Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi0 saM0 1998 devakumAra - pranthamAlA kA caturtha puSpa vaidyasAra anuvAdaka tathA sampAdaka : AyurvedAcArya paM0 satyaMdhara jaina, kAvyatIrtha prakAzaka : nirmalakumAra jaina, maMtrI jaina - siddhAnta-bhavana dhArA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat mUlya : bAraha AnA www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama saMskaraNa, 1000 mudrakA zrosarasvatI-priMTiMga-varksa li0, aar| pharavaro, 1942 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvItarAgAya namaH / bhUmikA anAdi kAla se saMsAra-bhramaNa karatA huA yaha jIva mahAn puNyodaya se manuSya-janma prApta karatA hai| yadyapi prAyaH sabhI mata matAMtaravAloM ne isa manuSya janma ko sarva yoniyoM meM zreSTha, mAnA hai, tathApi jainadharma meM to isakA aura bhI gaurava batAyA gayA hai| prANimAtra kA aMtima uddezya aura sarvopari anupama saukhya-sthAna, mokSa kI prApti isI janma se hotI hai| jIva ko deva, tiryaMca, naraka gatiyoM se mokSa nahIM prApta hotaa| yadyapi deva-yoni uttama aura sukha kI bhUmi hai, phira bhI antima dhyeya, jo ki saMyama-prApti aura kevalajJAna kI anupama vibhUti prApta hone ke bAda prApta hotA hai, aura jahA~ pahu~ca jAne ke bAda yaha jIva anaMtAnaMta kAla taka anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtasaukhya anaMtavIrya-ina anupameya labdhiyoM kA sukha bhogatA hai, isa manuSyayoni se hI prApta hotA hai| sArAMza, sAMsArika avasthA meM isa jIva kI unnati ke lie manuSya-janma-prApti hI uttama sAdhana hai| vaidyaka zAstra ke prasiddha graMtha, suzrutasaMhitA, meM prAraMbha ke adhyAya meM hI likhA hai ki "tatra puruSaH pradhAnama, tasyopakaraNamanyat" arthAt sAMsArika yoniyoM meM puruSa pradhAna hai, anya padArtha saba usakI unnati ke sAdhana haiN| ___ manuSya kI unnati ko rokane ke lie jisa prakAra jarA, ciMtA, janma-maraNa, nirdhanatA Adi vinna svarUpa haiM, usI prakAra roga bhI isa jIva kA itanA prabala zatru hai ki aneka prakAra ke upAya karate hue bhI jaba yaha apanA adhikAra isa zarIra para jamA baiThatA hai, taba manuSya ke jJAna, buddhi, bala-vIrya Adi sabhI guNa parAsta ho jAte haiM, aura kucha kAla ke lie to vaha kiMkartavyavimUr3ha ho jAtA hai| vaidyaka ke prasiddha granthoM meM likhA hai ki rogAH kAryakarAH balakSayakarAH dehasya daaaaphaaH| dRSTA iMdriyazaktisaMkSayakarAH sarvA gpiiddaakraaH|| dharmArthAkhilakAmamuktiSu mahAvighnasvarUpAH balAt / prANAnAzu haranti santi yadi te kSemaM kutaH prANinAm // arthAt roga durbala banA dete haiM, bala naSTa karate haiM, zarIra kI dRr3hatA kA apaharaNa karate' haiM, indriyoM kI zakti ke nAzaka haiM aura sabhI aGgoM meM pIr3A pahuMcAte haiN| dharma, artha, sampUrNa kAma aura mukti meM haThAt mahAn vighna ke rUpa meM upasthita ho jAte aura prANoM kA haraNa kara lete haiN| yadi kisI prANI ko ve roga hue hoM, to usako kuzala khaaN|| jaina-zAstroM meM bhI isake aneka dRSTAMta maujUda haiM; jaise svAmI samantabhadra ko bhasmaka vyAdhi ne kucha kAla ke liye kriyAhIna kara diyA thaa| zrI muni vAdirAja ko kuSTha roga ke kAraNa parezAnI uThAnI par3I thii| roga prANimAtra kA mahAn vairI hai aura jabataka jIva usake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( kha ) . caMgula meM phaMsA rahatA hai, ardhamRtaka ke samAna rahatA hai| vyApAra, dharmasAdhana, vidyAsAdhana Adi koI bhI sAMsArika yA dhArmika unnati karanevAlA kArya vaha nahIM kara sakatA hai| vaidyaka zAstra meM rogoM ke prAdurbhAva ke kAraNa pUrvajanmakRta pApa tathA isa janma meM kupathyAdi sevana batalAye gaye hai, yathA : pUrvajanmakRtaM pApaM vyAdhirUpeNa bAdhate / tacchAtirauSadhairdAnaiH japahomavatArcanaiH // arthAt pUrvajanma ke pApa (asAtAvedanIya ke dvArA) isa janma meM rogarUpa meM prakaTa hokara kaSTa dete haiN| unakI zAnti ke liye auSadha, dAna, pUjana Adi haiN| isa prakAra yaha siddha hotA hai ki roga isa jIva ke pApakoM kA phalasvarUpa hai aura usase bacane ke liye manuSya ko sadaiva saMyama se rahanA caahiye| jisa prakAra pUrvajanma kA saMyama, roga-prApti se bacAtA hai, usI prakAra isa janma kA saMyama (pathyAdi) manuSyoM kA roga naSTa karane meM sahAyaka hotA hai| ___ isa jIva ke janma-maraNa kI paraMparA anAdi se hai| taba yaha bAta nivivAda kahI jA sakatI hai ki isa janma-paraMparA ke sAtha calane vAle roga bhI anAdikAla se haiM aura unako naSTa karane ke upAyoM kA jJAna bhI, jo ki Ayurveda ke nAma se prasiddha hai, jIva ko anAdi kAla se hai| isI kAraNa zAstrakAroM ne Ayurveda kA lakSaNa, jo ki ativyApti, avyApti aura asaMbhava-ina tIna doSoM se rahita hai, isa prakAra batalAyA hai : AyurhitAhitaM vyAdhinidAnaM zamanaM tathA vidyate yatra vidvadbhiH sa Ayurveda ucyate anena puruSo yasmAdAyuvindati vetti ca tasmAnmunivaraireSa Ayurveda iti smRtaH / arthAt jisameM Ayu, usake hita, ahita, vyAdhi tathA usake kAraNa tathA usake zAMta karane ke upAya batAye gaye hoM, usako Ayurveda kahate haiN| jisake dvArA manuSya Ayu ko prApta karatA hai, jisake dvArA Ayu ko kAyama rakhane ke upAyoM ko jAnatA hai, usako muniyoM ne Ayurveda kahA hai| ___ jarA dhyAna dIjie, kaisA spaSTa aura vyApaka lakSaNa hai| saMsAra kI saba cikitsApraNAliyoM ko chAna DAliye, sabakA tattva nikAliye, aisA uttama siddhAMta kahIM para bhI nahIM milegA / saba paddhatiyoM meM doSa maujUda haiN| kahIM para pathyApathya kA vivecana nahIM, to kahIM para umra bar3hAnevAle upAya nahIM likhe haiM; kahIM para rogoM kI parIkSA kA tarIkA doSapUrNa hai, to kahIM para cikitsA aisI sulabha nahIM hai, jo amIra-garIba, bAla-vRddha, strI-puruSa-saboM ke lie upayogI ho| sArAMza meM hamArA prAcIna Ayurveda hI sarvopari aura sarvAGgapUNa hai| bahutase vyakti isako avaijJAnika kahate haiM, aura isakI ha~sI ur3AyA karate haiN| lekina jyoM-jyoM Ayurveda kA adhyayana aura pracAra bar3hatA jA rahA hai, isake virodhI bhI isake himAyatI banate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ga ) jA rahe haiN| Ayurveda kA ATha aMgoM meM vibhaktIkaraNa hI usakI vaijJAnikatA ko siddha karatA hai| ye AThoM aGga isa prakAra haiM: 1 zalya-cIra-phAr3a (oNparezana) kA ilAja / 2 zAlAkya-gardana se Upara kI bImArI, jaise kAna, nAka, galA, A~kha, dA~ta aura sira ke rogoM kA ilaaj| 3 kAyacikitsA-sampUrNa zarIra meM honevAle bukhAra, dasta, kAsa, zvAsa, prameha evaM . jalodara Adi rogoM kA ilAja / 4 bhUtavidyA-gRhadoSa, bhUta-preta, pizAca Adi kA upAya / 5 kaumArabhRtya-baccoM ke rogoM kA ilAja, unakA lAlana-pAlana, mAtA ke roga tathA usake dugdha ke zodhana-barddhana Adi kA upAya / 6 agadataMtra-sarpa, bicchU, barra, gRhagodhikA Adi jaMgama viSoM kA tathA saMkhiyA, dhatUrA, aphIma Adi sthAvara viSoM ke lakSaNa aura unase prasita rogiyoM ke viSa dUra karane kA upAya | 7 rasAyanataMtra-vRddha, bAla, nirbala, indriyahIna, buddhihIna vyaktiyoM kA bala tathA Ayu bar3hAne ke upaay| 8 vAjIkaraNataMtra-vIryahIna yA duSTavIrya, napuMsaka aura balahIna puruSoM ke vIrya ___ zodhana, vIryavarddhana, saMtAnotpatti Adi ke upAya / aba pAThaka svayaM soca sakate haiM ki ina ATha aGgoM ke bAhara kauna sI cIja bAkI raha jAtI hai ? Ayurveda meM zarIra-racanA mukhyatayA vAta, pitta aura kapha se mAnI gaI hai aura ina tIna doSoM kI (kArya ke anusAra inakI gaNanA-mala aura dhAtu meM bhI kI gaI hai) racanA paMcatattvoM (pRthvI, apa, teja, vAyu, AkAza) se huI hai, jo zarIra kI banAvaTa ke kAraNa haiM aura usake poSaNa aura varddhana meM sahAyaka hai| ina paMcatattvoM se hI mIThA, khaTTA, lavaNa, kar3avA (miraca Adi) tikta (nIma, cirAyatA Adi), kasailA (har3a Adi) ina chaH rasoM kA janma hotA hai| saMsAra meM jitane bhI padArtha haiM, ve saba ina chaH rasoM ke antargata A jAte haiN| inakA bhI paMcatattvoM se hI poSaNa hotA hai| sArAMza, paMcatattvoM se hI zarIra banA hai aura inhIM se usakA pAlanapoSaNa, aura varddhana bhI hotA hai| unameM nyUnAdhikatA hone se zarIra meM rogotpatti hotI hai| aura usakI nyUnAdhikatA ThIka karane ke lie SaT rasa hI upayogI hote haiN| jisa tattva kI zarIra meM nyUnAdhikatA hotI hai usako ThIka karane ke liye usI rasa kA upayoga tathA tyAga kiyA jAtA hai| saMkSepa meM yahI vyAdhiyA~ haiM, aura yahI cikitsA kA mUla maMtra hai| jainamata ke anusAra ye saba padArtha pudgala ke antargata A jAte haiM aura bahuta acchI taraha ghaTita hote haiN| isa viSaya ko lekara eka svataMtra pustaka banAI jA sakatI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ (gha) ina Upara kI paMktiyoM kA Ayurveda meM do zlokoM meM kitanA acchA vivecana kiyA gayA / hai, vaha dhyAna dene yogya hai : visargAdAnavikSepaiH somasUryAnilAH yathA dhArayanti jagadda haM kaphapittAnilAstathA // arthAt -- jaise chor3anA, grahaNa karanA, vikSepa ina kriyAoM se candramA, sUrya, aura vAyu saMsAra ko dhAraNa kie hue haiN| isIprakAra vAta, pitta, kapha zarIra ko dhAraNa kiye hue haiN| isI viSaya ko caraka ke vimAnasthAna meM - 'puruSo'yaM lokasammita ityuvAca bhagavAn punarvasurAtreyaH // yAvanto hi mUrttimanto loke bhAvavizeSAstAvantaH puruSe yAvantaH puruSe tAvanto loke' / ityAdi paMktiyoM meM puruSa aura loka kA sAdRzya siddha kiyA hai| jainamata ke anusAra to yadi manuSya apanI kamara para donoM hAtha Tekakara khar3A ho jAya, basa vahI svarUpa loka kA hai| dekhiye, yahA~ jainamata aura Ayurveda kA kitanA sAmaMjasya hai, jo ki padArthoM ke sAmaMjasya se hI nahIM, AkAra ke sAmaMjasya se bhI vaisA hI hai| - pUjya umAsvAtikRta dazAdhyAya sUtra ke pA~caveM adhyAya ke "zarIrakhAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAM, sukhaduHkhajIvitamaraNopamahAzca" - ina do sUtroM meM rogoM ke aura jIvoM ke saMbaMdha ko bhale prakAra se darzA diyA hai| jaisA ki maiMne pahale likhA hai ki paMcatatvoM se hI rasa banate hai isa bAta kA caraka ke eka hI zloka meM kaisA acchA varNana kiyA gayA hai : kSmabho'gnikSmAM tejaHkhaH vAyvagnyanilagonilaiH iyolvaNaiH kramAdbhUtaiH madhurAdirasodbhavaH // aura vAyutattva se kasailA (har3a Adi) rasa banate haiN| jAya, to pratyeka rasa meM pratyeka tattva ke aMza haiM pRthvI jalatatva se madhura, ani pRthvI tattva se amla, jala aura amita se lavaNa, AkAza-vAyu tattva se kaTu (miraca Adi), agni aura vAyutattva se tikta (nIma Adi), pRthvI yaha ThIka hai ki yadi sUkSma vivecana kiyA ukta varNana meM kevala pradhAnatA batAI gaI hai| jainadharma meM Ayurveda kA sthAna jainadharma meM to Ayurveda kA khAsa sthAna hai| isake dvAdazAMga zAstra meM jo dRSTivAda nAma kA bArahavA~ aMga hai (jisake pA~ca bheda kiye haiM aura jisakA eka bheda pUrvagata hai ) usako caudaha prakAra kA batalAyA hai| inameM jo prANavAda nAma kA pUrvazAstra hai, usameM vistAra* pUrvaka vaidyaka zAstra kA varNana kiyA gayA hai, jo trikAlAbAdhita hai| yaha bAta nirvivAda siddha hai ki jaina tIrthaMkara kevala - jJAna - vibhUti sahita hote the, unakA jJAna pUrNajJAna hotA thA, usameM kisI bhI prakAra kI bhUla hone kI saMbhAvanA nhiiN| isa aMga ke lAkhoM zlokoM meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( > aSTAMga Ayurveda kA vistAra se varNana hai, jisameM nidAna, rogoM ke lakSaNa, pathyApathya, ariSTa lakSaNa (rogI ke maraNa ke pahale utpanna hone vAle cihna) Adi kA varNana hai / sArAMza, saba prakAra ke vaidyakopayogI viSayoM kA varNana hai / jisa prakAra ye aMga, chinna-bhinna ho gaye haiM aura kAla-doSa se durlama aura aprApya bhI haiM, usI prakAra vaidyaka pranthoM kA mI paramparAnusAra milanA kaThina ho rahA hai 1 isa bAra zrIgommaTezvara mahAmastakAbhiSeka ke utsava se lauTate samaya mUDabidrI ke 'siddhAMta - bhavana' meM vahA~ ke adhyakSa ne mujha ko kaI grantha kannaDa lipi ke dikhalAye the tathA par3hakara bhI sunAye the / kheda ke sAtha likhanA par3atA hai ki hama jainoM kI sAhityika ruci ke kAraNa abhI ve grantha jihvA para kahane lAyaka hI bane hue haiM / ve grantha dasa-pandraha hajAra zloka saMkhyA taka ke haiM / samantabhadrasvAmI evaM pUjyapAdasvAmI jaise mahAn AcAryoM ke banAye hue vaidyaka - prantha inameM haiM / ye mahAnubhAva jaina - sAhitya meM uccatama koTi ke AcArya gine jAte haiM / abhI solApura se zrIvaddhamAna pArzvanAtha zAstrI ne 'kalyANakAraka' grantha kA anuvAda karAke chapAyA hai / yaha grantha bhI atyuttama hai / isa ke prakAzita hone se jainetara vidvAnoM kA dhyAna bhI jaina - Ayurveda kI tarapha AkRSTa huA hai| isakI bhUmikA tathA sampAdakIya vaktavya manana karane yogya hai, tathA jaina vaidyakakAra AcAryoM kI kRtiyoM para acchA prakAza DAlatA hai / jaina vaidyaka kI khAsa vizeSatA yaha hai ki isameM svArtha ko hI mukhya sthAna nahIM diyA gayA hai, arthAt apane kSaNabhaMgura zarIra kI rakSA ke lie anya jIvoM ke zarIrAvayavoM ko udarastha kara lene kA upadeza yA vidhAna isameM nahIM hai / jahA~ anya vaidyaka - pranthoM meM mala-mUtra, asthi- carma, rakta-mAMsa Adi kA spaSTa vidhAna hai, yahA~ taka ki ekAdha sthAnoM para go-rakta, gomAMsa, manuSyAvayava taka ke yoga vaidyakapranthoM meM Aye haiM-vahA~ zahada taka kA tyAga jaina AcAyoM batalAyA hai| Asava, ariSTa, jinameM ekeMdriya to kyA, do indriya, jIva taka A~khoM se dikhAI par3ate haiM, tyAjya batalAye gaye haiM / avaleha Adi kI maryAdA batalAI gaI hai, jinameM kabhI kabhI Adhunika yaMtroM (khurdabIna Adi) se sAkSAt do indriya vAle jIva dikhAI par3ate haiM / isI kAraNa se jaina AcAryoM ne tarala padArthoM dvArA cikitsA ke sthAna para rasAdi cikitsA bauddhakAla tathA jainakAla meM isa rasa - cikitsA kA pracAra prAcIna grantha isake sAkSI haiM ki rasa-cikitsA vizeSa lAbha para adhika jora diyA hai aura aura unnati bhI vizeSa huI hai / dAyaka hai : alpamAtnopayogitvAdaruceraprasaMgataH / kSipramArogyadAyitvAdadyaiSadhebhyo'dhiko rasaH // aisA aneka AcAryoM ne likhA hai / sArAMza meM vaidyaka-sAhitya meM jainAcAryoM kA khAsa sthAna hai| yogaratnAkara meM mRtasaMjIvanI vaTikA ke saMbaMdha meM "pUjyapAdairudAhRtA" aisA pATha AtA hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA 'bhASitaM pUjyapAdaiH' ityAdi aneka yogoM ke anta meM milatA hai, jisase siddha hotA hai ki jaina AcAryoM ne isa samasyA ko male prakAra hala kiyA hai| lekha bahuta bar3ha gayA hai| anta meM sArAMza yaha hai ki manuSyamAtra ko rogamukti ke lie cikitsA kI AvazyakatA hai aura usakI acchI vidhi ke liye Ayurveda jJAna kI AvazyakatA hai| jina acAryoM ne aise prantha saMgraha kiye haiM, unhoMne saMsAra kA bar3A upakAra kiyA hai, khAsakara rasa-prantha racanevAloM ne to aura bhI kamAla kA kAma kiyA hai| - aise hI eka AcArya kA banAyA huA 'vaidyasAra' nAmaka grantha hamAre sAmane hai, jo jainasamAja ke prasiddha dAnavIra, paropakArI bAbU nirmala kumArajI tathA bAbU cakra zvara kumArajI bI0 esa-sI, ela-ela-bI0, ema0 ela0 e0 dvArA saMcAlita 'jaina-siddhAnta-bhavana' ArA se prakAzita huA hai| isakI khoja aura prApti ke lie 'bhavana' ke adhyakSa zrImAn vidyAbhUSaNa paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI ne bar3A parizrama kiyA hai| ApakI bahuta dinoM se icchA thI ki koI jaina vaidyaka-grantha prakAza meM aave| isake liye Apa sadaiva se hama logoM ko preraNA kiyA karate the| isakI TIkA zrImAn paNDita satyaMdharajI jaina 'vatsala' AyurvedAcArya ne, jo kAnapura ke Ayurveda-vidyAlaya meM hI kaI varSa raha kara vaidyaka kI uccakoTi kI zikSA prApta kara cuke haiM, Aja kala chapArA, jilA chiMdavAr3A meM rahate haiM, bar3e parizrama se kI hai| isake lie unako aneka dhanyavAda hai| ___ yadyapi prantha choTA hai, kintu bar3A upayogI hai| isake saMgrahakartA kA nAma tathA sthAna aura samaya kA patA na lagA skaa| kaI bAra mere aura paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI ke bIca patra-vyavahAra bhI huA, eka do jagaha aura bhI talAza kI gaI, lekina zoka hai ki hama loga isa kArya meM saphala na ho ske| grantha chape bhI lagabhaga do varSa ho gye| kucha isa kAraNa se kucha anya vighna-bAdhAoM ke A jAne ke kAraNa isakI bhUmikA bhI nahIM likhI jA sakI thii| __ aba kucha isa grantha meM Aye hue yogoM para pAThakoM kA dhyAna AkarSita karake isako samApta karatA hU~ aura AzA karatA hU~ ki jainasamAja meM tathA vaidyaka-saMsAra meM yadi isakA kucha pracAra huA aura janatA ko lAbha pahu~cA to Age vaidyaka granthoM ke prakAzana meM sahAyatA phuNcegii| isa grantha kI racanA kavitA ke khyAla se. to bahuta U~cI nahIM mAlUma hotI hai, lekina lekhaka vidvAn aura vizeSa anubhavI mAlUma hotA hai| prAyaH pratyeka roga para aisI yogyatA aura anubhava ke nuskhe likhe haiM, jo bahuta lAbhakArI haiN| bahuta-se yoga to aise mAlUma hote haiM ki vaidyakazAstra-bhara kA maMthana karake likhe gaye haiN| kucha dRSTAnta dekhiyeH / kandaparasa-yaha rasa apanI zreNI kA navIna prakAra kA hai| aisA rasa kisI bhI grantha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM nahIM dekhA gayA hai; kyoMki prAyaH upadaMza ke auSadha kevala vraNoM ko hI ThIka karate haiM, kintu kaMdarparasa zArIrika zuddhi ke sAtha-sAtha dhAtubaddhaka aura pauSTika bhI hai| isake prayoga se nikRSTa rakta vAle aura azuddha vIrya vAle vyakti bhI kAmadeva-sadRza sundara zarIra ko prApta kara tejasvI santAna paidA kara sakate haiN| vibandha ke lie-virecakatiktakoSAtakI yoga-yaha yoga kar3avI torai se banAyA gayA hai| isake dvArA banAye gaye taila ko sirpha paira ke talavoM para lagAne aura nAmi para malane se antaraGga AmadoSa kA vahiHniHsaraNa hone lagatA hai| kaisA camatkAra hai ki auSadha sevana kiye vinA bhI, sparzamAtra se, bhItara kI vyAdhiyA~ zAnta ho jAtI haiN| ___ isI viSaya kA jayapAla yoga hai| bhaiSajyaratnAvalI, rasendrasAra-saMgraha Adi granthoM meM icchAbhedIrasa nArAcarasa Adi auSadha vibandha avasthA meM recana karAne ke liye diye jAte haiM, kyoMki vahA~ para jayapAla ko virecaka hI mAnA gayA hai kintu isa grantha meM ThaMDhe pAnI ke anupAna se virecana guNa jatalAte hue garama pAnI ke sAtha dene se vamana guNa bhI prakaTa kiyA gayA hai| isa prakAra eka hI yoga se do viruddha kArya kiye jA sakate haiN| ___udayAdityavarNa rasa-yaha to vAstavika meM yathA nAma tathA guNa vAlA hai| isako moto mUMgA,sonA aura tAMbA Adi ratnoM aura bhasmoM ke sambandha se adbhuta camatkArapUrNa kara diyA gayA hai / isakA prayoga tapedika, zvAsa, kuSTha, sannipAta Adi kaSTasAdhya rogoM ke liye sadupayogI hai| jo vyakti jIrNajvara, rAjayakSmA Adi bImAriyoM se hatAza ho cuke haiM, ve loga isa rasa kA avazya sevana kreN| aisI bImAriyoM ko dUra karane ke liye yaha rAmabANa nirNIta ho cukA hai| ___ lokacintAmaNi rasa-tUtiyA, vatsanAbha viSa aura lAgalI Adi viSaile padArthoM se banAyA gayA yaha rasa kaThina se kaThina vraNa aura viSailI gA~ThoM ko baiThAne ke sAtha-sAtha bhayAnaka jvaroM ko bhI zAnta kara detA hai| plaga-jaisI mahAmArI ke lie isa auSadha kA prayoga bahuta uttama hai| vartamAna samaya meM aisA acchA yoga kisI bhI prantha meM dekhane meM nahIM AyA hai, jo ki khAne aura lagAne-ina donoM prayogoM ke dvArA plega, kaNThamAlA, kArabakala zrAdi duHsAdhya bImAriyoM ko ThIka kara ske| AzA hai ki hamAre cikitsakagaNa isa uttama yoga ko prayoga meM lAkara isakA pracAra kreNge| vAtaroga meM rasAdi yoga-kucha samaya pahale sunA karate the ki amuka mahAtmA ne cuTakI se jarA sI khAka yA sarasoM-sI golo de dI thI, usane bar3A lAma kiyA ityAdi / Aja vaisA hI Azcaryajanaka rasa Apake sAmane prastuta hai| isa yoga kI saSapa-sadRza vaTI caurAsI prakAra ke vAtaroga, kapharoga, prameha, udararoga aura viSUcikA Adi ugra vyAdhiyoM para avyartha lAma prakaTa karatI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmAGkaza rasa-isa rasa meM vyomasindUra lauhasindUra, vanamasma (hIrA bhasma) aura svarNa masma Adi uttamottama padArtha DAle gaye haiN| kaisA bhI kSINa vyakti isa rasa ke prayoga se balavAn bana jAtA hai| yaha rasa stambhana ke lie bhI anupama yogyatA rakhatA hai| eka to vaise hI hIre kI zakti balavatI hotI hai, kintu usameM to svarNa Adi hRdaya aura mastiSka ko puSTa karane vAlI rasAyana rUpa cIjeM DAlI gaI haiN| vAstava meM isa rasako sevana karanevAlA puruSa zata yA sahala striyoM ko tRma kara sakatA hai, aura tabhI usako zAnti mila sakatI hai| prabhAvatI vaTI-isake guNoM ko dekhakara Azcarya hotA hai| pratyeka roga para anupAna yoga se hI isakA prayoga hai| A~khoM kI bImAriyoM meM netroM meM A~jane se, vraNoM aura granthiyoM meM lepa karane se, jvara, zUla Adi meM khAne se bahuta lAbha hotA hai| netraroga, udararoga, raktavikAra, mUtrakRccha, SaNDatA, sannipAta Adi kauna sI bImAriyAM haiM, jo isase dUra na hotI hoN| ___ trilokacUDAmaNi rasa-tUtiyA kI bhasma zAyada hI kisI rasa meM DAlI jAtI ho kintu isameM tUtiyA kA prayoga hai| lAGgalI gujA Adi kA bhI sambandha hai, hulahula, nAgadauna aura dhatUre Adi kI bhAvanA dekara isako itanA zaktizAlI banAyA gayA hai ki yaha vaTaboja-pramANa mAtrA meM dene para bhI sannipAta meM par3e hue maraNAsanna rogI ko yamarAja se chur3A letA hai| DAkinI-zAkinI, preta-rAkSasa Adi ko bAdhAe~ bhI isake astitva meM nahIM rahane paatii| isI taraha ke aura bhI aneka yoga haiM, jo anubhava meM lAne yogya haiM / hama vaidya-saMsAra sekhAsa kara jaina vaidyoM se prArthanA karate haiM ki vaha isa para pArazrama karake kucha yoga pracAra meM lAveM, jisa se janatA kA upakAra ho, tathA jaina vaidyaka graMthoM kI tathA unake racayitA jaina AcAryoM kI dhAka saMsAra meM punaH ucca pada prApta kre| ___isa bhUmikA ke likhane meM mere sahayogI vaidyarAja paM0 jayacandrajI AyurvedAcArya, pradhAnavaidya, jaina auSadhAlaya, kAnapura ne sahAyatA dI hai, isake liye unakA AmArI huuN| anta meM zrIjinendra deva se prArthanA hai ki sarve vai manujAH bhavantu sukhino hayaizvaryayuktAH sadA pUrNarogyasamanvitAH nayaparAH dIrghAyuSaH zrIyutAH saddharmAcaraNe sadaiva niratAH dhairyAnukampAnvitAH satyakSAMtivivekadAnavimalAcAraprabhAzAlinaH // vinIta kanhaiyAlAla jaina, kAnapura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka kI ora se jarmanI, amerikA aura iMgalaiNDa Adi pazcima rASTroM ke vikhyAta vidvAn bhI aba mAnane lage haiM ki saMsAra bhara kI cikitsA-praNAliyoM kA janmadAtA hamArA Ayurveda hI hai| apane dIrghakAlIna avizrAnta anusaMdhAna ke phalasvarUpa itihAsa-vizAradoM kA bhI kahanA hai ki sarvaprathama bauddhoM ne caraka evaM suzruta ina mahAn pranthoM kA anuvAda pAlI bhASA meM karake jApAna aura cIna dezoM meM phailAyA tathA Aja bhI una dezoM kI cikitsA paddhati Ayurveda cikitsApaddhati se milatI-julatI hai| itanA hI nahIM, arabI bhASA ke prAcIna granthoM meM bhI anekatra ullikhita carakasuzrutoM kA ullekha dRSTi-gocara hotA hai| __ AyurvedIya auSadhoM ko DhUMr3ha nikAlane vAle hamAre jitendriya samadarzI RSi-maharSiyoM ne jaMgaloM meM vAsa karate huye kevala lokahita ke liye isa ora gambhIra vicAra ke sAtha vipula parizrama kiyA hai| nirdoSa, camatkArI evaM adhika lAbhakArI viziSTa auSadhoM ko nirmANa karane ke liye svArtha-zUnya vicAra adhika Avazyaka hai| Ayurveda, jyotiSa aura mantravAda Adi vidyAeM vAstava meM lokakalyANa ke liye hI paidA huI haiN| Ajakala ke cikitsakoM meM uparyukta ve guNa bahuta hI kama mAtrA meM milate haiN| isIliye Aja hamAre Ayurveda kI dazA itanI gira gaI hai| eka bAta aura hai| Aja hamAre Ayurveda-vidvAnoM meM isa viSaya meM paripUrNatA prApta kara navIna navIna AviSkAroM dvArA Ayurveda ke mahattva ko saMsAra meM prakaTa karane yogya paNDita bhI nahIM haiM ! Ajakala kI AyurvedAdhyayana kI praNAlI bhI isa yuga ke anukUla nahIM hai| anyAnya cikitsA-paddhatiyoM meM hameM pratidina naye-naye sudhAra dRSTigata ho rahe haiN| parantu kheda kI bAta hai ki hamAre bahuta se AyurvedajJa abhI taka caraka-suzruta yuga kA hI svapna dekha rahe haiN| ye sudhAra nahIM cAhate haiN| anusaMdhAna kI ora to inakA lakSya hI nahIM jaataa| isameM sandeha nahIM hai ki prAcIna RSi-maharSiyoM ke prayogoM ko hI thor3A-sA parivartana kara apane nAma se rajiSTrI karAne vAle vaidya kAphI mileNge| kintu vAstava meM yaha cIja unako nahIM hai| isa gurutara lokopakArI vidyA ke liye pasInA bahAne vAle hamAre yahA~ bahuta kama haiN| isIliye Aja Ayurveda kI avasthA itanI dayanIya ho gaI hai| bahudhA bahumUlya elopaithika auSadha, suI (iMjekzana) Adi ke dvArA ArAma nahIM hone vAle sannipAta, viSama jvara, kSaya, prasUta, saMgrahaNI, madhuprameha Adi asAdhya rogoM ko hamAre pUrvajoM ke dvArA hajAroM varSe ke pUrva.dda nikAle gaye makaradhvaja, jayamaGgalarasa, cyavanaprAza, vasantatilaka evaM suvarNamasma Adi amUlya auSadha AsAnI se dUra kara sakate haiN| Aja mI vizukha viSa kisa rogI ko kisa parimANa meM denA cAhiye, isa bAta kA vizada jJAna bar3e Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3e sarjanoM kI apekSA eka bhAratIya vaidya adhika rakhatA hai| isa saMbaMdha meM hamAre pUrvajoM ne paryApta parizrama kiyA hai| Ayurveda meM nAr3IjJAna to apanA eka khAsa sthAna rakhatA hai| isa saMbaMdha meM 'dvivedI-abhinandana grantha' meM prakAzita AyurvedapaMcAnana paM0 jagannAtha prasAda zukla ke dvArA likhita bhAratIya cikitsA-zAstra kI vizeSatA-nAr3I-parIkSA- zIrSaka lekha avazya paThanIya hai / carakasuzrutasadRza bahumUlya cikitsAsaMbaMdhI grantha prAcIna pAzcAtya cikitsAsAhitya meM eka bhI upalabdha nahIM hai isIliye pro0 vilasana, sara vilIyama haMTara Adi pAzcAtya vidvAnoM ne bhAratIya zalyacikitsA, rasAyanazAstra, dhAtRzAstra, sUcikAbhedana, sarpacikitsA, pazucikitsA Adi viSayoM kI muktakaNTha se prazaMsA kara Ayurveda cikitsA-praNAlI ko hI saMsAra kI Adima cikitsA praNAlI mAnA hai|... .. hamAre pUrvaja zalyacikitsA meM pUrNa niSNAtathe, isa bAta ko pramANita karane ke liye maiM rAyabahAdura mahAmahopAdhyAya zrImAn gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA kI madhyakAlIna bhAratIya saMskRti' se kucha aMza yahAM para uddhRta kiye detA huuN| isase zAyada hamArI unnati-prApta prAcIna zalyacikitsA se anabhijJa vartamAna pragatizIla pAzcAtya zalyacikitsA ke ananya bhakta bhAratIya vidvAnoM kI A~kheM khuleNgii| hA~, maiM isa saMbaMdha meM itanA aura kaha denA cAhatA hU~ ki jo prAcIna zalyacikitsA ke viSaya meM vizeSa dekhano cAheM ve 'nAgarI-pracAriNI patrikA', bhAga 8; aMka 1, 2 meM prakAzita 'prAcIna zalyatantra' zIrSaka lekha avazya dekheN| ____ "cIra phAr3a ke zastra sAdhAraNatayA lohe ke banAe jAte the, parantu rAjA evaM sampanna logoM ke liye svarNa, rajata, tAmra Adi ke bhI prayukta hote the| yantroM ke liye likhA hai ki ve teja khuradare, parantu cikane mukhavAle, sudRr3ha, uttama rUpavAle aura sugamatA se pakar3e jAne ke yogya hone caahiye| bhinna-bhinna kAryoM ke liye zastroM kI dhAra, parimANa Adi bhinna-bhinna hote the| zastra kuMThita na ho jAya, isaliye lakar3I ke zastrakoza (cases) bhI banAe jAte the, jinake Upara aura andara komala rezama yA Una kA kapar3A lagA rahatA thaa| zastra ATha prakAra ke chedya, bhedya, vedhya (zarIra ke kisI bhAga meM se pAnI nikAlanA), eSya (nAr3I Adi meM vraNa kA DhU~r3hanA), Age (dA~ta yA patharI Adi kA nikAlanA), vistrAvya (rudhira kA vistravaNa karanA), sIvya (do bhAgoM ko sInA), aura laikhya (cecaka ke TIke Adi meM kucalanA) haiN| suzruta ne yaMtroM (aujAra, jo cIrane ke kAma meM Ate hoM) kI saMkhyA 101 mAnI hai; parantu vAgbhaTTa ne 115 mAnakara Age likha diyA hai ki karma anizcita haiM, isaliye yantra saMkhyA bhI anizcita hai vaidya apane AvazyakatAnusAra yaMtra banA sakatA hai| zastroM kI saMkhyA bhinna-minna vidvAnoM ne minna-bhinna mAnI hai| ina yaMtroM aura zastroM kA vistRta varNana bhI una granthoM meM diyA hai| aza, bhagaMdara, yoniroya, mUtradoSa, ArttavadoSa, zukradoSa Adi romoM ke liye bhinna-bhinna yantra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ Ta ] prayukta hote the / vraNavasti, vastiyaMtra, puSpanetra, (liMga meM auSadha praviSTa karane ke liye), zalAkAyaMtra, nakhAkRti, garbhazaMku, prajananazaMku (jIvita zizu ko garbhAzaya se bAhara karane ke liye), sarpamukha (sIne ke liye) Adi bahuta se yantra haiM / vraNoM aura udarAdi saMbaMdhI rogoM ke liye bhinna-bhinna prakAra kI paTTI bAMdhane kA bhI varNana kiyA gayA hai| gudabhraMza ke liye carmabaMdhana bhI ullekha hai / manuSya yA ghor3e ke bAla sIne Adi ke liye prayoga meM Ate the / dUSita rudhira nikAlane ke liye joMka kA bhI prayoga hotA thaa| joMka kI pahale parIkSA kara lI jAtI thI ki vaha viSailI hai athavA nhiiN| TIke ke samAna mUrchA meM zarIra kA tIkSNa astra se lekha kara davAI ko rudhira meM milA diyA jAtA thA / gati vraNa (Sinus) tathA arbudoM kI cikitsA meM bhI sUciyoM kA prayoga hotA thA / trikUrcaka zastra kA bhI kuSTha Adi meM prayoga hotA thA / Ajakala lekhana karate samaya TIkA lagAne ke liye jisa tIna-cAra suiyoM vAle aujAra kA prayoga hotA hai, vaha yahI trikUrcaka hai / vartamAna kAla kA (Tooth-elevator) pahale daMtazaMku ke nAma se pracalita thaa| prAcIna Arya kRtrima dA~toM kA banAnA aura lagAnA tathA kRtrima nAka banAkara sonA bhI jAnate the / dA~ta ukhAr3ane ke liye enIpada zastra kA varNana milatA hai| motiyAbiMda (Cataract) ke nikAlane ke liye bhI zastra thA / kamalanAla kA prayoga dUdha pilAne athavA vamana karAne ke liye hotA thA, jo Ajakala ke ( Stomach Pump) kA kArya detA thA / " [ pRSTha 120 - 122 ] isI prakAra bhAratIya prAcIna sapacikitsA aura pazucikitsA bhI apanA viziSTa sthAna rakhatI haiN| sikandara kA senApati niyArkasa likhatA hai ki yUnAnI loga sarpaviSa dUra karanA nahIM jAnate, parantu jo manuSya isa durghaTanA meM par3e, una saba ko bhAratIyoM ne durusta kara diyA / dAhakriyA evaM upavAsa cikitsA se bhI bhAratIya pUrNatayA paricita the / zotharoga meM namaka dene kI bAta bhI bhAratIya cikitsaka hajAra varSa pUrva jAnate the / hamAre pUrvajoM kA nidAna uccakoTi kA thA / 'mAdhavanidAna' Aja bhI saMsAra meM apanA khAsa sthAna rakhatA hai| zuddha jala kA saMgraha aura vyavahAra kaise kiyA jAya, auSadha dvArA kuoM kA pAnI sApha karanA, mahAmArI phailane para kRminAzaka auSadhoM ke dvArA svacchatA rakhanA Adi bAtoM kA ullekha 'manusmRti' meM spaSTa milatA hai| Ayurveda meM zarIra kI banAvaTa, mItarI avayavoM, mAMsapeziyoM, puTThoM, dhamaniyoM aura nAr3iyoM kA bhI vizada varNana upalabdha hotA hai / vaidya nighaMTuoM meM khanija, vanaspati aura pazucikitsA - saMbaMdhI auSadhoM kA bRhad bhANDAra hai| bhAratIya Ayurveda - vizAradoM ko zarIra vijJAna kA jJAna bhI paryApta thA / anyathA ve strI, puruSa, pazu, pakSI Adi kI cittAkarSaka mUrttiyoM ko nahIM banA sakate the| bhAratIyoM kA rAsAyanika jJAna AzAtIta * vAija ; hisTrI Apha maiDisina ; pRSTha 6. