ વખતે પણ સીધો જવાબ આપવાને બદલે સામો પ્રશ્ન કર્યો. નહિ. એમાં આઘાત થવાનું શું છે ?" યશોમતીએ દઢતા પૂર્વક કહ્યું. એનું નામ લુણસિંહ છે.” પડ્યાએ ધીમેથી યુવકનું નામ કહ્યું અને એથી યશોમતી ઉપર શી અસર થાય છે, એ જાણવાના ઉદ્દેશથી તેના સામે એક ધ્યાને જોઈ રહી. - પદ્યાની ધારણું મુજબ યશોમતીને લુઝુસિંહનું નામ સાંભળતાં જ જાદૂઈ અસર થઈ. પણ તેણે એ અસરને મુખ ઉપર ગંભીરતા આણુને

Page #192
184 વીરાશમી વસ્તુપાળ. ઢાંકી દીધી અને પછી ધીરજથી કહ્યું. " લુણસિંહ એ તમારા બંધુ તેજપાળના પુત્ર કે નહિ ?" “હા, એજ.”પવાએ ઉત્તર આપ્યો. - “તમે મને એના સંબંધમાં અગાઉ એક વાર કાંઈક વાત કરી હતી.” યશોમતીએ કહ્યું અને પૂછયું. " તમારા બંધુ તેજપાળ અહી આવ્યા છે એટલે એ તેમની સાથે આવ્યા હશે ?" “એમજ.” પદ્માએ જવાબ આપે. લુણસિંહના સંબંધમાં એથી વધારે હકીકત પૂછવાનું યશેમતીએ યોગ્ય માન્યું નહિ. તેણે આસપાસ નજર નાંખીને કહ્યું. " ત્યારે પડ્યા બહેન! હવે હું રજા લઈશ. " પઘાએ રજા આપી એટલે યશોમતી પિતાના આવાસે જવાને નીકળી. પન્નાનાં મકાનની બહાર નીકળતાં જ તેને લુણસિંહ સામે મળ્યો. એ વખતે સ્વાભાવિક રીતે જ બન્નેની ચાર આંખો ભેગી મળી. લુણસિંહ ત્યાં ઉભે રહ્યો; પરંતુ યશોમતી ત્વરાથી ચાલી ગઈ. થોડે દૂર જઇ તેણે પાછા વળીને જોયું, તે લુણસિંહ એ સ્થળે જેમને તેમ ઉભેજ હતો. એને જોઈને યશોમતીથી ધીમોનિઃશ્વાસ મૂકી જવાયો; પરંતુ તેને એ માટે ભારે દિલગીરી થઈ. તેણે પોતાની દૃષ્ટિ તરતજ પાછી ખેંચી લીધી અને વિના વિલંબે પોતાનાં મકાન તરફ રવાના થઈ ગઈ. સંસારની માયા અને જગતની જંજાળથી અજ્ઞાન બાળા યશોમતી ! સાવધાન રહી મનને દઢ અને મજબુત રાખજે; નહિ તે નિશ્ચયથી ડગી જતાં જરા પણ વાર લાગશે નહિ. વાચક મહાશયને યશોમતી અને લુણસિંહનાં જીવનમાં બનેલી ઘટનાને માટે સમયના નિયમાનુસાર હાલ તે રાહજ જેવી ઘટે છે. પ્રકરણ 25 મું. રાજા કે મહારાજ? - ધોળકાને રાણા વીરવળ અને મહામાત્ય વસ્તુપાળ ધોળકા નગરની બહાર ઉપવનમાં પાંચજનના નિવાસને માટે બંધાવેલા એક વિશાળ ભુવનના બહારના ઓટા ઉપર ઉભા હતા. સમય પ્રભાતને હવે અને સૂર્યનારાયણનો ઉદય થયાને કેટલાક સમય વ્યતિત થઈ ગયે હતો.

