________________ 58 વીરશિરોમણિ વસ્તુપાળ, માજ અને દેશની ઉન્નતિ માટે ધર્મ એકજ હોવો જોઈએ અને બીજો મુદો જેનધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવી સાધુઓએ સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ કરવા માટે આગળ પડવું જોઈએ. એ રીતે તારી ચર્ચાના બે મુદ્દાઓ છે.. એ ખરું કે નહિ ?" આનંદે તરતજ જવાબ આપ્યો. “એ ખરું છે અને એ મુદ્દાએની પુષ્ટીમાં મેં જે દલીલ કરી છે, તે આપ ધ્યાનમાં લેશે તે આપને સ્વયં જણાશે કે મારા મુદ્દાઓ યથાર્થ છે.” સૂરિજીએ ગંભીરતાથી કહ્યું.” તારી દલીલ મેં ધ્યાનમાં લીધી છે, અને એ ઉપરથી દેશ અને સમાજની ઉન્નતિને માટે તું તીવ્ર ઈચ્છા ધરાવે છે, એ હું સમજી શકું છું. પણ આનંદ ! મારે કહેવું જોઈએ કે તારા બન્ને મુદ્દાઓ માત્ર તારી ઉતાવળી બુદ્ધિનું જ પરિણામ છે. તું એમ માને છે કે સમાજ અને દેશની ઉન્નતિ માટે એકજ ધર્મ હોવો જોઈએ. પરંતુ હું કહું છું કે ધાર્મિક વિષયને સામાજીક કે રાજકીય વિષયની સાથે ભેળવી દેવાની જરૂર જ નથી. સામાજીક કે રાજકીય ઉન્નતિના આ ધાર ધર્મ એક હેય કે અનેક હેય, એ ઉપર રહેલે નથી, પરંતુ તેને. આધાર તો સમાજના આગેવાન પુરૂષોની સેવા–બુદ્ધિ, તેમનું ઉત્તમ ચારિત્ર અને તેમને આપભોગ તથા રાજકીય વિષયના જ્ઞાતા પુરૂષોની મત્સદ્દીગીરી અને વીર પુરૂષોનાં શૌર્ય ઉપર રહેલો છે. ધર્મ એ જદી જ વસ્તુ છે અને તે સામાજીક કે રાજકીય લૌકીક ઉન્નતિ કરતા આત્માની પારલૌકિક ઉન્નતિ સાધવામાં વધારે ઉપયોગી છે અને તેથી તેને સામાજીક કે રાજકીય બાબતે અને ખટપટો સાથે ભેળવી દેવાની જરૂર નથી, એવી દઢ માન્યતાને હું ધરાવું છું. આપણું આખા દેશમાં ઘણું કાળથી જુદા જુદા ધર્મોનું અસ્તિત્વ છે. તેમાંથી કઈ ચેક્સ ધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવાનો અત્યારે પ્રયાસ કરવો, એ ચોકખી મૂર્ખતા નહિ. તો એને બીજું શું કહી શકાય? એક ધર્મને રાષ્ટ્રધર્મ બનાવવાનો પ્રયાસ કરવાથી બીજા ધર્મોની સાથે ધાર્મિક યુદ્ધમાં ઉતરવું પડે અને તેથી દેશની અને સમાજની ખરાબી થવા પામે, એ તું કેમ ભૂલી જાય છે, એ હું સમજી શકતો નથી. બીજા મુદ્દામાં દેશ અને સમાજની ઉન્નતિ માટે સાધુઓએ આગળ પડતો ભાગ લેવો જોઈએ, એવી તારી માન્યતા છે; પરંતુ સાધુઓનું મુખ્ય કર્તવ્ય શું છે? એને તું વિચાર કરતે હોય, એમ જણાતું નથી. સંસારનું બંધન, તેની માયા અને તેના ત્રિવિધ તાપથી મુક્ત બની આત્માને વિકાસ કરવાને માટે આપણે સાધુધર્મને. અંગિકાર કર્યો છે, એ ખાસ કરીને સ્મરણમાં રાખવાની અગત્ય છે.