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 8 ] vismayakAraka thaa| ve gaMdhaka, zorA Adi ke tejAba (Acid) jastA, lohA, sIsA Adi ke oNksAiDa (Oxide) tathA kAraboneTa aura sAlphAiDa Adi taiyAra karate the| ina rasAyanoM ke dvArA ve nirAza rogiyoM ko punaH svastha evaM vRddhoM ko javAna banAte the| sUrya kI kiraNeM rogotpAdaka kITANuoM ko naSTa karatI haiM, isa bAta ko bhAratIya pahale hI se jAnate the| vAsaroga ke liye dhatUre kA dhuA~ pIne kI vidhi yUropiyanoM ne bhAratIyoM se hI sIkhI hai| 'vizvabaMdhu' 5, agasta 1934 ke eka vidvattApUrNa lekha meM lAhaura ke kavirAja zrIharikRSNa sahagala ne isa bAta ko siddha kara dikhA diyA hai ki hAla meM amerikA meM puruSasaMyoga ke vinA hI jina picakAriyoM dvArA strI garbhavatI banAI gaI hai, una picakAriyoM kA udgama-sthAna bhAratavarSa hI hai| bhAratIya rasAyana ke dvArA kRtrima suvarNa banAnA bhI bhalI bhAMti jAnate the| ina saba bAtoM kA vizada varNana isa choTe vaktavya meM nahIM ho sakatA hai| isa saMbaMdha meM aMgrejI par3helikhe vidvAnoM ko The Ayurvedic System of Medicine by Kaviraj Nagendra Nath Sen, A. History of Hindu Chemistry by Praphulla Chandra Roy, The Positive Sciences of the Ancient Hindus by Brajendra Nath Seal Adi pustakoM ko avazya par3hanA caahiye| saMsAra meM jIvana se bar3ha kara pyArI vastu dUsarI nahIM hai| yahI kAraNa hai ki kSudra se kSudra kRmi-kITa se lekara manuSya taka evaM jIrNa rogI se lekara tandurusta javAna taka sabhI isa jIvanarajju ko adhika lambI karane ke udyoga meM sadaiva prayatnazIla rahate haiN| jisa jIvana se aihika aura pAralaukika donoM siddhiyoM milatI haiM. use dIrghakAla taka svastha tathA kAryakSama banAye rakhane ke liye hI prAcIna AryoM ne Ayurveda kA anusaMdhAna kiyA thaa| hindU, jaina evaM bauddha ina tInoM bhAratIya pradhAna dharmoM ke AyurvedIya granthoM ko milAne se hamArA AyurvedIya sAhitya bahuta bar3ha jAtA hai| pUrva meM Ayurveda yahA~ kI eka sarvasulabha vidyA thii| isIliye Aja bhI bar3e-bar3e sarjanoM evaM vaidyoM se ArAma nahIM honevAle kaI eka kaThina rogoM ko eka dihAto azikSita sAmAnya vyakti acchA kara detA hai| bhArata kI urvarA bhUmi ne isake liye sarvatra bahumUlya oSadhiyA~ bhI juTA rakhI hai| yaha bhI dhyAna meM rakhane kI bAta hai ki hamAre pUrvajoM ne spaSTa ghoSita kara diyA hai ki jo vyakti jahA~ paidA huA ho, use vahIM kI oSadhiyA~ adhikAlAbhakArI hotI haiN| isake liye kevala eka hI dRSTAMta paryApta hai ki kunAina salpheTa Adi oSadha iMgalaiNDa Adi zItapradhAna dezoM meM jitanA kAma karate haiM, utanA uSNapradhAna hamAre bhAratavarSa meM nahIM kara paate| astu, lekha bahuta bar3ha rahA hai, ataH pAThakoM kA dhyAna prastuta viSaya para AkarSita karatA huuN| ___ yaha bAta yathArtha hai ki prastuta 'vaidyasAra' ke prayoga AcArya pUjyapAda ke svayaM ke nahIM hai| phira bhI isameM sandeha nahIM hai ki ina prayogoM kA AdhAra pUjyapAdajI kA vahI mUla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ Da ] prantha hai, durbhAgya se jisakA patA abhItaka hama loga nahIM lagA sake haiN| isa bAta ko jaina hI nahIM, jainetara vidvAn mI svIkAra karate haiM ki AcArya pUjyapAda anyAnya viSayoM ke samAna Ayurveda ke bhI eka advitIya vidvAn the / khaira, isa viSaya ko maiM yahA~ para bar3hAnA nahIM 1 cAhatA hU~ / isI prakAra kA eka saMgraha bhavana meM aura hai / isameM lagabhaga 65 prayoga haiN| ina prayogoM meM bhI prAyaH sarvatra pUjyapAdajI kA ullekha milatA hai / 'vaidyasAra' ke samAna isameM bhI rasoM kI hI bahulatA hai| hA~, cUrNa, ghRta, lepa, taila, guTikA, aMjana Adi kA bhI thor3A-thor3A samAveza hai| prati bahuta zuddha hone se ve prayoga isa 'vaidyasAra' meM garbhita nahIM kiye jA ske| inakA prakAzana dUsarI zuddha prati kI prApti se hI ho sakatA hai / yoM to 'vaidyasAra' kI prati bho azuddha hI rahI / phira bhI yatra-tatra yaha ThIka kara lI gaI hai| isa saMgraha kA nAma 'vaidyasAra' isa AdhAra para rakhA gayA hai ki isakI hastalikhita mUla prati yahI nAma aMkita thA / vaidyasAra ke saMpAdana evaM anuvAda ke saMbaMdha meM maiM apanI ora se kucha bhI na kaha kara isake guNadoSoM kI jA~ca kA bhAra vijJa pAThakoM ko hI sauMpa detA hU~ / I anta meM niHsvArtha bhAva se kevala sAhityasevA kI bhAvanA se isa prantha kA anuvAda tathA saMpAdanakArya ko saMpanna karanevAle suyogya vaidya, AyurvedAcArya zrImAn paM0 satyaMdharajI jaina, kAvyatIrtha, chapArA evaM merI prArthanA ko saharSa svIkAra kara isake liye pANDityapUrNa bhUmikA likhanevAle suvikhyAta vaidyarAja, vaidyaratna zrImAna paM0 kanhaiyAlAlajI, Ayurveda bhUSaNa, kAnapura ko maiM prakAzaka kI ora se hRdaya se dhanyavAda detA hU~, jinhoMne prantha saMzodhana meM bhI paryApta sahAyatA kI hai / vAstava meM uparyukta vidvAnoM ke sahayoga ke vinA yaha gurutara kArya itanA sundara saMpanna nahIM ho sakatA thA / vIra saM0 2468, mAgha zukla 10 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 0 bhujabalI zAstrI www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 1 ajIrNa para ajINekaNTaka rasa 2 ajIrNAdi para ardhanArIzvara rasa 3 ajIrNAdi para prabhAvatI vaTI 4 agnimAMdya para agnikumAra rasa 5 atIsAra para mahAsetu rasa 6 aneka roga para trilokacUDAmaNi rasa 7 amRtArNava rasa 8 amapittAdi para sUtazekhara rasa 9 arzanAzaka yoga ... 10 arzaroga para arzanAzaka lepa 11 AmadoSAdi para udayamArtaNDa rasa 12 AmavAta para rasAdi yoga ... 13 AmAdi para meghanAda rasa ... 14 udararoga para rAjacaMDezvara rasa / 15 udararoga para zaMkhadrAva ... 16 unmattAkhya nasya 17 upadaMzAdi para kaMdarpa rasa 18 kAsAdi para gaganezvara rasa ... 19 kuSTha para tAlakezvara rasa 20 kuSTha para tANDavAkhya rasa ... 21 kuSTha para mahAtAlezvara rasa ... 22 kuSTha para vijaya rasa ... 23 kuSTharoga para medinIsAra rasa . 24 kuSThAdi para vajrapANi rasa ... 25 kuSThAdipara cAtaka rasa ... 26 kuSThAdi para mahArasAyana ... 27 gulmaroga para vAtagulma rasa ... ... "sara rasa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 gulmAdi para agnikumAra rasa ... 29 gulmAdi para bhairavI rasa ... 30 gulmAdi para lavaNapaMcaka yog| 31. grahaNIroga para arkAdi yoga ..... 32 grahaNI roga para grahaNIkapATa rasa 33 grahaNyAdi para kanakasundara rasa . 34 grahaNyAdi para ratilIlA rasa ... 35 grahaNyAdi para rAmabANa rasa ... 36 cintAmaNi guTikA 37 jalodara para zUlagajAMkuza rasa ... 38 jalodarAdi para paMcAgni guTikA 39 jIrNajvara para audumbarAdi yoga 40 jIrNajvarAdi para ghor3AcolI rasa 41 jvara para laghujvarAMkuza ... 42 varAtisArAdi para jayasaMbhava guTikA 43 jvarAtIsAra para AnaMdabhairava rasa 44 barAdi para kalAdhara rasa ... 45 jvarAdi para gajasiMha rasa ... 46 varAdi para jvarakaNTaka rasa .... 47 jvarAdi para jvarakuThAra rasa ... 48 jvarAdi para jvarAMkuza rasa ... 49, jvarAdi para pratApamArtaNDa rasa . 50 jvarAdi para prANevara rasa ... .. 51 jvarAdi para prANezvara rasa ... 52 jvarAdi para mahAjvarAMkuza rasa ...... 53 kharAdi para laghujvarAMkuza 54 jvarAdi para saMjIvanI rasa ...... 55 drAkSAdi kvAtha , , 56 dvitIya icchAbhedI rasa 57 navavara para karuNAkara rasa ... .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 navajvara para navajvarahara vaTikA 59 pAradAdi yoga 60 pANDukAmalAdi para udayabhAskara rasa 61 pANDuroga para maNDUra triphalAvasu 62 pittadAha para dhAnyAdi yoga 63 pittadAha para dUsarA yoga 64 pittaroga para candrakalAdhara rasa 65 pUrNacandra rasAyana ww. 66 pradazadi para paMcabANa rasa 67 pramehacandrakalA rasa 68 prameha para dvitIya paMcavaktra rasa... 69 prameha para prameha gajakesarI rasa 70 prameha para vaMgamasma 71 prameha para vaMgezvara rasa 72 prameha para mehabaddha rasa 73 prameha para mehAri rasa 74 prameha para rAjamRgAMka rasa 75 pramehAdi para karpUra rasa 76 bahumUtra para tArakezvara rasa 77 bhagaMdara para rasAdi yoga 78 bhedijvarAMkuza rasa 79 mandAgni para udayamArtaNDa rasa 80 mandAgni para kAlAgni rasa 81 mandAgni para kAlAgnirudra rasa 82 mandAgni para baDavAgni rasa 83 mandAgnyAdi para amRta guTikA 84 mUtrakRcchra para kRcchrAMtaka rasa 85 mUtrakRcchrAdi para vaMgezvara rasa 86 raktadoSa para tAlakezvara rasa 87 raktapittAdi para candrakalAdhara rasa ::::: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat :::::::: ... ... ::::::: ... ... 800 300 ::::::: ::::: pRSTha saM0 16 110 ... *** ... ... 0000 ... ... ... 010 000 090 ... 000 900 000 38 103 108 108 58 ~ ~ ~ ~ x m ~ 20 m v m x 98 53 31 43 24 3 81 74 73 8 3 25 36 26 H 49 000 25 47 53 62 25 88 .7 www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha saM0 31 33 64 88 rasAdimadana 89 lUtAviSa cikitsA 90 vAjIkaraNa para kAmAMkuza rasa . 91 vAjIkaraNa para rativilAsa rasa 92 vAjIkaraNa para ratilIlA rasa 93 vAjIkaraNa para ratilIlA rasa 94 vAjIkaraNa para trilokamohana rasa 95 vAjIkaraNAdi prayoga para madanakAma rasa 96 vAjIkaraNAdi para lIlAvilAsa rasa 97 vAtaroga para kalpavRkSa rasa 98 vAtaroga para kuThAra rasa 99 vAtaroga para baDavAnala rasa ... 100 vAtaroga para svacchanda-bhairava rasa 101 vAtaroga para rasAdi yoga ... 102 vinodavidyAdhara rasa 103 viSamajvara para caturthajvarahara vaTikA 104 viSamajvara para candrakAnta rasa 105 viSamajAra para prabhAkara rasa ... 106 vibandha para icchAbhedI rasa ... 107 vibandha para icchAbhedI rasa ... 108 vibandha para icchAbhedI rasa ... 109 vibandha para ciMtAmaNi guTikA 110 vibandha para jayapAla yoga ... 111 vibandha para nArAca rasa ... 112 vibandha para prathama icchAbhedI rasa 193 vibandha para vanabhedI rasa ... 114 nibandha para virecaka taila ... 115 vibandha para virecakatiktakozAtakI yoga ... 196 viSaya para virecana vaTI ... 117 praNAdi para apAmArgAdi yoga .. ... 101 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha saM0 118 praNAdi para jAtyAdi dhRta ... .119 zItavAta para agnikumAra rasa / 120 zItajvara para kAruNyasAgara rasa 121 zItajvara para baDavAnala rasa ... 122 zItajvara para zItakaNTaka rasa 123 zItajvara para zItakuThAra rasa 124 zItajvara para zItakezarI rasa 125 zItajvara para zItamaMjI rasa 126 zItajvara para zItamaMjI rasa 127 zItajvara para zItamAtaMgasiMha rasa 128 zItajvara para zItAMkuza rasa , 129 zItajvara para zItAMkuza rasa 130 zotajvara para zvetabhAskara rasa 131 zItajvarAdi para svacchanda bhairavI rasa 132 zUlaroga para jvAlAmukha rasa 133 zUla para zUlakuThAra rasa ... 134 zUlAdi para tAlakAdi rasa ... 135 zUlAdi para zUlakuThAra rasa ... 136 zUlAdi para zUlakuThAra rasa ... 137 zvAsakAsAdi para gajasiMha rasa 138 zvAsakAsAdi para sUtakAdi yoga 139 zvAsa para indravAruNI yoga ... 140 zvAsa para pAradAdi yoga ... 141 zvAsa para sUryAvattai rasa ... 142 zvAsAdi para amRtasaMjIvana rasa 143 zvAsAdi para zilAtala rasa . 144 SaDAMga guggula 145 sannipAta para gaMdhakAdi yoga ... 146 sannipAta para paMcavaktra rasa .... 147 sannipAtAdi para bhUtAdimairava rasa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 sannipAta para yamadaNDa rasa ... 149 sannipAtAdi para vIrabhadra rasa 150 sannipAta para sannipAtagajAMkuza 151 sannirAta para sannipAtavidhvaMsaka rasa 152 sannipAta para sannipAtAMjana 153 sannipAta para sannipAtAntaka rasa 154 sannipAtAdi para siddhagaNezvara rasa 155 sphoTAdi para trilokacUDAmaNi rasa 156 sarvajvara para candrodaya rasa ... 157 sarvajvara para jvarAMkuza rasa ... 158 sarvajvara para mRtyuJjaya rasa ... 159 sarvajvara para vidyAdhara rasa ... 160 sarvaroga para pratApalaMkezvara rasa 161 sarvaroga para marIcAdi vaTI ... 162 sarvaroga para mRtyuMjaya rasa ... 163 sarvaroga para rasarAja rasa ... 164 sarvavyAdhi para udayAdityavarNa rasa 165 hastikarNa taila 166 hRdrogAdi para siddha rasa .. 167 kSayakAsAdi para agni rasa ... 168 kSayakAsAdi para agni rasa ... 169 kSayaroga para vajezvara rasa ... 170 kSayAdi para vanazvara rasa ... 171 tridoSa para mahArasa sindUra ... 172 tridoSapAradAdi yoga ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra: 1 - tridoSe mahArasa sindUram zuddha pAradaSaDguNoktasurabhi - jIrNIkRtaM tadrasaM yuktyoktaM navasArakaM maNizilA-paMcAMzakaM TaMkaNaM / vajrakSArakalAMzakairvimilitaM gaMdhArdhabhAgaM kramAt sarva tale va zubhage yogAdi dine // 1 // kanyAbhAskarahaMsa pAdyanala kaijaMbIranIrArjunI gojihvAnakharaMjitaM phaNilatApArthezca saMmarpitaM / tatkalkAta pazoSitaM ca sarva saMrudhya kUpyAM tathA yaMtre tryaMgulavAlukAsthitayutaM tatpUritaM bhAMDakaM // 2 // pakvaM dvAdazayAmakaM kramagataM coddhRtya sUtaM gataM khalve pUrvakRtaM vidhAya nikhiladravyAnvitaM mardayet / prAgvat kUpika saMsthitaM dinayugaM paktvA kramAnau zanaiH pazcAdAgatasiddhasUtamakhilaM saMmardayet tadbhavaiH ||3|| yaMtroktakramasiddhakaiH kRtacaturviMzAnuyAmaM kramAt sUtaM pakvamiti trivAramucitaM siddha rasendraM budhaiH / ekaM dvitri yathAkramaiH dazazatAdhikyAt sahasrAd guNaiH tasmAt sarvaguNAnuyogamadhikaM yuktyA trivAraM pacet // 4 // paktvAdAya susiddhamaMgalamidaM pUjopacAraiH kramam udyadbhAskarasaMnnibhaM ca vimalaM tatsUryabhAraMjitaM / siddha sUtarasAyanaM gadaharaM dharmArthakAmapradaM tatsUtaM maricAjyayuktamanilaM hanyAt sitAjyairjayet // 5 // pittaM kSaudrakaraNAnvite kaphagadaM vyoSArkattAreNa saha mandAgniM sa ca sannipAtasakalaM yogAnupAnairjayet zvAsaM kAsamarocakaM cayaharaM kAmAgnisaMdIpanaM tuSTi puSTibalAvahaM sukhakaraM lAvaNyahemaprabhaM // 6 // nityaM sevitazAzvataM rasavaraM yogottaraM sarvadA rogAt sajjanarakSaNArthabhiSajaH kIrti karoti sadA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra sarva lokahitaMkara viracitaM zAstrAnusAraiH kramAt vikhyAtaM karuNAkaraM rasavaraM zrIpUjyapAdoditam // 7 // TIkA-doSarahita tathA chaH guNoM se yukta, svaccha, zuddha tathA zodhana-mAraNa karane vAle dravyoM se jIrNa, arthAt pATha saMskAra athavA aTThAraha saMskAra se zuddha kiyA hubhA pArA, zuddha nausAdara tathA zuddha menazilA ye tInoM samAna bhAga tathA pAre se pAMcave bhAga suhAmA, pAre se 16 vA bhAga zAtalAtAra (thUhara) tathA pAre se AdhA zuddha gaMdhaka (bhAvalA. sAra gaMdhaka) sabako milA kara zubha dina, zubha nakSatra zubha muhUrta meM kharala meM mardana karake ghIkumArI (gaMvArapAThA), pAka kA dUdha, haMsarAja (tipatiyA), citraka, jaMborI nIMbU kA rasa tathA natrika, gobhI, nakharaMjita (eka sugaMdhita padArtha), nAgarabela (pAna), kohA-nake svarasa meM eka-eka dina alaga-alaga khUba mardana karake ghAma meM sukhA karake kAMca kI zIzI meM baMda kare tathA vAlukAyaMtra meM zIzI ke nIce 3 aMgula vAlukA rahe phira zIzI ke muMha taka vAlukA bhara deve aura usako krama se manda, madhya, khara A~ca 12 prahara taka deve; phira usa zIzI meM se vaha pArA nikAla kara use upayukta saba auSadhoM ke svarasa meM alaga-alaga mardana kare tathA do dina taka phira vAlukAyaMtra meM pkaave| pAka hone para pArA nikAla kara unhIM dravyoM ke svarasa meM ghoMTa evaM sukhA kara vAlukAyaMtra meM pakAve tathA 24 prahara taka barAbara bhAMca de| isa prakAra tIna bAra pAka kare to yaha yoga sahasra guNoM se yukta hotA hai| isaliye isako yuktipUrvaka tIna bAra avazya hI pkaave| yaha pakA huA pArA siddha hone para maMgalamaya hai tathA isako iSTadeva kI pUjA karake sevana kre| yaha udaya hue sUrya ke raGga ke samAna svaccha, utkRSTa sUrya kI AbhA-sahita siddha pArada rasAyana (mahArasasindUra) aneka rogoM ko haranevAlA dharma, artha, kAma ko denevAlA hotA hai / kAlI mirca tathA ghI ke sAtha khAne se vAyu-roga zAnta hote haiM tathA pIpala aura madhu ke sAtha sevana karane se kaphajanya roga zAnta hote haiN| soMTha, mirca, pIpala aura arkatAra (akaune ke kSAra) ke sAtha sevana karane se maMdAgni zAnta hotI hai, tathA aneka anupAna ke yoga se sampUrNa sanipAtoM ko aura zvAsa, kAsa arocaka, taya ko jItatA hai, kAmAni ko dIpana karanevAlA, zarIra ko -pae karanevAlA, bala ko denevAlA, sukhaprada, sundaratA ko denevAlA yaha suvarNa ke samAna kAntivAlA yoga nitya hI sevana karanA caahiye| yaha yoga sajjanoM kI rakSA karane evaM vaidyoM ko kIrti kA denevAlA tathA sampUrNa loka kA hita karanevAlA zAstra ke anusAra bhraSTha zrIpUjyapAda svAmI ne kahA hai| yaha prasiddha aura zreSTha rasa hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 2-pramehe vaMga-bhasma zarAve nikSipet zuddha dhaMgaM palacatuSTayam / dIpyakaM tu tuHprasthaM viprasthaM rajanIrajaH // 2 // vilInavaMgaM tajjJAtvA gAlayedgamavadbhavet / vidArIkaMdo musalI gokSuro bhUmizarkarA // 2 // suravallo sArakaH sAmyameteSAM dviguNA sitaa| paMgabhasma paNaikaM tu yojayitvA tu bhakSayet // 3 // culukaM sitodakaM pAnaM dvidalaizcAmlavarjitam / sarvapramehavidhvaMsi pUjyapAdanirUpitam // 4 // TIkA-eka miTTI ke gahare sarAve meM athavA hAMDI meM zuddha vaMga (rAMgA) ko 16 tolA lekara DAla deve aura usake nIce agni jalAve / jaba vaha gala jAya, taba usameM 52 chaTAMka jIre kA cUrNa posa kara DAle tathA 32 chaTAMka haldI kA cUrNa DAlatA jaay| isa prakAra DAlate rahane se raMge kA bhasma taiyAra ho jaaygaa| jaba dhaMgabhasma vAritara ho jAya jala meM taira jAve arthAt nIce nahIM DUbe) taba noce likhe anupAna se sevana kare : yathA, vidArIkaMda. musalI, gokhurU, bhUmizarA, gurca kA sata ye pAMco tIna tIna moze lekara saba kA cUrNa kare tathA sabake barAbara uttama misarI milAkara cUrNa taiyAra kara le aura phira 1 paNa (5 esI) vaMga-bhasma lekara usameM milAve tathA pratidina prAtaHkAla aura sAyaMkAla misarI kI cAzanI se sevana kare, tathA usake Upara eka cullU misarI kA pAnI pIve tathA khaTAI aura dAla ko banI cIja nahIM sevana kre| pramehoM kA nAza karanevAlA yaha yoga zrIpUjyapAda svAmI kA kahA huA hai| . 3-pramehAdau karpUrarasaH zuddha sUtaM palamitaM samAdAya punsttH| saindhavaM sphATikaM samyak zuddha dvicatuH palaM // 1 // cUrNayitvAtha jaMbIrarasena parimardayet / tasyopari rasaM kSiptvA samAlojya vimIlayet // 2 // haMDikAyAM ca tatkalkaMkSiptvopari zarASakaM / nikabhya saMdhi bannIyAt ddaM mRNmayakarpaTaiH // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra raviyAmaM paceyanAdUcaM bhAMDagataM bhavet / taccUrNa rUpiNaM sUtaM samAdAya punastataH // 4 // navasAraM kSipet sAdhaniSkamAnaM tataH punaH / prathamaM navasAraM tu cUrNayitvAtha bhasmakaM // 5 // vicUrNya melanaM kRtvA kAcakUpyAM prpuuryet| kUpIdvAraM tu bannIyAt khaTyA sUtreNa baMdhayet // 6 // dvAraM vihAya saMpUrya mRdA samyaka pralepayet / haMDyAmatha ca vAlukyA caturaGgalamAtrakam // 7 // prapUrya kUpimUrdhAnamUrdhva kRtvA tipedatha / zeSaM vAlukayApUrya caturaGgalasaMmitaM // 8 // UrdhvadezaM zarAveNa samAcchAdyAtha lepayet / .. saMdhi mRdA guDhaM yatnAcvullyAmAropya yaMtrakam // 9 // divArAnaM paceddhImAn cAgnau tatkramavarddhanAt / jvAlayenninimeSeNa pAradaM ca parikSayet // 10 // guDhaM karpUrarUpeNa rasaH karpUratAM vrajet / mehAnAM vizati hanyAt caturAzItivAtajAn // 11 // . sphoTaM zvAsaM ca kAsaM ca pAMDu plohaM halImakam / saMdhizophe tINabale saMdhivAte kaphagrahe // 12 // ardite pakSaghAte ca hanuvAte glgrhe| cittabhrame bhagnakAme niHpratIte tunIhate // 13 // zvetakuSThe daguroge pradAtavyaM bhissgvraiH| gaMjAmAtramidaM khAdet zarkarAmadhunAthavA // 14 // dugdhaM sevyaM dine tasmAt drAkSAkharakaM tthaa| nAraMga nArikelaM ca kadalIphalakaM tathA // 15 // takrasAraH pradAtavyaH rase ca kupite tathA / yogo'yaM prayuktaH syAt pUjyapAdena svAminA // 16 // TIkA-zuddha pArA 8 tolA lekara taiyAra rakkhe, phira seMdhA namaka aura phiTakarI donoM ko zuddha kara kama se 8 tolA aura 16 tolA lekara donoM cUrNa kara jaMbIrI nIMbU ke rasa meM mardana kara lugadI banAve aura phira usa lugadI meM usa pAre ko milA deve; phira eka pakkI hAMDI meM kapar3amiTTo karake usake bhItara usa lugado ko rakha kara Upara eka sarAvA dA~ka kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra pakkI kapar3amiTTI kare aura usako 12 prahara eka pA~ca deve. aura ThaMDA hone para Upara lagA huA jo sapheda raMga kA ho usako yatnapUrvaka nikAla leve, aura phira usa nikAle due dravya meM 4 // mAzA (6 Ane bhara) nausAdara milaave| donoM ko khUba pIsakara kAMca kI zIzI meM baMda kare / kuppI kA mukha khar3iyA miTTI se acchI taraha baMda kare, aura phira hAMDI meM zozI kA U~cA mukha karake vAlU bhara deve, parantu vAlU itanA bhare ki zIzI kI talI 4 aMgula khAlI rhe| Upara se eka sarAvA DhAMka deve aura kapar3amiTTI kara deve tathA cUlhe para car3hA deve tathA eka dinarAta pakASe; kintu A~va krama se hona, madhyama, tokhI deve, aura jaba svAMga zItala ho jAya taba kholakara kapUra ke samAna jamA huA jo pArA hai, vaha nikAla leve; basa isI kA nAma rasa-kapUra hai| yaha rasa kapUra 20 prakAra ke prameha, 84 prakAra ke vAtaroga, phor3A, zvAMsa, khA~so, pAMDuroga, plohA-halImaka, saMdhizotha, kSINatA, saMdhiyoM kI jakar3AhaTa, kapha kI jakar3AhaTa, ardita roga, pakSAghAta, hanuvAta, galagraha, cittabhrama, anicchA (napuMsakatA) ityAdi rogoM meM vaidyavaroM ko denA caahiye| isakI mAtrA eka rattI hai| isako misarI tathA zahada ke sAtha denA cAhiye / isake Upara dUdha kA sevana avazya karanA cAhiye, tathA isake pathya meM munakkA, khajUra, nAraGgI, nAriyala, kelA avazya denA caahiye| rasadhAtu ke kupita hone para taka denA cAhiye / yaha uttama yoga pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 4-kSayaroge vanezvararasaH karSa kharparasatvaM ca SaNmAse hemvidrute| nikSipeccUrNayet khalve SaniSkau sUtagaMdhakau // 1 // aMkolakaM kuNoSIjaM tulyAMzaM taalkshctuH| muktApravAlacUrNa tu pratiniSkASTakaM kSipet // 2 // mRtalauhasya niSkau dvau TaMkaNasyASTaniSkakaM / dvau niSko nIlakuTakyau varATAnAM ca viMzatiH // 3 // zIsA niSkatrayaM yojyaM sarva khalve vimardayet / cAMgeyamlena yAmaikaM jaMbIrAmlaiH dinadvayam // 4 // ruddhvA puTASTakaM deyaM hastamA tussaagninaa| jaMborotthadravaireva piSTvA piSTvA puTe pacet // 5 // tato vanotpalaireva deyaM gajapuTaM mht| bhAdAya cUrNayet zlakSNaM cUrNArdha zuddhagaMdhakaM / / 6 / / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra gaMdhArdha maricaM cUrNamekIkRtya himASakaM / lehayenmadhunA sArdha nAgavallIrasena saha // 7 // pathyaM tu pratiyAmaM syAdabhukte viSapadbhavet / eso pajezvaraH khyAtaH kSayaparvatabhevakaH // 8 // uttamo rAjayogo'yaM pUjyapAdena bhASitaH / TIkA-eka tolA khapariyA kA satva lekara chaha mAze zuddha sone ko galA kara usameM DAla de; phira donoM ko cUrgA kara chaH niSka (1 // tolA) pArAgaMdhaka tathA akolaka 1 // tolA mAlakAMganI, 1 // tolA zuddha tavakiyA haratAla tathA anakabhasma, kAMta lauhabhasma, tAmrabhasma cAra-cAra niSka (1 tolA) tathA zuddha motI aura zuddha pravAla pATha-pATha nika (2 tolA) lekara tathA lauhabhasma 2 niSka evaM suhAgA zuddha ATha niSka (2 tolA) nIla aura kuTakI 2 tolA, zuddha pIlI gaThIlI kaur3I 20 tolA, zuddha zozA bhasma tIna niSka lekara sabako ekatra kara cAMgerI ke rasa meM eka prahara taka ghoMTe, phira sabako TikiyA banAkara saMpuTa meM baMdakara eka hAtha kA gaDDA karake tuSa kI agni ke dvArA puTa deve aura phira jaMbIrI nIMbU ke rasa kI bhAvanA deve / isa prakAra pATha puTa deve phira ATha puTa ke bAda aMborI nIMbU ke rasa kI bhAvanA dekara jaMgalI kaMDoM se 1 gajapuTa deve| phira saba ko cUrNa karake cUrNa se prAdhA zuddha AMvalAsAra gaMdhaka leve, tathA gaMdhaka se aAdho kAlI mirca lekara sabako ekatra kara tIna tIna mAze zahada aura pAna ke rasa ke sAtha prAtaHkAla eka bAra sevana kare evaM isa davAI ke sevana karane para pratyeka pahara ke bAda pathyapUrvaka bhojana kre| yadi isa auSadha ke sevana karane para pathya sevana na kiyA jAyagA to yaha auSadha viSa ke samAna kAma kregii| yaha vanezvara rasa kSaya arthAt rAjayakSmA-rUpa parvata kA nAza karane ke liye vana ke samAna hai| yaha uttama rAjayoga pUjyapAda svAmI kA kahA huA hai| 5-zItajvare zItAMkuzarasaH tutthamekaM vayaM tAlaM zilAcaiva caturguNaM / dhattUrasya rasaimarthaH kukkuTIpuTapAcitaH // 1 // zItAMkuzaraso nAma zItajvaranivAraNaH / zItajvaraviSano'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra ____TokA-1 bhAga zuddha tUtiyA, 3 bhAga zuddha tavakiyA haratAla, 4 bhAga zuddha menazilA, 4 bhAga javAkhAra saSako ekatra kara dhatUre ke rasa se mardana kara kukkuTa puTa meM pakA kara rattiyoM ke pramANa meM sevana kare, to isase zItajvara dUra hotA hai| yaha zItajvararUpI viSa ko nAza karanevAlA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 6-mUtrakRJchu kRcchAMtakarasaH pAradAbhrakavakrAntahemakAMtanigaMdhakam / mauktikaM vidumaM caiva pratyekaM syAt pRthak pRthak // 1 // samaM niMbUrasaimartha mUSAyAM saMnirodhayet / paMcavizaMtipuTAn dadyAt tataH sarva vicUrNayet // 2 // mASamAvarasaM dadyAnnavanItasitAyutaM / vidArI tulasI raMbhA jAto bilvaM zatAvarI / / 3 / / mustA nidigdhakA vAsA dhAtrI chinnodbhavA kuzA / pASANabhedo sAkSI cekSukRSNA trikaMTakaM // 4 // ervArukhIjayaSTyamidhAmelA caMdanavAlukaM / sarva saMcagaNya yatnena kyAthayitvA pibedanu // 5 // mUtrakRcchAzmarImehavAtapittakaphAmayAn / tayAdyakhilarogAMzca nAzayenAtra saMzayaH // 6 // rasaH kRcchrAMtako nAma piTikAdivaNAn jayet // TIkA-zuddha pArA, abhraka bhasma, vaikrAMtamaNi bhasma, suvarNa bhasma, kAntalauha bhasma, zuddha gaMdhaka, zuddha motI, zuddha mUMgA, ye saba cIjeM alaga-alaga barAbara-barAbara lekara nIMbU ke svarasa meM mardana kara mUSA meM baMda kara pazcosa puTa deve / pratyeka puTa meM nIMbU ke rasa kI bhAvanA deve isa prakAra saba kA bhasma bana jAne para sabako cUrgA kara eka mAzA pratidina makkhana aura misarI ke sAtha khAve tathA auSadha ke khAne ke bAda hI nIce likhA kADhA piiye| bidArIkaMda, tulasI, kelA kaMda, camelo ko pattI, bela kI chAla, zatAvara, nAgaramothA, choTI kaTahalI, aDUsA, A~valA, gurabela, kuza kI jar3a, pASANabheda, sAkSI, gannA, pIpala, gokharU, kakar3I ke bIja, mulahaTI, choTI ilAyacI, sugandhavAlA, sapheda candana, ina saba kIsa cIjoM ko kUTa kara kAr3hA banA kara piiye| yaha Upara kI davA kA anupAna hai| isake sevana karane se mUtrakRccha, patharI, prameha, pAta-pitta, kapha ke roga tathA kSaya vagairaha saMpUrNa rogoM kA nAza hotA hai| yaha mUtrakRcchrAMtaka rasa uttama hai| . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 7-vibandhe virecakatailamkI rasagaMdhakanaipAladaMtibIjAni TaMkaNaM / eraMDaM tuMbibIjAni rAjavRkSAbhayAnivRt // 1 // palAzabIjamekaikaM vRddhibhAgottareNa c| snuhokSIreNa saMyuktaM mardayecidinAntaram // 2 // nArikelaphale kSiptvA mahAgADhAtape sthitam / tattailaM jAyate zIghra lepo'yaM nAbhimabhyataH // 3 // aNumAtravilepena saptavAraM virecayet / / tadgandhAghrANamAtreNa paMcavAraM virecayet // 4 // guMjAvatpAdalepena dazavAraM virecyet|| vairecakaprayogo'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, zuddha jamAlagoTA, zuddha suhAgA, zuddha aMDIbIja, zuddha kar3a tomara ke boja, amalatAza, bar3I hare kA chilakA, nizotha chivale (palAza) ke bIja, ye cIjeM eka-eka bhAga krama se bar3hatI lekara sabako ekatra kara thUhara ke dUdha se 3 dina taka barAbara mardana kara nAriyala ke phala meM bhara kara khUba teja ghAma meM rakha de| saba davAiyA~ ghulakara telarUpa ho jAya~, taba jAno yaha virecaka taila taiyAra ho gyaa| yaha tela thor3A-sA nAbhi para lagAne se 7 bAra dasta hotA hai tathA 1 rattI pA~va ke tala bhAga meM lepa karane se dama bAra dasta hotA hai| aura isa telako sUMghane se 5 bAra dasta hotA hai| virecana kA yaha prayoga pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 8-pramehe rAjamRgAMkarasaH suvarNa rajataM kati bapuSaM caiva shiiskN|. bhasmIkRtya ca tatsarva kramavRddhayA kramAMzakaM // 1 // vyomasatvabhavaM bhasma sarvaistulyaM prakalpayet / kajalI sUtarAjasya sarve retaiH samAMzakam // 2 // pradAya lauhabhasmAni pUrvabhasmani nikSipet / kASThenAloDya tatsarva dinamekaM samAcaret // 3 // tato virya tatsarva saptadhA pribhaavyet| ' AkuladhIjasaMjAtakyAthenaivaM hi yanataH // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya - sAra ddhvAntaM ballabhUSAyAM sarva saMsvedayecchanaiH / iti siddho rasendro'yaM cUrNitaH paTagAlitaH ||5|| kAMtapatrasthitaiH rAtrau jalaistriphalasaMyutaiH / tadvaladvayaM sUto dAtavyo meharogiNAM // 6 // nAmnA rAjamRgAMkeA'yaM mehavyUhavinAzanaH / nirdiSTo'yaM raso rAjamRgAMko nAma kIrtitaH // 7 // dIpanaH pAcaneo vRho grahaNIpANDunAzanaH / mano rucikaraH sarvarogaghno yogasaMyutaH // // TIkA - sone kA bhasma 1 bhAga, cAMdI kA bhasma 2 bhAga, kAMta lauha bhasma 3 bhAga, baMga (rAMgA kA bhasma 4 bhAga, sIse kA bhasma 5 bhAga, ye pA~coM krama se eka 2 bhAga bar3hatI lekara katrita kare tathA pAgaMdhaka kI kajalI 42 bhAga le ekatrita kare evaM lauha bhasma 84 bhAga lekara sabako kATha kI mUsalI se 1 dina bhara taka ghoNtte| bAda sabakeA akarakarA ke kAr3he kI sAta bhAvanA deve tathA ballabhUSA meM baMda kara svedana vidhi se svedana kare phira vaha cUrNa kapar3e se chAnakara 2 balla arthAt 6 rattI auSadhi rAta meM kAMta lauha ke patroM meM triphalA rakhakara usa maiM jala DAlakara usake kAr3ha se sevana kre| yaha auSadhi prameha rogavAloM keA deve| yaha rAjamRgAMka rasa sampUrNa pramehoM kA nAza karanevAlA tathA dIpana aura pAcana hai / grahaNI, pAMDu, prAmadoSAMkA nAza karanevAlA, ruci kA bar3hAnevAlA aura saMpUrNa rogoM kA vinAzaka hai| 6 - zUlaroge jvAlAmukho rasaH rasagaMdhakagodaMtI kunadI tIvratAmrake / vajrAbhrakastu sarveSAM zlakSNAM kajalIM caret // 1 // SaTkAlaM ca caturjAtaM vatsanAbhastu kaTphalaM / vaMdhyA aarat kandadhanyAkaM kaTurohiNI ||2|| viSatindukavIjAni sAmudra maricAni ca / eteSAM samabhAgAnAM paTagAlitacUrNitam // 3 // kajalIM tatsamAM dattvA vimRzya parimardya ca / zimUlasya nirguDyAH jayaMtyAzcitrakasya ca // 4 // dravaizcaivamekaM divasaM (?) mardayeccAtiyatataH / pazcAddhigujalaM dattvA kuryAccaNamitA vadI // 5 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya - sAra bhayaM jvAlAmukhA nAma pUjyapAdena bhASitaH / uSNodakAnupAnena sevitA ca vaTI nRNAM // 6 // zUlaM ca gulmarogaM ca duHsAdhyaM zleSmagulmakaM / jvarAn kaphakRtAn haMti kapharogAnvizeSataH // 7 // galAmayAn svarabhraMzaM pAMDu zophaM kaphaM tathA / grahaNIM cAtimaMdAgni cAmakASThaM vizeSataH // // dustara' cAmavAtaM ca jIrNavAtagadaM tathA / sarvavyAdhiharaH zIghraM nAmnA jvAlAmukho rasaH // 6 // TIkA - zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, godaMtI haratAla, tAmra bhasma tathA zuddha menasila, vajrabhraka kA bhasma, saba samAna lekara saba kI kajjalI kare, phira 3 tolA caturjAta (dAlacInI, ilAyacI, teja patra, nAgakezara leve evaM zuddha viSa nAga, kAyaphala, bAMjha kakor3A, vidArIkaMda, dhaniyA~, kuTakI, zuddha kucalA, samudra namaka, kAlI miraca, ina sabakA eka eka tolA lekara kUTa kapar3achAna kara ina saba ke cUrNa barAbara Upara kI kajalI lekara mardana kara mIThe sojanA kI jar3a aura nirguDI jayaMtI ( aranI) citraka ina sabake svarasa meM yA kAr3he meM laga alaga eka eka dina bhAvanA dekara sukhAve / pazcAt hIMga kA pAnI dekara canA barAbara golI bAMdhe taba yaha jvAlA mukha nAmaka rasa taiyAra ho jAtA hai| yaha pUjyapAda svAmI kA batAyA huA rasa hai / isako garma pAnI se sevana karane se zUla roga tathA duHsAdhya kaphajanya gulma roga, kaphajanya jvara, gale ke roga, svarabhaMga, pAMDu roga, zotha roga, kaphajanya koI bhI roga, grahaNI, atyanta maMdAgni, vizeSa kara Ama kASTha ko tathA kaThina AmabAta, jIrNa bAta Adi sampUrNa rogoM ko anupAnayoga se yaha nAza karatA hai 1 10 - sannipAte - sannipAtAntako ramaH rasaM viSaM raviM kRSNAM gaMdhakaM coSaNaM kramAt / dvicatuH paMcatridazava susaMkhyakaM (1) cASTakaM // 1 // arkapatrarasenaiva yAmamAtra tu mardayet / guMjApramANavATikAM chAyAzuSkAM tu kArayet // 2 // kadravasaMyuktA sannipAta kulAMtikA / sarvadoSavinAzanI pUjyapAdena bhASitA // 3 // TIkA - zuddha pArA 2 bhAga, zuddha viSanAga cAra bhAga, tAmra bhasma pA~ca bhAga, pIpala 13 bhAga, zuddha gaMdhaka 8 bhAga, kolI mirca 8 bhAga ina sabako lekara akAnA ke pate ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra svarasa meM eka prahara taka mardana karake eka eka ratto pramANa golI bAMdha leve aura chAyA meM sukhaave| isa golI ko adarakha ke rasa ke sAtha dene se sannipAta zAnta hotA hai tathA yaha saba doSoM kA nAza karanevAlA hai, aisA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 11-jalodarAdau paMcAgni-guTikA paMcAgniH paMcalavaNaM dvitAraM rAmaThaM bcaa| kaTunayAjamodA ca sarSapaM jIrakadvayaM // 1 // lazunaM nivRtApranthiM samabhAgAni kArayet / sudhAkSIreNa saMpiNya sUraNasyodare kSipet // 2 // ghRtAliptaM ca kartavyaM paced gomyvhninaa| svAMgazItalamAdAya sarva piSTvA sudhArasaiH // 3 // kolabojArdhamAtreNa baTakAn kArayedbhiSak / lehayedadhisAreNa jalakUma ca kumbhaje // 4 // pathyaM dadhyodanaM taka hitA sarvodarApahA / pUjyapAdaprayukteyaM sarvodarakulAntanI // 5 // TIkA-pA~ca bhAga citraka, pAMco namaka (samudra namaka, kAlA namaka, saMdhA namaka, viDa namaka, sAMbhara namaka) sajIkSAra, javAkhAra, hoMga dUdhiyA, vaca, soMTha, mIrca, pIpala ajamodA, sapheda saraso, donoM jIrA, lahasuna, nizotha, pIparAmUla ye saba eka eka bhAga lekara sabako kUTa kapar3achAna kara thUhara ke dUdha se pIsa kara sUraNa kA kucha dala nikAla kara usake bhItara saba davAiyoM ko bhara de aura usakA ghI se lipta kara Upara se kapar3amaTTI kara sukhAve, isake uparAMta jaMgalI kaMDoM kI agni meM pakAve, jaba svAMga zItala ho jAya taba sabako phira se thUhara ke dUdha se pIsa kara bera kI guThalI ke Adhe parimANa ke barAbara golI bAMdhe aura usa golI ko dahI ke tor3a se eka eka yA do do golI khAve / isake khAne se jalodara, kUrmodara zAMta hote haiN| isake Upara dahI bhAta pathya hai| yaha pUjyapAda svAmI kI kahI huI saba prakAra ke udara rogoM ko nAza karanevAlI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 12- upadaMzAdau kaMdarpo rasaH surasaM dazabhogaM ca gaMdhakasya tathaiva ca / navasArArdhabhAgaM tu sarvamevaM pramardayet // 1 // haMsapAdI jayaMtI ca svarasaiH kRSNadhUrtakaiH / kocakUpyAM vinikSipya cAvarudhya prayatnataH // 2 // jvAlayedagniM yatnena dinatrayavinirmitam / svAMgazItalamuddhatya grAhya yatnena bhasmakaM // 3 // devakusumaM ca karparaM dApayet samabhAgakam / / guMjAdvayaM trayaM caiva madhunA lehyennrH||4|| upadaMzaharaprayogo'yaM dhaatuvrdhnttprH| kaMdarpasamatanuM kRtvA pUjyapAdenabhASitaH // 5 // TIkA-zuddha pArA 10 bhAga, zuddha gaMdhaka 10 bhAga aura nausAdara 5 bhAga, sabako ekatrita kara kajalI banAve tathA haMsarAja, ganayArI, (aranI) kAlA dhatUrA isake svarasa meM mardana karake sukhAve tatpazcAt kA~ca kI zIzI meM bharakara bAlukoyaMtra meM tIna dina taka pakAve jaba ThIka pAka ho jAya taba ThaMDA hone para yatnapUrvaka nikAla le tathA usameM lavaMga aura kapUra samAna bhAga milAkara 2 rattI athavA tIna rattI madhu ke sAtha de, to yaha aneka kaThina se kaThina upadaMza ko nAzakara manuSya ke zarIra ko kAmadeva ke sadRza banAkara dhAtu ko bar3hAne meM samartha hotA hai yaha pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 13-viSamajvare caturthajvaraharavaTikA TaMkaNaM daradaM taM kaNAvolaM tu tutthakaM / kAMtaM gaMdhaM zilAtAlaM navasAraM tathA viSaM // 1 // kAravallIrasairmarca vaTI guNjaaprmaannikaa| guDena saha mizraM tu cAturthikaharIparam // 2 // TIkA-zuddha caukiyA suhAgA, zuddha siMgarapha, zuddha pArA, pIpala, zuddha bola, zuddha tUtiyA, kAntisAra, zuddha AMvalAsAra gaMdhaka, zuddha menazila, zuddha takiyA haratAla, zuddha nausAdara, zuddha siMgiyA, ina sabako ghoMTa, kara kUTa, pIsa aura kapar3achana kara, karele ke svarasa meM 1 rattI pramANa golI banAvai tathA purAne gur3a ke sAtha cauthiyA jvara mAne ke pahale, eka eka golI khAne se lAbha hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 14-agnimAMdye agnikumArarasaH rasagaMdhakayoH kRtvA kajalI tulyabhAgayoH / pAdAMzamamRtaM dattvA zuktibhasmasamAMzakam // 1 // haMsapAdIrasaiH samyaG mardayitvA dinatrayam / sthUlagolAMstataH kRtvA parizoSya kharAtape // 2 // nirudhya bAlukAyaMtra kramavRddhena vanhinA / pacedekamahorAtra tataH zItaM vicUrNayet // 3 // pAdAMzamamRtaM dattvA mardayedAkadravaiH / niyujyasthAlikAmadhye tato'nyasthAlikAdare // 4 // palArdhamamRtaM datvA rasasthAlI ca tanmukhe / nyubjAM dattvA dRDhaM ruddhvA culyAmAropya yatnataH // 5 // yAmaM prajvAlayedagniM vicUrNya tadanaMtaram / karaMDake vinikSipya sthApayeti yatnataH // 6 // rasohyagnikumArAkhyo pUjyapAdena bhASitaH / hanyAdeSo'gnimAMdya jvaragamakhilaM vAtajAtAM kSayAti // zophADhyaM pAMDurogaM kaphajanitagadAna :plIhagulmau gadAti / sarvAGgINaM ca zUlaM jaTharabhavarujaM khaMjatAM paGgalatvam / sarvAzcAsAbhyarogAn jina iva duritaM raktagulmaM vadhUnAm // 7 // TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka ye donoM barAbara barAbara lekara unakI kajalI banAve tathA pAre se cauthAI bhAga zuddha viSa leve aura viSa ke barAbara zuktikA bhasma lekara sabako tIna dina taka haMsarAja ke rasa se ghoMTe, tatpazcAt usakA golA banA kara teja ghAma meM sukhAve, sUkha jAne para bAlukAyantra meM rakha kara krama se mRdu, madhyama aura tIva agni se eka dina-rAta pakAve phira ThaMDhA honepara sabakA cUrNa kara usase cauthAI zuddha viSanAga milAkara adarakha ke rasa ke sAtha ghoMTe tathA usako eka korI haMDI ke aMdara rakha deve yA lepa kara deve| bAda dUsarI haMDI meM2 tolA viSanAga ke cUrNa ko pAnI se gIlA kara saba meM chir3aka deve| pahalI haMDI para dUsarI haMDI kA ulTI kara (mukha se mukha milAkara) rakha de| donoM ke mukha ko kapar3amiTTI se baMda kara aura sukhAkara cUlhe para rakha eka prahara taka bhauca deve aura {dA hone para cUrNa karake zIzI meM rakha leve, basa aise ho agnikumAra rasa taiyAra ho jAtA hai| yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA rasa hai| yaha agni kI mandatA, sarva prakAra ke jvara, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra bAtaroga, kSaya, zotharoga, pAMDuroga, kaphajanya roga, plIhA, gulmaroga, sAMga. kA zula, udarazUla, khaMjapanA, laMgar3Apana, striyoM ke rakta gulma tathA aura bhI asAdhya rogoM ko yaha rasa nAza karatA hai jaise jina bhagavAna pApoM ko nAza karate haiM / 15-udara-roge rAjacaMDezvararasaH rasaM gaMdhaM viSaM tAmra saptAhaM mardayet dRddhN| nirguDyA kaniryAsaiH pRthak siddho bhavedrasaH // 1 // rAjacaNDezvaro nAma guMjaikaM caaii-vaarinnaa| udararoganivRtyartha pUjyapAdena bhASitaH // 2 // TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, zuddha viSa, tAmrabhasma ina cAroM ko sAta dina taka nirgunDI ke svarasa meM tathA adarakha ke svarasa meM alaga alaga ghoMTakara eka eka ratI kI golI banAve aura usa eka eka golI ko subaha, zAma adarakha ke svarasa ke sAtha sevana kare to sarva prakAra ke udara roga zAMta ho jAte haiM aisA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 16--varAdau jvarAMkuzarasaH sUtabhasma daradaM samaM mRtaM zaMkhanAbhivarazuddhagaMdhakaM / nAgarakvathitamarditaM ca tadvalamAtramiva nUtanajvare // 1 // ArdrakadravavimizritaM dadeva tryUSaNasya triphlaarjHsmaiH| pUjyapAdakathito mahAguNaH sarvadoSaprazamaH jvarAMkuzaH // -. TIkA-pAre kA bhasma, zuddha siMgarapha, tAmrabhasma, zuddha zaMkhanAbhi, zuddha gaMdhaka ina sabako barAbara lekara soMTha ke kAr3he se mardana karake golI banAve aura isako eka balla athavA rogAnusAra mAtrA kalpanA karake navIna jvara meM adarakha ke rasa ke sAtha tathA soMTha, kAlImirca, pIpala ke kAr3he ke sAtha aura triphalA ke kAr3he athavA cUrNa ke sAtha deve, to sarva prakAra kA jvara zAMta hove| 17-sannipAtAdau mUtAdibhairavarasaH sUtaM ca gaMdhakaM ceti grAhyacaiva samAMzakam / samAMzavyoSasaMmizraM mardayennimba-cAriNA // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra dinenaikena satataM sUryatApena zoSitaM / caturthAzaviSaM grAhya rasasiddhirbhaSiSyati // 2 // bhakSayedguJjamAtreNa cAkasya rasena tu| sarvANi saMnipAtAni tridoSadvandvajaM haret // 3 // sarvazaityaM ca mUkatvaM pralApaM tandrikaM haret / bhUtAdibhairavo nAma pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA-zuddha pArA tathA zuddha gaMdhaka donoM samAna bhAga lekara kajalI banAve phira donoM ke barAbara soMTha, mirca, pIpala lekara milAve aura nIma kI pattI ke svarasa meM dina bhara ghoMTatA rahe aura dhUpa meM sukhAve tatpazcAt usa sampUrNa auSadhi se cauthAI zuddha viSa lekara milAve aura khUba ghoMTe basa rasa taiyAra hogyaa| isako 1 rattI pramANa adarakha ke rasa ke sAtha sevana karane se sarva prakAra ke sannipAta, tridoSaja jvara, Indvaja jvaroM ko nAza karatA hai tathA sarva prakAra ke zIta roga, mUkatA, pralApa, taMdrA ityAdi rogoM kA bhI nAza karatA hai| yaha bhUtAdibhairava nAma kA rasa pUjyapAda svAmI kA banAthA huA bahuta uttama hai| 18-sarvajvare candrodayarasaH rasagaMdhaM tathA vagaM cAbhrakaM smbhaagtH| melayitvA tu paMgena samaM sUtaM vimardayet // 1 // tatrakIkRtya dhaMgAnaM jaMbIrAmlena mardayet / sAmAnyapuTamAdadyAt saptadhA bhAvito rasaH // 2 // kumAryA citrakeNApi bhAvayitvA tu sptdhaa| guDena jIrakeNApi jvarAjINe prayojayet // 3 // ityevaM rogatApajacandrodayarasaH smRtH| sarvadoSavinirmuktaH pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, vaMga bhasma aura abhrakarasa ye cAroM barAbara leve, yahAM para pahale baMga ko galAve jaba baMga gala jAya taba usameM pArA DAlakara milAve pazcAt dUsarI auSadhi milAve aura jaMbIrI nIbU ke rasa se mardana kare aura puTa deve, isa prakAra sAta bAra bhAvanA dekara puTa lagAve, kumArI ke svarasa se tathA citraka ke svarasa se sAta sAta bhAvanA dekara puTa lagAve isa prakAra jaba ikkIsa puTa ho jAya taba taiyAra huA smjhe| yaha purAnA guDa tathA sapheda jIrA ke sAtha sevana karane se saba prakAra kA jvara evaM ajIrNa roga ko nAza karanevAlA hai| yaha saba doSoM se rahita candrodaya rasa pUjyapAda svAmI ko kahA humA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya - sAra 16 - navajvare navajvarahara TikA vacAmRtA rasaM gaMdhaM maricaM tAmra bhasmakaM / TaMkaNaM ca samaM kRtvA akolarasamarditAM // 1 // dvidinaM guMjamAtrAM tu vaTikAM kArayedbhiSak / Ardrasya rasairdeyA navajvaraharI va sA // 2 // pathyaM dadhyodanaM kuryAt pUjyapAdena bhASitA 1 TIkA - dUdhiyA baca, giloya, zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, kAlI mIrca, tAmra bhasma, suhAge kA bhasma ina sabake / ekatrita kara aMkola ke svarasa meM do dina taka mardana karake eka eka ratI kI goliyAM bAMdha leve tathA adarakha ke rasa ke sAtha sevana kare to navIna jvara zAMta ho jAtA hai| isake Upara dahI-bhAta kA pathya sevana kare / yaha pUjyapAda svAmI kI kahI huI navajvarahara vaTikA uttama hai / 20 --- navajvare karuNAkararasaH rasagaMdhakaM bhAgaikaM tathA lauhaTaMkaNaM / manaHzilA mayaskAMtaM nAgaM gaganameva ca // 1 // savaMgazulvasaMyuktaM kRtvA kajjalikAM budhaiH / lauhapAtre pacet samyak yAvaddAruNavarNatA ||2|| karuNAkararaso nAma navajvaranivAraNaH / nimittadeSadoSebhyaJcAnupAnaM prayojayet // 3 // pUjyapAdakRto yogaH narANAM hitakArakaH / sarvaroga samUho kathito vijJasaMmmataH // 4 // TIkA - zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, lauhabhasma, kaccA suhAgA, zuddha mainazIla, kAnta, lauhabhasma, zIsAbhasma, abhraka bhasma, baMgabhasma aura tAmra bhasma ye saba barAbara barAbara lekara kajjalI banAve aura lohe kI kar3AhI meM DAlakara pakAve, jaba pakate pakate lAla varNa ho jAya taba taiyAra smjhe| yaha karuNAkara nAma kA rasa navIna jvara ko nAza karanevAlA hai| isako jvara tathA vAta, pitta, kapha doSoM ke anusAra anupAna bheda se sevana karanA cAhiye / yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA yoga manuSyoM kA hita karanevAlA, saMpUrNa rogoM ko nAza karanevAlA vidvAnoM dvArA mAnya kahA gayA hai 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 21-AmAdau meghanAdarasaH hiMgulaM TaMkaNaM vyoSa saidhavaM trivRtAni c| dantI hiMguviDaMgaM ca dIpyayugmaM samAMzakam // 1 // taccUrNasamabhAgaM ca jaipaalphlmishritH| mardayetkhalvamadhye tu jNbiirrsbhaavitH||2|| baTikAM guMjamAtraSu uSNAMbunA pivennrH| Ama virecanaM kuryAt meghnaadstridossjit||3|| paMcagulmaM kSayaM pAMDukAmalAjIrNadurbalaM / mUtraroga harecchavAsaM kAsaplIhamahodarAn // 4 // Akarasena nAzayati amlaplIhajalodarAn / zUlahRdrogadurnAmakRmikuSThahalImakaM // 5 // maMDalaM gajacarmANi yogena timirApahaH / mAMsodare ca maMdAgnau madhunA khalvarocake // 6 // meghanAdarasaH proktaH tridoSamalanAzanaH / anupAnavizeSeNa rogAn muMcati kArmakAn // 7 // pUjyapAdakRto yogo narANAM hitkaarkH| TIkA-zuddha siMgarapha, zuddha suhAgA, soMTha, kAlI mirca, pIpala, seMdhA namaka, nizotha, dantI, hIMga, vAyaviDaMga, ajamoda, ajavAyana ye saba barAbara barAbara leve tathA ina sabake barAbara zuddha jamAlagoTA milAve aura khala meM jaMvIrI nIMbU ke rasa meM bhAvanA dekara eka eka rattI kI golI banAkara prAtaHkAla eka eka golI garma jala ke sAtha sevana kare to isase AmadoSa kA virecana hotA hai, tathA yaha meghanAda rasa tInoM doSoM ko jItanevAlA pAMcoM prakAra ke gulmaroga, kSaya, pAMDu, kAmalA, ajIrNa, durbalatA, mUtraroga, zvAsa, khA~sI, tillI, mahAna udara roga, adarakha ke rasa ke sAtha sevana karane se amlaroga plIhA, jalodara, zUla, hRdayaroga, bavAsIra, kRmiroga, kuSTharoga, halImaka, maMDala (cakate par3anA) gajacarma (gajakarNa roga) vizeSa anupAna se timira roga ko bhI, mAMsodara, maMdAgni athavA madhu ke sAtha sevana karane se sarva prakAra ke arocaka ko aura tridoSa kA nAza karanevAlA hai yaha meghanAda rasa anupAna-vizeSa se aneka prakAra ke rogoM ko nAza karatA hai| yaha pUjyapAda svAmI kA banAyA huA yoga manuSyoM kA hita karanevAlA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 vaidya - sAra 22 - jIrNajvarAdau ghoDAcolIrasaH pAradaM TaMkaNaM gaMdhaM viSaM vyoSaM phalatrayam / tAlakaM ca samopetaM jaipAlaM samabhAgakam // 1 // kiMzukasya rase dattvA yAmamAtraM tu peSayet / guMjApramANavATikAM chAyAzuSkAM tu kArayet // 2 // maricaiH kSodhitaiH svarasaizvAdrakasya ca pAyayet / jIrNajvaraM zUlamehaM kaThinaM tu mahodaraM // 3 // plIhAM ca kRmideoSaM ca haret kuMbhAhvayaM gadaM / ghor3AcUliritikhyAto pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA - zuddha pArA, zuddha suhAgA, zuddha gaMdhaka, zuddha viSa, soMTha, miraca, pIpala, triphalA, zuddha tarvAkayA haratAla kA bhasma aura zuddha jamAlagoTA ye saba cIjeM barAbara barAbara lekara palAsa ke phUla ke svarasa meM eka prahara taka ghoMTa kara eka paka rattI kI golI bAMdhakara chAyA meM sukhAve / isa golI kA eka ratI pIsI huI kAlI mirca tathA adarakha ke rasa ke sAtha pilAve / yaha jIrNajvara, zUla, prameha, kaThina udara roga, plIhA, kRmi aura kuMbhakAmalA har nAza karatA hai| yaha ghor3AgholI rasa pUjyapAda svAmI kA batalAyA huA yoga bahuta utta I 23 vibaMdhe icchAbhediramaH sUtaM gaMdhaM ca maricaM TaMkaNaM nAgarAbhaye / jaipAlabIjasaMyukto krameNa vardhanaM karet // 1 // sarvatulyairguDairmarya icchAbhedirasaH smRtaH / caturguJjAvaTI yogyA tataH toyaM pibenmuhuH // 2 // vibaMdhajvaragulmaM ca zophazulodarabhramam / pAMDukuSTAgnimAndhaM ca zleSmapittAnilaM haret // 3 // soMTha, bar3I harra kA TIkA - zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, kAlI mirca, suhAge kA phUla, bakalA, zuddha jamAla (goTA, ye krama se eka eka bhAga bar3hA kara leve arthAt pArA 1 bhAga gaMdhaka 2 bhAga, mirca 3 bhAga, suhAgA 4 bhAga, soMTha 5 bhAga, harre 6 bhAga, jamAlagoTA 7 bhAga leve aura ina sabako pIse tathA sabake barAbara purAnA gur3a milA kara cAra cAra ratI kI golI banAve, subaha zAma eka eka golI sevana kare aura Upara se 2 tolA pAnI pIye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra tathA pyAsa lagane para kaI bAra pAnI pIve isase recana hotA hai| yaha davA jvara, gulma, sUjana, zUla, udara roga, bhrama roga, pAMDu, kuSTa, agnimAMdya-kapha, pitta aura bAta ina saba rogoM kA nAza karanevAlA hai| 24-vibaMdhe virecakatiktakozAtakIyogaH tiktakozAtakIvIrja tintaDIbIjasaMyutam / pAtAlayaMtramArgeNa tailaM tattiktatuMbake // 1 // sArdhe saSIje mAsArdha kSipet siddha bhvetttH| tena pAdapralepena nAbhilepena vA bhavet // 2 // AmaM virecayatyAzu vAntau tu hRdayaM punaH / lepayet kSAlayennimbavAriNA staMbhanaM bhavet // 3 // TIkA-kar3avI turaI ke bIja, tintaDIka ke bIja, ina donoM ko barAbara barAbara lekara pAtAla yaMtra ke dvArA unakA tela nikAle aura usa taila ko kar3avI tumariyAbIjasahita AdhI kATa kara usameM bhara kara 15 dina taka rakhe to yaha tailasiddhi ho evaM phira usako nikAla kara kAma meM laave| usa taila ko pairoM meM lagAne se tathA nAbhI para lepa karane se Ama doSa kA virecana hotA hai, yadi bamana ho jAya to hRdaya para lepa kare aura nIma kI pattI ke ThaMDhe pAnI se prakSAlana kare to bamana zAnta ho jAtA hai| 25-vibaMdhe prathama icchAbhedirasaH jaipAlarasagaMdhAMzca snuhItIreNa mardayet / vizvAharItakI zRGgaberadrAveNa saMyutaH // 1 // mASamAnaM dadezcaiva icchAbhedi virecanam / yatheSTaM recanaM bhUyAt pUjyapAdena bhASitaH // 2 // TIkA-zuddha jamAlagoTA, zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, ina tInoM ko lekara thUhara ke dUdha se ghoMTe aura usameM soMTha, bar3I harra kA bakalA adarakha ke rasa ke sAtha mardana karake rakha leve usako eka mAse kI mAtrA se deve to yatheSTa icchAnukUla virecana hove| ... . .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vaidya-sAra 26 - dvitIya icchAbhedirasaH vyoSaM gaMdhaM sutakaM TaMkaNaM ca teSAM tulyaM tintaDIbIjametat / khalve yAmaM mardayennAgavallIparNenaivaMvallamAtrapravRttiH // icchAbhediM dApayecAtha sevyaM tAMbUlAMte toyapAnaM yathecchaM / yAvatkuryAd recanaM tAvadeva zUleSadAvartapAMDUdareSu // 1 // TIkA - soMTha, mirca, pIpala, zuddha pArA, suhAgA ina sabako barAbara barAbara aura sabake barAbara tintar3Ika ke bIja le I kharala meM eka prahara taka pAna ke svarasa meM ghoMTa kara tIna tIna rattI ke pramANa se deve tathA Upara se eka pAna kA vIr3A khAve pInA hoya pIve isase uttama virecana ho jAtA hai tathA sarva prakAra udara roga zAnta ho jAte hai / / ke moTa- jitane bAra dasta lenA hoya utane bAra pAna kA bIr3A khAkara pAnI pIve / pazcAt jitanA pAnI zUla udAvarta, pAMDu 27 - zvAsakAsAdau gajasiMharasaH rasalohaM zulvabhasma vatsanAbhaM ca gaMdhakaM / tAlIsaM citramUlaM ca palA mustA ca granthikaM // 1 // trikaTu triphalAyukta' jaipAlaM tu viDaMgakam / sarvasAmyaM vicUNyaiva zRgaveradravairyutam // 2 // caNapramANavATikAM bhakSayedguDamizritAm / zvAsakAsakSayaM gulmapramehaM tRDjarAgadam // 3 // vAtamUlAdirogANi haMti satyaM na saMzayaH / grahaNIM pAMDu zulaM ca gudakIlaM gUDhagarbhakam // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat gajasiMharaso nAma pUjyapAdena bhASitaH / TIkA- zuddha pArA, loha bhasma, tAmrabhasma, zuddha viSa, zuddha gaMdhaka, tAlIsa patra, citraka, choTI ilAyacI, nAgaramothA, pIparAmUla, soMTha, mirca, pIpala, harra, baherA, AMvalA, zuddha jamAlagoTA, vAyaviDaMga ye saba auSadhiyAM barAbara 2 lekara adarakha ke rasa ke sAtha ghoMTa kara canA ke barAbara golI banAbe tathA purAne gur3a ke sAtha eka eka golI prAtaHkAla aura sAyaMkAla sevana kare to zvAMsa, khA~sI, kSaya, gulma, prameha, tRSA, grahaNI, zUla, pAMDu, gudakIla (bavAsIra kA bheda) mUr3ha garbha tathA aneka prakAra ke bAtaroga nAza ho jAte haiM isameM koI saMzaya nahIM hai, aisA pUjyapAda svAmI ne kahA hai / www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 28 - zvAsakAsAdau sutakA diyogaH sUtakaM gaMdhakaM bhAGga cAmRtaM cittrapattrakaM / viDaMgareNukA mustA cailAkezara thikA // 1 // phalattrayaM kaTuttrayaM zulvabhasma tathaiva ca / patAni samabhAgAni guDaM dviguNamucyate // 2 // sarveSAM guTikAM kRtvA mAtrAM caraNakamAtrikAM / ekaikAM bhakSayennityaM teSAM caiva vicakSaNaH // 3 // zvAsakAsakSaye gulme pramehe viSamajvare / tRSNAyAM grahaNIdoSe zUle pAMDrAmaye tathA ||4|| mUDhagarbhe bAtaroge kRcchraroge ca dAruNe / kRmirogeSu mandAgnau mAMsodararujAsu ca // 5 // kaMThagrahe hRdgrahe hikkAmUrdharujAsu ca / apasmAre tathonmAde raktavRddhau ca dAruNe // 6 // sarvAgeSu ca kuSTheSu sarvasminnazmarIgade / lUtAyAM sannipAte ca duSTasarpe ca vRzcike // 7 // hastapAdAdirogeSu sarvaSu gulikA matA / sUtakAdirayaM yogaH pUjyapAdena bhASitaH ||8|| TIkA - zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, bhAraMgI, zuddha viSa, citraka, tejapattra, vAyaviDaMga, reNukAbIja, nAgaramothA, choTI ilAyacI, nAgakezara, pIparAmUla, triphalA, soMTha, mirca, pIpala, tAmrabhasma, ina sabako samAna bhAga lekara kUTa kapar3achana karake saba cUrNa se dUnA gur3a lekara eka canA ke barAbara golI banAve aura eka eka golI pratidina prAtaH kAla sevana kare, to isase zvAsa, khAMsI, kSaya, gulma, prameha, viSamajvara, tRSNA, grahaNI, doSa, bhUla, pAMDu roga, mUDha garbha, bAtaroga, kaThina mUtrakRcchra, kRmiroga, maMdAgni, nAsikA roga, kaMTharoga, hadroga, hicakI ziroroga, apasmAra, unmAda, raktavRddhi, sarvAGga meM honevAlA kuSTha roga, patharI roga, makar3I ke viSa meM, sannipAta meM, sarpa ke kATane para, bicchU ke kATane para, hAtha-paira ke kisI bhI roga meM yaha sUtakAdi yoga bahuta uttama hai aisA pUjyapAda svAmI ne kahA hai / 26 - kSayakAsAdau agnirasaH sUtaM dviguNagaMdhena madayet kajjalIM yathA / tayoH samaM tIkSNacUrNa kumArIvAriNAdbhutam // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 21 www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. vaidya sAra sarvasya golakaM kRtvA tAmrapAtre vinikSipet / AcchAdyairaNDapatreNa yAmArddhe coSNatAM nayet // 2 // dhAnyarAzau vinikSipya dvidinaM cUrNayettataH / trikaTutriphalA cailAjAtIphalalavaMgakam // 3 // cUrNamaiSAM samaM pUrvarasasyaitanmadhUyutam / dviniSkaM bhakSayennityaM svayamagnirasohyayaM // 4 // kSayakA sattayazvAsa hikkArogasya nAzakaH / jvarAditaruNe proktAn cAnupAnAn prayojayet // 5 // sarvakAseSu matimAn kAsokairanupAnakaiH / kSayAdinAzako yogaH pUjyapAdena bhASitaH // 6 // dhAnya kI rAzi meM do dina TokA - zuddha pArA tathA dUnA gaMdhaka lekara kajjalI banAve aura donoM ke barAbara tIkSNa lauhabhasma lekara ghIkuAri ke svarasa meM golI banAkara tAmbe ke pAtra meM rakha kara baMda karake Der3ha ghaMTe taka A~ca dekara garma kare aura phira usI saMpuTa ko taka rakha deve, pazcAt nikAla kara sabakeA pIsakara cUrNa banAle triphalA, choTI ilAyacI, jAyaphala, lavaMga inakA cUrNa pahale ke ghoMTa kara taiyAra karale / yaha svayaM agnirasa taiyAra ho gayA smjho| sAtha sevana karanA cAhiye tathA jvara ityAdi meM jo anupAna kaha zvAsa meM jo anupAna kaha cuke haiM unhIM anupAnoM se inakA bhI denA caahiye| yaha kSaya yAdi ko nAza karanevAlA pUjyapAda svAmI kA kahA huA uttama yoga hai / tathA soMTha miraca, pIpala, rasa ke barAbara le evaM isa cUrNa ko madhu ke cuke haiM, khA~sI aura 30 vAjIkaraNe rativilAsarasaH harajabhujagakAMtAzcAbhrakaM ca tribhAgaM kanakavijayayaSTI zAlmalI nAgavallI / sitamadhughRtayuktaM sevitaM ballayugmam / madayati bahukAMtaM puSpadhanvA balAyuH ||1|| TIkA - zuddha pArA, zuddha zIsA, kAMtalauha bhasma ye tInoM barAbara barAbara leve tathA abhraka bhasma, tIsarA bhAga le aura sabako ghoMTa kara taiyAra kara leve, phira zuddha dhatUrA ke bIja, bijayA kI patI, mulahaThI, semala kA mUsalA evaM pAna inake sAtha mizrI tathA zahada ke sAtha sAtha ratI pramANa sevana karane se bahuta strI vAle puruSa ko kAmadeva tathA bala aura Ayu madata kara dete haiM arthAt vaha kSINa-zakti nahIM hotA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 31 vAjIkaraNAdau lIlAvilAsarasaH ahiphenaM vArdhizokaM ca trisugaMdhaM ca tatsamam / dhUrtabIjasamAyuktaM vijayAvIjatatsamam // 1 // tadrasaiH bhAvanAM kuryAdraso lIlAvilAsakaH / caNakapramANavaTikA dIyate sitakhaMDayA // 2 // bahumUtravinAzazca zukrastaMbhaM karoti ca / yAminImAna-bhaMgaM ca kAminImadabhajanam // 3 // TIkA-zuddha aphIma, samudrazoSa, choTI ilAyacI, dAlacInI, tejapAta, ye tInoM barAbara tathA zuddha dhatUre ke bIja aura usI ke barAbara bhAMga ke bIja lekara dhatUrA aura bhAMga ke svarasa kI bhAvanA dekara canA ke barAbara golI baaNdhe| isa golI ko mizrI ke sAtha dene se bahumUtra roga zAMta ho jAtA hai tathA vIrya kA stambha hotA hai aura rAtri kA mAnabhaMga aura kAminI ke mada kA nAza hotA hai| 32--prAmadoSAdau udayamArtaNDarasaH hiMgulaM ca catuniSkaM jaipAlaM ca triniSkakaM / vatsanAbhaM caikaniSkaM nikaTu caikaniSkakaM // 1 // harItakI caikaniSka nisskmerNddmuulkN| karaMjabIjaM niSkaM ca nIlAMjanamanaHzilA // 2 // rasatutthaM pippalI ca varATaM zaMkhabhasmakaM / kanakaM nimbabIjaM ca pratyekaM ca nizAdvayam // 3 // sarvaca pratiAnaSkaM ca dinaM khalve vimrdyet| ajakSIreNa saMmizrazvaNamAtravaTIkRtam // 4 // vaTakaM guDamizreNa USaNena samanvitam / sevyazcoSNakIlAle cAmadoSavirecakaH // 5 // paMcagulmaharaH zUlaharo vAtavizodhanaH / raso'yaM pUjyapAdoktaH sarvazItajvarApahaH // 6 // TIkA-zuddha siMgarapha, 1 tolA, zuddha jamAlagoTA 6 mAzA, zukha siMgiyA 3 mAzA, soMTha, mirva, pIpala tIna tIna mAzA, bar3I harra kA chilakA 3 mAzA aragaDa kI jar3a kI chAla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 24 aura 3 mAzA, pUtakaraMja kI mIMgI 3 mAzA, nIlA suramA tathA zuddha mainazila, zuddha pArA, tUtiyA bhasma, pIpala, kaur3I bhasma, zaMkha bhasma, zuddha dhatUre ke bIja, nIma kI nibor3I kI girI, haladI, dAhaladI ye saba tIna tIna mAzA lekara saba auSadhiyoM ko bakarI ke dUdha meM eka dina bhara kharala meM mardana kare tathA canA ke barAbara golI banAve, isa golI ko gur3a kAlI mirca ke sAtha sevana kare aura Upara se uSNA jala kA pAna kare to isase AmadoSa kA recana hotA hai, pAMcoM prakAra ke gulma roga dUra hote haiM, zUla ko nAza karatA, vAyu kA zodhana karatA tathA zIta jvara kA nAza karanevAlA hai / yaha pUjyapAda svAmI kA banAyA huA uttama yoga hai| 33 - pramehe pramehagajakesarI rasaH sutaM ca vaMgabhasmAni nAkulIbIjamabhrakam / yaskAMtaM zilAdhAtu kanakasya ca bIjakam // 1 // guDUcI satvamityeSAM triphalAkkAthamarditAm / guMjAmAlavIM kRtvA chAyAzuSkAM tu kArayet // 2 // zarkarAmadhusaMyukto pramehAn haMti vizaMtiM / naSTendriyaM ca dAhaM ca mandAgniM madyadoSakaM // 3 // somarogaM mUtrakRcchra vastizUlaM vinazyati / pUjyapAdaprayogo'yaM pramehagajakesarI ||4|| TIkA - zuddha pArA, baMgabhasma, zuddha rAsanA ke bIja, abhraka bhasma, kAMta lauhabhasma, zuddha zilAjIta, zuddha dhatUre ke bIja, zuddha guruva kA sattva ina saba auSadhiyoM ko triphalA ke kAr3ha e meM ghoMTa evaM eka eka raptI ke barAbara golI banAkara chAyA meM sukhaave| mizrI yA zahada ke sAtha isakA sevana karane se bIsa prakAra ke prameha ko nAza karatA hai, napuMsakatA, dAha, maMdAgni tathA madya ke doSa ko jItanevAlA evaM somaroga mUtrakRcchra vasti ke zUla ko bhI nAza karatA hai / yaha saba prakAra ke zUloM ko nAza karanevAlA pUjyapAda svAmI kA banAyA huA pramehagaja kezarI uttama prayoga hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 34--mandAnau bar3avAgmirasa: zuddhaM sUtaM tAmrabhasma tAlabolaM samaM samaM / arkatIreNa saMmI dinamekaM dviguMjakam // 1 // bar3avAgnirasaM khAdenmadhunA sthaulyshaaNtye| pUjyapAdaprayukto'yaM khalu maMdAgninAzakaH // 2 // TIkA-zuddha pArA, tAmrabhasma, tavakiyA haratAla bhasma, zuddha bola barAbara barAbara lekara ina saboM ko akauvA ke dUdha meM dina bhara ghoMTe tathA do do rattI kI golI bnaave| isI kA nAma bar3avAgni rasa hai-isako zahada ke sAtha sevana karane se sthUlatA dUra hotI hai| yaha pUjyapAda svAmI kA prayoga maMdAgni kA nAza karanevAlA hai| 35---raktadoSe tAlakezvararasaH tAlakaM mRtatAnaM ca samaM khalve vimarvayet / vaMdhyAkarkoTakIkaMdasvarasena dinatrayam // 1 // dviguMjaM madhunA dadyAt pazcAt kSaudrodakaM pibet / raktadoSaprazAMtyarthaM pUjyapAdena bhASitaH // 2 // TIkA-takiyA haratAla kA bhasma tathA tAmrabhasma ye donoM kharala meM bAMjhakakor3A ke kaMda ke svarasa meM tIna dina taka ghoMTa kara do do rattI kI golI baaNdhe| usa golI ko subaha zAma madhu ke sAtha sevana kare aura Upara se madhu kA pAnI piye| yaha raktadoSa kI zAMti ke liye pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 