Page #193
રાજા કે મહારાજા ? 185 રાજા અને પ્રધાન ઉભય સવારમાં વહેલા ઘોડેસ્વાર બનીને ફરવા ગયા હતા અને ત્યાંથી પાછા ફરતા ડીવાર વિશ્રાંતિ લેવા એ રથળે થોભ્યા હતા. તેમના ઘોડા થોડે દૂર ઉભા ઉભા પિતાના રવારોની રાહ જોઈ રહ્યા હતા. ઉદય પામતા સૂર્ય તરફ જઈ વસ્તુપાળે વિરધવળને ઉદ્દેશીને કહ્યું. “રાણુજી! આ ઉદય પામતા સૂર્યની જેમ તમારી કીર્તિ દિનપ્રતિદિન વધતી જાય છે. ઇશ્વરની કૃપાથી આપણે દરેક યુદ્ધમાં વિજય મેળવતા આવ્યા છીએ. પાટણના માંડલિકે, આસપાસના રાજાઓ અને પરમાર તથા યાદવને આપણે મહાત કરી શક્યા છીએ અને સમસ્ત ગુજરાતમાં શાંતિ અને સુવ્યવસ્થાને સ્થાપી શક્યા છીએ. હાલની પરિસ્થિતિને વિચાર કરતાં ધોળકાનું નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપવાનો આપણે આશય ઘણું અંશે પાર પડ્યો છે અને તેથી હવે મારી એવી સલાહ છે કે ધોળકાને ગુજરાતનું પાટનગર બનાવી આપે મહારાજાનાં પદને ધારણ કરવું જોઈએ.” વીરધવળ વસ્તુપાળની સલાહ એક ધ્યાને સાંભળી રહ્યો હતો. મહામાત્યની સલાહનો વિચાર કરતાં તેને સહજ આશ્ચર્ય થયું. તેણે વિચાર કરતાં કરતાં એકવાર સૂર્ય તરફ અને એકવાર વસ્તુપાળ તરફ જોયું. પરંતુ કાંઈ ઉત્તર આપે નહિ વીરધવળને મૌન રહેલો જોઈને વસ્તુપાળે આગળ ચલાવ્યું. “મારી સલાહ તમને ચગ્ય લાગી હોય, એમ જણાતું નથી.” વીરધવળ હજી પણ વિચાર કરતો હતો. ઘણું સમયપર્યત વિચાર કરવા છતાં વસ્તુપાળના કથનનું રહસ્ય તેના સમજવામાં આવ્યું ન હોય તેમ તેણે જીજ્ઞાસુ વૃત્તિથી કહ્યું. “તમે શું કહો છો, એ હું સમજી શકતું નથી.' મારૂં કથન તદ્દન સ્પષ્ટ છે.” વસ્તુપાળે કહ્યું. " ગુજરાતમાં ઘેર ઘેર રાણું વીરધવળના વખાણ થાય છે. તેના અમલથી પ્રજાજને સંતુષ્ટ છે. જેને અને શૈવ ઉભય તમને ચાહે છે અને તમારી ધાર્મિક તટસ્થ વૃત્તિથી તમારા ઉપર ભકિતભાવ રાખે છે. આવી અનુકૂળ પરિસ્થીતિ અને આવા સુંદર સાગના લાભને જવા દે, એ રાજકીય કષ્ટિએ યોગ્ય નથી.” પરિસ્થીતિ અને સંગને લાભ લઈ લે, એ તમારી સલાહ ઠીક છે; પરંતુ એથી તમારા કથનનું હરય મારે સમજવામાં આવતુ નથી. વીરધવલે પુનઃ જીજ્ઞાસાથી કહ્યું.

