________________ પરાય. નાગજ ઉત્તર આપતાં કહ્યું. “આપણું હાર થઈ છે એ વાત ખરી છે પરંતુ હારતા હારતા અને કપાતા કપાતા આપણું સેનિકોએ યાદવોની એવી દશા કરી મૂકી છે કે તેઓ અમારી પાછળ પડવાનું સાહસ કરી શક્યા નથી અને છત મળવા છતાં પણ એકદમ પોતાના દેશ તરફ ચાલ્યા ગયા છે.” * “યાદવોએ આપણું ઉપર છત તે મેળવી છે.” વસ્તુપાળ નાગડનો ઉત્તર સાંભળીને કાંઈ બોલ્યો નહિ એટલે ચાહડે કહ્યું. “પણ એ છત તેમને ઘણું ભારે થઈ પડી છે; કારણકે તેમનામાં પણ ઘણું ખુવારી થઈ છે અને તેથી તેઓ અમારી પાછળ પડવાનું મૂકી દઈને પાછા ચાલ્યા ગયા છે. " અને એ માટે તમને ધન્યવાદ ઘટે છે.” તેજપાળે વચ્ચે જ કહ્યું. નાગડ તથા ચાહડે સહસા તેજપાળ તરફ જોયું. તેજપાળનાં મુખ ઉપર મશ્કરીનું આછું હાસ્ય તરતું હતું. એ જોઈને તેઓ શરમીંદા બની ગયા. વસ્તુપાળે કહ્યું. “હાર કે જીતની વાતને બાજુ ઉપર રાખીએ; પણ જે યાદો ખરેખર પાછા ચાલ્યા ગયા હોય અને તે આપણે કરેલી ખુવારીથી જ, તો આપણું માટે એ કાંઈ થોડાં ઘણું ગૌરવની વાત નથી.” નાગડે વસ્તુપાળના સામે નજર નાંખી. વસ્તુપાળ સાધારણ રીતે વાત કરે છે કે મશ્કરીમાં બનાવે છે ? એ તેનાથી કળી શકાયું નહિ; કારણ કે વસ્તુપાળનાં મુખ ઉપર હાસ્યને બદલે ગંભીરતા પ્રસરેલી હતી. તેણે વીરધવલ તરફ ધ્યાનપૂર્વક જોઇને કહ્યું, “હા, અને આપણું હાર થવાનું કારણ યાદવસેના કરતાં આપણી સેના ઘણી ઓછી હતી એજ હતું. જેમાં એકવાર અમારી મદદમાં નવું સૈન્ય આવી પહોંચ્યું, તેમ બીજીવાર પણ એટલું જ સૈન્ય આવ્યું હતું, તે આપણું હાર થાત નહિ.” “તોપણ આપણાં સૈન્ય કાંઈ ડી ઘણી બહાદુરી દર્શાવી નથી.” ચાહડે સન્યનાં વખાણ કરતાં કહ્યું. વસ્તુપાળ સમજતો હતો કે થયેલી હારને સીધી રીતે કબુલ નહિ કરવાનાં આ બધાં તેમનાં બહાનાં જ છે. તેણે તેમનાં બહાનાને ખોટા પાડવાને પોતાનાં મનથી નિશ્ચય કર્યો. નાગડ તથા ચાહડ ઉભયનાં મુખનું ધ્યાનપૂર્વક અવકન કરીને વસ્તુપાળે કહ્યું. “પણ અમે તે એમ સાંભળ્યું છે કે યાદવસેના આપણી સેનાથી