36--bahumUtre tArakezvararasaH mRtaM tAraM mRtaM vaMgaM mRtaM kAMtAmraka samam / mardayenmadhunA divasaM raso'yaM tArakezvaraH // 1 // mASaikaM lehayet kSaudraH bahumUlanivAraNaH / mUtradoSaprazAMtyarthaM pUjyapAdena bhASitaH // 2 // TIkA-cAMdI kA bhasma, vaMga kA bhasma, kAMta lauha bhasma tathA abhraka bhasma ye cAro barAbara barAbara lekara madhu ke sAtha eka dina bhara barAvara ghoMTe aura eka mAze kI mAtrA se prAtaHkAla madhu ke sAtha sevana kre| isakA bahumUtra roga kI zAMti ke liye pUjyapAda svAmI ne kahA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidha-sAra * 37-bhedijvarAMkuzarasaH rasasya dviguNaM gaMdhaM gaMdhasAmvaM ca TaMkaNam / rasasAmyaM viSaM yojyaM maricaM pNcbhaagkN||1|| kaTphalaM daMtivIjaM ca pratyekaM maricAnvitam / gur3a, cIsurasAsvarasaiH mardayedyAmamAtrakam // 2 // mApaikena nihatyAzu jvarAjIrNa tridoSajaM / kSaNe coSNaM kSaNe zItaM kSaNe'pi jvaramutkaTaM // 3 // kvacidrAnau divA kvApiM dvitIyaM vyAhikaM ca tt| jvaracAturthikaM cApi viSamajvaranAzanaH // 4 // TIkA-zuddha pArA 1 bhAga, zuddha gaMdhaka 2 bhAga, suhAge kA phUla 2 bhAga, zuddha viSa 1 bhAga, kAlI mirca 5 bhAga, kAyaphala 5 bhAga tathA zuddha jamAlagoTA 5 bhAga ina sabako gurca tathA tulasI ke rasa se ghoMTa kara rakha leve| eka mAzA ko mAnA se anupAnavizeSa ke dvArA dene se saba prakAra ke jvara, ajIrNa, pittaroga, zItajanya roga tathA utkaTa jvara sarva prakAra ke viSama evaM vyAhika, tryAhika, cAturthika jvara Adi ko zAnta karatA hai| 38-kSayakAsAdau amirasaH zuddhasUtaM dvidhA gaMdhaM khalvena kRtkjjlii| tatsamaM tIkSNacUrNa ca mardayet kanyakAdravaH // 1 // yAmadvayAt samuddhRtya tadgolaM tAmrapAnake / AcchAdyairaMDapazca yAmArdhenoSNatAM vrajet // 2 // dhAnyarAzau nyaset pazcAt paMcAhAtaM samuddharet / supeSya gAlayedvako satyaM vAritaraM bhavet // 3 // kanyAbhRGgIkAkamAcImuMDonirguDikAnalam / koraTaM vAkucI brAhmo sahadevI :punarnavA // 4 // zAlmalI vijayA dhUrtadravaireSAM pRthak pRthak / saptadhA saptadhA bhAvyaM saptadhA triphalodbhavaH // 5 // kaSAye ghRtasaMyuktaM tAmrapAne kvacit kSaNe / trikuTatriphalA cailA jAtIphalalavaMgakam // 6 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra eteSAM nava mAgAni samaM pUrva rasaMkSipet / lihyAnmAkSikasarpibhyA pAMDurogamanuttamam // 7 // svayamagniraso nAma kssykaasnikRntnH| .... arghyapAdaprakathanaH sarvaroganikRntakaH // 8 // TIkA-zuddha pArA 1 bhAga, zuddha gaMdhaka 2 bhAga ina donoM kI kajalI kare tathA kajalI ke barAbara zuddha tIkSNa lauha kA cUrNa leve phira sabako ghokuvAMrI ke svarasa se 2 pahara taka ghoMTe aura golA banAkara tAMbe ke saMpuTa meM baMda karake Upara se eraMDa ke patte se AcchAdana karake // ghaMTe taka AMca deve jisase yaha auSadhi garma ho jAya phira vaha saMpuTa dhAnya kI rAzi meM rakha deve tathA 5 dina taka dhAnya rAzi meM rahane ke bAda nikAle aura acchI taraha pIsa kara kapar3A se chAna le| pazcAt jala meM DAlakara dekhe, yadi jala ke Upara taira jAya to siddha humA smjhe| taduparAMta dhIkuvAri (gavArapAThA) mogarA, makoya, muMDI, negaDa, (samhAlU) citraka, kuraMTa, vAkacI, brAhmI, sahadevI, punarnavA, semala, bhAMga, dhatUrA ina sabake kAr3he se yA svarasa se alaga alaga sAta sAta bhAvanA deve tathA usameM thor3A ghI milAkara tAme ke bartana meM kSaNa bhara ke liye rakkhe phira soMTha, mirca, pIpala, triphalA choTI ilAyacI jAyaphala, loMga ina sabakA cUrNa aura saba ke barAbara Upara kahA huA agnirasa lekara ghI tathA madhu ke sAtha sevana kare to pAMDuroga zAMta hotA hai evaM kSaya khAMsI ko bhI isase lAbha hotA hai| yaha saba rogoM ko nAza karanevAlA pUjyapAda svAmI kA kahA huzrA uttama yoga hai| noTa-yaha aisA yoga hai ki isa yoga meM isI prakAra se lauha bhasma ho jAtA hai-vedya mahAnubhAva saMdeha na kreN| 36-jvarAdau mahAjvarAMkuzarasaH zuddhasUtaM viSaM gaMdhaM dhUrtabIjaM tribhiH samam / sarvacUAdviguNavyoSaM cUrNa guMjapramANakam // 1 // vaTakaM bhRganIreNa kArayeca vickssnnH| mahAjvarAMkuzo nAma jvarAnsarvAn nikRntati // 2 // ekAhikaM dvayAhikaM vA vyAhikaM ca caturthakam / viSama vA tridoSaM yA haMti satyaM na saMzayaH // 3 // TIkA-zuddha pArA, zuddha viSa, zuddhagaMdhaka, eka eka bhAga, barAbara barAbara tathA zuddha dhatUre ke bIja tIna bhAga, saba ke cUrNa se dUnA soMTha, mirca, pIpala kA cUrNa milAkara ghoMTa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vaidya-sAra leve| phira isa rasa kI eka eka rattI ke barAbara bhaMgarA ke svarasa meM golI banAve / yaha mahAjvarAMkuza rasa anupAna bheda se saba prakAra ke jvaroM ko tathA ekAhika, chyAhika jyAhika aura caturAAhaka tridoSaja Adi saba jvara ko nAza karatA hai| 40-udararoge zaMkhadrAvaH sphATikyaM navasArakaM ca lavaNaM tulyaM ca bhAgatrayam / sArdha bhUlabaNaM hitaM dravamihaitad bhairavIyaMtrake // 1 // mApItamidaM bhagaMdaramajIrNa mudarAdizUlAdikam / zaMkhadrAvavarAbhidhAnamudare bhUtAn rogAn haret // 2 // TIkA-phiTakarI, nausAdara, seMdhA namaka ye barAbara barAbara lekara // bhAga kalamI zorA sammizraNa kara bhairavastra ke dvArA zaMkhadrAva nikaale| isake pIne se bhagaMdara, ajIrNa, udarazUla prAdi aneka udara rogoM kA nAza hotA hai| 41-vibaMdhe jayapAlayogaH jayapAlasya ca bIjAni pippalI ca harItakI / tatsama zulvacUrNa tu bajrIkSIreNa bhAvatam // 1 // maricapramANaguTikAM tAMbUlena ca mardayet / uSNodakena bamanaM zItalena virecanam // 2 // TokA-zuddha jamAlagoTA ke bIja, pIpala, bar3I harra kA chilakA, bar3I harra ke barAbara tAmrabhasma ina sabako thUhara ke dUdha kI bhAvanA deve tathA pAna ke rasa ke sAtha kAlI mirca ke parAvara golI bAMdha leve| isako garma pAnI se sevana karane se bamana hotA hai tathA zItala jala ke sAtha khAne se virecana hotA hai| 42--zItajvare zItakezarIrasaH hiMgulaM TaMkaNaM gaMdhaM sUtaM punastu gNdhk| viSaM tutthaM kAMtazilAbolatAlanavasAgaraM // 1 // kAravallIrase piSTvA mardayedyAmamAtrakam / caNamAnavIM kuryAt gur3amizraMtu sedhayet // 2 // cAturthikajvaraM haMti pathyaM dadhyodanaM hitm| sitemakezarI nAma pU yapAdena nirmitaH // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ baidya-sAra ____TIkA-zuddha siMgarapha, suhAgA, zuddha gaMdhaka, zuddha pArA, zuddha viSa, tutya bhasma, kAMtalauha bhasma, zuddha zilA, zuddha bola, zuddha tavakiyA haratAla aura zuddha nausAdara ye saba cI. barAbara barAbara tathA gaMdhaka do bhAga lekara karele ke rasa meM eka prahara ghoMTa kara canA ke barAbara golI bnaave| isako purAne gur3a ke sAtha sevana karane se saba prakAra kA jvara nAza hotA hai| isakA pathya dahI-bhAta hai| 43-zItajvare zItAMkuzarasaH tutthaM pAradaTaMkaNe viSavalo syAt kharpara tAlakaM / sarva khalbatale vimartha guTikAM syAtkArabellyAH drvH|| guMjaikapramitaH suzarkarayutaH syAjIrakairvA yutH| ekadvitricaturthakajvaraharaH zItAMkuzo nAmataH // 1 // TIkA-zuddha tUtiyA bhasma, zuddha pArada, zuddha suhAgA, zuddha viSa nAga, zuddha gaMdhaka, zuddha khapariyA, zuddha tavakiyA haratAla ina saboM ko lekara khala meM karele ke rasa se mardana karake eka eka rattI pramANa golI bnaave| mizrI aura jIre ke sAtha eka eka golI dene se saba prakAra ke viSamajvara dUra hote haiN| 44-hRdrogAdau siddharasaH jAtIphalaM saiMdhavahigulaM ca suvarNamitraM viSapippalInAm / mahauSadhI bAyuviDaMgahemabIjaM samaJconmattajaMbunIraiH // 1 // tadAdra toyaiH pRthuyAmamAtraM niraMtaraM kalkaM khalvamadhye / / sumardanIyaM vaTakaM ca kuryAt guMjApramANaM sitayA sametam // 2 // nihaMti hRdrogapramehabAtaM bAtAtisAraM grahaNIziroruk / / karoti nidrAM kaphazUlasiddharaso'yamAnadayati prasiddham // 3 // TIkA--jAyaphala, seMdhA namaka, siMgarapha, zuddha suhAgA, zuddha viSa, pIpala, soMTha, vAyaviDaMga, aura satyAnAzI ke bIja ye saba barAbara bhAga lekara jaMbIrI nIMbU ke svarasa meM do prahara ghoMTa kara eka eka rattI ke pramANa golI bnaave| yaha golI mizrI kI cAsanI ke sAtha sevana kare to hRdayaroga, prameha, bAtaroga, bAtAtIsAra, prahaNI tathA ziroroga zAnta hotA hai, balki isase nidrA bhI AtI hai aura kaphajanya zUla isase zAnta hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 45-zUlAdau zUlakuThArarasaH trikuTaH triphalAsUtaM gaMdhaTaMkaNatAlakaM / tAmraviSaviSamuSTiM ca samabhAgaM samAharet // 1 // bhAgasya viMzatiyutaM jayapAlaM ca pRthak dadet / sarva bhRGgarase piSTvA gulikA kArayet bhiSak // 2 // prAyaH zUlakuThAro'yaM viSNucakramivAsurAn / sarvazUle prayukto'yaM pUjyapAdamaharSiNA // 3 // TIkA--trikaTu, triphalA, zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, zuddha suhAgA, haratAlabhasma, tAmrabhasma viSanAga aura zuddha kuvalA ye saba eka eka bhAga tathA bIsa bhAga zuddha jamAlagoTA leve / sabako bhaMgarA ke rasa meM ghoMTa kara eka rattI pramANa gAlI banAve aura eka eka golI garma jala se deve to kaisA hI zula ho avazya hI lAbha hogaa| jisa prakAra viSNu ke sudarzanacakra se asuroM kA nAza huA usI prakAra isase zUla kA nAza hotA hai| 46-ajIrNAdau ardhanArIzvararasaH viSaM sagaMdhaM haritAlakaM ca manaHzilA nistuSadaMtivIja / sUtaM satAmra daradaiH sametaM pratyekametat samabhAgakaM syAt // 1 // nirguDipatrasya rasena peSyaM dhatUrapatraM sahamaMjarI c| dinatrayaM mardita eva samyak guMjApramANAM guTikAM prakuryAt // 2 // chAyAvizuSkaM saguDaM ca bhakSpaM apakkadugdhamanupAnameva / sakoSNavArisadanAnupAnaM raso'rdhanArIzvaranAmadheyaH // 3 // TIkA--zuddha viSa, zuddha gaMdhaka, haritAla bhasma, zuddha menazila, zuddha jamAlagoTA, zuddha pArA, tAmrabhasma tathA zuddha siMgarapha ye saba samAna bhAga lekara samhAlU kI pattI ke rasa kI bhAvanA deve phira dhatUre ke pattoM ke rasa kI bAda meM tulasI ke pattoM ko rasa kI bhAvanA deve| ina tInoM ke rasa kI tIna dina taka lagAtAra bhAvanA dene ke pazcAt eka eka rattI pramANa golI bAMdhe aura chAyA meM sukhaave| purAne gur3a ke sAtha sevana karane ke bAda eka pAva kaccA dUdha piye aura yadi ajIrNa ho to yaha gAlI garma jala ke bhanupAna se deve| yaha ardhanArIzvara rasa uttama hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 47-pramehacandrakalArasaH elAtu karpUrazilAsudhAtrIjAtIphalaM gokSurazAlmalotvak / sUtaM ca baMgAyasabhasma etatsama samaM tatparibhAvayezca // 1 // gur3a cikAzAlmalikArasena niSkArdhamAnaM madhunA ca ddyaat|| ghaddhvA guTI candrakaletisaMzA meheSu sarveSu niyojayezca // 2 // TIkA-choTI ilAyacI, zuddha kapUra, zuddha zilAjIta, A~valA, jAyaphala, gokharU, semala kI chAla, zuddha pArA, baMgabhasma aura lauhabhasma ye saba barAbara barAbara lekara kharala meM gurca tathA semara ke kaMda ke svarasa meM ghoMTa kara golI banAve aura subaha zAma // mAze kI mAtrA se zahada meM sevana karane se sampUrNa prakAra ke prameha zAnta hote haiN| 48 vAjIkaraNe ratilIlArasaH svarNabhasma batsanAbhaM vyomasindUrasaMyutam / daradaM dhUrtabIjaM ca jAtIpAM nijAtakam // 1 // ahiphenaM varATaM va vAdhizokaM smaaNshkm| mardayettaptakhalve tu tridinaM vijayAdravaH // 2 // dhUrtabIjasya tailena tridinaM mardayedRDham / kukkuTAMDarasenaiva saptAhaM bhAvayet punaH // 3 // ratilIlArasaH seo'yaM guNjaatrymdhuplutm| bhakSayedvIjarodhaM syAnmadhurAhArabhuk bhavet // 4 // kSIrazarkarayA dhAtuvIryavRddhiM karoti sH| ramayet trizataM nityaM drAvayedabalAkulam // 5 // jagatsaMmohakArI syAt pUjyapAdena bhASitaH / ratilIlAraso nAma sarvarogavinAzakaH // 6 // TIkA-sone kA bhasma, zuddha siMgiyA, abhrakabhasma, rasasindUra, zuddha siMgarapha, zuddha dhatUrA ke bIja, jAyapatrI, dAlacInI, ilAyacI, tejapattA, zuddha aphIma, kaur3I kA bhasma tathA samudrazoSa ye saba barAbara lekara tape hue kharala meM tIna dina taka bhAMga ke rasa se ghoMTa kara dhatUrA ke bIja ke taila se tIna dina taka ghoTe, phira lIcI kI pattI ke svarasa se sAta dina taka ghoTe aura gAlI bAMdha kara rakha leve| tIna tIna rattI ke pramANa se madhu ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra sAtha sevana kare to isase vIrya kA stambhana hotA hai, isako sevana karane ke samaya madhura bhojana kare, dUdha tathA zakkara kA sevana kare to usake pazcAt hI vIrya kI vRddhi karatA hai tathA isakA sevana karane se saikar3oM striyoM ko tRpta kara sakatA hai jagata ko saMmoha karanevAlA yaha ratilIlAnAmaka rasa sarvazreSTha hai| 46 -amlapittAdau sUtazekhararasaH zuddhasUtaM mRtaM lauhaM TaMkaNaM vatsanAbhakaM / vyoSamunmattabIjaM syAdvAdhakaM tAmrabhasmakaM // 1 // cAturjAtaM zaMkhabhasma bilvamajA sucArakam / etAni samabhAgAni khalvamadhye vinikSipet // 2 // bhRgarAjarasaineva miiyedivstrym| bilvalAjakaSAyeNa cozIrakvathanena vA // 3 // caNamAnavaTIM kRtvA chAyAzuSkaM madhuplutam / bhakSayedamlapittaghnaM chardizUlavinAzanaM // 5 // pUjyapAdena kathitaH seo'yaMtu sUtazekharaH / TIkA-zuddhapArA, kAntalauha bhasma, suhAge kA phUlA, zuddha viSanAga, soMTha, kAlI mirDa, pIpala, dhatUrA ke bIja, zuddha gaMdhaka, toma kA bhasma, dAlacInI, ilAyacI, tejapatna, nAgakezara, zaMkha bhasma, belagirI, aura narakacUra ina sabako samAna bhAga lekara kharala meM DAlakara bhaMgarA ke rasa se tIna dina taka lagAtAra ghoMTe tathA bela ke kAr3he evaM lAI ke kAr3he se kramazaH tIna tIna dina taka pRthak pRthak ghoMTa kara canA ke barAbara golI banA kara chAyA meM sukhAve aura aura amlapitta aura zUla kA nAza karanevAlA sUtazekhara rasa pUjyapAda svAmI kA kahA huA hai| 50-grahaNyAdau rAmavANarasaH zuddhapAradasindUra cAbhrakaM lauhajaM vissN| pratyekaM niSkamAtra syAdviniSkaM cAhiphenakam // // kAkilAkSasya bIjAni barATaM TaMkaNaM tthaa|| pratyeka niSkamAtra sthAvijJa yam kAlopamam // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra mardayedvijayAnIraiH kRSNadhattUrajadravaiH / pratyekaM dinamekaM tu guMjAmAtravaTokRtam // 3 // ekAM dvitrivaTIM caiva bhakSayennAgaraiH yutAm / grahaNyAM cAmazUle vA cAtisAre vizeSataH // 4 // maMdAgnitvaM jvaraM mUrcchA nAzayennAtra saMzayaH / sarva roga samUhaghnaH rAmavANarasottamaH // 5 // vANavadrAmacandrasya pUjyapAdena bhASitaH // TIkA - zuddha pArA, rasa sindUra, abhraka bhasma, lauha bhasma, zuddha viSanAga tIna tIna mAzA, tathA 6 mAzA aphIma, tAlamakhAne ke vIja, kaur3I kI bhasma, suhAge kA phUla tIna tIna mAzA, ina saba ko ekatrita kara kajjala ke samAna ghoMTa kara bhAMga ke svarasa se athavA. kAle dhatUrA ke kAr3he se eka eka dina ghoMTa kara rato ratI ke barAbara golo banAve / yaka do yA tIna golI soMTha ke kAr3he ke sAtha sevana kare to grahaNI, grAmazUla atisAra, maMdAgni, jvara, mUrcchA ina saba ko yaha rAmabANa rasa lAbha pahu~cAtA hai yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA uttama rAmavANa rasa hai / 51 - vAjIkaraNe trilokamohanarasaH daradaM vatsanAbhaM ca dhUrtabIjAhiphe nikam / samudrazoSaM bajrAbhra siMdUraM ca samAMzakam // 1 // mayetaptakhalve tu tridina bijayAdravaiH / dhUrtatailena saptAhaM vaTIM guMjApramANikAm // 2 // madhunA ca samAyuktAM triguMjAM ca samAlihet / sarkarAM ca kSIra-ghRtaM cAnupAnaM ca pAyayet // 3 // madhurAhAraM bhujIta godhUmAMgArapAcitam / paramAnnaM ghRtaM zubhrazarkarayA saha bhojayet // 4 // trilokamohano nAma rasaH sarvasukhakaraH / zukrastaMbha zukravRddhiM karoti madamadanaM // 5 // kAminItoSaNakaro pUjyapAdena bhASitaH / 3.3 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 2. TIkA - zuddha siMgarapha, zuddha viSanAga, zuddha dhatUrA ke bIja, zuddha aphIma, samudrazoSa, bAbhraka kI bhasma aura rasa sindUra saba barAbara barAbara lekara taye hue khala meM tIna dina www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sora taka lagAtAra bhAMga ke svarasa se ghaaNtte| bAda, sAta dina taka dhatUrA ke taila se ghoMTa kara eka eka ratI pramANa ko golo bnaave| zahada ke sAtha tIna ratto ke pramANa se sevana kare tathA khora banAkara sevana kare to yaha triloka mohana nAma kA rasa sabako sukhI karanevAlA tathA vIrya kA stammana evaM ghorya ko vRddhi karanevAlA hai| kAma se por3ita manuSya ko tathA kAminiyoM ko saMtoSa denevAlA hai| yaha pUjyapAda svAmI kA banAyA huA sarvazreSTha rasa hai| 52-vAtaroge svacchanda-bhairavarasaH zuddhasUtaM mRtaM lauha tApyaM gaMdhaM ca tAlakaM / pathyAgni-manthanirguDo tryUSaNaM TaMkaNaM viSaM // 1 // tulyAMzaM mardayet khalve dinaM nirguddikaadrvaiH| muMDIdrAvaiH dinakantu dvigujaM vaTakaM kRtam // 2 // bhakSayet sarvavAtAttaH nAmnA svcchndbhairvH|| sarvavAtavikArataH pUjyapAdena bhASitaH // 3 // TIkA-zuddha pArA, gaMdhaka, lauhabhasma, sonAmakkhI kA bhasma, haratAla bhasma, bar3I harra kA chilakA, ganayArI samhAlU ke bIja, soMTha, mirca, pIpala, suhAgA, viSanAga, ina saba ko barAbara barAbara lekara samhAlU ko pattI ke svarasa meM tathA gorakhamuMDI ke svarasa meM eka eka dina ghoMTakara do do rattI kI golI vanAve aura isako anupAna-vizeSa se vAtapor3ita manuSya sevana kare to avazya hI lAbha ho| yaha sarva prakAra ke bAta-vikAroM ko nAza karanevAlA svacchanda bhairava rasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 53-sannipAttAdau vIrabhadrarasaH yUSaNaM paMcalavaNaM zatapuSpAdijIrakAn / kSAratrayaM samAMzena gRhyata palasaMmitam // 1 // gaMdhakaM sUtamanaMca sarva prAhya palaM palam / pAkasya rasenaiva dinamekaM vimardayet // 2 // vIrabhadra iti khyAto raso'yaM maassmaatrkH| sannipAtaM hareta zIghra citrakA kabAriNA // 3 // .. ... pathyaM kSIrodanaM deyaM pUjyapAdena bhaassitH| ..... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra TIkA-soMTha, kAlI mirca, pIpala, samudra namaka, kAlA namaka, seMdhA namaka, sAmhara namaka, kaca namaka, sauMpha, syAha jorA, sapheda jIrA, javAkhAra, sajI bAra, TaMkaNa kSAra, zuddha gaMdhaka, zuddha pArA, abhraka bhasma ye saba barAbara barAbara lekara pradarakha ke rasa ke sAtha eka dina bhara mardana kara isakI eka eka rattI pramANa golI bnaaye| yaha vIrabhadra nAmaka rasa eka mAze kI mAtrA se citraka tathA adarakha ke rasa ke sAtha sevana karane se saba prakAra ke sannipAtoM ko dUra karatA hai| isakA dUdha-bhAta pathya hai| 54-sannipAte sannipAtAMjanam niSkajaipAlabIjAni dazaniSkANi pippalI / marivaM pAradaM caiva niSkamekaM vimardayet // 1 // saptAhaM bhAvayetsamyak cUrNa jaMbIravAriNA / sannipAtaharaM caitat aMjanaM paramaM hitaM // 2 // TIkA-3 mAzA jamAlagoTA, 2 // tolA pIpala, 3 mAzA kAlomorca, 3 mAzA pArA ina sabako jaMbIrI nIbU ke rasa meM ghoMTa kara aJjana bnaave| isa aJjana ko sannipAta-doSa meM bhAMkha meM prAMjane se sannipAta dUra hotA hai| 55--zItajvare zItabhaMjI rasaH pAradaM rasakaM tAlaM zikhitutthaM ca TaMkaNaM / gaMdhakaM ca samAnyetAnyekIkRtya vimardayet // 1 // dinadvayaM kAravallIrasenAtha vilepyet|| tAmrapAnodare taJca bhAMDamadhye'pyadhomukhaM // 2 // nikSipya runyA saMzoya bAlukAbhiH prapUrayet / tatpRSThe nikSipet brIhIna cullyAM maMdAgninA pacet // 3 // . sphuTitaM brIhiNaM yAvat tAvatsiddho bhavedrasaH / svAMgazItalamAdAya pradadyAdvAMtaje jvare // 4 // zItabhaMjI raso nAnA sarvajvarakulAMtakaH / ___TIkA-zuddha pArA, zuddha khapariyA, zuddha tavakiyA haratAla, zuddha tRtiyA, suhAgA, gaMdhaka ina saba ko samAna bhAga lekara 2 dina taka karele ke rasa meM ghoMTa kara zuddha tAme ke kiso Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra kaTore ke bhItara lapeTa dekhe aura usa vartana ko eka bar3I haMDI meM jisameM sAta kapaDamiTTI kI gayI ho nIce ko mukha kara deve bhora usa haMDI meM bAlU bhara tathA bIca se pAMca jalAkara tAme kI kaTorI ke Upara jo reta hai usapara dhAna rakha deve| jaba pAMca lagAte lagAte the dhAgya ke kaNa ciTakakara phaTa jAve taba jAne ki rasa siddha ho gyaa| jaba hA ho jAya, taba nikAla aura ghoMTa kara rakha leve| vahAeka rattI rasa do rattI kAlI mirca ke sAtha sevana kare to isase bAtajvara tathA sarva prakAra ke jvara zAMta ho / ___56--bhagaMdare rasAdiyogaH rasagaMdhakasindhUtyatutthanAgAsajIrakAH / . titakozAtakI-sAraM piSTvA pranti bhagaMdaraM // 1 // ____TokA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, seMdhA namaka, tUtiyA bhasma, zIzA bhasma, ye saba ekatrita kara ke sapheda jIrA tathA kar3avI turaI ke sAra ke sAtha malahama banAkara bhagaMdara para lepa kare to bhagaMdara zAnta hotA hai| 57-sarvaroge pratApalaMkezvararasaH TaMkaNaM sitaguMjA ca gaMdhakaM zulba bhasma ca / ayasa kuSThamaMjiSThaM pippalI ca nizAdvayam // 1 // saMcUrNya sUtakaM tulyaM mAtuluMgena pramarditam / bhaSTAdazavidhaM kuSThaM bhRzaM haMti rasottamaH // 2 // laMkezvaro yathA satvalokAnAM bhykaarkH|| pratApalaMkezvarazcAsau yogo'yaM sarvarogahA // 3 // TIkA-suhAge kA phUlA, zuddha sapheda guMjA, zuddha gandhaka, tAmra bhasma, kAMta lauha bhasma, kUTa mIThA, maMjITha, pIpala, haldI, dAru haldI, zuddha pArA, ina saba ko lekara pahile pAre gaMdhaka kI kajalI banAve, pazcAt saba cIjoM ko milA kara vijorA nIbU ke rasa se mardana kara ke eka eka rattI kI golI bAMdha kara ise sevana kare to aTThAraha prakAra kA kor3ha dUra hove| yaha pratApa laMkerakhara rasa prANiyoM kA upakAraka hai| jisa prakAra laMkezvara (rAvaNa ) bar3A parAkramI vIra thA usI prakAra yaha pratApa laMkezvara sarva rogoM ko jItane vAlA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 58-kuSThe vijayarasaH zuddhatAlaM rasaH gandhaM nibhistulyA hriitkii| sarvatulye gur3e paktvA niSkamAtra niSevayet // 1 // vijayazca raso kSe yo raso'yaM sarvakuSTanut / pUjyapAdaprayogo'yaM carmarogakulAMtakaH // 2 // TIkA-haratAla bhasma, zuddha pArA, zuddha gaMdhaka eka eka bhAga tathA tInoM ke barAbara bar3I harra kA chilakA aura ina saboM ke barAbara barAbara purAnA gur3a, saboM ko milA evaM golI banAkara eka eka TaMka pramANa arthAt tIna tIna mozA subaha zAma sevana kare to isase saba prakAra ke kAr3ha dUra hove| sAtha hI sAtha saba prakAra ke carma rogoM ke liye uttama hai| 56-kuSThAdau bajrapANirasaH zuddhasUtaM tAmrabhasma sindUraM cAmrabhasma ca / yAmaM vAkucomistu mardayitvAtha gAlayet // 1 // lauhapAne vinikSipya bAkucItala saMmite / dviguNaM zuddhagandhaM ca paceraile'tha joryati // 2 // tatsama lauhabhasmAtha paMcAMga nibubhUruhaH / / saMmilya mithune sarva niSkaM nityaM niSevayeta // 3 // nizAkaNA nAgarAgnibellatApyAni ca kramAt / bhAgottarANi saMcUrNya gomUtraNa pibedanu // 4 // bajrapANiraso nAmnA kITibha hati durjayaM / dazASTavidhakuSThAno pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TokA-zuddha pArA, tAmra bhasma, rasa sindUra, abhraka bhasma, eka eka bhAga lekara ina saba ko eka pahara taka bakacI ke tela se mardana kara ke golA banAve tathA lohe ke bartana meM bakacI ke tela meM AMvalAsAra gandhaka 2 bhAga lekara pkaave| jaba paka jAve taba gandhaka ko garma jala se dho evaM sukhA kara usa pUrNA meM milA deve aura gandhaka ke barAbara lauhabhasma leve| nIma kA paJcAMga tathA cirAyate kA paJcAMga milAkara saba ko mardana kare aura ghoMTa kara cUrNa banAkara rakha leve| isakI tIna mAze kI mAtrA hai| prAtaH kAla sevana kre| Upara se haldI, pIpala, soMTha, vinaka, kAlI mirca, sonAmakkhI ye kama se eka eka bhAga bar3hatI lekara ghUrNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra banA gomUtra meM ghola kara piye to isase saba prakAra kI kamijanya byAdhi tathA saba prakAra kI kor3ha vagairaha dUra hove| 60-kuSThAdau carmAtakarasaH zuddhasUtaM viSaM gandhaM mAkSikaM va zilAjatuH / mRtAni tIkSNalauhArka patrANi ca dinatrayam // 1 // kAkamAcI devadAlI koTI canyavAribhiH / saMmatha zarAvAMtarnikSipya ca pidhAya ca // 2 // rodhayitvA karISAnau virAnaM vipcetttH| bAkucItailato bhAjyaM niSkAdha carmakuSThine // 3 // dApayet khAdiraM sAraM vAkucIbIjaca kim / madhunAjyena saMmizya lehayedanu nityataH // 4 // carmAntakAbhidhAno'yaM rsendrshcrmnaashnH| prayogasarvazroSThaH syAt pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TIkA-zuddha pArA, viSagaMdhaka, sonAmakkhI, zilAjIta, lauhabhasma aura tAmrabhasma ina sabako samAna bhAga lekara tIna dina taka makoya, devadAlI, bAMjhakakor3A, cAva ina sabake kAr3he se alaga alaga tIna dina taka mardana karake sukhA kara zarAvoM ke bhItara baMda kara kapar3amiTTI karake karISa (kaMDoM ke Tukar3e) ko agni meM saMpuTa deve| isa prakAra tIna rAta taka pakA kara anta meM bAkuco ke tela kI bhAvanA dekara sukhA leve aura tIna tIna mAse kI mAtrA se sevana kre| Upara se khaira kI chAla tathA bakacI ke bIja kA cUrNa zahada aura ghI ke sAtha milAkara khAve to isase saba prakAra kI kor3ha dUra hotI haiN| aisA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 61-pAMDukAmalAdau udayabhAskararasaH bhAgekaM rasagaMdha evadviguNaM zulvaM ca bhAgASTakaM / zailAyAH vayatAlakadvayamitaM zuddhaca bhasmIkRtam // 1 // saMmarya jalarAzibhizca maricaM bhAgadvayaM cAmRtam / nirguNDyA kabhRgarAjasahitaM bhAvyaM jayaMtIrasaiH // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra don pratyekaM dinasaptake va sudRr3ha sUryAtape zoSitaM / yojyaM guMjayugaM rasAsahitaM jyoSeNa saMmizrakaM // 3 // pAMDUM kAmalarogarAjamanilaM zvAsaM ca kAsaM kSayaM / vAtAti kRmigulmazUlamakhilaM samyak tridoSaM haret // 4 // mehaM plohajalodaraM prahaNikAM kuSTaM dhanurvAtakaM / roga sarvamapAsya duSTajanitaM saptavAreNa yat // 5 // pathyaM pauSTikataMNDulaM dadhiyutaM takaMca zAlyodanaM / nRNAM codayabhAskaro'tiphalado rogAMdhakAraM jayet // 6 // sarvaM nazyati jyapAdaracito yogstrilokottmH| TokA-zuddha pArA 1 bhAga, zuddha gaMdhaka 2 bhAga, tAmrabhasma 8 bhAga, zuddha menazila 3 bhAga, aura takiyA haratAla ko bhasma do bhAga le sabako ekatrita kara pAnI se mardana kare tathA usameM 1 bhAga kAlI mirca aura 2 bhAga zuddha viSanAga lekara sabakA negar3a kI (saMbhAla) pattI tathA bhaMgarA kI pattI ke svarasa se sAta sAta dina mardana karake sukhA kara rakha le| phira isakA do do rattI ke pramANa se adarakha ke rasa ke sAtha yA trikuTA ke rasa ke sAtha deve to isake sevana se pAMDu, kAmalA, rAjayakSmA, bAtavyAdhi, zvAsa, khAMsI, kRmiroga, gulmaroga saba prakAra kA zUla tathA tridoSaja vyAdhi, prameha, plIhA jalodara, grahaNI; kuSTha, dhanurvAta ityAdi saba doSoM ko dUra karatA hai| isako 21 dina sevana karanA cAhiye isake Upara pauSTika bhojana dahI, cAvala, mahI, bhAta hitakArI hai| yaha yoga manuSyoM ke rogarUpI andhakAra ko nAza karanevAlA udaya bhAskara rasa hai tathA sampUrNa rogoM ko nAza karanevAlA hai| yaha pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 65-sarvavyAdhau udayAdityavarNarasa: rasasya dviguNaM gaMdhaM gaMdhasAmyaM ca TaMkaNaM / tatsamaM mRtalauhena tatsama nAgabhasmakaM // 1 // tatsamaM hemabhasmaiva rasabhasma punaH punH| sarvamekottaraM vRddhi haMsapAcA ca mardayet // 2 // rasasAmyaM viSaM yojyaM kAMtabhasma punaH punaH / mukApravAlabhasma tu viSasya dviguNaM bhavet // 3 // tatsamaM tAmra bhasma va kAMsyabhasma punaH punH| sarvametattusaMmidhya kAkamAcyA va mardayet men Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra kanyAnirguDikAbhidha haMsapAcA rasena c| . pRthak pRthak madayet khalve saptavAraM punaH punaH // 5 // tato'kSamAvAn vaTakAn sthApayet kAcakUpikA / etallavaNayaMtrasthaM yaMtra khecarakaM pRthak // 6 // iSTikAyaMtrakaM prokta cUrNavistaraM bhavet / udayAdityavarNAkhyo nAnA codayabhAskaraH // 7 // sarvavyAdhiharaM nAnA valamAtraM tu sevayet / cAturthikaprazamanaM pathyaM dabhyodanaM hitam // 8 // sarvajvaraharaM nAnA sarvaroganidvatanaH / aSTAdazavidhaM kuSThaM sannipAtatrayodazaM // 6 // nAzanaM rAjayakSmANAM caanupaanvishesstH| nikUTastriphalAcUrNa nirguNDI cAvAriNA // 10 // zarkarAmizritaM deyaM tattadyogena yojayet / mahArasamidaM proktaM nAnA codayabhAskaraH // 19 // indriyANAM balakaro pUjyapAdena bhASitaH / TIkA-zuddha pArA 1 bhAga, zuddha gaMdhaka 2 bhAga, zuddha suhAgA 2 bhAga, lauha bhasma 2 bhAga, zIzAbhasma 2 bhAga, sone kI bhasma 2 bhAga isa prakAra vRddhi karake sabako ekavita haMsapAdI (haMsarAja) ke svarasa meM ghoMTe tathA ? bhAga zuddha viSanAga, kAMtalauha ko bhasma 1 bhAga, motI kI bhasma, mUMge kI bhasma do do bhAga, tAme kI bhasma 2 bhAga, viSa zuddha 2 bhAga, kAMse kI bhasma 2 bhAga ina sabako lekara makoya, ghokuvAMrI, negar3a (samhAla) tathA haMsapAdI ke svarasa meM alaga alaga sAta sAta bAra mardana kara inakI eka eka tolA kI golI banAve aura kAMca kI kUpI meM rakha deve isako lavaNa yaMtra, iSTikA yaMtra evaM khecara yaMtra meM kama se pkaave| ina sabakA cUrNa banAkara yaha udaya huye sUrya ke varNa ke samAna udayAditya varNa rasa tIna tIna ratto kI mAtrA se sevana karane se sampUrNa vyAdhiyoM ko nAza karanevAlA tathA cauthiyA jvara ko dahI bhAta ke pathyapUrvaka zAMta karanevAlA yaha sarvaprakAra ke jvaroM ko dUra karanevAlA hai| isake atirikta aTThAraha prakAra ke kor3ha, teraha prakAra ke sabhipAta tathA bhanupAna vizeSa se rAjayakSmA ko nAza karanevAlA hai| yaha rasa soMTha, mirca, pIpala, triphalA ke cUrNa ke sAtha tathA negar3a aura adarakha ke sAtha dene se vAtAdi rogoM ko bhI nAza karatA hai| anupAna bheda se saba rogoM para calatA hai| pUjyapAda svAmI kA kahA huA yaha rasa atyanta balakArI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 41. 