Page #194
186 વીરશિરામણી વસ્તુપાળ. મારા કથનનું રહસ્ય ઘણું સ્પષ્ટ છે. " વસ્તુપાળે કહ્યું. “ધલકાનું રાજ્યતંત્ર સ્થાપવાને આપણો ઉદ્દેશ ગુજરાતમાં શાંતિનું સ્થાપન કરી પાટણની પડતીમાંથી ચડતી કરવાનો હતો અને તે ઘણું અંશે પાર પણ પડે છે અને પાટણના માંડલિકે, ગુજરાતના પ્રજાજનો અને આસપાસના રાજાઓ આપણને અનુકૂળ છે. આ કારણથી ધોળકાને ગુજરાતનું પાટનગર બનાવી તેની રાજ્યગાદી ઉપર મહારાજા તરીકે આપને રાજ્યાભિષેક કરી દેવાની જરૂર છે.” વીરધવળ મહામાત્યનાં કથનને હવે સમજી ગયે. તેણે ક્ષણવાર વિચાર કરીને પૂછ્યું. " પણ પાટણની રાજ્યગાદી અને ખુદ મહારાજા ભીમદેવ હજી હયાત છે અને હું તો તેમનો માત્ર એક માંડલિક રાજા છું, એ વાતને તમે કેમ ભૂલી જાઓ છે ?" “એ વાત મારા ધ્યાનમાં છે.” વસ્તુપાળે જવાબ આપતાં કહ્યું. " પણ મહારાજા ભીમદેવે આપને પાટણની રાજ્યગાદીના ઉત્તરાધિ- કારી ઠરાવી યુવરાજપદ આપ્યું છે, એ વાત આપના ધ્યાનમાં હેય, એમ જણાતું નથી. એ વાત મારા ધ્યાન બહાર નથી.” વિરધવલે કહ્યું અને પછી પૂછયું. “પણ સમસ્ત ગુજરાતના માલિક અને પાટણની રાજ્યગાદીના સ્વામી મહારાજા ભીમદેવ હયાત હોવા છતાં મારે મહારાજા તરીકે રાજ્યાભિષેક શી રીતે થાય, એ હું સમજી શકતો નથી ?" “એ હું તમને સમજાવું છું " વસ્તુપાળે કહ્યું. " મહારાજા ભીમદેવે ગુજરાતમાં અંધાધુંધી અને ખટપટ ચાલતી હોવાથી ધોળકામાં નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપી માંડલિક રાજાઓને મહાત કરવા અને સમસ્ત ગુજરાતમાં વ્યવસ્થા જાળવવા આપને સલાહ આપી હતી અને તે અનુસાર વર્તાને આપણે એમની ઈચ્છાને પાર પાડી શક્યા છીએ. આપ વિચાર કરશે, તે જણાશે કે પાટણ વિના ગુજરાતમાં બધે શાંતિ અને વ્યવસ્થા પથરાઈ ગઈ છે અને સર્વ કેાઈ આપને ગુજરાતના મહારાજા માની આપની આજ્ઞા શીર ઉપર ચડાવે છે. વસ્તુસ્થિતિ આ પ્રમાણે હોવાથી આપને મહારાજા બનવામાં જરા પણ હરકત હોય, એમ હું માનતો નથી.” વીરધવલે કહ્યું. “તમારી બધી વાત ખરી છે, પરંતુ જ્યાં સુધી મહારાજા ભીમદેવની હયાતી છે, ત્યાંસુધી સ્વતંત્ર મહારાજા બનવાની મારી સહજ પણ ઈચ્છા નથી.”

Page #195
રાજા કે મહારાજ ? 187 પાટણની રાજ્યગાદી ઉપર મહારાજા ભીમદેવની હયાતી છે, એ વાત ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે, પરંતુ એ તે માત્ર નામનાજ મહારાજા છે; તે રાજ્યના કોઈ પણ કાર્યમાં ભાગ લેતા નથી અને સંન્યાસીજીવન ગાળે છે, એ તમે કયાં જાણતા નથી?” વસ્તુપાળે પૂછ્યું.. એ બધી વાત ખરી; પરંતુ તમારી સલાહ માન્ય રાખવાનું મને યોગ્ય લાગતું નથી.” વરધવળે સ્પષ્ટતાથી કહી નાંખ્યું. મારી સલાહ માન્ય રાખવાનું આપને યોગ્ય લાગતું ન હોય, તે ભલે. મારો એ સંબંધમાં આગ્રહ નથી, પરંતુ મને એનું કાંઈ કારણ તે બતાવશેને ?" વસ્તુપાળે કારણ જાણવા માગ્યું. “એનું કારણ ઘણું સ્પષ્ટ છે.” વીરધવળે કહ્યું. “તમે ધોળકાની રાજ્યગાદી ઉપર મારો રાજ્યાભિષેક કરી મને ગુજરાતને મહારાજા બનાવવાને ઈચ્છે છે, એ તમારી મારા પ્રત્યેની કૃતજ્ઞતા છે; પરંતુ મારામાં ગુજરાતના મહારાજા બનવાને કશે પણ મહિમા નથી, આપણે હજી પાટણની પ્રતિષ્ઠા, ગુજરાતનાં ગૌરવ અને દેશમાં શાંતિનાં સ્થાપનને માટે ઘણું કરવાનું છે. તેમજ પાટણમાં આપણી વિરૂદ્ધ પી ખટપટ અને કાવત્રાં ચાલે છે, તેને પહોંચી વળવાને આપણે સાવચેત રહેવાની પણ જરૂર છે. ટુંકામાં મારું કહેવું એવું છે કે રાજ્યગાદી ઉપર જ્યાંસુધી મહારાજા ભીમદેવ હયાત છે અને જ્યાં સુધી આપણે આપણું આશયને સંપૂર્ણતાથી સિદ્ધ કરી શકયા નથી, ત્યાં સુધી ગુજરાતના મહારાજા બનવા કરતાં પાટણના માંડલિક રાજા અને ધોળકાના રાણું તરીકે રહેવામાંજ મારૂં પિતાનું, વાઘેલાઓનું અને સમસ્ત ગુજરાતનું હિત સમાયેલું છે.” “મહામંડલેશ્વર લવણપ્રસાદને આ વિષયમાં શો અભિપ્રાય છે, એ આપ જાણે છે ?" વસ્તુપાળે સ્વાલ કર્યો. ના; કારણ કે મારે અને તેમને એ વિષય સંબંધી કદિ પણ વાત થયેલી નથી. ગુજરાતના મહારાજા બનવાનો મેં કદિ વિચાર પણ કર્યો નથી.” વીરધવને ઉત્તર આપ્યો. “તે પછી આપણે તેમને અભિપ્રાય તે જાણવું પડશે.” વસ્તુપાળે કહ્યું. “તેમને અભિપ્રાય પણ મારા વિચારને તદ્દન મળતેજ આવશે, એવી મારી માન્યતા છે.” વીરધવલે કહ્યું. વસ્તુપાળે ક્ષણવાર વિચાર કરીને કહ્યું. “એ ગમે તે હોય; પ

Page #196
188 વિશિમણું વસ્તુપાળ. રંતુ મહામંડલેશ્વર તમારા દરેક વિચારની સાથે મળતાજ હેય અથવા તે મળતાજ આવે એમ હું માનતો નથી.” એમ તમે શા ઉપરથી કહે છે ?" વીરધવળે જીજ્ઞાસાથી પૂછ્યું. “એ ચર્ચાને પડતી મૂકીએ તે ઠીક; કારણ કે સ્પષ્ટ આધાર વિના મારૂં કથન આપવા માનવામાં આવશે નહિ. " વસ્તુપાળે જવાબ આપે. વીરધવળે એ સંબંધમાં વસ્તુપાળને બહુ આગ્રહ કર્યો નહિ. તેણે સરલતાથી કહ્યું. “મારો એ સંબંધમાં કઈ પણ પ્રકારનો આગ્રહ નથી; કારણ કે મતભેદ એ માણસનો સ્વભાવજ છે અને તેથી જે મારા પિતા દરેક વિચારની સાથે મળતા ન હોય, તો એમાં નવાઈ જેવું કાંઈ નથી.” - આ વખતે રાજા તથા પ્રધાન ઉભય ઓટા ઉપરથી નીચે આવી ઉભા હતા. વસ્તુપાળે વીરધવળની નજર સાથે નજર મેળવીને પૂછયું. " રાજકુમાર વીરમના શા ખબર છે?” “મારા જાણવામાં કંઈ નથી.” વીધવળે જવાબ આપે. “પણ તે ઘણું કરીને વિરમગામમાં અને નહિ તે પાટણમાં હશે.” “તે વિરમગામમાં હોય કે પાટણમાં હોય, એ બહુ મહત્વની વાત નથી, પરંતુ તે જ્યાં હોય ત્યાં શી હિલચાલ કરે છે, એ ધ્યાનમાં રાખવાની ખાસ અગત્ય છે. વસ્તુપાળે કહ્યું. “તમારી વાત ઉપરથી તમને એની હિલચાલના કાંઈ ખબર મળ્યા હોય, એમ જણાય છે.” વરધવલે કહ્યું. વસ્તુપાળે ધીમેથી કહ્યું. “હા, તે પાટણની રાજ્યગાદી હસ્તગત કરી ગુજરાતના મહારાજા બનવાનો પ્રયાસ કરે છે.” “ગુજરાતને મહારાજા?”વિરધવળે આશ્ચર્ય પામતાં પૂછયું. “હા. અને એટલાજ માટે હું આપને ગુજરાતના મહારાજાનું પદ ધારણ કરવાનો આગ્રહ કરી રહ્યો છું. " વસ્તુપાળે જવાબ આપતાં કહ્યું. વીરધવળ વસ્તુપાળના ઉત્તરથી વિચારમાં પડી ગયે. ક્ષણવાર રહી તેણે કહ્યું. “મંત્રીશ્વર ! વીરમ ગુજરાતને મહારાજા બનવાને પ્રયાસ કરતો હોય, તો ભલે કરે; પરંતુ મારે તેવો પ્રયાસ કરવો નથી જ. મહારાજા ભીમદેવ જ્યાં સુધી હયાત હોય, ત્યાં સુધી હું પાટણને માંડલિક રાજા, તેમને ઉત્તરાધિકારી યુવરાજ અને ધોળકાનો રાણે રહીશ. તેમની હયાતીમાં મહારાજા બનવાને મને જરા પણ લેભ નથી.”