63 - kAsAdau gaganezvararasaH 'praznakaM vatsanAbhaM ca sUtaM gaMdhaka / lauhabhasma tAmra bhasma vyoSadharabIjakam // 1 // bilvamajjA vA zrAhmA dhAtuatibiDaMgakam / sarva tulye kSipet khalve madyaM bhRMgarasaidinam // 2 // vijayArasasaMyukta yAnamekaM vimadayet / guMjAiyaM hit taudraH paMcakAsayApahaH // 3 // gulmazUlAdizcAmlapittavinAzanaH / sannipAtaM bAtarogaM prahaNyAmayazodhanam // 4 // gaganezvaranAmAyaM raso'yaM sarvarogajit / kAsAdiviSayaM pUjyapAdena bhASitaH // 5 // : TIkA - abhraka bhasma, viSanAga, zuddha pArA, zuddha gandhaka, suhAgA, lauhabhasma, tAmra bhasma, soMTha, mirca, pIpala, dhatUre ke zuddha bIja, belagirI, saphedavaca, dAlacInI, ilAyacI, tejapAta, nAgakezara aura viDaMga saba barAbara-barAbara lekara khala meM DAla kara bhaMgarA ke rasa meM mardana kare, phira bhAMga ke rasa meM ghoMTe aura jaba taiyAra ho jAya, to do-do ratI ke pramANa se zahada ke sAtha sevana kare to pAMca prakAra kI khAMsI, taya, gulmazUla, amlapitta, sannipAta, vAtaroga aura saMgrahaNo ityAdi ko lAbha karanevAlA hai / yaha gaganezvara rasa sampUrNa rogoM ko jItanevAlA hai tathA khAMsI aura viSa ke doSa ko nAza karanevAlA uttama yoga hai| 64 -- zItajvare kAruNya - sAgararasaH pAradaM vatsanAbhaM va zuddhA caiva manaHzilA / haritAlaM zubhaM gaMdhaM nirguDI kAravallikA // 1 // zvAsAM sadA kuryAt vaTIM sarSapamAlikAm / mRdvIkAjIrakeNApi pradadyAt bhiSaguttamaH // 2 // zItajvaraharo nAma kAruNyarasasAgaraH / sarvazItajvaradhvaMsI pUjyapAdena bhASitaH // 3 // TokA - pArA, viSanAga, mainazila, haritAla bhasma aura gandhaka ina pAMcoM ko zuddha kara kajalI banA kara negar3a tathA karele ke rasa meM inakI sarasoM barAbara golI banAve aura yaha golI subaha zAma munakkA tathA jIre ke sAtha deve to saba prakAra kA zItajvara dUra hove / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra vaidya - sAra 65 -- sannipAte sannipAta-vidhvaMsakarasaH sUtaM gaMdhaM samaM zuddha tAlakaM mAkSikaM tathA / mRtatAmrAbhrakaM bolaM viSaM dhattUrabIjakaM // 1 // arrai cAhiMgupAThA gipaTolakam / baMdhyAniMnatrayaM zuNThIkaMdalAMgulijaM samam // 2 // sinduvAradravaiH sarva madya jaMbIrajedravaiH / harsamatAM kuryAt sinduvAradraH baDhIm // 3 // atyugrasannipAtotthaM sarvopadravasaMyutam / nihanyAdanupAnena dazamUlAI keNa vai // 4 // kaSAyeNa na saMdehaH pathyaM dadhyodanaM hitam / raso vidhvaMsakA nAma sannipAtanikRntanaH // 5 // TIkA - zuddha pArA, zuddhagandhaka, haratAla bhasma, sonAmakkhIbhasma, tAmra bhasma, abhraka bhasma, zuddha bola, zuddha viSanAga, zuddha dhatUrA ke boja, sajjokhAra, javAkhAra, suhAgA, bacadUdhiyA, hIMga, sonApAThA, kAMkar3AsiMgI, paravala ke pattA, bAMjha kakor3A, noma, soMTha, lAMgalI kA kaMda ina saba ko lekara kUTa posa kara kapar3achAna karake negar3a ko pattI ke rasa meM tathA jaMbIrI nIbU ke rasa meM ghoMTa kara negar3a kI pattI ke rasa meM canA ke barAbara golI banAve | yaha golI atyanta bar3hA huA jo sannipAta hai usako bho zAnta karatA hai| anupAna meM dazamUla kA kvAtha yA pradarakha rasa yA kvAtha denA cAhiye / / 66 - sannipAte paMcavakrarasaH zuddha sUtaM viSaM gaMdhaM maricaM TaMkaNaM karaNA / mardayet dhUrtajadrAyaiH dinamekaM vizoSayet // 1 // paMcavakraraso nAma dviguMjaM sannipAtajit / arkamUlakaSAyeNa savyoSamanupAyayet // 2 // dADimairidaMDaM ca dadhibhojanazItalaM / pUrvavatsthApyate pathyaM jalayogaM ca kArayet // 3 // TIkA - zuddhapArA, zuddha gandhaka, zuddhaviSa, kAlI mirca, suhAge kA phUlA aura pIpala ina saba ko dhatUre ke rasa meM eka dina ghoMTa kara sukhA leve, yaha paJcavakra rasa do do ratI ke pramANa se sevana karane para aneka prakAra ke sannipAtoM ko jItanevAlA hai| isakA anupAna prAka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra ko jar3a kI chAla kA kAr3hA soMTha, mirva, popana ke sahita Upara se pilAve tathA anAra por3A (gannA) dahI-bhAta tathA ThaMDhA jala kA pathya de| isakA sevana karanA cAhiye, sira para pAnI DAlanA caahiye| 67 -pramehe dvitIyaH paMcavakrarasaH mRtaM lauhAbhrakaM tulyaM dhaatriiphlnijdrvaiH| saptAhaM bhAvayet khalve raso'yaM paMcavakrakaH // 1 // mAsamekaM rasaM khAdet sarvamehaprazAMtaye / mahAnibasya bIjAni pUrvavataMDulodakaiH // 2 // saghRtaiH pAyayezcAnu hyasAdhyaM sAdhayet kSaNAt / anena cAnupAnena paMcavakaraso hitaH // 3 // TIkA-abhraka bhasma tathA kAMtalauha bhasma ina donoM ko barAbara barAbara lekara AMvale ke phala ke rasa meM sAta dina taka kharala meM lagAtAra ghoMTe, taba yaha paJcavakra nAma kA rasa taiyAra hotA hai| yaha rasa eka mAha taka sevana karane se saba prakAra kA prameha zAMta karatA hai| isakA anupAna vakAyana ke bIjoM kI girI ko cAvala ke pAnI meM pIsa kara usameM ghI DAla kara Upara se pInA cAhiye tathA isa rasa kI eka eka rattI ke pramANa se zahada yA mizrI kI cAzanI meM khAnA cAhiye / isase asAdhya prameha bhI zAnta ho jAtA hai| 68-zvAsAdau zilAtalarasaH tAlaM dvAdazabhAgaM ca caturbhAgA mnHshilaa| trikaMTakarasairbhAvyaM vAlukAyaMtrapAcitam // 1 // yAmadvayAt samuddhRtya tattulyaM ca kttunym| nirguNDImUlacUrNa tu sarvatulyaM pradApayet // 2 // zilAtalaraso nAma mAsaikaM zvAsakAsajit / yogo'yaM sarvazreSThaH syAt pUjyapAdena bhaassitH||3|| TIkA-haratAla tabaphiyA bhasma 12 bhAga tathA zuddha mainazila 4 bhAga ina saba ko gokharU ke rasa se bhAvanA deve tathA sukhA kara vAlukA yaMtra meM do pahara taka pAvana karake bAda nikAla- leve, usameM sabake barAbara soMTha, mirca aura pIpala milAkara phira sabake barAbara sambhAlU (nirguNDI ) kI jar3a kA cUrNa milAve, bAda isako anupAna vizeSa se , Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra eka mAha taka sevana kare, to saba prakAra ke zvAsakAsa naSTa hote haiM / yaha yoga sarvazreSTha hai - pUjyapAda svAmI ne kahA hai / 66 - kuSTharoge medinIsArarasa: palakSayaM mRtaM lauhaM mRtaM zulyaM palatrayaM / bhRMgarAjAmbugomUtratriphalAkkA thitaiH pRthak // 1 // puTe trivAraM yatnena tasminneva parikSipet / bIjapUrarasasyApi kvAthe yAmacatuSTayam // 2 // punazca tulyaM gaMdhena pudAmAM vizaMti dahet / palamAtra mRtaM sUtaM rudrAMzamamRtaM tathA // 3 // kaTunayaM samaM sarvaiH piSTavA samyagvidApayet / so'yaM medinIsAro nAmnA ca parikIrtitaH // 4 // sevito vallamAnena ghRtaM trikuTAnvitam / haMta sarvANi kuSThAni citrANi vividhAni ca // 5 // gulmaplIhAmayaM hikkAM zUlarogamanekadhA / udAvarte mahAvAtaM kaphamandAnalaM tathA // 6 // galagrahaM mahommAdaM karNanAdAmadaM tathA / sarpAdikaM viSaM ghoraM vRNaM lUtAbhagaMdaraM // 7 // vidradhiM cAMDavRddhiM ca zirastoM ca nAzayet / pUjyapAdaprayukto'yaM medinIrasa uttamaH // 8 // tAme kI bhasma, ina donoM ko TIkA - tIna pala kAMta lauha kI bhasma, tathA tIna pala read karake bhaMgarA ke rasa, gomUtra evaM triphalA ke kAr3ha se alaga alaga bhAvanA dekara puTa deve tathA bIjaurA nIbU ke rasa se cAra pahara taka ghoMTa kara sukhA leve, taba usI rasa ke barAbara zuddha gandhaka DAla kara ghoMTa kara puTa deve / isa prakAra bijaurA ke rasa kI 20 puTa deve tathA usameM 1 pala rasasindUra tathA usa cUrNA se 11 vAM hissA zuddha viSanAga aura trikaTu kA cUrNa saba ke barAbara le kara saba ko usI teyAra huye rasa meM milAkara ghoMTe, basa yaha medinI sAra rasa taiyAra ho gayA samajheM / isako tIna 2 ratI kI mAtrA se ghI tathA trikaTu cUrNa ke sAtha khAne se aneka prakAra ke kuSTha roga dUra hote haiN| anupAna - vizeSa se gulma, lohA, hicakI, zUlaroga, udAvarta, mahAvAta, kaphajanya vyAdhi, mandAgni, gale ke roga, unmAda, karNaroga tathA sarpAdika ke viSa kI pIr3A, bhaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra dUra vraNa, lUtA ( makar3I kA viSa ), bhagaMdara, vidhi, aNDavRddhi, zira kI por3A vagairaha saba zAMta hote haiN| yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA medinIsAra rasa uttama hai| 70-jvarAdau jvarakuThArarasaH sahasrabhedI kanakasya bIjaM yaSTiladaMgakama / zilAtvacA ca saMyukta caiteSAM samabhAgakam // 1 // nAlikerAMbunA piSTvA tadalAme tussaaNbunaa| caNakapramANaguTikAM kRtvA chAyAvizeSitA // // nAlikerAMbunA peyAdathavA tussvrinnaa| zarkarAsahitA jIrNagur3ena sahasA tathA // 3 // jilAdoSaM sannipAtaM pralApaM kphdossj| doSatrayoktarogaM ca varaM sadyo niyacchati // 4 // raso jvarakuThArazca srvjvrvimrdnH| anupAnavizeSeNa pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TIkA - amalabeta, zuddhadhatUrA ke bIja, mulahaThI, lauMga, zuddha menazila, dAlacinI ina saba ko barAbara-barAbara lekara nAriyala ke pAnI meM ghoMTe yadi nAriyala na mile to dhAna kI taSA ke jala se ghoMTa kara cane ke barAbara golI bAMdha leve, tathA chAyA meM sukhAve aura nAriyala ke yA dhAnya ke tuSA ke jala se athavA zakkara yA purAne gur3a ke sAtha sevana karAve to isase jihAdoSa, sannipAta, pralApa, kapha-doSa, tridoSaja sampUrNa roga tathA saba prakAra ke jvara zAnta hote haiN| yaha jvara-kuThAra vividha jvaroM ko nAza karanevAlA hai| yaha rasa pUjyapAda svAmI kA kahA hubhA hai| 71-zItavAte agnikumAraramaH rasabhasma.ca bhAgaikaM mRtazulvaM tathaiva c| viSaM ca tatsamaM prAhya gaMdhakaM triguNaM kuru // 1 // nirguNDI cAmimaMthAni vahivyAmridvayaM tathA / pAvAlatuMbikA prAhyA cendravAruNikA tathA // 2 // sarveSAM svarasaineva bhaavyedekviNshtim| raso hyagnikumAro'yaM pUjyapAdena nirmitaH // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ muMcha zIte vAte sannipAte yamAlayagate'pi ca / guMjikASThamAtreNa sarvajvaraniSUdanaH ||4|| sUcikA pradAtavyaH mRto jIvati tatkSaNAt // 5 // TIkA - pAre kI bhasma, tAMbe ko bhasma, zuddha viSanAga eka-eka bhAga tathA zuddha gaMdhaka 3 bhAga ina saba ko ekatrita karake negar3a, ganayArI, citraka, bar3I kaTahalI, choTI kaTahalI, pAtAla garur3I, iMdrAyana ina saba ke rasa se tIna tIna alaga alaga bhAvanA deve taba yaha agnikumAra rasa taiyAra ho jAtA hai| yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA rasa zIta meM, meM, sannipAta meM 6 ratI ke pramANa dene se evaM tIvra haijA meM bhI mRta prAya ho jAne para bhI isase lAbha ho jAtA hai / 72 jvare laghujvarAMkuzaH rasagaMdhakAmrANAM pratyekaM caikabhAgakaM / khalve diggaja bhAgAMzaM deyaM ca dhUrtabIjayoH // 1 // mAtuluMgarasenaiva mardayedvA rasaM budhaiH / kAsamardakatoyena siddho'yaM jAyate rasaH // 2 // niMbamajjAda karase: vallU deyaM tridoSajit / jvare dadhyodanaM pathyaM zAkatuMDiphalaM dadet // 3 // laghu jvarAMkuzo nAma pUjyapAdena bhASitaH / vaidya-sAra TIkA- zuddha pArA, zuddha gandhaka, tAmra bhasma ina tonoM ko eka eka bhAga lekara tathA cAra bhAga dhatUre ke zuddha bIja lekara saba ko khala meM DAla bijorA nIbU ke rasa meM mardana kare aura soMdana ke rasa meM mardana evaM sukhA kara rakha ratI kI mAtrA se nIma kI moMgI ke aura adarakha ke rasa ke tridoSaja jvara meM lAbha hove| isakA pathya dahI bhAta hai tathA kauvAToMDI kA zAka bhI de sakate haiN| yaha saba prakAra ke jvaroM meM de sakate haiN| yaha pUjyapAda svAmI ne kahA hai / 6... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat leve, isako tIna tIna sAtha diyA jAya to 73 - sphoTAdau triloka-cUr3AmaNirasaH pAradaM TaMkaNaM tutthaM viSaM lAMgulikaM tathA / putrajIvasya majjAni gaMdhakaM karSamAtrayA // 1 // devadAlyA rasairmadyaH trizulI samarditaH / viSNukrAMtA nAgadaMtI dhanta ranAgakezaraiH // 2 // www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra bhAvyo'nyAnyadine eva vaTavIjapramANakaH / pAnalepananasyake // 3 // jaMbIrarasato prAhyaH cAMjane sarvakArye vA kAlasphoTamahAviSaM / ear' thiM galagra Mthi kaTi thi- mahArasaM // 4 // sphoTAnAM tu zataM rogajvarajvAlAzatAkulaM / brahmarAkSasa - bhUtAdi - zAkinI - DAkinI - gaNaM // 5 // kAlavrajamahAdevImadamAtaMgakezari / vRSabhAdijinaM sthApya (1) zrIdevIzvarasUriNaM // 6 // kathito'yaM trilokasya cUDAmaNimahArasaH / pUjyapAdena kRtinA sarvamRtyuvinAzanaH // 7 // pArzvanAthasya stotra staMbhaM kRtvA tu tatkSaNAt / TIkA - zuddha pArA, suhAge kA phUlA, tuttha bhasma, zuddha viSanAga, zuddha lAMgalI ( kalihArI viSa), putrajIvaka kI majjA tathA zuddha gandhaka ye saba eka eka tolA lekara saba ko ekatrita kara devadAlI ke rasa se tathA trizUlI (zivaliMgI) ke rasa, viSNukAMtA ke rasa, nAgadantI ke rasa tathA dhatUre ke rasa se aura nAgakezara ke kAr3ha se alaga alaga eka eka dina bhAvanA deve aura baTa ke bIja ke samAna golI bAMdhe tathA jaMbIrI nIbU ke rasa se pAna karane meM, nasya lene meM tathA lepa karane aura aJjana kara aura bhI aneka karmoM meM prayoga karanA cAhie / mahA viSailA kAlasphoTa tathA kAMkha kI pranthi, gale kI granthi, kamara kI pranthi aura aneka prakAra ke vraNoM para lepa karane se lAbha hotA hai / isa rasa ko yogya anupAna ke dvArA khAne se mahA bhayAnaka jvara meM bhI lAbha hotA hai| isa rasa kA sevana brahmarAkSasa, bhUta, DAMkinI, zAkinI vagairaha ke svAmI zrIjinendra kA sthApana kara pUjana karake tathA zrIpArzvanAtha svAmI jI ke stotra se isa rasa ke sevana karane se usI samaya sampUrNa roga zAMta ho jAte haiN| yaha pUjyapAda svAmI ne kahA hai / * 74 -- raktapittAdau candrakalAdhararasaH rasakaM gaMdhakaM tAmra kAzIsaM zIsameva ca / vaMga zilAjatuyaSTicailAlAmajakaM samaM // 1 // nAlikeraM ca kUSmADaM raMbhAjetturasena ca / paMcavalkalakvAthena dvAtriMzat bhAvanAM dadet // 2 // 47 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vaidya sAra mAlikeraraseneva dadyAla sshrkreN| pathyaM ca lAjasaMsiddha zamayegadAna jvarAn // 3 // raktapittAmlapittaM ca somaM pAgaDaMca kAmalAM / pUjyapAdena kathitaH rasa candra kalAdharaH // 4 // TIkA-zuddha khapariyA, zuddha gaMdhaka, tAme kI bhasma, kAzIsa kI bhasma, zIse kI bhasma, caMga kI bhasma, zuddha zilAjIta, molahaTI, choTI ilAyacI, lajanI ke bIja ye saba auSadhiyAM barAbara barAbara leve aura ina saba ko ekatrita karake nAriyala, kUSmAMDa (peThe), kele ke tathA ganne ke jala se paJca valkala vRkSa (bar3a, Umara, pIpala, pAkara aura kaThaUmara ) inake kAr3he se saba milA kara 32 bhAvanA deve aura sukhA kara rakha leve| isako nAriyala ke pAnI ke sAtha 3 rattI cInI milA kara dene se yaha rasa pipAsA Adi jvara bImAriyoM ko, raktapitta, amlapitta, somaroga, aura pIliyA Adi garamI ke rogoM ko zAnta karatA hai| dhAna ko khIla kA pathya denA caahiye| . 75--viSamajvare candrakAMtaramaH karSa zuddharasatvasya dvimAse cAlavidrute / nikSipenmadayetkhalve paNNiSkaM zuddhagaMdhakaM // 1 // tutthAMkolakuNIbIjaM zilAtAlaM ctushctuH| tatsamaM mRtalauhasya niSkau dvau TaMkaNasya ca // 2 // tatsamaM kuTakInIlaM barATAMjanavizati / niSkatrayaM sitaM yojyaM sarva coktamanukramAt // 3 // zubhakSaNe zubhadine khalbamadhye vimardayet / cAMgerIbhizca yAmAMstrIn jaMborAmlaiH dinadvayam // 4 // puTaM hastapramANaM tu vasusaMjJe tussaagninaa| jaMborezca dravereva piSTvA-piSTvA pacetpuTe // 5 // tato vanotpalai reSa deyaM gajapuTaM mahat / AdAya zlakSNacUrNa tu cUrNIzaM zuddhagaMdhaka // 6 // tadardhamaricaM grAhya tadardhA pippalI mtaa| tadardhanAgaro 'grAhyaH ekIkRtya nimAsakaM // lehayenmAkSikaiH sAdhaM nAgavallIdalasthitaM / pathyo'sti yAmamAtraM tu cAbhukti viSamajvare // 8 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra candrakAMtaraso nAma rsshcndrprbhaakrH| kSayavyAdhivinAzazca sarvajvarakulAMtakaH // 6 // ekamAsaprayogeNa dehacandraprabhAkaraH / kathitaH vyAdhividhvaMsaH pUjyapAdena nirmitaH // 10 // TIkA-1 tolA zuddha pArA, do mAsa taka khaTAI meM mardana karake nikAla leve, phira khala meM DAla kara 1 // tolA zuddha gandhaka tathA tUtiyA kI bhasma, akole ke bIja, kuNI ke bIja, zilAjIta, kAMtalauha kI bhasma, ye saba eka eka tolA lekara 6 mAse suhAge kA phUlA tathA kuTakI, aura zuddha viSanAga leve, aura kaur3I kI bhasma, kRSNAMjana zuddha donoM milA kara 20 tolA leve tathA tIna tolA misarI leve, isa prakAra Upara kahe huye parimANa se saba auSadhiyoM ko lekara zubha mUhurta meM, zuddha nakSatra meM khala meM DAla kara cAMgerI ke rasa se 3 pahara jaMbIrI nIbU ke rasa se 2 dina mardana kare aura 8 hAtha pramANa gahare gaDDhe meM tuSA kI agni se pAMca deve| isI prakAra jaMbIrI nIbU ke rasa meM ghoMTa kara pATha puTa deve tathA eka mahAgaja puTa deve / isa prakAra jaba bhasma ho jAya taba vaha bhasma tathA usake barAbara zuddha gandhaka leve, evaM gaMdhaka se aAdho kAlI mirca kA cUrNa aura kAlI mirca ke cUrNa se prAdhA pIpala kA cUrNa tathA pIpala se AdhA soMTha kA cUrNa lekara saba ko ekatrita karake tIna tIna mAsA pAna kA rasa tathA zahada ke sAtha sevana kre| viSamajvara meM bhojana nahIM karanA yaho pathya hai| yaha candrakAMta nAma kA rasa candramA ke samAna kAMti ko denevAlA tathA kSaya rUpa vyAdhi ko nAza karanevAlA tatha sampUrNa jvaroM ko nAza karanevAlA eka mAha taka sevana karane se zarIra ko kAMti ko kapUra ke samAna karanevAlA aura aneka vyAdhi ko nAza karanevAlA hai| yaha candrakAMtarasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 76-mUtrakRcchAdau baMgezvararasa: rasavaMgaM samamAdAya (1) dvayoH kRtvA ca melanaM / kumArIrasasaMyukta dinamekaM ca mardayet // 1 // triphalAkaSAya-saMyukta tridinaM mardayettathA / bAlukAyaMtrayogena kramavRddhana vahinA // 2 // mRdumadhyadIptajvAlena prpttii-yNtrpaavitaa| azvagaMdhAmRtAvizvamocArasazatAvarI // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra goturakarkaTAkhyau ca vArAhI kNdmaagdhii| triphalA karkaTIcaiva yaSTIcamadhukA samA // 4 // samAMzaM sitayA mizraM muMjIta niSkamAtrakam / raso baMgezvaro nAma tavakSIreNa saha lihet // 5 // prAtaHkAle ca pIyUSalavaNAnaM ca varjayet / mUtrakRcchra ca bahumUtra raktazukrapramehakaM // 6 // madhuprameha daurbalye naSTaliMga tathaiva ca / sarvapramehazAMtyartha baMgezvararasaH smRtaH // 7 // annaM tu paMcarAtreNa dazarAtraNa dugdhakam / dadhi viMzatirAnaNa ghRtaM mAsena joti // 8 // etadaMgezvaro nAma sarvayogeSu cottamaH / sarva-roganikRtyartha pUjyapAdena bhASitaH // 6 // TokA-zuddha pArA tathA vaMga donoM ko barAbara milA kara gha kuvAra ke rasa meM barAbara eka dina tathA triphalA ke kAr3he meM3 dina taka mardana kare taba sukhA aura zIzI meM bhara kara bAlukAyaMtra se kramapUrvaka mRdu, madhyama tIvra AMca deve| jaba bAlukA raMH kI zIzI meM parpaTI ke samAna bana jAya taba nikAla kara asagaMdha zatAvara, gurca, soMTha sala kA kaMda gokhurU, bAMjha kakor3A bArAhI kaMda, pIpala, triphalA, koMca ke bIja tatha. mulahaThI ina saba kA cUrNa banA kara isake samAna mizrI milAkara tavAkhIra ke sAtha sevana kare to isase nIce likhe roga zAMta hoveN| ise prAtaH kAla khAnA caahie| kintu namaka aura Ama na khaaye| isake sevana se mUtrakRcchra, tathA bahumUtra, rakta prameha, zukraprameha, madhuprameha, durvalatA evaM indriya kI kamajorI zAMta ho jAtI hai| saba prakAra ke pramehoM ko zAMta karane ke liye yaha daMgezvara rasa uttama hai| isake sevana karane se pAMca dina meM anna, daza dina meM dUdha, bIsa dina meM dahI, tathA eka mAha meM ghI hajama hone lagatA hai| yaha baGgezvara nAma kA rasa saba yogoM meM uttama yoga hai| yaha pUjyapAda svAmI ne saba rogoM ko dUra karane ke liye kahA hai| isakI mAtrA eka niSka pramANa hai| 77-vibandhe bajrabhedIrasaH citraka nivRtA prAhyA, triphalAM ca kaTuvayam / pratyekaM sUkSmaMcUrNa tu dviguNaM ca sluhiipyH||1|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya - sAra paMcaguMjamidaM khAdedvajrabhedira sohyayaM / tribaMdhaM nAzayatyAzu pUjyapAdena bhASitaH // 2 // TIkA - citraka, nizotha, triphalA, soMTha, mirca aura pIpala yaha pratyeka cIja samAna bhAga lekara kUTa kapar3achana kara ke ekatrita kare phira isameM dUnA thUhara kA dUdha milAkara ghoMTe, aura sukhA kara taiyAra kara rakha le| isakI pAMca ratI kI mAtrA hai| avasthA ke anusAra sevana kare to varAbara dasta hove / kabja ko dUra karanevAlA yaha rasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai / 78 - vibaMdhe icchA bhedirasaH sUtaM gaMdhaM tathA jyeoSaM TaMkaNaM nAgarAbhaye / jayapAla bIja saMyukta' icchAbhedI rasaH smRtaH // 1 // caturgujApramANena virekaH kathyate budhaiH / zIghra virecayatyAzu pUjyapAdena bhASitaH // 2 // 51 TokA - zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, soMTha, mirca, pIpala, bhunA huA caukiyA suhAgA, soMTha, bar3I harra kA chilakA, tathA jamAlagoTA ke zuddhabIja ina saba kA samabhAga ekatrita karake cAra cAra ratI ke pramANa se sevana kare to barAbara zIghra hI dasta ho / aisA pUjyapAda ne kahA hai / ne 76 jvarAdau jvara - kaNTakairasaH pAradaM TaMkaNaM caiva saiMdhavaM triphalA yutaM / trikaTu ca samaM sarva jayapAla sarva tulyakaM (1) // 1 // caturgu jamidaM khAdet raso'yaM jvarakaMTakaH / sarvajvaravinAzo'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 2 // TokA - zuddha pArA, suhAge kA phUlA, seMdhA namaka tathA triphalA trikaTu ye saba samAna bhAga lekara kUTa kapar3achana kare tathA saba ke barAbara jamAlagoTA lekara posa kara rakha leve / isake cAra cAra rantI ke pramANa se anupAna vizeSa ke dvArA sevana karane se saba prakAra kA zAMta hotA hai, yaha pUjyapAda svAmI kI ukti hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 80-zItajvare zIta-kaNTakarasaH pAradaM TaMkaNaM tAlakramAdviguNasaMyutaM / kAravellyAH dravairmayastAmrapAno vilepayet // 1 // dinakaM bAlukAyaMtre paacyetsvaaNgshiitlN| catuguMjamidaM khAdet parNa-khaMDena yojayet // 2 // dadhyodanamidaM pathyAM raso'yaM zIta-kaMTakaH / zIghra zItajvaraM haMti pUjyapAdena bhASitaH // 3 // TIkA-zuddha pArA 1 bhAga suhAgA 2 bhAga, evaM zuddha haratAla 4 bhAga (isa krama se eka se dasarA dUnA 2 lekara) saba kA ekatrita kara karele ke phala ke rasa meM mardana kara ke zuddha tAme ke patra para lepana kare tathA usako tAmrapatra sahita bAlukA-yantra meM pkaave| jaba svAMga zItala ho jAya taba usa ko nikAla aura ghoMTa kara rakha leve tathA cAra rattI ke pramANa se pAna ke rasa ke sAtha sevana kare to zItajvara dUra hove| isake Upara dahIbhAtakA pathya hai| pUjyapAda svAmI ne ise zItajvara ko nAza karanevAlA batalAyA hai| 81-zItajvare zItakuThArarasaH pAradaM rasakaM tAlaM samaM nirguddikaadrveH| mardayettAmrapatraNa lepayed vaidypuNgvH||1|| bAlukAyaMtramadhyasthaM dinakaM pAcayettathA / tadbhasma ca samaM yojyaM yatnAdbhasma ca TaMkaNa // 2 // kAravelyAH dravaissarva baTI guMjApramANikA / nAgavalyAH dravaiyA rasaH zItakuThArakaH // 3 // TokA-zuddha pArA, zuddha khapariyA haratAla, tabakiyA ye tInoM bhAga barAbara lekara negar3a kI pattI ke rasa meM mardana karake tathA zuddha tAmra patra para lepa kare aura usako bAlukAyaMtra meM 1 dina bhara pakAve tathA jaba paka jAya taba usako ThaMDA hone para nikAla leve| usake barAbara caukiyA suhAge kA phUlA lekara donoM ko karele ke rasa ke sAtha mardana kara ke eka eka rattI pramANa golI banA leve aura pAna ke rasa ke sAtha dekheM to zItajvara zAMta hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya - sAra 82 -- pradadau paMcabANarasaH mRtasutAbhramaM ca vidhAya parpaTI tathA / araNyakadalIkaMdamazvagaMdhAzatAvarI // 1 // trikaMTakAmRtA vizvavAnarIbIjayaSTikA / dhAtrI ca zAlmalI saurazca tu sAreNa mardayet // 2 // baTI guMjApramANena sitAkSIraM pibedanu / pathyaM ca madhurAhAraM paMcabANaraso'hAgaM // 3 // yogo'yaM sarvarogaghno vizeSaM pradare tathA / pramehe setuvajjJa yo pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA ---Are kI bhasma, abhraka bhasma evaM sone kI bhasma ina tInoM kA barAbara lekara ekatrita kara ghoMTa kara papar3I banAve phira jaMgalI kele ke kanda ke rasa meM, tathA asagaMdha, zatAvarI, gokharU gurca, soMTha, koMca ke bIja, mulahaThI, AMvalA, semala tathA gannA, ina saba ke rasa meM eka eka dina alaga alaga mardana kare evaM eka eka rattI ke barAbara goliyAM banAve / roga kI avasthA ko dekha kara sarva rogoM meM prayoga kare aura Upara se dUdha, mizrI pilAve to isase sarva prakAra ke dhAtu-sambandhI roga accha e hote haiN| tathA khAsa kara pradara prameha zAMta hai|te haiN| pathya mIThA bhojana kare- aisA svAmI jI ne kahA hai / 83 - mandAgnau kAlAgnirasaH zuddha sUtaM viSaM gaMdhamajamodaM palatrayam / sajjIkSArayavakSArau vahnisaiMdhavajIrakam // 1 // sauvarcalaM viDaMgAni TaMkaNaM ca kaTutrayam / viSamuSTi sarvatulyaM jaMbIrarasamarditam // 2 // maricapramANavATikAM cAgni mAndyaprazAMtaye / azItibAta jAna rogAn gulmaM ca grahaNIM jayet // 3 // rasaH kAlAgnirudro'yaM pUjyapAdena nirmitaH / 53 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat TIkA - zuddha pArA, zuddha biSanAga zuddha AMvalAsAra gaMdhaka ye eka eka pala tathA prajamodA 3 pala, sajjIkhAra 1 pala, javAkhAra 1 pala, citraka 1 pala, seMdhA namaka 1 pala, sapheda jIrA - 1 pala, kAlA namaka 1 pala, bAyaviDaGga 1 pala, bhunA caukiyA suhAgA 1 pala, saoNTa mirca popala ye tInoM 1-1 pala tathA zuddha kucalA saba ke barAbara le, kUTa evaM kapar3a www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya sAra chana kara jambIro nIbU ke rasa meM mardana kara ke kAlI mirca ke barAbara golI bnaave| yaha golI anupAna vizeSa se agnimAMdya kI zAnti ke liye lAbhadAyaka hai| yaha assI prakAra ke vAyu ke roga sarva prakAra ke gulma roga tathAgrahaNI roga ina saba rogoM ke nAza karane ke liye hitakArI hai| yaha kAlAgni rudrarasa zrI pUjyapAda svAmI jI ne kahA hai| ___ bhAvArtha-AcArya jI ne isa rasakA anupAna tathA mAnA nahIM batalAI hai| isa liye vaidya loga rogI kA tathA roga kA balAbala vicAra kara mAtrA tathA anupAna kI kalpanA svayaM kreN| 84 -ajIrNo ajIrNakaMTakaramaH zuddha' sUtaM viSaM gaMdhaM samaM saI vicUrNayet / maricaM sarvasAmyAMza kNttkaariiphldrvaiH||1|| mardayet bhAvayetsarvaM caikaviMzativArakaM / / baTI guMjAtrayaM khAdet sarbAjINaM ca nAzayet // 2 // ajIrNa-kaMTakAkhyo'yaM raso haMti biSUcikAH / agnimAMdyaviSanno'yaM pUjyapAdena bhaassitH|| 3 // TokA-zuddha pArA, zuddha viSanAga, zuddha gaMdhaka ye tInoM barAbara barAbara lekara saba ke barAbara kAlI mirca saba kA kUTa aura kapar3achana karake choTI kaTahalI ke phaloM ke rasa kI ikkIsa bhAvanA deve tathA tIna rattI kI pramANa goliyAM bAMdhe ina goliyoM ko anupAnavizeSa se sevana karAve to saba prakAra kA ajIrNa tathA saba prakAra kI viSacikA zAMta hotI hai tathA yaha ajINa kaNTaka rasa agnimAMdya-rUpI viSa ko nAza karanevAlA zrIpUjyapAda svAmI ne kahA hai| 85-vAtaroge rasAdiyogaH rasabhAgo bhavedekeA gaMdhako dviguNo mataH / triguNAM tu viSaM grAhya kaNabhAgavatuSTayam // 1 // maricaM paMcabhAgaM ca sarva khalve vimardayet / khalve tu dinamekaM tu niMbUnIraizca mardayet // 2 // sitasarSapamAtrAM tu baTikAM kAradbhiSak / caturazIti bAta-rogAn catvAriMzat kaphodbhavAn // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra rogAn kuSTAgnisarvANi gulmamehAdarANi ca / hanyAt zulAni sarvANi viSUcI grahaNImapi // 4 // dIpanaM kurute cAgniM pUjyapAdena bhaassitH|| dadhyannaM dApayet pathyaM zaitramupacArayet sadA // 5 // TIkA -zuddha pArA 1 bhAga, zuddha gaMdhaka 2 bhAga, zuddha viSanAga 3 bhAga, pIpala 4 bhAga, kAlI mirca 5 bhAga, ina sabako milA kara kUTa kapar3achana kara kharala meM nIbU ke rasa meM ghoMTa tathA sapheda saraso ke barAbara golI bAMdhe tathA rogI ke balAnusAra yogya anupAna se isakA sevana karAve to 84 prakAra ke bAtaroga, 50 prakAra ke kapharoga, sava prakAra ke kor3ha, saba prakAra ke gulma prameha udara roga, zUla, vicikA, evaM saMgrahaNo vagaiH raha ko nAza karatA hai| agni ko bhI saMdIpana karatA hai| isake Upara dahI-bhAta kA pathya hai| aura isake segna para zItala upacAra karanA cAhiye aisA zrIpUjyapAda svAmI ne kahA hai| 86--zUle zUlakuThArarasaH TaMkaNaM pAradaM gaMdhaM triphalA-vyoSatAlakaM / viSa tAmra ca jayapAlaM bhRgasya rasamarditam // 1 // guMjamAnaNa guTikAM nAgavallIrasena tu| Akasya raseneva yathAyogya prayojayet // 2 // zUlAn zUlakuThAro'yaM viSNucakramivAsurAn / vizeSeNAnupAnena pUjyapAdena bhaassitH||3|| TIka-caukiyA suhAge kA phUlA, zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, bar3I harra kA chilakA, bahere kA bakalA, AMvalA takiyA haratAla kI bhasma, zuddha viSanAga, tAme kI bhasma aura zuddha jamAlagoTA ina sabako barAbara barAbara lekara bhaMgarA ke rasa meM dina bhara mardana karake eka eka rattI pramANa golI banAve tathA isako pAna ke rasa ke sAtha athavA adarakha ke rasa ke sAtha yogya mAtrA se deve| vizeSa avasthA meM vizeSa anupAna se dene se sampUrNa prakAra ke zUloM ko nAza kre| jisa prakAra kRSNacandra jI ne sudarzana cakra se asuroM kA nAza kiyA thA vesA hI yaha rasa ullikhita rogoM kA nAza karatA hai| aisA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 87- zItajvare zvetabhAskararasaH ekaM ca rudrabIjaM ca daza bhAgaM viSopalaM / kSIreNa saMmardyaH dinamekaM niraMtaraM // 1 // gulaM vAkAM kSiptvA mUtrAyAM rasagolakaM / mUSAyAzca niHsArya dadyAt laghupuTaM pacet // 2 // pazcAduddhRtya tadbhasma kAkamAcI rasena tu / mudra- pramANaguTikAM dadyAt kSIreNa mizritAm // 3 // zItajvaraharacaiva raso'yaM zvetabhAskaraH / kSIrAnnaM bhojayet pathyaM lavaNAmra' ca varjayet // 4 // TIkA - eka bhAga zuddha pArA tathA daza bhAga zuddha saMkhiyA ina donoM kA milA kara kharala meM akor3e ke dUdha meM ekadina mardana kare tathA sukhA kara eka kAMca kI bhUSA (zIzI ) meM bharakara kapar3amiTTo karake vAlukAyaMtra meM pakAve / jaba svAMga zItala ho jAya taba nikAle tathA kUpI se nikAla kara makoya ke rasa se mardana karake eka laghu puTa deve aura isako eka mUMga ke barAbara eka pAva godugdha ke anupAna se sevana karAve te| yaha zItajvara ko dUra karatA hai / isake Upara dUdha bhAta kA tathA aura bhI dUdha ke bhojana kA pathya deve, namaka aura khaTAI khAne kA parityAga kara deve / grahaNIroge grahaNIkapATarasaH daradAmRtAntarabIjaM TaMkaNadhAtakI / lavaMgAtiviSAvArdhizokabIu ' samAMzakam // // sarva samaM ca tasyArdhaM gaganaM ca niyojayet / tasyAdhaM phenaM saMyAjya mardayet divasattrayam // 2 // attUramUlakkAthena va kuryyAzca buddhimAn / leo'yaM grAhyavastUnAmekena madhumizritam // 3 // lihet pravAhe grahaNInAzano nAtra saMzayaH / grahaNIkapATanAmo'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra TIkA-zuddha siMgarapha, zuddha viSanAga, zuddha dhatUre ke bIja, sohAge kA phalA, dhaI ke phUla, lauMga, atIsa, samudrazoSa ke bIna ye saba barAbara barAbara leve aura abhraka bhasma sabase AdhA tathA abhraka bhasma se AdhA samudraphena milAve phira sabako ekatrita karake tIna dina taka dhatUre kI jar3a ke kAr3he se ghoMTe aura golI bnaave| belagirI athavA jAyaphala yA atIsa ke anupAna se zahada ke sAtha deve to isase pravAhikA-grahaNI zAMta hove| yaha prahaNI-kapATarasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 89--zUlAdau tAla kAdirasaH tAlakaM rasakamAtikAzilA gaMdhasUtamapi sAmyamAnataH / sarvameva khalu.cUrNitaM pacet cATarUpasurasAvAriNA // 1 // marditaM tadanu tAmrahemajau saMpuTe tipitsuutsaamyko| mRtpaTena pAraveSTya pAcito vyoSanAgararasaivibhAvitaH // 2 // tAlakAdirasamasti saH svayaM bhAskarastu kurute kharo ythaa| eSa eva viniyojito drutaM rogarAjatamaso vinAzakaH // 3 // citrakA karasena yojito ghorazUlakaphavAtanAzanaH / nAgarAja jayapAlamizrito'jIrNagulmakRminAzane paraH // 4 // TokA-zuddha takiyA haratAla, zuddha khapariyA, zuddha sonAmakkhI, zuddha menazila, zuddha gaMdhaka, zuddha pArA ye saba vastue~ barAbara barAbara lekara sabako ekatrita kara ar3asA, tulasI evaM adarakha ke svarasa se alaga alaga ghoMTe, jaba ghuTa jAve tava pAre ke barAbara tAmbe kI bhasma tathA seone kI bhasma DAle aura sabako sukhAkara