Page #197
રાજા કે મહારાજા ? 189 વસ્તુપાળ તરત જ કહ્યું. “હું આપના ઉત્તમ વિચારને સારી રીતે સમજી શકું છું; પરંતુ એ છતાં હું આપને ગુજરાતના મહારાજા બનવાને આગ્રહ કરી રહ્યો છું, એનું કારણ જાદુ જ છે. પાટણમાં અત્યારે જે ખટપટ અને કાવત્રાં ચાલે છે, તેને દાબી દેવાની અગત્ય છે અને તે માટેજ ધોળકાને પાટનગર બનાવી આપને મહારાજાનું પદ ધારણ કરવાની જરૂર છે. " વીરધવળે કહ્યું. “મંત્રીશ્વર ! રાજકીય દ્રષ્ટિએ જોતાં તમારી સલાહ કેવળ વ્યાજબી છે પરંતુ વાધેલાઓની પાટણની રાજ્યગાદી અને તેના મહારાજા તરફની વફાદારીનો વિચાર કરતાં તમારી વાત માન્ય રાખવાનું મને યોગ્ય લાગતું નથી. તેમ છતાં મારા પિતા તથા મહારાજા ભીમદેવ જે તમારા વિચારને સંમત થશે, તો હું તે પ્રમાણે અવશ્ય વર્તીશ.” એ પ્રમાણે ચર્ચા કરતા કરતા તેઓ પિતાના ઘડાની પાસે આવી પહોંચ્યા. બન્ને પોતપોતાના ઘોડા ઉપર તરતજ સ્વાર બની નગર તરફ રવાના થયા અને થોડી વારમાં તેઓ નગરમાં આવી પહોંચ્યા. રાજા વીરવળ તેની રાણી રત્નાવળીના મહેલે ગયો અને વસ્તુપાળ પૌષધશાળા તરફ ગયો. પાટણની પડતીમાંથી ચડતી કરવાને તેમને જે આશય હતો, તે ધોળકાનું નવું રાજ્યતંત્ર સ્થાપન કરવાથી ઘણે અંશે પાર પડ્યાં હતો; કારણ કે તેઓ પાટણના માંડલિકને, આસપાસના રાજાઓને, સરદારને તથા ઠાકરેને મહાત કરી શકયા હતા અને ગુજરાતમાં પ્રસરેલી અંધાધુંધી તથા ગેરવ્યવસ્થાને દૂર કરી શાંતિને સ્થાપી શક્યા હતા, પરંતુ ધોળકાને ગુજરાતનું પાટનગર બનાવી વીરધવળને ગુજરાતના સ્વતંત્ર મહારાજા બનવું કે મહારાજા ભીમદેવની હયાતી સુધી માત્ર પાટણના માંડલિક રાજાજ રહેવું, એ રાજા તથા અમાત્ય નક્કી કરી શકયા નહિ. ત્યારે આપણે આંહીથીજ પરમ કૃપાળુ પરમાત્માને નમસ્કાર કરી આ નવલકથાના બીજા ભાગને સંપૂર્ણ કરશું. પાટણની ચડતી પડતીના વિશેષ રંગ જેવાને માટે વાચક મહાશયને ત્રીજા ભાગની રાહ જોવી પડશે. અસ્તુ. ਵਿਟਾਇਲ છે દ્વિતીય ભાગ સમાપ્ત. . બિનજીકની

Page #198
મહીલામહોદય. આ ઉપાય. આ ગ્રંથ એક સંસારની સુંદરતાને કીમતી ખજાને છે. જે કલ્પવૃક્ષનું કામ કરે છે. આ ગ્રંથની ઉપયેગીતા માટે એજ પ્રમાણપત્ર છે કે તેને મુંબઈ સરકારના કેળવણી ખાતાએ તેમજ વડેદરા, જુનાગઢ અને પોરબંદરના કેળવણી ખાતાએ ઈનામ તથા પુસ્તકાલય માટે મંજુર કરેલ છે. તેમાં નીચેના વિષયે છે તે જાણું જવાથી ખાત્રી થશે. પ્રથમ પરિછે. | | 21 પ્રસવ સમયે જાણવાના 1 બાળલગ્ન. લક્ષણ. 2 પુખ્ત ગર્ભાશય. 22 સુવાવડીના માટે કેવું મકાન 3 ઋતુવતીના ધર્મ. જોઈએ ? 4 હતુસ્નાન પછીને વિધિ. | 23 ણ લાવવાના ઉપાય. 5 શયન ચિકિત્સા. 24 પ્રસવ સમયની વ્યાધીઓ અને ક પુત્રિ કે પુત્ર પેદા કરવાની તેના ઉપાય. વિધિ. 25 ઓર ન પડતી હોય તે તેના 7 નક્ષત્ર વિચાર 8 આહાર વિહાર. 26 જન્મ સંસ્કાર વિધિ. 9 સ્વચ્છતાની સંતતિ ફળ ઉપર 27 ગળથુથી. અસર, 28 સુવાવડીના ખોરાક. 10 માનસિક ભાવનાને પ્રભાવ. 29 પ્રસવ સુળને ઉપાય. 11 ગર્ભ કેળવણું. 30 દાવ્યૉદિક કવાથ. 12 પુત્ર અને પુત્રિમાં સમાનતા. 31 ચંદ્ર દર્શન વિધિ. 32 હવણ વિધિ. 13 ગર્ભ રહ્યો છે કે કેમ ? તેની પરીક્ષા. 33 ક્ષિાસન સંસ્કાર વિધિ. 34 પછી પૂજન સંસ્કાર. 14 ગર્ભમાં પુત્ર છે કે પુત્રિ ? 35 નામાધિકરણ સંસ્કાર. તે જાણવાની રીત. 36 સુંઠપાક ( કાટલું) 15 ગર્ભિણીએ પાળવાના નિયમો. 37 બાળકને શી રીતે ઉછેરવા ? 16 સોળ સંસ્કાર. દ્વિતીય પરિચ્છેદ. 17 ગર્ભાધાન સંસ્કાર વિધિ. 38 સંતતિ સરક્ષણ. 18 પુંસવન સંસ્કાર વિધિ. 39 સબળ સંતતિ ઉત્પન્ન થવાનો 19 પ્રસૂતિને પાળવાના નિયમો. | સમય. 20 ગર્ભવતીના દર્દો અને તેના 40 ધાવણ પરિક્ષા. ઉપાય. 41 ભાડુતી ધાવ.

Page #199
42 ગાય કે બકરીના દુધનું સેવન. | 71 બાળકને પ્રાથમિક શિક્ષણ. " 43 હેમ. 72 બાળશિક્ષણમાં રાખવાની 44 સ્તનપાનનો સમય. સંભાળ. 5 ધાવણ ધવરાવવાનો ઉપાય. 73 બાળકનો રાગ પારખવાની 46 અજીર્ણને ઉપાય. રીત. 47 બાળકને બલિષ્ટ કેમ બનાવવું. 74 બાળકના ખાસ રોગે. 75 બાળરોગ માટે ઔષધી. 48 અન્નપ્રાશન સંસ્કાર વિધિ. 76 દવાનું પ્રમાણ. 4. ખોરાક શરૂ કરવાની આગાહી. 77 કર્ણવેધ સંસ્કાર. 50 બાળકનો શરૂઆતનો ખોરાક. 78 કેશ વપન સંસ્કાર, 51 બાળકને હૂવરાવવાનું ધોરણ 79 ઉપનયન સંસ્કાર. પર બાળકના અંગેની ખીલવણી. 80 વિદ્યારંભ સંસ્કાર. 53 સ્વચ્છ હવાનો પરિચય. 81 શિક્ષણમાં માતાના સંક૯૫ 54 કસરત. બળની અસર. 55 બાળકના લેહીની શકિતનું તૃતીય પરિચ્છેદ. મા૫. 82 પુત્રિ શિક્ષણ પ૬ રહેવાનું મકાન કેવું જોઈએ. 83 માતાના વીરત્વનું ફળ. 57 બાળકને કેટલી ઉંઘ જરૂ 84 શિક્ષિત સ્ત્રીને ગૃહસંસ્કાર. રની છે. ચતુર્થ પરિચ્છેદ. 58 બાળકને કપડાં કેવાં પહેરાવવાં 85 પ્રાચિન સતીઓનું શિક્ષણીય 59 બાળકને ચાલતાં શી રીતે જીવન. શીખવવું ? 