saMpuTa meM baMdakara kapar3amiTTI karake bhasma kara leve| jaba svAMga zItala ho jAya taba nikAlakara trikuTa aura soMTha ke kAr3he kI alaga alaga bhAvanA deve aura sukhAkara rakha leve-sa yaha tAlakAdirasa si ho gayA smjhe| yaha rasa yuktipUrvaka prayoga kiyA jAya to jisa prakAra prakhara sUrya andhakAra kA nAza karatA hai, usI prakAra yaha tAlakAdirasa aneka rogoM ko nAza karanevAlA hotA hai tathA vizeSakara yaha rasa citraka aura adarakha ke rasa ke sAtha dene se bhayaMkara zUla athavA kaphajanya aura bAtajanya aneka roga zAMta hote haiN| soMTha, ghI, zuddha jamAlagoTA ke sAtha dene se ajIrNa, gulmaroga aura kRmiroga bhI zAMta hote haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 vaidya-sA 10 - pittaroge candrakalAdhararasaH pratyekaM tAlamAnena - sUtakAMtAbhrabhasmakaM / samaM samastairgadhaJca kRtvA kajjalikAM tryahaM // 1 // mustAdADimadUrvAkaiH ketakIstanavAribhiH / sahadevyA kumAryAzca parpaTapa vAriNA // 2 // eSAM rasena kvAthairvA zatAvaryA rasena ca / bhAvayitvA prayatnena divase divase pRthak // 3 // tikAguDUvikAsavaM parpaTozIra mAdhavI / zrIgaMdhaM nikhilAnAM tu samAnaM sUkSmacUrNakam // 4 // tadrAkSAdikaSAyeNa saptadhA paribhAvayet / sarveSAM parizoSyAtha vaTikAzcaNakaiH samAH // 5 // gharacandrakalAnAma - rasedraH parikIrtitaH / sarvapittagadadhvaMsI bAtapittagadApahaH // 6 // antarbAhyamahAtApa-vidhvaMsanamahAdhanaH / grISmakAle zaratkAle vizeSeNa prazasyate // 7 // harate cAgnimAdyaM ca mahAtApajvaraM jayet / bahumUtra haratyAzu strINAM raktamahAsravam // 8 // UrdhvagaM raktapittaM ca raktavAMtivizeSakaM / mUtrakRcchrANi sarvANi nAzayenAtra saMzayaH // // TokA - zuddha porA 1 bhAga, abhraka bhasma 1 bhAga -kAMtalauha bhasma 1 bhAga tathA zuddha gaMdhaka 3 bhAga lene cAhiye / pahale pArA aura gaMdhaka ko tIna dina taka kajjalI banAve, phira usameM abhraka bhasma tathA kAMtalauhabhasma milAkara usako kharala meM DAlakara nAgaramothA, anAra kI chAla, dUrvA, kevar3e kA dUdha tathA sahadevI, ghIkumArI, pittapApar3A aura zatAvarI ke rasa se athavA kADhe se alaga-alaga eka-eka dina bhAvanA deve / bhAvanA dene ke bAda kuTakI kA sattva, gurca kA satva, pittapApar3A, khasa, mAdhavIlatA aura candana ina saba kA cUrNa karake usI auSadhi ke barAbara lekara milA deve--aura usameM drAkSAdi ke kAr3he se sAta bhAvanA deve tathA canA ke barAbara golI bAMdha leve| yaha candrakalAdhara sevana karane se saba prakAra ke pittajanya roga tathA bAta-pittaroga, bAhyAbhyantara ke mahAtApa ko zAMta karane ke liye ghanaghora megha ke samAna hai| grISma Rtu evaM zarada Rtu meM vizeSa lAbhaprada hai / yaha rasa agnimAMdya ko tathA mahAtApa sahita jvara ko jItatA hai aura haraeka prakAra kI thakAvaTa, bahumUtra, striyoM kA raktapradara, urdhvagaraktapitta, rakta kI kamI, aura mUtrakRcchratA ityAdi rogoM ko dUra karatA hai, isameM saMzaya nahIM karanA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 11-vAtaroge kalpavRkSarasaH mRtaM lauhaM mRtaM sUtaM mRtaM tAmra'ca raupyakam / mauktikaM nIlagaMdhaM ca cAmRtaM mardayettathA // 1 // arkamU raktacitra gajakaNA ca punrnvaa| vRhatI cezvarI mUla-kaSAyaiH mardayedbhiSak // 2 // caturgApramANena lazunaM kttuknym| raktAcana-kaSAyeNa nirguNDyA mArkavaizca sH||3|| anupAnavizeSeNa bAtaraktaharazca sH| kalpavRkSaraso nAma vikhyAtaH siddhasammataH // 7 // caturazItibAtAni gulmarogatrayANi ca / aglapi nihatyAzu raktavAMtiprazAMtaye // 5 // nAnArogaharazcaiva tttdrogaanupaantH| pUjyapAdena vibhunA sarvarogavinAzakaH // 6 // TIkA-lauha bhasma, pAre kI bhasma, tAme kI bhasma, cAMdI kI bhasma, zuddha mAtI, nIlavarNa kA zuddha gaMdhaka, zuddha viSanAga ina sabako samAna bhAga leve tathA inako kharala meM DAlakara akor3e kI jar3a, lAla citraka, gajapIpala, punarnavA, bar3I kaTehalI, IzvaramUla ina saba ke kAr3he se alaga alaga bhAvanA deve tayA sukhAkara rakha leve aura cAra cAra ratI ke pramANa se lahasuna ke rasa ke sAtha evaM trikaTu, lAlacitraka, negar3a, bhaMgarA ke kAr3he ke sAtha mathavA anupAna vizeSa se dekheM to isase bAtarakta roga zAMta hotA hai| yaha kalpavRtta rasa sarva rasoM meM zreSTha hai| yaha 84 prakAra ke vAtarogoM ko, sarva prakAra ke gulmarogoM ko, kSayaroga, amlapitta, raktavAti ko tathA anupAnavizeSa se aneka rogoM ko haranevAlA hai, aisA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 12-zUlAdau zUlakuThArarasaH ravirasabhAvitasadyaH kSAratrayaM paMcalavaNaM ca / pratyekaM ca samAnaM lazunarasairAkasya saMyuktam // 1 // haMti pAraNAmazUlaM jalodaraM pArzvazUlakaTizUle / harate ca kukSizUlaM sayo'yaM zUlakumararasa eSaH // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sara TokA - sajjIkhAra, javAkhAra TaMkaNacAra, samudra namaka, kAlI namaka, saiMdhA namaka, viDAnamaka aura sAmhara namaka (pAMgA) ina AThoM ko samAna bhAga lekara prakaur3e ke dUdha kI bhAvanA dekara sukhAkara ghara leve, phira isako lahasuna evaM adarakha ke rasa ke sAtha sevana karAve to isase pariNAma-zUla, jalodara, pArzvazUla, kaTizUla tathA kukSizula zAMta hote haiM / 63 - tribaMdha icchAbhedirasaH trikaTuM TaMkaNaM caiva pAradaM zuddha gaMdhakaM / jayapAlacUrNa guNyaM guDena vaTikAM kuru // 1 // virecanakarazcAsau mUtrarogavinAzanaH / dIpane pAcane kuSThe jvare tIvra ca zUlage // 2 // mandAgnau cAzmarIroge cAnupAnavizeSataH / rogiNazca balaM dRSTvA prayujyAt bhiSaguttamaH ||3|| saMzodhanaH zItajalena samyak saMgrAhaka zcoSNajalena satyam / sarveSu rogeSu ca siddhidaH syAt zrIpUjyapAdaiH kathito'nupAnaiH // 4 // TIkA - soMTha, kAlImirca, pIpala, caukiyA suhAgA, zuddha pArA aura zuddha gaMdhaka ina sabako barAbara leve tathA pahale pAre aura gaMdhaka kI kajjalI banAve pazcAt Upara kI auSadhiyAM milAve aura zuddha jamAlagoTA tIna bhAga lekara khUba pIse tathA purAne gur3a ke sAtha golI bAMdha leve| isako anupAna - vizeSa se sevana karane se virecana evaM mUtraroga zAMta hotA hai / agni ko dIpana karanevAlI, pAcana karanevAlI, kor3ha meM hitakArI, jvara meM, zula meM, agnimAMdya meM evaM amarI roga meM, uttama vaidya rogI kA bala dekhakara isakA prayoga kareM to yaha icchAbhedI rasa kI golI hitakArI hai| yaha icchAbhedIrasa zItala jala ke sAtha doSoM ko zuddha karanevAlA tathA uSNa jala ke sAtha saMgrAhaka hai arthAt dastoM ko rokanevAlA hai| 64 - gulmAdau bhairavIrasa: sUtakaM kRSNajIraM ca viDaMgaM gaMdhakAni ca / sauvarcalaM samaM vyo triphalAtiviSANi ca // 1 // saidhavaM cAmRtaM yuktaM hematoryAzca tadrasaiH / mardayet guTikAM kRtvA pramANaM guMjamAnayA // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra guMjAdvayaM ca vaTikA dAtavyA cAdrakaiH rasaiH / bAtajanyaM ca gulmaM ca zUlaM ca jaTharAnalam // 3 // pUjyapAdena kathitazcottamo bhairavIrasaH / TIkA - zuddha pArA, syAhajIrA, vAyaviDaMga, zuddha gaMdhaka, kAlA namaka, soMTha, mirca, pIpala, triphalA, atIsa, seMdhA namaka, zuddha viSanAga ina sabako samAna bhAga lekara pahile pAre aura gaMdhaka kI kajjalI banAve, pazcAt saba auSadhiyAM kUTa kapar3achana karake hemakSIrI (satyAnAzI) ke svarasa meM ghoMTa kara eka-eka rattI kI golI bAMdhe / do-do golI subaha zAma adarakha ke rasa ke sAtha deve to bAtajanya gulmaroga evaM zUla roga ke vinAza ke sAtha jaTharAgni dIpta ho jAtI hai / yaha bhairavIrasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai / 15 - zItajvarAdau svacchanda bhairavIrasaH samabhAgaM ca saMgrAhya pAradAmRtagaMdhakam / jAtIphalaM ca bhAgAdhaM dattvA kuryAzca kajjalIma // 1 // sarvArdhamAgadhI cUrNaM khalvayizvA tu dApayet / guMjAdvayaM trayaM cApi nAgavallIdalena vA // 2 // srasenApi yatnAt pUrva niSevitam / zItajvare sannipAte viSacIviSamajvare // 3 // jIrNajvare ca mandAgnau ziroroge ca dAruNe / prayujya bhiSajaH sarve rasaM svacchandabhairavaM // 4 // muhUrtAtsevane pazcAt tataH kuryAt kriyAmimAM / tavakSIraM sitAM dadyAt tataH zItena vAriNA // 5 // pathyaM dadhyodanaM kuryAt ArdrAhAraM tu kAlajit / yathA sUryodayeNa syAttamasaH nAzanaM param // 6 // svacchandabhairaveNa syAttathA sarvAmayasya tu / svacchanda bhairavInAmA pUjyapAdena bhASitaH // 7 // 6 3 TIkA - zuddha pArA, zuddha viSanAga, zuddha gaMdhaka eka-eka bhAga leve tathA jAyaphala AdhA. bhAga leve| ina saba kI kajjalI karake saba se AdhI pIpala lekara sabako sUkhA evaM kharala kara 2 raptI yA tIna ratI pAna ke rasa ke sAtha athavA adarakha ke rasa ke sAtha yakSapUrvaka deve to isase sannipAta, viSUcikA, viSamajvara, jIrNajvara, mandAgni tathA kaThina se kaThina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ baiva-mAra ziroroga bhI acche ho jAte haiN| vaidya mahAzaya isako yamapUrvaka prayoga kreN| isa rasa ko dene ke eka muhUrta pazcAt tavAkhIra tayA zakkara ThaMDe pAnI ke sAtha khAne ko deve aura vahI bhAta kA pathya deve tathA tarala (patalI) vastu kA AhAra deve| jisa prakAra sUryodaya se andhakAra kA praya ho jAtA hai usI prakAra svacchanda bhairavarasa ke sena karane se rogarUpI prakAra praSTa ho jAtA hai, aisA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 16-mandAmau kAlAgnirudrarasaH bajrasUtAbhrasvarNAkaMtArAtIkSNAyasaM kramAt / bhAgavRddhayAmRtaM sarva saptAhaM vitrakadrave // 1 // mardayet mAtuluMgAmlaiH jaMbIrasya dintrym| ziva mUladravaH kvAthaiH kaNAkvAthaiH dinatrayam // 2 // nidinaM triphalA-kvArthaH zuMThImArIvajaiH trayam / jAtIphalaM lavaMgalAtvacApatrakakezaraiH // 3 // kolAMjanayutakvAthaiH bhAvayedivasattrayam / Akasya draH saptadivasaM bhAvayet punaH // 4 // zoSitaM cUrNayet zlakSNaM cUrNapAdaM ca TaMkaNam / TaMkaNAMzaM vatsanAbhaM cUrNIkRtvA vimizrayet // 5 // nikaTupriphalAbrAhmIcAturjAtikasaiMdhavam / sauvarcalaM ca sAmudra cUrNameSAM ca tatsamam // 6 // samaM kRtvA prayojyaM ca tatsarva caakdrveH| zina tthamAtulaMgAmlaH ghoTayitvA ghaTI kRtA // rasaH kAlAgnirudro'yaM triguMjaM bhakSayet sdaa| agnidIptakaraH khyAtaH sarvavAtakulAMtakaH // 8 // sthUlAnAM kurute kArya kRzAnAM sthaulyakArakam / bhanupAnavizeSAttu tattadroge niyojayet // 6 // lepasekAvagAhAdIn yojayet kaaryvuktitH| sAbhyAsAbhyaM nihatyAzu maMDalAnAM na saMzayaH / pUjyapAdena vibhunA coko vAtavinAzanaH / ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra TIkA-baja kI bhasma 1 bhAga, pAre kI bhasma 2 bha ga, amraka ko bhasma 3 bhAga, sone kI bhasma 4 bhAga, tAme kI bhasma 5 bhAga, cAMdI kI bhasma 6 bhAga, aura kAMtalauha bhasma 7 bhAga ina saba ko ekatrita kara citraka ke kAr3he se 7 dina taka mardana kare pazcAt vijaurAM nIMbU, jambIrI nIMbU ke rasa se, mIThA sojanA kI jar3a ke kAr3he se, pIpala ke kAr3he se, niphalA, soMTha, kAlI mirca, jAyaphala, lauMga, ilAyacI, dAlacInI, tejapatra, nAgakezara, bera, aura aJjana ina saba ke kAr3he se alaga alaga tIna tIna dina taka tathA adarakha ke rasa se 7 dina taka mardana kare phira usako sukhAkara mahIna cUrNa kre| cUrNa se cauthAI bhAga suhAge kA phUlA tathA suhAge ke barAbara zuddha viSanAga lekara sabako milaave| bAda trikaTu, triphalA, citraka, dAlacInI, ilAyacI, tenapatra, nAgakezara, seMdhAnamaka, kAlA namaka ina sabakA sama bhAga se cUrNa banAve aura Upara ke cUrNa ke barAbara hI lekara sabako ekatrita karake mIThA soMjanA tathA vijaurA nIMbU ke rasa se ghoMTa kara eka eka rattI kI golI bnaave| tIna tIna ratto ke pramANa se isa golI ko yogya anupAna se deve to yaha agni ko dIpta karanevAlA, bAta ke saba prakAra ke vikAroM ko dUra karanevAlA, moTe manuSyoM ko kRza aura kRza manuSyoM ko moTA karanevAlA hotA hai| anupAnavizeSa se yaha aneka rogoM ko nAza karanevAlA hai| (isake prayoga ke samaya, yadi lepa; seMka, avagAha (jala meM baiThAnA) ityAdi kriyAe~ karanI hai to yuktipUrvaka kre)| isake sevana se sAdhyAsAdhya vAtarakta bhI zAMta ho jAtA hai| sarvarogoM ko nAza karanevAlA pUjyapAda svAmI kA kahA huA yaha uttama yoga hai| 17-zItajvare vaDavAnalarasaH rasASTakamamRtaM sapta SaDgaMdhaM SaSThatAlakam / iMtivIjAniSaDbhArga paMcabhAgaM saTaMkaNam // 1 // caturtha dhUrtavIjasya zulbabhasma trayasya c| etAni sarvamAgAni (?) vahnimUlakavAyakaiH // 2 // mudramAnavI kRtvA vAdra kadravasaMyutam / zItajvaraM sanipAtaM sarvajvaravinAzanaH // 3 // bar3avAnalanAmAyaM srvaataamyaaphH| . . zItajvaraviSapno'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA-zuddha pArA ATha bhAga, zuddha viSanAga sAtabhAga, zuddha AMvalAsAra gaMdhaka cha: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vaidya-sAra bhAga, zuddha tavakiyA haratAla cha: bhAga, zuddha jamAlagoTA ke bIja chaH bhAga, sudhAge kA phUlA pAMca bhAga, zuddha dhatUre ke bIz2a cAra bhAga tathA tAme kI bhasma tIna bhAga ina saba ko ekatrita kara ke citraka kI jar3a ke kAr3he se ghoMTakara mUMga ke barAbara golI banAve tathA adarakha ke rasa ke sAtha sevana kare to zIta jvara tathA sannipAta jvara zAMta hotA hai| yaha bar3avAnala rasa pUjyapAda svAmI kA kahA huA zItajvara tathA sampUrNa vAta rogoM ko harane vAlA hai| 18-grahaNyAdau ratilIlArasaH jAtIkaNAhiphenaM ca vijayAcUrNasaMyutam / barATaM dhartavIjaM ca TivAridhizokajaM // 1 // tulyAzaM nikSipet khalve yAmaikaM vijayAraseH / mardayet baTikAM kuryAt guMjAmAtrapramANikAm // 2 // ratilolAramA yeSaH dviguMjo hi madhuplutam / bhakSayedvIthairodhazca madhurAhArasaMyutaH // 3 // prahagayAzcAtisArasya vAtarogavinAzanaH / sarvottamarasazcAsau pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA-jAyapatrI, pIpala, aphIma, bhAMga, tathA kaur3I kI bhasma, zuddha dhatUre ke bIz2a, choTI ilAyacI, samudrazoSa, ina saba ko barAbara barAbara le eka pahara taka bhAMga ke rasa se ghoMTakara eka eka rattI ke barAbara golI banA kara 2 rattI zahada ke sAtha sevana kare evaM Upara se moThA bhojana kare to isase vIrya ko rukAvaTa ho tathA saMgrahaNI aura atIsAra, vAnaroga zAMta hotA hai-yaha sarvottama rasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai| ___88-vAtaroge bar3avAnala rasaH sUtahATakabajrArkakAMtabhasmAni mAkSikaM / tAlaM nIlAMjanaM tutthaM cAbdhiphene samAMzakam // 1 // paMcAnAM lavaNAnAM ca bhAgekaM ca vimardayet / bajrIkSIraiH dinakaM tu ruddha vA ca bhUdhare pacet // 2 // uddharet khalvamadhyasthe rasapAdaM viSaM kSipet / mAsakamAkadrAvaiH lehayedvaDavAnalaM // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra pippalI mUlakaqAthaM sapippalyA pibedanu / daMDavataM dhanurvAta zRMkhalAbAtameva ca // 4 // khaJjAtaM paMguvA kaMpavAtaM jayet sadA / mAtaMgavAtasiMho'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TokA - zuddha pAre kI bhasma, hIre kI bhasma, tAme kI bhasma, kAMtalauha bhasma, sonA Hear kI bhasma nakiyA haratAla kI bhasma, zuddha nIlA suramA, tUtiyA kI bhasma tathA samudraphena ye saba barAbara barAbara tathA pAMcoM namaka 1 bhAga leve aura saba ko milA kara thUhara ke dUdha se dina bhara mardana kara bAda bhUdhara yaMtra meM puTapAka kare pazcAt aura saba ko kharala meM DAlakara pAre se cauthAI bhAga zuddha viSanAga DAle evaM khUba ghoMTe aura usako 1 mAha taka adarakha ke rasa ke sAtha subaha zAma sevana kare tathA Upara se pIpala aura pIparAmUla kA kAr3hA piye to isase daMDavAta, dhanurvAta, zRMkhalAbAta, khaMjanAta, paMgubAta kaMpavAta vagairaha saba zAMta ho jAtA hai / yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA bar3abAnala rasa bahuta uttama hai| m 65 100 sannipAtAdau siddhagaNezvararasaH pAradaM daradaM gaMdha vRddhayA cekottaraM kramAta / nIlagrIvasya sarvAzaM mayet khalvake budhaH // 1 // vijayAkanakaSaiH sapta vA vimardayet / dIyate ballamAtreNa pippalyA madhunArdrA kaiH // 2 // trideoSaM sannipAtAdisarvaduSTajvaraM jayet / zoteopacAraH kartavyaH madhurAhArasevanaM // 3 // siddho gaNezvarA nAma pUjyapAdena nirmitaH / TIkA - zuddha pArA 1 bhAga, zuddha siMgarapha 2 bhAga, zuddha gaMdhaka 3 bhAga, tathA zuddha viSanAga chaH bhAga, ina saba ko ekatrita kara ke bhAMga aura dhatUrA ke svarasa se tathA soMDa mirca pIpala ke kAr3he se alaga alaga sAta sAta bAra mardana kare aura isako tIna tIna ratI kI mAtrA meM pradakha tathA madhu ke sAtha deve to tridoSa, sannipAta jvara bhI zAMta hotA haiN| isake Upara zItopacAra tathA madhura bhojana kA sevana karanA caahiye| yaha siddha gaNezvara rasa zrI pUjyapAda svAmI ne banAyA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 101-sannipAte sannipAtagajAMkuzaH mRtaM sUtaM mRta tAmra shuddhtaalkmaakssike| tathA hiMgusamAnyetAnyAkasya ca vaaribhiH||1|| vaMdhyApaTolanirguDIsugaMdhAnicinajaiH / dhatUralAMgalApAnabhRGgavIrasaMbhavaH // 2 // tridinaM maIyitvAtha vikSAraM saiMdhavaM vissN| vAlaM madhUkasAraM ca pratyekaM rasasaMmitam // 3 // sammithya mardayet siddhaH snnipaatgjaaNkushH| mASamAtraNa hatyAzu pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA-pAre kI bhasma, tAme kI bhasma, takiyA haratAla kI bhasma, zuddha sonAmakkhI aura zuddha hIMga, ina saba ko samAna bhAga lekara adarakha ke rasa se tathA bAMjha kakor3A aura parapala ke pattoM ke rasa se, negar3a ke rasa se, sugaMdhA (tejapatra ) ke rasa se, nIma ko pattI ke rasa se, citraka kI jar3a ke rasa se dhatUre ke rasa se lAMgalI ( kalihArI) ke rasa se, pAna ke rasa se, bhaMgarA ke rasa se aura jaMbIrI nIMbU ke rasa se pRthak pRthak aura tIna tIna dina taka mardana kare phira usameM javAkhAra, sajI khAra, suhAgA, seMdhA namaka zuddha viSanAga, sugaMdha vAlA tathA mahuve kI lakar3I kA sAra ye saba pAre ke barAbara barAbara lekara ghoMTakara teyAra krle| yaha eka mAse ko mAtrA se khAne para sannipAta ko nAza karatA hai| 502-jvarAdau gajasiMharasaH aviSadradayugmaM zuddhasUtaM va gaMdhaM / surasasvarasamo vallayugmaM ca ddyaat|| jvaraharagajasiMho zRMgaberodakena / harati prathamadAhaM takrabhaktaM ca yojyam // TIkA-zuddha viSanAga, zuddha siMgarapha do do bhAga, suddha pArA aura zuddha gaMdhaka eka eka bhAga ina cAroM kI kajalI banAkara tulasI ke svarasa meM ghoMTe tathA tIna tIna ratI ke pramANa se adarakha ke rasa ke sAtha sevana kare to jvarazAMti ho tathA dAha kI bhI zAMti hotI hai| jisa dina isa auSadhi kA sevana kare usa dina chAMcha aura cAvala kA bhojana karanA ucita hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 103 gulmAdau lavaNa paMcaka yogaH saMkhyAtaM lavaNaM suvahnabhimajau kSAradvayaM TaMkaNaM / jIraM dIpyayugaM ca rAmaThaviDaMga caiva jaipAlakaM // zoSaM vai lazunaM nikuMbhamilitaM arkAmbhasA mardayet / tatkalkaM maricapramANavATikAM cAjyena saMbhattayet // 1 // saMpUrNa gadahaH prayogazubhagaH rogAnupAnena vai / gulmaM paMcakamUlarogamudaraM zvAsaM ca kAsa-kSayam // vAtAzIti mahodaraM ca kSapayet zUlaM ca rakasravam / patadrogavinAzano hitakaraH zrI pUjyapAdAditaH // 2 // TIkA -- samudra namaka, seMdhAnamaka, kAlA namaka, viTanamaka, sA~bhara namaka, citAvara, soMTha, sajjIkhAra, jatrAkhAra bhUnA huA suhAgA, sapheda jIrA, ajamodA, ajavAyana, bhUnI huI hIMga, vAyaviDaMga, zuddha jamAlagoTA ke bIja, lahasuna kI mIMgo (ghI meM siMkI huI) kAlI mirca, pIpala aura jamAlagoTe ko jar3a ina sabako samAna bhAga lekara kUTa pIsa kapar3achana kara akauvA ke dUdha se mardana karake kAlI mirca ke barAbara golI banAve aura rogako prasthAnusAra yogya mAtrA se gAya ke ghI ke sAtha deve to yaha zubha prayoga sampUrNa rogoM ko nAza karanevAlA hai tathA pratyeka roga ke pRthak pRthak anupAna se pA~coM prakAra ke gulma, udara roga, zvAsa- kAsa, kSaya assI prakAra ke vAtaroga, jalodara, zUla evaM adhoraktanAva ina saba rogoM ko nAza karanevAlA yaha pUjyapAda svAmI kA kakSa huA lavaNapaMcakayoga sarvottama hai| 104. - sarvaroge rasarAjarasaH - 67 rasendra sindUra - mathAbhrakAntaM gaMdhaM raveH bhasma va raupyabhasma / sayAjya sarvaM triphalAkaSAyaiH vimardha pazcAdviniyojanIyaH // 1 // kaTuttrayeNApi phalattrayeNa yukto rasendraH sakalAmayannaH / rasottamo'yaM rasarAja eSaH zrIpUjyapAdena subhASitaH syAt // 2 // TIkA - zuddha pArA, rasasindUra, prabhrakabhasma, kAMtalauha bhasma, zuddha gaMdhaka, tAme kI bhasma tathA cAMdI kI bhasma ina sabako barAbara barAbara lekara kharala meM DAlakara triphalA ke kAr3he meM ghoMTe aura usako trikaTu triphalA ke kAr3he se hI sevana kare to aneka roga zAMta hoN| yaha rasoM meM zreSTha rasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 105-jvarAtisArAdau jayasaMbhavaguTikA sUtendrAyasabhasmahiMgulaviSaM vyoSaM ca jAtIphalaM / dhattUrasya ca vIjaTakamidaM gaMdhAjamAdAjayA // vArATaM hi pradAya bhasma subhiSak saMmaIyet dhuurt| svarasaiH vai jayasaMbhavAM ca guTikA guMjAmitAM kalpayet // 1 // varAtisAraM kSapayet jayasaMbhavabhAga ghaTI anupAnavizeSeNa pUjyapAdena bhASitA / TIkA-zuddha pArA, lauhabhasma, zuddha siMgarapha, zuddha viSanAga, soMTha, mirca, pIpala, jAyaphala, dhatUre ke bIja, suhAge kI khIla, zuddha gaMdhaka, ajamodA aura arabI, kaur3I kI bhasma ina saba ko barAbara barAbara lekara dhatUre ke rasa se mardana kare aura golI bnaave| yaha golI anupAna-vizeSa se eka eka ratto khAne para jvarAtisAra ko nAza karatI hai yaha pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 106-kuSThe mahAtAlezva saH tAlaM tApyaM zilAsUtaM zuddha seMdhavaTaMkaNam / samAM cUrNayet khalve sUtAdviguNagaMdhakam // 1 // gaMdhasAmyaM mRtaM tAnaM suvarNakAntamabhrakam / nIlagrIvaM dvirajanItAlabhAgayutaM samam // 2 // jaMbIranIraiH saMmaryaH tatsarva dinapaMcakam / sahi SaDbhiH puTaiH pAcyo bhUdhare saMpuTarodare // 3 // puTe puTe dravarmayaH sarvametaJca SaTpalam / dvipalaM mAritam tAnaM lauhabhasma catuHpalam 4 // jaMvIrAmlena tatsarva dinaM madya puTe lghu| nizaccAMzaM viSaM kSiptvA tatra sarva vicUrNayet // 5 // mahiSAjyena ca saMmizraH niSkazca puNddriiknut| madhvAjyaiH karkaTIvIjaM karSamAtraM lihedanu // 6 // madhunAjyena vA sevet kuSTharoga vinAzayet / mahAtAlezvaronAma: pUjyapAdena bhASitaH // 7 // TIkA-rAddha takiyA haratAla, sonAmakkhI, zuddha zilAjIta zuddha pArA, seMdhAnamaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 6. ha aura suhAgA ye saba samAna bhAga tathA zuddha gaMdhaka pAre se dUnA evaM gaMdhaka ke barAbara tAmra bhasma, sone kI bhasma, kAMta lauha bhasma aura abhraka bhasma leve, bAda suddha viSa nAga, hArUhaldI ye haratAla ke barAbara lekara ina sabako ekatrita karake jaMbIrI nIMbU ke rasa se pA~ca dina taka mardana kare evaM bhUdharayaMtra meM chaH puTa lgaave| bAra bAra nikAla kara jaMbIrI se ghoMTa kara puTa de pazcAt nIMbU se ghoMTakara halkI pura de / pazcAt 2 pala tAme kI bhasma, 4 pala lauha bhasma DAle / saba dravya se tIsavA~ bhAga zuddha viSa DAle aura phira sabako cUrNa karake rakha leve| isako bhaiMsa ke ghI ke sAtha eka eka TaMka athavA roga tathA rogI ke balAbala anusAra sevana kare evaM Upara se zahada tathA ghI ke sAtha milAkara 1 tolA kakar3I ke bIja cATe athavA Upara kahA huA rasa hI ghI tathA zahada viSama mAtrA meM lekara usake sAtha sevana kare to yaha mahAtAlezvara rasa saba prakAra ke kuSTha rogoM ko evaM zveta kuSTha ko naSTa karatA hai / yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA hai| tAlakezvara rasa 76 taraha kA likhA hai- -yaha dasavA~ prakAra hai / 7 bAtaroge kuThArarasaH rasahiMgula kaoNtAmrazilA tAlakagaMdhakaM / kharI vatsanAbhaM ca tutthazuzilAjatu // 1 // trikSAraM paMcalavaNaM trikaTu triphalAjaTAH / jaipAlaM trivRtAdantI viDaMgaM catryacitrakAn // 2 // rAmajamodaM ca dIpyakaM dvinizA rujaM / jAtIphalaM truTirbhAgo ghAtakIpuSpagugguluM // 3 // eargadar hiMguM NAmUladvijIrakaM / pratyekaM samabhAgAni mayeccAdrakaiH rasaiH // 4 // dinaikaM mAtuluMgasya bhRGgarAjarasAnvitaiH / TikA caNamAtraM tu cAnupAna vizeSataH ||5|| sarvavAtaM haratyAzu sarvajvaravinAzanaH / sarvagulmaparicchedI pANDukSayavinAzanaH // 6 // ajIrNakAmalAzUlamUtrarogakuThArakaH / vizeSaM vAtarogaghnaH pUjyapAdena bhASitaH // 7 // TokA - zuddha pArA, zuddha siMgarapha, kAMtalauha bhasma, abhraka bhasma, zuddha zilA, tabakiyA 107 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 vaidya-sAra haratAla bhasma, zuddha gaMdhaka, khapariyA bhasma, zuddha viSanAga, tUtiyA kI bhasma, tAme kI bhasma, zilAjIta, sajjIkhAra, javAkhAra, suhAgA, samudra namaka seMdhA namaka, kAlA namaka, sAMbhara namaka, viDa namaka, soMTha, mirca, pIpala, harra, baherA, AMvalA, baTakI jaTA, zuddha jamAlagoTA, nizotha, jamAlagoTe kI jar3a, vAyaviDaMga, cAva, citraka, kaur3I kI bhasma, ajamodA, ajavAyana, halI, dAruhallI, kUTa, jAyaphala, ilAyacI, bhAraMgI, dhavaI ke phUla, gUgala, zuddha nAgaramothA, punarnavA, (sAThI) hIMga bhunI, poparAmUla, syAhajIrA aura sapheda jIrA ina sabako ekatrita kara kUTa kapar3achana kara ke adarakha ke rasa, bijaurA nIMbU ke rasa tathA bhaMgarA ke rasa ke sAtha ghoMTa kara canA ke barAbara golI bnaave| yaha golI vizeSa anupAna se saMpUrNa vAtarogoM ko tathA sarva prakAra ke jvaroM ko gulma, pAMDu, kSaya, ajIrNa, kAmalA, zala ina sabako nAza karanevAlA hai-yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA uttama yoga hai| 108-vAjIkaraNe kAmAMkuzarasaH zuddhasUtakasindUravyomasindUragaMdhakaM / kAMtasindUramunmattavIjakaM vatsanAbhakaH // // ghanabhasma svarNabhasma ahiphenaM vArdhizokajaM / nisugaMdhaM ca militaM jotIpatnavarATakaM // 2 // tulyAzaM nikSipetkhalve mardayet vAsaratrayam / zatAvarIrasairvAtha muzalIsvarasena vA // 3 // saptAhaM bhAvayedyanAt kukkuTAMDarasena c| ghaTakAnkArayettasya guMjAmApramANakAn // 4 // deyaM guMjAdvayaM nityaM bhakSayettanmadhuplutam / mahAnaMdakaraH samyakvIryastaMbha karotyasau // 5 // zarkarAMSA dugdhaghRtamanupAnaM pibetsadA / kAmAMkuzarasohyaSaH kAminAM tRptikArakaH // 6 // kAminInAM sahasrANAM trpyedivsaaNtre| . rasAyanamidaM zreSThaM vapuHkAMtibalaprada // // ghAjIkaraNaprayogo'yaM mdnaanNdnNdnH| kAmAMkuzaraso nAma pUjyapAdena bhASitaH // 8 // TIkA-zuddha pArA, rasasindUra, vyomasindUra, zuddha gaMdhaka, lauha sindUra, zuddha dhatUrA ke bIja, zuddha viSanAga, hIre kI bhasma, sone kI bhasma, zuddha aphIma, samudrazoSa, dAlacInI, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra tejapattA, ilAyacI, jAyapatrI, kaur3I kI bhasma ye saba barAvara barAbara lekara tIna dina taka : alaga alaga zatAvarI tathA mUsalI ke rasa se sAta dina taka ghoTe aura usakI eka eka rattI kI gAlI banAve aura do do rattI kI mAtrA se zahada ke sAtha sevana karAve to yaha vIrya ko stambhana karanevAlA hai aura Upara se zakkara, dUdha evaM ghI kA sevana kre| yaha kAmAMkuzarasa kAmI janoM ko Ananda denevAlA, hajAroM striyoM ko tRptakaranevAlA uttama rasAyana hai| zarIra kI kAMti tathA bala ko denevAlA hai| yaha bAjIkaraNa pUjyapAda svAmI kA kahA huA uttama prayoga hai| TippaNI-yaha rasa bhI bahuta bar3hiyA mAlUma hotA hai lekina bahuta kImatI hai| haraeka nahIM banA sakatA hai| isameM jo vyomasiMdUra zabda AyA hai so malasiMdUra, tAmra siMdUra, tAla siMdUra to pAye haiM lekina vyomasiMdara kI jagaha eka abhrasiMdUra rasayogasAgara meM likhA hai, jo eka prakAra kI abhraka kI bhasma hI hai isameM pArada nahIM hai| bAjIkaraNa auSadhiyoM ke 36 puTa likhe haiN| kAMtasiMdUra nahIM milA, yaha bhI eka prakAra kA siMdUra mAlUma hotA hai jo lauhabhasma DAlakara banAyA jAtA hai / 106-kuSThe tAMDavAkhyarasaH tAlaM gaMdhaM mAkSikaM ca kuSThaM pAradabhasma ca | zvetAparAjitAmbhobhiH mardayehivasatrayam // 1 // dhAtrIphalarasenApi saptadhA bhaavyedmuN| andhamUSAgataM ruddha vA cordhva mRNmayaveSTitaM // 2 // kukkuTAkhye puTe dagdhvAthagomUtreNa mardayet / tAMDavAkhyo raso hyaSaH guMjAdvayaniSevitaH // 3 // kuSThAnAM vamanaM pUrva virecanamataH paraM / tato mahAkaSAyazca maMjiSThAdiH prazasyate // 4 // aSTAdazavidhAnAM hi kuSThAnAM ca vinaashkH| tAMDavAkhyarasazcAsau pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TIkA-tavakiyA haratAla kI bhasma, zuddha gaMdhaka sonAmakkhI kI bhasma, mIThA kUTa, pAre kI bhasma (rasasindUra) ina saba ko kharala meM ekatrita karake sapheda koyala ke svarasa se tIna dina taka barAbara mardana kare, phira A~vale ke phala ke rasa se sAtabAra bhAvanA deve bAda mukhAkara aMdhabhUSA meM baMda karade Upara se sAta kapar3amiTTI karake sukhA leve aura phira kukkuTapuTa meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra pakAve jaba svAMga zItala ho jAya taba isako gomUtra se ghoMTa kara rakha leve| isa rasa ko do do rattI anupAna-vizeSa se sevana kare tathA Upara se mahAmaMjiSThAdi kAr3hA piive| isa rasa ke sevana karane ke pahale vamana, virecana, avazya karanA caahiye| yaha rasa aThAraha prakAra ke kuSThoM ko nAza karanevAlA hai| yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA uttama rasa hai| 110-kuSThe tAlakezvararasaH tAlasya satvamAdAya tatsamA tu manAzilA / dvibhAgaM sUtakaM cApi gaMdhakaM ca samaM tamaM // 1 // gokarNikArasaidhApi dhAtrImocodbhavaiH rsaiH| mardayitvA tathA sarva khalve tat paMcavArakaM // 2 // rasaiH punarnavAyAzca piSTavA piSTvA punaH punH| tasya piNDa pradAtavyo mUSikAyAM tathAparaM // 3 // kRtvAMdhramUSikAM cApi veSTitAM vsnaadibhiH| tataH pAtAlayaMtreNa pAcyazca kariNIpuTe // 4 // tatastatsamamAkRSya guMjakAM vA dviguMjakAM / bhakSayet prAtarutthAya parNakhaMDena kenacit // 5 // go'jApayazca dhAroSAmanupAnaM kuSTharogiNe / zvetAparAjitA deyA kAmalAvyAdhipIDite // 6 // payasA zarkarA devA jIrNakuSThe ca puSkale / ' saptadhAtugate kuSThe saptAhaM ca pibedanu // 7 // tAlakezvaranAmA'yaM pUjyapAdena bhASitaH / nAnAkuSThamahAnyAdhivane carati siMhaSat // 8 // TIkA tapakiyA haratAla kA sattva, zuddha menazila, eka eka bhAga, zuddha pArA 2 bhAga, zuddha gaMdhaka 2 bhAga ina saba ko ekatrita kara kharala 'meM ghoMTakara gokaNikA (mUrvA), bhAvale aura kele ke rasa se pA~ca pA~ca bAra alaga alaga ghoMTa kara tathA punarnavA ke rasa se bhI pAMca bAra ghoMTa kara usakA piMDa banA kara andhamUSA meM baMda kare evaM Upara se pala se veSita kara aura pAtAla meM gajapuTa kI A~ca deve / jaba svAMga zItala ho jAya tava nikAlakara eka rattI athavA 2 rattI prAtaHkAla pAna ke rasa ke sAtha sevana kare aura Upara se gAva yA bakarI kA dhAroSNa dUdha piye| yaha anupAna kuSTha roga kA hai| kAmalA se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 7.3 pIr3ita manuSya ke liye sapheda komala (viSNukAntA) kA anupAna deve tathA purAnA kuSTharoga ho evaM sAto dhAtuoM meM praviSTa ho gayA ho to dUdha aura zakkara sAta dina taka barAbara anupAna meM pilAve / yaha tAlakezvara rasa aneka prakAra ke kuSTharoga ko dUra karanevAla pUjyapAda svAmI ne kahA hai / 111 - atIsAre mahAseturasaH jAtIphalalavaMgailAkarkoTajaTilAMbudAH / pranthikA dIpakadvandvAlu vilvAmradADimAH // 1 // saiMdhavAtiSA moco (?) vanayakSAtkSivIjakAH (1) / dhAtakIkusumaM vyoSajayAcitrakajAMbavaM // 2 // lauhabhasmAbhrasindUra viSapAradahiMgulaM / patAni samabhAgAni sarvANi khalu melayet // 3 // guMjAmAaar kuryAt mardya zvonmattavAriNA / anupAnavizeSeNa sarvAtIsAranAzanaH // 4 // mahAseturiti khyAtaH mahAvegasya rodhakaH / sarvazreSTha prayogo'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TIkA - jAyaphala, lavaMga, choTI ilAyacI, baoNjhakakor3A, jaTAmAMsI, nAgaramothA, pIparAmUla, ajamodA, ajavAyana, zyonAka, bela kI girI, Ama kI chAla, anAra kA bakalA, seMdhA namaka, atIsa, mocarasa, baherA, tAlamakhAne kI lAI, dhavaI ke phUla, soMTha, mIrca, pIpala, aranI, citraka, jAmuna kI chAla, lauha bhasma, abhraka kI bhasma, rasasindUra, zuddha viSanAga, zuddha pArA, aura zuddha siMgarapha ina saba ko samAna bhAga le aura sabako ekatrita karake dhatUre ke rasa se ghoMTa kara golI banA leve| yaha saba prakAra ke atIsAroM ko nAza karanevAlA hai| atIsAra ke bar3he hue vega ko rokanevAlA yaha mahAsetu rasa pUjyapAda svAmI kA kahA huA uttama prayoga hai| 112 -- pramehe mehArirasaH sUtaM gaMdhaka kAMta baMgagaganaM maDUrakaM zosakaM sauvIrAdvijagairikaMzazizilA babbUlabIjaM dalaM | * kArpAsAsthijalArisiMdhulavaNaM ciMcAsuvIjatvacaM / sAraM bilvakapitthaniMbakuTajamatsyAtrimedAyugaM // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra guMjAyugmakirITanaktajatukA bhRgaM varAbhiH smm| cUrNapANitalaM satakramathavA madhvanvitaM talihet / piSyAkodanabhojanaM pratidine tailena takraNa vA vizatimehajayI rasonigaditaH zrIpUjyapAdena ve // 2 // TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, kAMta lauha bhasma, baMgabhasma, abhraka bhasma, maMDUra bhasma, zIzA bhasma, sapheda suramA, gerU, zilAjIta, kapUra, zilA, (manazala), babUla kA bIz2a tathA pattI, kapAsa ke bIja kI girI, citraka, seMdhA namaka, imalI kA bIja aura imalI kI chAla, bela kA sAra, kavITa kA sAra, nIma kA sAra, kuraiyA kA sAra, machalI, medA, mahAmedA donoM prakAra ke ghughuciyoM kA phUla, haldI, lAkha, dAlacInI, triphalA ye saba barAbara lekara yogyamAtrA se chA~cha ke sAtha, madhu ke sAtha tathA pathya meM rabar3I malAI, cAvala khAve athavA taila se tathA chA~cha se bhojana kare to yaha rasa bIsa prakAra ke prameha ko nAza karatA hai| 113-pramehe mehabaddharasaH bhasmasUtaM bhRtaM kAMtaM muMDabhasma zilAjatu / zuddha tApyaM zilAnyoSaM triphalA kolavIjakam // 1 // kapittharajanIcUrNa samaM bhAvyaM ca bhRGgiNA / viSamenahibhAgena saghRtaM samadhulihet // 2 // niSkamAtraM harenmehAn mehabaddharaso mahAn / mahAniMbasya bIjAni zilAyAM peSitAni ca // 3 // . palataMDulatoyena . ghRtaniSkadvayena c| ekIkRtya pibeccAnu haMti mehaM cirantanam // 4 // TIkA-pAre kI bhasma, kAMtalauha bhasma, maMDUrabhasma, zilAjIta, zuddha sonAmakkhI, zuddha zilA, trikaTu, triphalA, bera kI guThalI, kavITa (kaithA), haldI ye saba barAbara lekara bhaMgarA ke rasa se golI banAve aura balAbala ke anusAra ghI tathA zahada viSamabhAga se milA kara usake sAtha deve to saba prakAra ke pramehoM ko dUra kre| isakA bakAyana ke bIjoM ko 4 tolA cAMvala ke pAnI meM pIsakara tathA usI meM 6 mAse ghI milAkara Upara se pilAve to prameha kI zAMti hove / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 114-vAjIkaraNAdi prayoge madanakAmarasaH .. sUtaM gaMdhakatAlaka maNizilA tApyaM tathA raupyaka AraM vaMgabhujaMgahemadarada zulvaM ca lauhatrayam banavadumamauktika marakataM bhasma niruttham samam sarva bhasmakRtaM pRthakkramamataM vRddha ca tatsaMmitam // 1 // khalvamadhye vinikSipya cArkakSIreNa mrditH| kumArIpatnaniryAsaiH mardayehivasatrayam // 2 // vajramUSAM dvaDhA kRtvA tasyAM kalkaM vinikSipet / mRdvagninA pacet samyak svAMgazItalamuddharet // 3 // mardayet musalIsvarasaiH chAyAyAM ca vizoSayet / dAtavyaH kukkuTapuTe paMcaviMzativArakam // 4 // khalvamadhye vinikSipya shaalmlidraavsNyutH| zatAvarIrasaizcApi musalIcarasaistathA // 5 // kokilAkSA mudraparNI goturazca punrnvaa|| pratyekaiSAM rasenaiva mardayettUryavAsaraM // 6 // nikSipet vajramUSAyAM puTaM madhyantu diiyte| marditasya punavaH puTaM sapta yathAvidhi // 7 // svAMgaza talamuddhRtya caatsiipusspdraavkaiH| . kRSNonmattarasenaiva vijyaanaagkeshraiH||8|| cAturjAtasya niryAsaiH pratyekaH marditaM tathA / zuSkaM kRtvA samAlokya pUrayet kAcakUpikAm // 6 // yaMtramadhye vinikSipya caturvizatiyAmakam / dhamedagnikrameNaiva dIptamadhyasuvahninA // 10 // svAMgazItalamAdAya coddharet kaackuupikaam| sthApayeca zilAkhalve bhAvanAkArayebahu // 11 // ikSudADimakharjUramusalIkanakagokSurAH / cAturjAtaM gavAMkSIraH zarkarA madhujIrakAH // 12 // nIlotpalaM ca vakucInAlikeraizca bhAvanA / . apAmAgazca vijayA guDUcI triphalA tathA // 13 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ . - vaidha-sAra zvetavAnarivIjaJca kaumaariiketkiipyH| raMbhApakvaphalaM caiva mokSamatazca pippalI // 14 // azvagaMdhA ca kUSmAMDa vilvkoviijpuurkH| priyAlazuddhavIjaJca tIravRttasya pallavAH // 15 // eSAM niryAsamuddhRtya pratyekaM paMcaviMzatim / bhAvanAH kArayedyastu zAlmalIzatabhAvanAH // 16 // bhAvitaH zoSitaH siddhaH madanakAma itismRtH| eka guMjo dviguMjo vA raso'yaM sevitaH sadA // 17 // anupAnavizeSeNa sarvathA tu vivrdhnH| bapukAntikaraH zreSThaH pUjyapAdena bhaassitH||18|| TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka ina donoM kI kajalI banAve phira takiyA haratAla kI bhasma, zuddha mainazila, zuddha sonAmakkhI, cAMdI kI bhasma, pItala kI bhasma, baMgabhasma, zIza kI bhasma, sone kI bhasma, zuddha siMgarapha, tAme kI bhasma tInoM lauha (kAMta, tIkSNa, muMDa) kI bhasma, hIrA kI bhasma, pravAla bhasma, motI kI bhasma, marakatamaNi (pannA) kI bhasma, ina saba kI niruttha bhasma, alaga karake tathA inako eka se dUsarA kramazaH bar3hA kara leve (jaise pArA eka bhAga, gaMdhaka 2 bhAga ityAdi) isa prakAra sabako ekatrita kara kharala meM mauvA ke dUdha se ghoMTe pazcAt ghIkumArI ke svarasa se tIna tIna dina taka lagAtAra ghoNtte| bAda sukhAkara banamUSA ko banA usameM usako rakhe aura maMda maMda agni se pakAve, jaba svAMgA zItala ho jAya taba nikAla kara musalI ke svarasa meM athavA kAr3he meM ghoMTakara chAyA meM sukhAve aura kukkuTapuTa meM paccIsabAra phUke / pratyeka bAra musalI ke svarasa kI bhAvanA detA jAya, phira kharala meM DAlakara semala kI jar3a ke svarasa se bhAvanA tathA zatAvarI mUsalI, Ikha, tAlamakhAne, mudraparNI, gokharU aura punarnavA ina AThoM ke svarasa kI cAra cAra dina taka bhAvanA deve aura sukhAtA jAve, anta meM banamUSA meM madhyama puTa deve| isa prakAra yaha eka puTa huii| isI taraha sAta puTa deve| svAMga zItala hone para nikAla le tathA alasI ke phUla, kAle dhatUre, bhAMga, nAgakezara, tathA cAturjAta (ilAyacI, dAlacInI, tejapatra, nAgakezara) ke svarasa kI eka eka bhAvanA de sukhAkara kAMca kI zIzI meM kapar3amiTTI karake usako bhare evaM bAlukAyaMtra meM 24 prahara taka pAka kare | yaha pAka krama se mRdu evaM madhyama AMca se pakAve / jaba pAka ho jAya aura jaba ThaMDA ho jAya taba nikAlakara patthara ke kharala meM DAlakara Ikha, anAra khajUra, mUsalI, dhatUre, gokharU aura cAturjAta ke rasa kI, gAya ke dUdha kI, zakkara kI, zahada kI, jIre, nIlophara, bakacI, nAriyala, apAmArga, bhAMga, gurabela, triphalA, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra kapikacchU, ghIkumArI kevar3e, kelA ke phala, mokhA (pADhala), bahere, asagaMdha, kumhar3A, bela, bijaurA nIMbU tathA cirauMjI, ina saba ke svarasa se paccIsa paccIsa bhAvanA deve evaM semara ke svarasa kI 100 eka sau bhAvanA de| isa prakAra bhAvanA de sukhAkara rakha liyA jAya to yaha madana kAma nAmakA rasa taiyAra ho jAtA hai| isako eka rattI, do rattI ke pramANa se vizeSa anupAna dvArA sevana kiyA jAya to saba dhAtuoM kI vRddhi hotI hai| tathA zarIra kI kAMti ko bar3hAnevAlA yaha pUjyapAda svAmI kA kahA hubhA hai| 115-ajIrNAdau prabhAvatI baTI haridrA niMbapatrANi pippalI maricAni ca / bhadramustA viDaMgAni saptamaM vizvabheSajam // 1 // citrakaM gaMdhaka sUta virSa paannhriitkii| etAni samabhAgAni cAjamUtreNa peSayet // 2 // caNapramANavaTikAM chAyAzuSkaM tu kArayet / uSNodakena pItena ajIrNa nAzayegRDham // 3 // dvayaM viSUcikA haMti tathaivoSNona vaarinn| paMca lUtAni visphoTakAMjayatyatna nizcitam // 4 // vaNAdAvanyaroge ca pAnalepaM ca kArayet / panitA stanadugdhena cAMjane paTalApahA // 5 // rAjyadhaM timiraM kAMcaM anydaakvaarinn| gomUtreNa sahaiSA hi tRtIyAdijvaraM jayet // 6 // guDodakena saMpIto vAtadoSaM prazAmyati / guDodakena lepena kSatajAtaM prazAmyati // 7 // lepanAdeva nazyati . shirHshuulshirogdaa| strIstanyenAMjanaM kArya nenanApavimuktaye // 6 // madhunA picchila haMti tAmrapatreNa ghrsstH| . puSpaM ca paTalaM haMti kadalIkaMdadhAriNA // 6 // netrakAcaM jayatyAzu kAsamadarasAnvitA / chAgamUnAnvitA lepaiH netrabhAraM vinAzayet // 10 // arkatIrAnvito lepo lUtAdoSavinAzanaH / guTikAsedhanenaiva mUtrakRSTa vinAzayet // 11 // .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 vaidya-sAra mahAraktapravAhe ca gaMdhakena samaM pibet / takraNa sahitaM pItvA cAtisAraM nikRntati // 12 // arkadugdhasamaiH lepo vRzcikANAM viSaMharet / guTikA kevalA ca syAt nityajvarapraNAzinI // 13 // nArikelodakaiH lepAt puruSavyAdhinAzinI | USaNaiH madhupuSpaistu saMnipAtAMstrayodazAn // 14 // mAsamekaM prayogeNa sarvavyAdhiharA praa| vaTI prabhAvatInAmnA pUjyapAdena bhASitA // 15 // TIkA-haldI, nIma kI pattI, choTI pIpala, kAlI mirca, nAgaramothA, vAyaviDaMga, soMTha, citraka, zuddha gaMdhaka, zuddha pArA, zuddha viSanAga, sonApAThA, bar3I hara kA bakalA ina sabako barAbara barAbara lekara bakarI ke mUtra se ghoMTa kara canA ke barAbara golI banA chAyA meM sukhAve | isa golI ko garma jala se sevana kare to tIvra ajIrNa ko nAza karatI, do do golI garma jala se sevana kare to viSUcikA kI zAMti, pA~ca pA~ca golI sevana kare to makar3I kA kA huA viSa zAMta hotA hai| visphoTaka tathA vraNa ityAdi meM isake lepa karane se athavA isako khilAne se lAbha hotA hai| strI-dugdha ke sAtha A~kha meM aJjana karane se netra ke paTalaroga kI zAMti hotI hai| adarakha ke rasa ke sAtha aJjana karane se ratauMdhI, netrAMdhatA ityAdi zAMta hotI hai| gomUtra ke sAtha sevana karane ke tijArI ityAdi viSamajvara naSTa hotA hai| gur3a ke pAnI ke sAtha sevana karane se bAtadoSa dUra hotA hai / tata se utpanna huA vraNa bhI zAMta hotA hai| isako zira meM lepa karane se zira kA zUla jAtA rahatA hai| strI ke dUdha ke sAtha aJjana karane se A~khoM kA srAva ThIka hotA hai| zahada ke sAtha tAme ke patra para ghisane se netra kA picchila doSa zAMta hotA hai, kelA ke kanda ke pAnI ke sAtha ghisa kara lagAne se netra kI phulI, mAr3A jAlA saba zAMta ho jAtA hai / kaMsodana ke rasa ke sAtha A~kha meM lagAne se A~kha kA kAMca doSa zAMta hotA hai| bakarI ke mUtra ke sAtha lepa karane se netra kI sUjana zAMta hotI hai| akauvA ke dUdha ke sAtha lepa karane se makar3I kA kATA huA viSa zAMta ho jAtA hai| isa golI ko anupAna vizeSa ke sAtha sevana karane se mUtrakRcchra (sujAka) zAMta hotA haiN| zuddha gaMdhaka ke sAtha sevana karane se rakta kA kaisA hI pravAha ho banda ho jAtA hai / chA~cha ke sAtha pIne se atIsAra dUra hotA hai| bhakauvA ke dUdha ke sAtha lepa karane se bicchU kA kATA huA viSa zAMta ho jAtA hai| isakI eka-eka golI anupAna ke binA sevana karane se bhI jvara nirmUla ho jAtA hai| isa golI ko nAriyala ke pAnI ke sAtha indriya para lepa karane se napuMsakatA dUra hotI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra - isakA kAlI mirca tathA mahue ke phUla ke sAtha sevana karane se teraha prakAra kA satripAta dUra ho jAtA hai| isa golI ko eka mAsa taka lagAtAra sevana karane se saba prakAra kI vyAdhi zAMta ho jAtI hai| yaha zrIpUjyapAda svAmI kI kahI huI prabhAvatI baTI hai| 116-jvarAdau laghujvarAM-kuzaH rasagaMdhakatAmrANAM pratyekaM caikabhAgakam / khalve sUryAgnibhAgAMzaM hayAri dhUrtavIjayoH // 1 // mAtuluMgarasenaiva mardayedvAsara-trayam / kAsamardakatoyena siddho'yaM jAyate rsH||2|| niMbamajAkarasaiH ballo deyaH tridoSajit / vare dayodanaM pathyaM zAkaH syAptaNDulIyakaH // 3 // sarvajvaraviSaghno'yaM caanupaanvishesstH| laghujvarAMkuzo nAma pUjyapAdena bhaassitH||4|| TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka; tAme kI bhasma, ye tInoM eka eka bhAga, zuddha kanera kI jar3a 12 bhAga evaM zuddha dhatUre ke bIja 3 bhAga ina saba ko ekatrita kara vijorA nIbU aura kasoMdana ke rasa meM/3 dina taka mardana kara eka eka rattI kI golI bAMdha leve, phira nIma ko nibor3I kI girI tathA adarakha ke sAtha tIna golI deve to vidoSaja jvara bhI zAnta hove / isa rasa ke Upara dahI bhAta kA bhojana karanA tathA caulAI kA zAka khAnA caahiye| yaha laghu jvarAMkuza anupAna-bheda se saba jvaroM ko nAza karanevAlA zrIpUjyapAda svAmI ne kahA hai| 117-anekaroge triloka-cUr3AmaNi-rasaH pAradaM TaMkaNaM tutthaM viSaM lAMgalikaM tathA / putrajIvasya majA ca gaMdhakaM guMjapatrakam // 1 // devadAlyA rasaimadyaH tripaadiirsmrditH| viSNukAMtAnAgadaMtIdhatUranAgakezaraiH // 2 // mardanaM dinamekaM tu vaTabIjapramANakam / aMbIrarasato leyaM pAnalepananasyake // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. vaidya-sAra aMjanaM sarvakArye vA jvarajvAlAzatAkule / brhmraaksssbhuutaadishaakiniiddaakiniignn-||4|| kAlavajamahAdevImadamAtaMgakezarivRSabhAdi susaMsthApya shriideviishvrsuurinnm||5|| pUjanaM cAzu kRtvA ca yathAyogyaM prakalpayet / . kathito'yaM trilokasya cuudd'aamnnimhaarsH||6|| pArzvanAthasya maMtreNa staMbhobhavati tatkSaNam / pUjyapAdena kathitaH sarvamRtyuvinAzanaH // 7 // TIkA-zuddha pArA, suhAge kI bhasma, tUtiyA kI bhasma, zuddha viSa, lAMgalI (kalihArI) kI jar3a, jiyApotA kI rIMgI, zuddha A~valAsAra gaMdhaka tathA guMjAvRkSa ke patte ina saba ko barAbara-barAbara lekara pahale pAre, gaMdhaka kI kajalI banAye ; pIche aura saba davAiyA~ alaga alaga kUTa-kapar3a-chana karake milAve tathA devadAlI, haMsarAja, hulahula nAgadauna, dhatUrA, nAgakezara ina sabake svarasa se athavA kvAtha se eka-eka dina alaga ghoTe aura baTa ke boja-samAna golI banAkara jaMbhIrI ke rasa ke sAtha sevana kraave| mUvisthA meM nAsa bhI deve, AvazyakatA Ane para yA sannipAta kI dazA meM aJjana bhI lagAke / isakA sevana karane se kaThina se kaThina jvara bhI zAMta hotA hai| isakA jaba sevana kare taba brahmarAkSasa, DAkinI, .zAkinI ityAdi vyantara-rUpo mAtaMga ke liye siMha sadRza zrIjinendra deva kI sthApanA karake pUjana kare to zIghra hI lAbha hotA hai aura zrIpArzvanAtha svAmI ke maMtra se to usI kSaNa roga kA stambhana hotA hai| yaha tIna loka kA ziromaNi triloka cUDAmaNi rasa pUjyapAda svAmI kA kahA huA apamRtyu kA nAza karanevAlA hai| 118-sarvajvare jvarAMkuzarasaH pAradaM gaMdhakaM tApyaM TaMkaNaM kaTukatrayam / citrakaM niMbabIjAni yavakSAraM ca tAlam // 1 // eraMDavIjasiMdhUtthaM hArItakyaM samAMzakam / zuddhasya vatsanAbhasya paMcabhAgaM ca nikSipet // 2 // jaipAlaM dviguNAM caiva nirguNDyAH madayeddhaiH / / pazavrIhisamo deyaH sarvajvaragajAMkuzaH // 3 // pRthivyA cAjamodena piSTazca sahitaM jalaiH / jvarAniSvapi rogeSu sarveSu hitakadbhavet // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya - sAra anupAnavizeSeNa sarvarogeSu yojayet / pathyA zuMThI guMDa cAnu cArzaroge prayojayet // 7 // kSIrAnnamAjyaM bhuMjIta zizu toyena pAyayet / Ardrasya rasenApi yathAdoSavizeSite ||6|| zItajvare sannipAte tulasIrasasaMyutaH / maricena sahitazvAsau sarvajvaraviSApahaH // 7 // TIkA - zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, sone kI bhasma, suhAgA, soMTha-mirca, pIpala, citraka, nIma ke bIja, javAkhAra, tabakiyA haratAla kI bhasma, aNDI ke bIja, seMdhA namaka, bar3I harra kA chilakA ye saba barAbara barAbara leve aura zuddha vacchanAga, pA~ca bhAga, zuddha jamAlagoTA 2 bhAga, ina saba ko ekatrita kara ke negar3a ke svarasa meM ghoTe evaM dasaisa cAvala ke barAbara bar3I ilAyacI tathA ajamodA ke pAnI ke sAtha deve to saba prakAra zAMta hove | yadi bavAsIra roga meM denA ho to harra, soMTha, gur3a kA anupAna deve aura dUdha-bhAta kA bhojana karAve / ke sAtha, sannipAta meM tulasI ke deve | yaha rasa sarva jvaroM ko nAza karatA hai / I zItajvara meM munakA ke kAr3he rasa ke sAtha evaM se tathA adarakha ke rasa vaSamajvara meM kAla mirca ke sAtha 116 - pramehe baMgezvararasaH sUtaM ca baMgabhara ca nAkulIbIjamabhrakam | zilAjatu lauhabhasma kanakaM katakavIjakam // 1 // guDUcItriphalAkvAthaiH mardayedguTikAM dinaM / baMgezvararaso nAma cAnupAnaM prakalpayet // 2 // kapitthaphaladrAttA ca kharjUrIyaSTikena ca / naSTendriyaM ca dAhaM pittajvarapathazramam // 3 // mehAnAM majjadoSANAM nAzako nAtra saMzayaH / sarvapramehavidhvaMsI pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TokA - zuddha pAre kI bhasma, baMgabhasma, rAsanA ke bIja, abhraka bhasma, zuddha zilAjIta, lauha bhasma, sone kI bhasma, kataka ke bIja, nirmalI ina saba kA ekatrita kara ke gurca tathA triphalA ke kAr3he se dina bhara mardana kare to yaha baMgezvara rasa taiyAra ho jAtA hai / isako sevana karAne ke liye vaidyagaNa anupAna kI kalpanA kareM athavA kavIra, munakkA, khajUra, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra mulahaThI ina saba ke anupAna se usako sevana karAve / isake sevana karAne se indriya kI kamajorI, dAha, pittajvara, mArga meM calane kI thakAvaTa, sarva prakAra ke prameha, majA, dhAtu ke doSa ina saba ko nAza karanevAlA hai, isameM kucha saMdeha nahIM hai| yaha saba prakAra ke pramehoM ko dUra karanevAlA zrIpUjyapAda svAmI ne kahA hai| 120-sarvajvare mRtyuJjayarasaH rasagaMdhakauhi jayapAlaH tAlakazca manaHzilA / tAmrazca mAkSikaH zuMThImusalIrasamarditaH // 1 // kukkuTe ca puTe samyak paktavyaH mRduvahninA / svAMgazItalamuddhRtya guMjAmAtrapramANakam // 2 // zuddhazarkarayA khAdet shiittoyaanupaantH| pathye kSIraM prayoktavyaM dadhi vApi yathAruci // 3 // sNttaadijvrno'ymnupaanvishesstH| mRtyuJjayarasazcAso pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, zuddha jamAlagoTA, haratAla bhasma, zuddha menazila, tAme kI bhasma, zuddha sonAmakkhI , soMTha ina saba ko musalI ke rasa se mardana kare tathA kukkuTa puTa meM pAka kare aura ThaMDA hone para nikAla kara eka-eka rastI ke pramANa se misarI kI cAsanIke sAtha zItala jalake anupAna se sevana kraadhe| pathya meM dUdha deve tathA rogI ko aruci hove to dadhi bhI khilAve (1)|yh saMtatAdi jvaroM ko nAza karanevAlA mRtyuJjaya rasa pUjyapAda svAmIne kahA hai| matAntara tApyatAlakanepAla-vatsanAmaM mnHshilaa| tAmragandhakasUtAzca musliirsmrditaaH|| mRtyukhaya iti khyAtaH kukuTIpuTapAcitaH / valladvayam pramuMjIta yatheSTaM dadhi bhojanam / / navajvaraM sannipAtaM hanyAdeSa mhaarsH|| 19 tarahakA mRtyukhaya rasa hai yaha 14 ke pATha se milatA hai| eka cIja kA pharka hai, isa meM soMTha hai usameM siMgiyA likhA hai| isa grantha ke rasa rasaratna-samuccaya, rasasudhAkara, rasapArijAta se adhika milate haiN| rasaratnasamuccaya bauddhoM kA banAyA huA grantha prasiddha hai; mumakina hai yaha usI samayakA ho| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 83 121-zItajvare zItabhaMjarasaH pAradaM rasakaM tAlaM zilA tutthaM ca TaMkaNam / gandhakaM ca samaM piSTavA kAravellyA rasaidinam // 1 // ziva mUlarasaiH piSTvA nirguNDI svarasena c| tAmrapatre pralipvA ca bhANDe patnamadhomukham // 2 // kRtvA ruddhvA mukhaM tasya vAlukAbhiH prapUrayet / pazcAdagninA tulyA tAmrapatnasya raktatA // 3 // evaM puTatrayaM dadyAt svAMgazItalamuddharet / tAmrapatraM samuddhRtya cUrNayenmaricaM samam // 4 // zItabhaMjaraso nAma parNakhaMDarasena ca / zItajvaraviSaghno'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 5 // TIkA-zuddha pArA, zuddha khapariyA kI bhasma, haratAla kI bhasma, zuddha zilA, zuddha tUtiyA ko bhasma, TaMkaNa bhasma, zuddha gandhaka ina sabako barAbara-barAbara lekara kharala meM ekatrita karake karele ke pattoM ke rasa se eka dina bhara ghoMTe tathA eka dina 'munagA ke svarasa se ghoMTe, eka dina negar3a ke rasa se ghoMTe aura zuddha patale tAme ke patroM para lepa karake eka DI meM rakha kara nIce ko mukha karake usakA mukha banda karake bAkI kI jagaha bAlU se pUrNa kara nIce se agni jalAve, jaba vaha tAme kA patra lAla varNa ho jAya taba nikAla leve| isa prakAra tIna puTa deve, jaba ThIka pAka ho jAya tAme ke patroM ko nikAla kara saba cUrNa banA kara rakha leve aura kAlI mirca barAbara milA kara pAna ke rasa ke sAtha yathA yogya mAtrA se yaha zItajvara rUpI viSa ko nAza karanevAlA zItabhaMja rasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 122-zvAsAdau amRtasaMjIvano rasaH sUtazca gandhako lauho viSazcitrakapanako / viDaMga reNukA mustA cailA pranthikakezarau / trikaTutriphalA caiva zulvabhasma tathaiva ca // patAni samabhAgAni dviguNaM gur3ameva ca / tolapramANavaTikAH prAtaHkAle ca bhakSayet / / zvAse kAse kSaye mehe zUlapAMDugudAMkure / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 vaidya-sAra caturazItivAteSu yojayennAna sNshyH|| amRtasaMjIvano nAma pUjyapAdena bhaassitH||4|| TIkA-zuddha pArA, zuddha gandhaka, lauha bhasma, zuddha ghiSa, citraka, tejapatra, pAyaviDaMga, reNukA bIja, nAgara mothA, choTI ilAyacI, pIparAmUla, nAgakezara, soMTha, mirca, pIpala, triphalA, tAme kI bhasma, ina sabakA barAbara-barAbara lekara sabake dugunA purAnA gur3a lekara golI banAve tathA prAtaHkAla meM anupAna-vizeSa se sevana kare to zvAsa, khAMsI, rAjayakSmA, prameha, zUlodara, pAMDu roga, bavAsIra tathA 84 prakAra ke vAyu roga zAMta hote haiM / yaha amRtasaMjIcana rasa bhI pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 123-vibaMdhe nArAcarasaH aSTau nistuSadaMtivIjazuddha bhAgatrayaM nAgara / dve gaMdhe maricaM ca TaMkaNarasau bhAgaikamekaM pRthak // guAmAtramidaM virecanakara deyaM ca zItAMbunA / gulmaplIhamahodarAdizamano nArAcanAmA rsH||1|| TIkA-ATha bhAga zuddha jAmAlagoTAke vIja tIna bhAga soMTha, do bhAga zuddha gandhaka, kAlI mirca, suhAgA, zuddha pArA eka-eka bhAga kharala meM DAla kara khUba ghoMTe tathA eka-eka rattI kI mAtrA se zItala jalake anupAna se sevana karAve to isa se gulma, plIhA aura udararoga zAMta hotA hai| 124-zItajvare zItamAtaMgasiMharasaH rasaviSazikhi tutthaM kharparaM caikabhAgam / analadvikasamAnabhAgametatkrameNa // kanakadalarasena pItaguMjaikamAtraH / parimitaguTikaH syAt zItamAtaMgasiMhaH // 1 // TIkA-zuddha pArA, zuddha viSanAga tUtiyA kI bhasma, khapariyA bhasma eka-eka bhAga, citraka do bhAga ina saba ko ekatrita karake dhatUreke rasa se .ghoMTai tathA eka-eka raptI pramANa sevana kare to isase zItajvara dUra hove| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya - sAra 125 - jvarAdau prANezvararasaH bhasma sUtaM yadA kRtvA mAttikaM cAbhrasattvakam / zulvabhasmApi saMyojya bhAgasaMkhyAkrameNa ca || tAlamUlIrasaM dattvA zuddhagaMdhakamizritam ! mardayet khalvamadhye ca nitarAM yAmayodvayam // nikSipya kAcakUpyAM ca mudrayA kUpikAM tathA / khaTikAmRdaM samAdAya lepayet saptavArakam // viparItaM paristhApya pUrayet bAlukAmayam | yaMtra' prajvAlayedyAmaM caturo vahninA punaH // sidhyate rasarAjendro balipUjAbhirarcayet / anupAnaM tadA deyaM maricaM nAgaraM tathA // tricAraM paMcalavaNaM rAma N citramUlakam / ajamoda jIrakaM caiva zatapuSpAcatuSTayam // cUrNayitvA tathA sarva bhakSayeccAnuvAsaraM / rasarAjendranAmAyaM vikhyAto prANizAMtikRt // ayaM prANezvaro nAma prANinAM zAMtikArakaH / prANanirgamakAle'pi rakSakaH prANinAM tathA / bhakSayet pakhaNDena kaTUSNenApi vAriNA // jvare tridoSaje ghore sannipAte ca dArugo ! plIhAyoM gulmavAte ca zUle ca pariNAmaje // mandAgnau grahaNIroge jvare caivAtisArake ayaM prANozvaro nAma bhavenmRtyuvivarjitaH / sarvarogaviSaghno'yaM pUjyapAdena bhASitaH // * Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Ren TokA - pAre kI bhasma 1 bhAga, sonA makkhI kI bhasma 2 bhAga, abhraka kI bhasma 3 bhAga, tAme kI bhasma 4 bhAga, ye saba lekara musalI ke svarasa meM ghoMTe tathA usameM 1 bhAga zuddha gandhaka milAve, khalameM 6 ghaNTe taka barAbara ghoMTe, sukhA kara kAMca kI zIzI meM rakha kara mudrA dekara banda kare / usake Upara khar3iyA miTTI se sAta kapar3amiTTI kare aura sukhAva, phira sukhA kara usake cAroM tarapha bAlukA se pUraNa kare, 12 ghaNTe barAbara AMca jalAve, taba rasoM meM rAjA yaha prAgozvara rasa siddha ho jAtA hai| aba siddha ho jAya taba devatApUjA vagairaha dhArmika kriyA kre| isa auSadhi ke sevana karaneke bAda nIce likhA- cUrNA anupAnarUpa sevana kreN| www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ deI vaidya-sAra anupAna kAlI mirca, soMTha, sajjIkhAra, javAkhAra, suhAgA, pAMco namaka, hIMga, citraka, ajamodA, jIrA sapheda eka-eka bhAga tathA sauMpha 4 bhAga 'saba ko cUrNa karake pratidina sevana kare / isa rasa kA dUsarA nAma rasa rAjendra hai / yaha prANiyoM ko zAMti karanevAlA prasiddha hai / vAstava meM isa kA dUsarA nAma prANezvara rasa hai / prANoM ke nikalane ke samaya bhI yaha prANoM kA rakSaka hai| isako pAnake rasake sAtha garma jala to yaha tridoSaja jvara, kaThina se kaThina sannipAta, plIhA, gulma roga, bAta roga, pariNAma-janya zUla, mandAgni, grahaNI aura jvarAtisAra meM lAbhadAyaka hai / rogarUpI viSa kA nAza karanevAlA aura mRtyu ko jItanevAlA yaha prANozvararasa pUjyapAda svAmI kA kahA huA hai ke sAtha sevana kare 126 - jalodare zUlagajAMkuzarasaH niSkavayaM zuddhasUtaM dviniSkaM zuddhaTaMkaNam | gaMdhaka paMcabhAgaM ca caikaniSkazca tindukaH // 1 // caturniSkazca jaipAlaH tasya dviguNatAmrakam | sarvatulya - tilakSAraH vRttAmlaM kSArameva ca // 2 // tadvatpalAzabhasmaM ca SariNaSkaM saiMdhavoSaNam | yavatAraviDlavaNAni varcalasAmudrake tathA // 3 // pippalItayaniSkaM vai cArkadugdhena mardayet / niSkamAtraprayogeNa jalodaraharazca saH // 4 // zUlagajAMkuzarasaH pUjyapAdena bhASitaH / TIkA- - mAzA zuddha pArA, 6 mAzA zuddha suhAgA, 1 tolA zuddhagandhaka, 3 mAzA zuddha kucalA, 1 tolA zuddha jamAlagoTA, 2 tolA tAme kI bhasma, 5 // // tolA tilI kA kSAra, 5|| tolA tintar3Ika kA kSAra, 5 tolA palAsa kA kSAra, 1 // tolA saMdhA namaka, 1 // tolA kAlI mirca, 1 // tolA javAkhAra, 1 // tolA viDa namaka, 1 // tolA kAlA namaka, 1 // tolA samudra namaka, 6 mAsA pIpala ina saba ko kUTa kapar3achana karake akauvA ke dUdha meM ghoMTa kara - tIna-tIna ratI ke pramANa se golI banAkara anupAnavizeSa se deve to jalodara dUra hove / yaha zUlagajAMkuza rasa pUjyapAda svAmI kA kahA huA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 127 -jvarAdau kalAdhararasaH surasaM gaMdharka cAbhra kAzIsaM zIsameva c| baMga zilAjatu yaSTi cailA lAmajakaM samam // 1 // nAlikeraizca kUSmANDaiH raMbhAjecarasena ca / paMcavalkalasvarasena (?) dvAtriMzadbhAvanA tathA // 2 // nAlikerarasenaiva dadyAdvallaM sshrkrN| pathye saMsiddhalAjaM hi zamayettRTagadAna jvarAn // 3 // raktapittAmlapittaM ca somaM pANDaM ca kAmalAM / pUjyapAdena kathitaH rasaH candrakalAdharaH // 4 // * TokA-zuddha pArada, zuddha gaMdhaka, abhraka bhasma, zuddha kasIsa, nAgabhasma, baMgabhasma, zuddha zilAjIta, mulahaThI, chorI ilAyacI, maMjITha (eka sugaMdhita tRNa) ye saba barAbara lekara nAriyala ke dUdha se, kUSmAMDa ke svarasa se, kelA ke kada ke svarasa se, Ikha ke svarasa se tathA paMca valkala (pIpala, bara, Umara, pAkara, kaThaUpara) ke kAr3he se alaga alaga battIsabattIsa bhAvanA deve aura sukhAkara golI baaNdhe| isa golI ko nAriyala ke dUdha ke sAtha tIna-tIna rattI kI mAtrA se mizrI ke sAtha deve tathA siddha kI gayI (pakAyI huI) lAI ko pathya meM deve| isake sevana karane se tRSA evaM tRSA se utpanna honevAle jvaroM ko lAbha hotA hai tathA raktapitta, amlapitta, somaroga (sapheda pradara) pAMDu, kAmalA ina rogoM ko bhI lAbha hotA hai| yaha rasa zrIpUjyapAda svAmI ne kahA hai| . 