86 કૌશલ્યા. 6. દાંત પુટતી વખતે રાખવાની 87 સીતા. માવજત. 88 સુમિત્રા. 61 બાળકને બોલતાં શી રીતે 89 જરૂસ્કાર. શીખવવું ? 90 ઉભમભારતી. 62 બાળકની સાથે માબાપોએ 91 લીલાવતી. કેમ વર્તવું ? હર દ્રૌપદી. 63 માબાપ એ બાળકના વર્ત- 93 ગાંધારી. માન ગુરૂ છે. 94 મદાલસા. 64 સોબત તેવી અસર. 95 દમયંતી. 65 તમાકુનો ઝેરી મહિમા. 96 મંદોદરી. 66 તમાકુનો હિંદમાં પ્રવેશ. 97 તારામતી. 67 બાળકે અને દાગીના. 98 મેનાવતી. 68 બાળઅંજન. 99 કર્માદેવી. 69 બાળાગાળી. 100 તારાબાઈ. 70 બાળકને બળીયાશાળી કહા- 101 પદ્માવતી. વવાં. ] 102 પ્રતાપરાણુની પત્ની.

Page #200
107 ચારૂમતી. [ 125 અંજના સુંદરી. 104 મીરાંબાઈ. 126 શિવા સુંદરી. 105 દુર્ગાવતી. 127 દ્રૌપદી. 106 અહલ્યાબાઈ. 128 જયેષ્ઠા. 107 વેળબાઈ. 129 મૃગાવતી. 108 રાણીચંદા. 130 કલાવતી. 109 શ્રીમતી હરદેવી. 131 શીળવતી. 110 કહાનદેવી. 132 ઋષિદત્તા. 111 પરમેશ્વરી દેવી. 133 નંદયંતી. 112 રધુરાજ કુમારી. 134 રતિ સુંદરી. 113 સરલા દેવી. 135 નર્મદા સુંદરી. 114 અજ્ઞાન સ્ત્રીઓનું વર્ણન. ! 136 બ્રહ્મબાળા. પંચમ પરિચ્છેદ સપ્તમ પરિચ્છેદ 115 લગ્ન કેવડી ઉમ્મરથી જડવા. | 137 પુર્વે પુત્રીઓને અપાતું 116 કેવા વરને કન્યા પરણાવવી શિક્ષણ. જોઈએ. 138 સ્ત્રીઓની 64 કળા. 117 સ્ત્રી પોતે સાસરે જતાં ધ્યા- 139 બાળકીઓને જરૂરનું શિક્ષણ - નમાં લેવાયેગ્ય નિયમ. 140 નિયમિતપણું. 118 પતિ પ્રત્યેના ધર્મ માટે શા- ! 141 માતૃપિતૃ ભક્તિ. સ્ત્રોની આશા. 142 વિદ્યા અને વિનયનું શિક્ષણ 119 ઘરેણાં કેવાં પહેરવા. 143 બુદ્ધિ વિકાસ. ષષ્ઠ પરિચછેદ 144 મિલનસાર પ્રથા અને ગૃહપતિવ્રતા પ્રમદા. વ્યવસ્થા. 120 સુલસા સતી. - 145 સ્ત્રીઓનું સામાન્ય ધર્મ શાસ્ત્ર. 121 મદન લેખા. 146 સામાન્ય નીતિસૂત્રો. 122 દમયંતી. 147 સ્ત્રીઓની હાલત સુધારવા 123 સીતાજી. " સંબંધી કેટલાક ઉપાય. 124 સુભદ્રા. 148 સ્વદેશ પ્રેમની ગરબી. આવા ઉપયોગી વિષયોથી ભરપુર ગ્રંથની જનતામાં એક આવૃતિ ખલાસ થઈ જવાથી બીજી આવૃતિ કાઢી છે. પાકુ કપડાનું પુંઠ, તથા સુંદર ચિત્રોથી ભરપુર ગ્રંથ હોવા છતાં કીંમત રૂ. 2) પેસ્ટ ખર્ચ અલગ. ' લખે –સ્ત્રીસુખ દર્પણ ઓફીસ. ભાવનગર,