128-mandAgnI udayamArtaNDarasaH jayapAlaM viSaTaMkaNaM ca daradaM trailokynetraaNbudhi| maryazcArdra rasaidviguMjavaTikA kAryA caturbuddhibhiH // 1 // maMdAgniM viguNAnilaM ca gulmaM zvAsaM ca kAsaM kSayaM / proktaH zUlavinAzakazca muninA mArtaNDanAmA rsH||2|| TIkA zuddha jamAlagoTA 3 bhAga, zuddha viSanAga 2 bhAga, TaMkaNakSAra 2 bhAga, zuddha siMgarapha 4 bhAga ina sabako ekatrita karake adarakha ke rasa ke sAtha mardana kare tathA do-do rattI kI golI banAve aura isako buddhimAn anupAna-vizeSa se balAbala ke anusAra deve to isase maMdAgni, vAyu kI viguNatA tathA gulma, zvAsa, kAsa, kSaya, zUla ina saba kA nAza hotA hai, yaha pUjyapAda svAmI ne kahA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 vaidya-sAra 126-grahaNyAdau kanakasundararasaH hiMgulaM maricaM gaMdhaM pippalI TaMkaNaM viSaM / kanakasya ca vIjAni samAzaM vijayAdravaiH // 1 // madya yedyAmamAtraM tu caNamAtrA vaTI kRtA / bhakSayedguMjayugmaM tu grahaNInAzane paraH // 2 // agnimAMdya jvaraM shiighrmtiisaarvinaashnH| kanakasundarasazcAsau pUjyapAdena bhASitaH // 3 // TIkA-zuddha siMgarapha, kAlI mirca, zuddha gaMdhaka, pIpala, suhAge kI bhasma, zuddha viSanAga, zuddha dhatUre ke bIja ye saba barAbara-barAbara lekara bhAMga ke svarasa se cAra pahara taka mardana kare aura canA ke barAbara golI baaNdhe| do-do rattI anupAna-vizeSa se sevana kare to grahaNI ko lAbha hotA hai tathA maMdAgni, jvara, atIsAra ko bhI lAbha ho| kanakasundara rasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 130-mandAgnyAdau amRtaguTikA trikaTu sUtagaMdhaM ca granthikaM cavyacitrakaM / amRtaM lavaNaM caiva bhRGgasya rasa-marditA // 1 // eSA cAmRtaguTikA ca kRtavahnivivardhanA / amRtA guTikA nAma viMzatizleStarogajit // 2 // azItivAtajAn rogAn nAzayennAtra sNshyH| vidhaM nAzayecchIghra pUjyapAdena bhASitA // 3 // TIkA-toMTha, mirca, pIpala, zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, pIparAmUla, cAva, citraka, zuddha viSanAga aura saMdhAnamaka ye saba barAbara-barAbara bhAga lekara bhaMgarA ke rasa se ghoMTe aura golI bAMdha leve| yaha golI anupAna-vizeSa se dI jAve to bIsa prakAra ke kapharoga zAMta ho, tathA agni ko bar3hAnevAlI, assI prakAra ke vAtarogoM ko nAza karanevAlI aura vibaMdha ko nAza karanevAlI yaha amRtaguTikA pUjyapAda svAmI ne kahI hai| 131-sarvaroge marIcAdivaTI maricaM nAgaraM nAbhitritayaM tatsamaM tathA / pippalI tAmrabhasmAni pratyekaM samamAnakam // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra bhRGgarAjarasaimA vaTikA mASamAnakA / e hi kSIrasaMyuktA sarvavyAdhivinAzinI // 2 // TIkA-kAlI mirca, soMTha, kastUrI tathA pIpala, tAme kI bhasma ye pAMcoM samAna bhAga lekara bhaMgarA ke rasa se mardana kare aura eka mAze kI golI bAMdha kara dUdha ke sAtha roga tathA rogI ke balAbala ke anusAra deve to sarva prakAra kI jyAdhi dUra ho| 132-vivandhe virecanavaTI rAmavRkSaphalaM sAraM triphalA guDameva c| daMtitutthasamAyuktaM niSkamAtravaTIkRtaM // 1 // uSNodakaM ca sasitaM vamane saukhyameva ca / guDakSIreNa saMyuktaM vareke ca prazasyate // 2 // TIkA-amalatAsa kA gUdA, bar3o harra kA bakalA, bahere kA bakalA, ghalA, purAnA guDa, zuddha jamAlagorA tathA tUtiyA kI bhasma ye saba barAbara-barAbara le aura guDa utane parimANa meM de ki jitane meM golI baMdha jaave| isakI tIna-tIna mAze kI golI banA kara eka-eka golI mizrI ke sAtha tathA garma pAnI se sevana karane se vamana sukhapUrvaka hotA hai| garma dUdha evaM purAne guDa ke sAtha sevana kare to uttama julAba ho| TippaNI-yahA~ para tuttha bhasma kA pATha AyA hai aura vaha bhI saba ke samAna bhAga hI hai paraMtu vaha adhika hai| vadyagaNa vicAra kara usakI mAtrA grahaNa kreN| 133-jvarAdau pratApamArtaNDarasaH viSaTaMkaNajayapAlaM hiMgulaM kramavarddhitam / tulasIrasa-saMpiSTaM vaTikAguMjamAtrakAH // 1 // jvarAdinAzanazcAsau vishessaishcaanupaankaiH| ... mArtaNDapratApazca pUjyapAdena bhASitaH // 2 // .. TIkA-zuddha viSanAga, suhAge kI bhasma, zuddha jamAlagoTA, zuddha siMgarapha ye krama se eka bhAga, do bhAga, tIna bhAga, cAra bhAga lekara kharala meM ghoMTakara tulasI kI pattI ke rasa se ghoMTa eka eka rattI ke pramANa kI golI bnaave| yaha anupAna vizeSa se jvara ko nAza karavevAlA pratApa mArtaNDarasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai| : .... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vaidya-sAra 134-viSamajvare prabhAkararasaH karSa zuddharasasyApi dvimAse cAmlavidrute / nitipenmardayetkhalve pariNaSkaM zuddhagaMdhakaM // 1 // tutyAkolakuNIvIjaM zilAtAlaM catuzcatuH / tatsama mRtalauhasya niSkau dvau TaMkaNasya ca // 2 // tatsamaM kuttkiiniilvraattaaNjnshuddhkm|| niSkatrayaM sitaM yojyaM sarva coktakameNa vai // 3 // zubhe muhUrte zubhadine khalbamadhye vimardayet / cAMgeryamlena yAmanIn javIrAmlaiH dinadvayam // 4 // puTaM hastapramANaM tu vasusaMkhyaM tuSAgninA / jaMbIrasya dravaireva piSTvA piSTvA pacet puTe // 5 // tato vanotpalaireva deyaM gajapuTaM mahat / AdAya cUrNazlakSNaM tu cUrNAzaM zuddhagaMdhakaM // 6 // tadardhamaricaM cUrNa tadardhaM pippliirjH| tadardha nAgarajaM cUrNa caikIkRtya triguMjakam // 7 // lehayenmAtikaiH sAdhaM nAgavallIrasena ca / pathyaM dugdhaM vijAnIyAdabhuktiH viSamajvare // 8 // candrakAntisamo nAmnA rsshcndrprbhaakrH| kSayavyAdhivinAzazca sarvajvarakulAMtakaH // 6 // ekamAsaprayogeNa dehshcndrprbhaakrH| kathita vyAdhividhvaMso pUjyapAdena nirmitaH // 10 // TIkA-zuddha pArA 1 tolA lekara usako 2 mAsa taka khaTAI meM mardana kare tatpazcAt 2 // tolA zuddha gaMdhaka eka kharala meM DAlakara kajalI banAve, usake bAda tUtiyA kI bhasma, aDola ke bIja, kuNI ke bIja (tunavRtta), zuddha zilA, tavakiyA haratAla kI bhasma, lauha kI bhasma eka-eka tolA tathA suhAge kI bhasma, kuTakI, nIla kI pattI, kaur3I kI bhasma, zuddha saramA ye saba davAe~ chaH-chaH mAze aura nau mAzA mizrI lekara saba ko ekatrita karake zubha dina evaM zubha muhUrta meM kharala meM DAlakara cAMgero ke svarasa se tIna prahara taka, jaMbIrI nAMbU ke svarasa se do dina taka ghoTe evaM sukhAkara saMpuTa meM baMda karake kapar3amiTTI kara eka hAtha gahare gaDDe meM puTa lgaave| isa prakAra ATha puTa de| ye saba AThoM puTa jaMbIrI nIMva ke svarasa se hI ghoMTa kara puTa tuSa kI agni meM deve aura anta meM eka jaGgalI kaNDoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra se bar3I gajapuTa deve| svAMga zItala ho jAne para cUrNa kara ke saMba cUrNa se AdhA zuddha gaMdhaka, gaMdhaka se AdhA kAlI mirca kA cUrNa tathA usase prAdhA soMTha kA cUrNa milA saba ko barAbara milAkara ghoMTakara tIna-tIna rattI kI mAtrA se zahada tathA pAna ke rasa ke sAtha sevana kre| isake Upara dUdha ko pathyarUpa meM sevana kare aura yadi isakA viSamajvara meM denA ho to dUdha bhI na dekara laMghana kraave| yaha candramA kI kAMti ke samAna candraprabhAkara nAma kA rasa rAjayakSmA ko nAza evaM saba jvaroM ko anta karanevAlA hai| yaha eka mAha ke prayoga se zarIra kI kAMti ko candramA kI kAMti ke samAna banAne tathA aneka vyAdhiyoM ko nAza karanevAlA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 135-jvarAdau saMjIvanIya rasaH hiMgulazuddhanibhAgakaM surasakaM bhAgadvayaM cossnnN.| bhAgaikaM navanItakena maryaH niMbukarasenaiva ca // 1 // siddho'yaM rasarAja eSa madhunA deystridossjvre| saMtApajvaradAhanAzanaparaH saMjIvanIyo rasaH // 2 // TIkA-zuddha siMgarapha, tIna bhAga, khapariyA kI bhasma do bhAga tathA kAlI mirca 1 bhAga ina saba ko kapar3achana karake nainU (makkhana) ma ghoTe / pazcAt nIMbU ke rasa meM tabataka ghoTe jaba taka usakI cikanAI na miTa jaay| jaba vaha golI bAMdhane yogya ho jAya to golo bAMdha leve| isa golI ko zahada ke sAtha sevana kare to isase tridoSajanya, saMtApa janya jvara evaM dAha kI bhI zAMti hotI hai| . 136-sarvajvare vidyAdhararasaH rasagaMdhArkahI dhAtrI rohatanivRtAvarA / vyoSAgnihiMgulaM zuddha TaMkaNaM ca vinikSipet // 1 // jayapAlaM zuddhakaM cApi mardayedvanivAriNA | daMtikAthena maryaH zoSayet sUryarazmibhiH // 2 // vadarAsthipramANena vaTikA kArayedbhiSak / guDena saha vaTikaikA nityaM sarvajvarApahA // 3 // anupAnavizeSeNa prtishyaayjvraaphH| pUjyapAdena muninA prokto vidyAdharo rasaH // 4 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha2 vaidya-sAra TIkA - zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, tAme kI bhasma, lajanU ke bIja, A~vale kI uragaThI, . baheDe kI chAla, nizodha, harra, baherA, A~valA, soMTha, kAlI mirca, pIpala, citraka, zuddha siMgarapha suhAge ko bhasma aura zuddha jamAlagoTA ye saba barAbara-barAbara bhAga lekara thUhara ke dUdha se aura daMtI ke kAr3he se eka-eka bAra mardana kare aura eka-eka dina dhUpa meM sukhAve / bera barAbara barAbara golI banA guDa ke sAtha eka-eka golI pratidina khAye to sarva prakAra kA jvara zAMta ho tathA vizeSa anupAna dvArA khAye to jukhAma kA jvara bhI zAMta ho jAtA hai| yaha vidyAdhara rasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai / 137 - gulmAdI agnikumArarasaH jayapAlazubhagaMdharasAbhrakANAM savarbalaM tulA kaMTula yasya | mUtreNa ca SoDazabhAgamAne saMmadyaM savaM ca dinatrayaM ca // 1 // afai vidhAya vadapramANAM sevyA vaTI coSNa jalAnupAnAt / eSA prayuktA sahasA nihaMti surecya cAdau malajAtameva // 2 // gulmaM paDuvibaddhazUlabaddhodarAdIMzca jalodarAdIn / kumAro muninA prayuktaH prakAzito dIpa ivadhikAre // 3 // TIkA - zuddha jamAlagoTA, zuddhagaMdhaka, zuddha pArA, abhrakabhasma, kAlA namaka, soMTha, mica, pIpala ina saba ko ekatrita kara ke saba davAiyoM se solaha bhAga gomUtra lekara tIna dina taka barAbara ghoMTe aura berI ke barAbara golI banAve tathA garma jala se sevana kare to isase pahile saMcita hue mala ko nikAla kara gulma roga, yakRt roga, pAMDuroga, bindato, zUlaroga, baddhodara, jalodara ityAdi saMpUrNa peTa ke roga zAMta hote haiM / yaha agnikumAra rasa pUjyapAda svAmI kA kahA huA rogarUpI andhakAra ko nAza karane ke liye dIpaka ke samAna hai / 138 - sannipAte yamadaMDarasaH baMgasya saptabhAgaH syAt saptabhAgarasastathA / ekIkRtya raso madya zvArdhazca khalu gaMdhakaH // 1 // ardhabhAgaM tathA taulaM vatsanAbhazca tatsamaH / sarvamaikIkRtaM cUrNa dhUrtadrAveNa mardayet // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra guMjAmAtrapramANena sannipAte ca dAruNe | anupAnaprabhedena prayoktavyaH sadaiva saH // 3 // trayodaza sannipAtAn nAzayatyAzu nizcitam / yamadaNDarasaH khyAtaH pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA-baMgabhasma sAta bhAga, zuddha pArA sAta bhAga, ina donoM ko kharala meM DAlakara mardana kare / pIche usameM 3 // bhAga zuddha gaMdhaka milAve tathA AdhA bhAga tavakiyA haratAla bhasma, prAdhA bhAga zuddha viSanAga ina saba ko ekatrita ghoMTakara kajalI banA dhatUre ke rasa se mardana karake eka-eka rattI kI golI bnaave| anupAna-bheda se una kaThina se kaThina sannipAta meM bhI sadaiva prayoga karanA caahiye| yaha yamadaNDa rasa teraha prakAra ke sannipAtoM ko nAza karatA hai| yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA uttama yoga hai| 136-kSayAdau bajrezvararasaH karSoMkaNAyoH sattvaJca paNNiSke hemavidvate / pariNaSkasUtaM gaMdhaM ca hyaSTaniSkaM pravezayet // 1 // pravAlamuktAphalayoH cUrNa hemasamAMzakam / kramAdvitricatuniSkaM mRtAyaH zIsabaMgakAna // 2 // cAMgeryamlena yAmaikaM marditaM cUrNitaM pRthak / niSkadvayanIlakaTukI vyomAyaH kAMtatAlakAH // 3 // aGkolakaM kuNIvIjatutthabhasmaM pRthak pRthak / aSTau tu TaMkaNakSAraH varATAnAM ca viMzatiH // 4 // mahAjaMbIranIrasya prasthadvandvana peSayet / piSTvA ruddhavA zarAve ca bhasmIbhUtaM samAcaret // 5 // madhunA loDito lehyaH tAMbUlIsvarasena saH / vahnidIptakaraH zIghra dhAtUna vardhayatitarAm // 6 // anupAnavizeSeNa kssyrogdhinaashkH| raso vajezvaro nAma pUjyapAdena bhASitaH // 7 // TIkA-1 tolA pIpala kA sata le 1 // tolA zuddha sonA pighalAkara usameM DAla deve. aura 1 // tolA zuddha pArA, 2 tolA zuddha gaMdhaka lekara saba kI kajalI bnaave| pazcAt 1 // tolA motI ghuTA huA, 1 // tolA pravAla ghuTI huI lekara usI meM DAla de aura usI meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra AdhA tolA lauha kI bhasma, pauna tolA zIse kI bhasma, 1 tolA baMga bhasma DAla saba ko kharala meM ekatrita kara cAMgerI ke rasa se 1 prahara taka ghoMTa kara sukhA leve aura usameM cha:-cha: mAze nIla kI pattI, kuTakI, anaka-bhasma, kAMtalauha bhasma, tavakiyA haratAla bhasma, akarakarA, kuNI kA bIz2a, tUtiyA kI bhasma, 2 tolA suhAge kI bhasma, 5 tolA kaur3I kI bhasma dekara usI meM milAve tathA jaMbIrI nIMbU ke do sera rasa meM ghoMTa evaM sukhA saMpuTa meM baMda karake sukhA kara bhasma kre| isa bhasma ko yogya mAtrA se zahada tathA pAna ke svarasa ke sAtha sevana kare to agni dIpta ho, dhAtuoM kI puSTi hove aura anupAnavizeSa ke bala se kSayaroga kA nAza karanevAlA yaha bajrezvararasa pUjyapAda svAmI kA kahA huA zreSTha hai| 140-drAkSAdi kAthaH drAkSAmadhUkamadhukaM kodravazvApi sArivA / mustAmalakahIverapAkezarapanakaM // 1 // mRNAlaM candanozIranIlotpalaparUSakaH / drAkSAdeH himasaMyuktaH jAtIkusumena vA // 2 // sahito madhusitAlAjairjayatyanilapittajaM / jvaraM madAtyayaM chavi dAhamUrchAzramabhramaM // 3 // UrdhvAdhoraktapittaM ca pAMDutAM kAmalAmapi / sarvazreSThahimazcAyaM pUjyapAdena bhASitaH // 4 // TIkA-munakkA, mahuvA, mulahaThI, kodravadhAnya, sArivA, nAgaramothA, AMvalA, sugaMdhavAlA, kamalakezara, padmAkSacandana, uzIra, lAlacandana, khasa, nIlakamala, phAlasA ina saba ko barAbara-barAbara lekara hima (pAMca prakAra ke kAr3he meM se eka prakAra kA hima kAr3hA meM) banAve aura vaha kAr3ho zahada, mizrI, lAI, camelI ke phUla ina saba ke sAtha sevana kare to bAtapitta se utpanna huA jvara tathA madAtyaya nAma kA roga, vamana, dAha, mUrchA, bhrama urdhvaga rakta-pitta, adhoga raktapitta, pAMDuroga, kAmalA ityAdi zAMta hote haiN| yaha sarvazreSTha yoga pUjyapAda svAmI kA kahA huA hai| isa kAr3he ko pakAve nahIM balki saba davAiyA~ rAta ko bhIMgo deve tathA subaha mala evaM chAna kara piiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 141-arzanAzakayogaH devadAlyAzca bIjAni saiMdhavaM niMbabIjakam / takraNa peSitaM sarva marzaroganikRntanam // devadAlyAH kaSAyeNa cArmoghna zaucamAcaret / guDasya svarasenaiva zAMtimApnoti nizcitam // TIkA-devadAlI ( yaha bahuta kar3avI hotI hai, isameM phala lagate haiM aura boja hote haiM ) ke bIja, seMdhA namaka tathA nImake bIja ina saba ko barAbara-barAbara lekara mahI ke sAtha pIsa kara inako sevana kare to avazya hI bAdI bavAsIra ko lAbha ho tathA devadAra kA kAr3hA banA kara usase evaM gur3a ke svarasa se bhI zauca (Abadastaleve ) kare to lAbha ho| 142-jvarAtIsAre AnaMdabhairavarasaH hiMgulaM vatsanAbhaM ca vyoSaM TaMkaNaM kAM / mardayeccAkeNaiva raso'hyAnaMdabhairavaH // 1 // guMjaikaM vA dviguMjaM vA balaM jJAtvA prayojayet / madhunA lehayeccAnu kuTajasya tvacaM tathA // 2 // taccUrNa karSamAtraM tu tridossotthaatisaarjit| pUjyapAdaprayogo'yaM rasazvAnaMdabhairavaH // 3 // TIkA-zuddha siMgarapha, zuddha vatsanAbha soMTha, mirca, pIpala, suhAgA ina saba ko barAbara barAbara lekara adarakha ke rasa ke sAtha golI bAMdha ledhe aura phira isako eka rattI athavA do rattI pramANa se rogI kA balAbala dekha kara deve aura usake bAda kuraiyA kI chAla kA cUrNa 1 tolA balAbala ke anusAra kamI-bezI madhu ke sAtha caTAve to isase vidoSajanya atIsAra bhI zAMta hotA hai| yaha AnaMda bhairavarasa pUjyapAda kA kahA huA hai| 143-arzaroge arzanAzaka-lepaH poranAlena saMpiSya sabIjAM kaTutuMbikA / saguDAM haMti lepena cArzIsi mUlato guDhaM // 1 // TIkA-bIja sahita kar3avI tumariyAko kAMjI (mahI-chAMcha) ke sAtha pIsakara usakI lugadI meM purAnA gur3a milAkara bavAsIra ke massoM para lepa karane se masse jar3a se kaTa jAte haiN| .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ hacha vaidya-sAra 144 - grahaNI roge arkAdiyogaH arkavAtArkavahnInAM pratyekaM SoDazaM palaM / catuSpalaM sudhAkAMDaM tripalaM lavaNatrayaM // 1 // vArtAkotthadravaiH piSTvA ruddhvA sarva puTe pacet / vArtAkotthadravairevaM niSkAMzaM golakaM kRtam // 2 // bhojanAMte sadA khAdet grahaNIzvAsakAsajit / padabhukte tajjcaratyAzu nadIvegaprabhAvavat // 3 // TIkA - sUkhe akaunA (Aka) ke pake patte 16 pala (64 tolA), sUkhe baiMgana 16 pala, citraka 16 pala, thUhara ke sUkhe DaMDe 4 pala, 4 tolA seMdhA namaka, 4 tolA kAlA namaka, 4 tolA samudra namaka, ina saba ko ekatrita kUTa kara baiMgana ke rasa se bhAvanA dekara saba ko miTTI ke zarAve meM baMda kara ke puTapAka kre| jaba puTapAka ho jAya taba baiMgana ke rasa se hI isakI tIna tIna mAze kI golI bA~dhe aura sadaiva bhojana ke bAda sevana kare to yaha grahaNI, zvAMsa, khA~sI ko nadI ke bega kI taraha zIghra naSTa kara detI hai / 145 - sannipAte gaMdhakAdiyogaH gaMdhakArdrakarasaM tutthaM zilAviSaM tu hiMgulaM / mRtamAntrikakAMtAbhratAmralauhAH samaM samaM // 1 // amlavetasa jaMbIracAMgeryA hi rasena ca / nirguNDyAH hastizuMDyAzca rasena saha marditaM // 2 // puTapakvaM kaSAyeNa citrakasya vibhAvitaM / jagdhvA - sahiMgukarpUra vyoSArdrakarasAnupaH // 3 // mRto'pi sannipAtena jIvatyeva na saMzayaH / pUjyapAdaprayogo'yaM sannipAtarujAMtakaH // 4 // TIkA - zuddha gaMdhaka AMvalAsAra, zuddha pArA, AdA (soMTha), zuddha tUtiyA kI bhasma, zuddha mainazila, zuddha viSanAga, zuddha siMgarapha, sonAmakkhI kI bhasma, kAMtalauha kI bhasma, abhrakabhasma, tAme kI bhasma, lohe kI bhasma ye saba prauSadhiyA~ barAbara-barAbara lekara ikaTThI kare aura amalaveMta jaMborI nIMbU, cAMgerI (copatiyA) negar3a evaM hAthIzuMDI (zAka vizeSa) ke rasa se alaga alaga bhAvanA dekara sukhAve aura puTapAka kare evaM bAda meM citraka ke svarasa se bhAvanA deve / jaba sUkha jAve taba yogya mAlA se hIMga evaM karpUra ke sAtha se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra kare tathA usake Upara soMTha, mirca, pIpala, adaraka inakA rasa pIve | isakA sevana karane se sannipAta ke dvArA marA huA bhI prANI jo jAtA hai / yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA yoga sannipAta roga ko anta karanevAlA hai| 146-jIrNajvare audumbarAdiyogaH auduMbarAMkuraM caiva madhuvRkSaM ca sUtakam / . nAgaraM lazunaM caiva gaMdhaM pASANabhedakam // 1 // jIrakaM tagaraM dhAnyaM cUrNayet sarvasAmyakam / . uSNodakaM pivettacca purANajvaranAzanam // 2 // bAlamadhyamavRddhAnAM kaTukyAzca rasena ca / niSkadviniSkamAtreNa sitayA saha saMyutaH // 3 // pivecca jvaranAzAya paraM paacnmucyte|| koThe baddharasenaiva cAmayAguDasaMyutaM // 4 // agnidhUmasya pAnena hikkAyAzca vinAzanam / dUrvAdADimapuSpeNa madhukaiH saha saMyutaM // 5 // stanakSIreNa saMyuktaM hikkAvaMzavinAzanam | audaMbarAdiyogo'yaM pUjyapAdena bhaassitH||6|| TIkA-Umara ke aGkara, mahuvA kI chAla, zuddha pArA, soMTha, lahasuna, zuddha gaMdhaka, pASANabhed, sapheda jIrA, tagara aura dhaniyA saba ko barAbara-barAbara ekatrita kara pahale pAre aura gaMdhaka kI kajalI banAve, phira bAkI auSadhiyoM kA cUrNa kara usa kajalI meM milAkara ghoMTe, jaba barAbara mila jAve taba isako kuTakI ke svarasa athavA hima ke sAtha evaM mizrI kI cAsanI ke sAtha jvara ko dUra karane ke liye deve| isase jvara kA pAcana hotA hai| yadi dasta na huA ho yA koSTabaddhatA ho to isako yogyamAnA se bar3I harra tathA gur3a ke sAtha deve| yadi isako agni meM DAlakara isakA dhUmrapAna kiyA jAya to isase hicakI zAMta hotI hai tathA dUba, anAra kA phUla, mulahaThI aura strI-dugdha ke sAtha dene se bhI hicakI nahIM aatii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 vaidya - sAra 147 - AmavAte rasAdiyogaH bhAsyaikaM rasaM kuryAt dvibhAgaM gaMdhakaM tathA / vibhAgaM triphalA cUrNa caturbhAgaM vibhItakaM // 1 // gugguluM paMcabhAgaM tu SaDbhAgaM ca citrakam / saptabhAgA ca nirguNDI cairaMDatailasaMyutaM // 2 // bhakSayed guDasaMyuktaJcAmavAtaM tu nAzayet / pUjyapAdoktayogo'yaM anupAna vizeSataH // 3 // TIkA - eka bhAga zuddha pArA, do bhAga zuddha gaMdhaka, tIna bhAga triphalA kA cUrNa, cAra bhAga baher3e ke bakale kA cUrNa, pAMca bhAga zuddha guggula, chaH bhAga citAvara, sAta bhAga negar3a ke bIja ina saba ko ekatrita kara kUTa kapar3achana kara ke anDI kA tela tathA purAne gur3a ke sAtha yogya anupAna evaM yogya mAtrA se sevana kare to usake sevana se grAmavAta nAza hotA hai| yaha pUjyapAda svAmI kA kahA huA uttama yoga hai / 148 - rasAdimardanaH gaMdhau samau zuddha viSNukrAntAdravairdinaM / AraktAgastyajairdrAvaiH strIstanyena hi mardayet // 1 // madhvAjyayavasaMyuktametadudvartanaM hitam / kAzyaM jayati paramAsAd vatsarAnmRtyudbhivet // 2 // TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka ina donoM ko sapheda koyala ke rasa se phira lAla agasti (hathiyA) ke rasa se tathA strI dugdha se eka-eka dina pRthak-pRthak kharala kare / taiyAra hone para zahada, ghI tathA jau kA ATA ina tInoM ko milA kara ubaTana karAve to isase zarIra kI kRzatA dUra hotI hai / eka varSa lagAtAra ubaTana karane se mRtyu ko jItanevAlA hotA hai arthAt zarIra vizeSa balavAna ho jAtA hai| 146 - pUrNacandrarasAyanaH mRtaM sutAmralauhaM ca zilAjatu viDaMgakaM / tApyaM kSaudraM ghRtaM tulyamekIkRtya vicUrNayet // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra pUrNacandraraso nAma mAsaikaM bhakSayet sadA / azvagaMdhApalAdha ca gavAM kSIraM pibedanu // 2 // zAlmalIpuSpacUrNa vA taudaiH kaH lihedanu / durbalo balamAdatte mAsakena yathA zazI // TIkA-pAre kI bhasma, abhraka bhasma, lauha bhasma, zuddha zilAjIta vAyaviDaMga, mAkSika bhasma, zahada tathA ghI ina saba ko barAbara lekara ekatrita kara ke taiyAra krle| yaha pUrNacandrarasa eka mAha taka sevana karane se tathA isake Upara 2 tolA asagaMdha gAya ke dUdha meM DAla kara pIne se athavA semala ke phUla kA cUrNa 1 tolA zahada ke sAtha khAne se durbala manuSya bala ko prApta hotA hai| 150-unmattAkhyanasyam rasagaMdhaM samAMzaM tu dhatUraphalajaivaiH / mardayehinamekaM tu tatsamaM trikaTu kSipet // 1 // unmattAkhyo raso nAmnA nasyaM syAt sannipAtajit / TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka donoM barAbara-barAbara lekara dhatUre ke phaloM ke rasa se eka dina bhara khUba ghoTe, phira pArA aura gaMdhaka ke barAbara hI usameM soMTha, kAlI mirca tathA pIpala DAlakara ghoTe, jaba AMkha meM A~jane ke yogya aJjana ke sadRza ho jAya taba yaha unmattarasa nAma kA nasya taiyAra smjhe| isa nasya ko sannipAta kI dazA meM suMghAne se mUrchA dUra ho jAtI hai| 151-kRSNAdau mahArasAyanaH kAMtamabhrakacUrNAni zilAmAkSikagaMdhakaM / tAlakaM zulvacUrNAni TaMkaNaM kunaTIyutaM // 1 // pAradaM nAgabhasmAni triphalA tIkSNalauhakaM / bAkucIbIjakaM bhRgaM sarva cUrNasamaM yutaM // 2 // bhakSayenmadhusarpiAm vibhimaMDalasaMyutaM / aSTAdazAni kuSThAni sapta caiva mhaatyaaH||3|| snehavAtAditAH gulmAH te ca srvbhgNdraaH| dazASTa yonidoSAzca tridoSA yAnti caantgN||4|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ w w d vaidya-sAra kuMcitaphena (?) kezazca gRddhAttazca prajAyate / vAraNazrutasaMpanno varATazrAvaNaH bhavet // 5 // baNamAsaprayogeNa divyadeho bhavennaraH / saMvatsaraprayogeNa kAyaparivartanaM bhavet // 6 // TokA-kAMta lauhabhasma, abhraka bhasma, zuddha zilA, mAkSika bhasma, zuddha gaMdhaka, takiyA * haratAla kI bhasma, tAme kI bhasma, suhAge kA phUlA, zuddha zilA, zuddha pArA, zIse ko bhasma, hare, baherA, AMvalA kAMta lauhabhasma, bakacI ke bIja, taja ye saba barAbara lekara ekatrita karake khUba ghoMTa kara taiyAra karale aura phira viSama mAtrA zahada evaM ghI lekara tathA samayAnusAra vizeSa anupAna se prayoga kare to aTThAraha prakAra ke kor3ha roga, sAta prakAra kA kSaya roga, snehavAta, gulmaroga, bhagaMdara roga, 18 prakAra ke yonidoSa aura tridoSa nAza ko prApta hote haiM / isa rasAyana ke sevana karane se zira ke keza kuMcita tathA mulAyama hote haiM evaM gIdha ke samAna teja A~kheM ho jAtI haiN| hAthI aura barAha ke samAna teja sunanevAlA ho jAtA hai| aura to kyA chaH mahInA isake sevana karane se manuSya viior (suMdara) zarIravAlA ho jAtA hai aura eka varSa prayoga karane para zarIra kA eka vizeSa parivartana ho jAtA hai / 152 - amRtArNavarasa: * rasabhasmatayo bhAgAH bhAgakaM hemabhasmakaM / bhAgArdhamamRtaM sattvaM sitamadhvAjyamizritaM // 1 // kiM marditaM khalve mAsaikaM bhattayet sadA / kRzAnAM kurute puSTiM raso'yamamRtArNavaH // 2 // TIkA-gare kI bhasma tIna bhAga, sone ko bhasma 1 bhAga tathA AdhA bhAga niSanAga kA satva ina saba ko mizrI zahada evaM ghI ke sAtha eka dina bhara khUba mardana kare / ise eka mAha taka sevana kare to durbala manuSya bhI balavAna hotA hai / yaha amRtArNavarasa sarvazreSTha hai / 153 - vraNAdau jAtyA dighRtam jAtIpatra paTola ca niMbozIrakaraMjakaM / maMjiSThaM madhuyaSTI ca dArvI pattrakasArivA // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra pratyekaM cUrNayet karSa gavyAzca dvAdazaM palam / ghRtAzcaturguNaM toyaM paktvA ghRtAvazeSitaM // 2 // tenAbhyaMgaiH marmaghAtaM vraNaM nADIvaNaM tthaa| sravantaM sUkSmachidraM ca pUrayennAtra saMzayaH // 3 // TIkA-jAyapatrI, paravala ke pattA, nIma ke pattA, khasa, pUtakaraMja kI pattI, maMjITha, mulahaThI, dAru haldI, tejapattA, sArikhA ye saba eka-eka tolA, gAya kA ghI 48 tolA, tathA pAnI ghI se caugunA lekara saba ko milA pakAve / jaba saba pAnI jala jAya sirpha ghI mAtra bAkI raha jAya to ghI nikAla kara chAna leve| yaha davA hara prakAra ke phor3oM para lagAve to isase bahanevAlA bArIka chedavAlA bhI nADIvraNa ThIka ho jAtA hai| 154-vraNAdau apAmArgAdiyogaH apAmArgasya patrotthadraveNApUrayed vrnnN| kiMvA tadvIjacUrNena vraNaM duSTaM pralepayet // 1 // purAtanaguDaMstulyaM TaMkaNaM sUkSmapeSitaM / / tad vA pUrayecchIghra vraNaM nADIvraNaM mahat // TIkA-apAmArga ke pattoM kA svarasa nikAla kara usa rasa se phor3A bhare athavA apAmArga ke bIjoM ko pIsa kara duSTa phor3e ke Upara lepa kare athavA purAnA gur3a tathA suhAge kA phUlA ina donoM ko khUba milA kara usakI battI banA kara phor3e meM bharane se phor3A bhara kara acchA ho jAtA hai| 155-jvarAdau prANezvararasaH bhasma sUtaM yadA kRtvA mAkSikaM cAbhrasatvakaM / zulvabhasmApi saMyojya bhAgasaMkhyAkrameNa ca // 1 // tAlamUlIrasaM 'dattvA zuddhagaMdhakamizritaM / / mardayet khalbamadhye ca nitarAM yAmayo yama // 2 // nikSipya kAcakRpyAM ca mudrayA kUpikAM tathA / / khaTikAmRdaM samAdAya lepayet saptavArakaM // 3 // yathArItyA paristhApya pUrayet bAlukAmayaM / yaMtraM prajvAlayedyAmaM caturova hinA punH||4|| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-saura sibhyate rasarAjendro balipUjAbhiracayet / anupAnaM tadA deyaM maricaM nAgaraM tathA // 5 // vikSAraM paMcalavaNaM rAmaThaM citrmuulkN| ajamodaM jIrakaikaM mAsaM cUrNacatuSTayam // 6 // cUrNayitvA tathA sarva bhakSayezcAnuvAsaraM / bhakSayet parNakhaMDena kaduSNenApi vAriNA // 7 // prANanirgamakAle'pi rakSakaH praNinAM tathA / jvare tridoSaje ghore sannipAte ca dAruNe // 8 // plIhAyAM gulmavAte ca zUle ca prinnaamje| maMdAgnau grahaNIroge jvare caivAtisArake || 9 // ayaM prANezvaro nAma bhavenmRtyuvivarjitaH / sarvarogaviSaghno'yaM pUjyapAdena bhASitaH // 10 // TIkA-pAre kI bhasma tathA mAkSika bhasma, abhUka kA satva (bhasma hone ke bAda satva nikAlA jAtA hai ) tAme kI bhasma kamase kama 1-2-3-4 bhAga leve, tathA sapheda musalI ke svarasa meM eka bhAga zuddha gandhaka milA kara kharala meM DAla kara dopahara taka ghoTe tathA ghoMTa kara sukhA kara kAMca kI zIzI meM banda kara zIzI kA muMha banda kara deve aura aura zIzI ko cAroM tarapha se khar3iyA miTTI se sAta vAra lepana kara zIzI ko bAlukA yaMtra meM rakha deve tathA usako vAlU se pUrI bhara deve aura usa ko bhaTThI meM rakha kara cAra pahara taka pkaave| jaba pAka ho jAve taba siddha honA jAne aura apane iSTa devatA kA pUjana karake usakA sevana kre| isa ke khAne ke bAda nIce likhe cUrNa ko banA kara 4 mAsA kI mAtrA se anupAna rUpase deveH - kAlI mirca, soMTha; tInoM kSAra ( sajjIkSAra javAkhAra TaMkaNakSAra ), pAMcoM namaka ( kAlA namaka, seMdhA namaka, viDa namaka, samudra namaka, sAmhara namaka ), hIMga, citraka, ajamodA, sapheda jIrA, ye saba barAbara-barAbara bhAga lekara cUrNa banAve / isakI mAtrA 4 mAze kI hai| yaha cUrNa bhI pAna ke rasa ke sAtha tathA thor3e garma jala ke sAtha deve| yaha prANezvara rasa prANAnta kAla meM bhI prANoM kI rakSA karanevAlA hai| tridoSaja jvara ke bhayaMkara sannipAta, plIhA, gulma roga, bAla-roga, pariNAmaja zUla, mandAgni, grahagI roga, jvara aura atisAra meM yaha prANezvara rasa mRtyu se char3AnevAlA saMpUrNa rogoM ko nAza karanevAlA pUjyapAda svAmI ne kahA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 156-zvAse indravAruNI-yogaH indravAruNikA-mUlaM devadArukaTuvayaM / zarkarAsahitaM khAdedUrdhvazvAsaharaM paraM // 1 // TIkA-indrAyaNa kI jar3a, devadAra caMdana, soMTha, kAlI mirca aura pIpala ina sabako mizrI kI cAsanI ke sAtha sevana karane se urdhvazvAsa bhI acchI ho jAtI hai| 157-pAMDuroge maNDUratriphalAvasu . maMDUraM cUrNayet zlakSNaM triphalAvasuguNe pacet / yUSaNaM triphalA mustAM viDaMga cavyacitrakaM / / 1 / / dAvI pranthiM devadAru tulyaM tulyaM vicuurnnyet| sarvasAmyaM ca maNDUraM pAkAnte mishryetttH||2|| bhakSayet karSamAtraM tu jIrNage takabhojanaM / pANDuzothaM halImaM ca urustabhaM ca kAmalAM // 3 // nAzayennAna saMdehaH pUjyapAdena nirmitam / TIkA-maMDUra ko lekara ATha guNA triphalA meM pakAve arthAt zuddha kare tathA phira maMDUra kI bhasma kara leve aura soMTha, mirca, pIpala, harra, baherA, A~valA, nAgaramothA, vAyaviDaMga, cavya citAvara, dAruhaldI, pIparAmUla, devadAra, caMdana ye saba barAbara-barAbara leve tathA sabake barAbara maMDUrabhasma leve aura phira pAka kara ke usameM milAkara golI bAMdha leve| inako yogya mAtrA se yogya anupAna se sevana karAve aura davA (paca jAne ) para mahI ke sAtha bhojana kraave| isase pAMDuroga, zokaroga, halomaka roga, urustaMbha, kAmalA roga zAMta hote haiM, isameM saMdeha nahIM hai| 158-bivandhe ciMtAmaNi-guTikA maricaM pippalI zuNThI pathyAdhAtrI samaM samaM / sauvarcalaM samaM grAhya TaMkaNaM ca dvibhAgakaM // 1 // zuddhahiMgulaSaDbhAgaM jayapAlaH srvtulykH| jaMbIranidhunIreNa mardayedivasadvayam // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1164 vaidya-sAra piSTvA guMjAmitAM vaTikAM goghRtena nissevyet|| virecanakarI zIghra hRdunaM nAzayetparaM // 3 // zUlaM gulmaM ca zothaM ca pAMDuplIhAM ca nAzayet / citAmaNiH guTizcAsau pUjyapAdena bhASitA // 4 // TIkA-kAlI mirca, pIpala, soMTha, bar3I harra kA bakalA, A~valA, kAlA namaka ye saba barAbara leve tathA suhAgA do bhAga, zuddha ziMgarapha chaH bhAga evaM saba ke barAbara zuddha jamAlagoTA le sabako ekatrita kara jaMbIrI nIMbU ke rasa se do dina taka mardana kare, jaba khUba pisa jAve taba eka-eka rattI kI golI bAMdha leve| balAbala ke anusAra gAya ke ghI ke sAtha sevana karAve to zIghra hI dasta lAtA hai tathA hRdaya-roga ko nAza karatA hai| aura zUlaroga, gulmaroga, zotharoga, pAMDuroga, plIhA roga ko nAza karatA hai / yaha ciMtAmaNi nAma kI golI pUjyapAda svAmI kI kahI huI bahuta hI yogya hai| 156-vAjIkaraNe ratilIlArasaH raso nAgazca lauhaM va bhAgekaM cAbhrakasya c| tribhAgaM svarNavIjAni vijayA madhuyaSTikA // 1 // zAlmalI nAgavallI ca samabhAgAnvitA tathA / madhughRtAnvitA sevyA vallayugmasya mAtrayA // 2 // saMtoSayezca bahukAMtAH pusspdhnvblaanvitH| ratilIlArasazcAsau pUjyapAdena bhASitaH // 3 // TokA-zuddha pArA, zIse kI bhasma, loha bhasma tathA abhraka bhasma ye saba eka-eka bhAga tathA dhatUre ke zuddha bIja tIna bhAga, bhAMga, mulahaThI, semala kI jar3a, nAgaravela (pAna) ye bhI samAna bhAga lekara ekatrita kara golI bAMdha le| yogya 6 rattI kI mAtrA se madhu tathA ghI ke sAtha deve to puruSa kI itanI tAkata bar3he ki saikar3oM striyoM ko saMtoSa kara sake tathA kAmadeva ke samAna bahuta balavAna hove| yaha ratilIlA-rasa pUjyapAda svAmI ne kahA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 105 160-tridoSa-pAradAdiyogaH pAradaM dviradaM gaMdhaM kRtvA bhAgottaraM kramAt / nIlavIjazca bhAgaikaM mardayetkhalvake budhaiH // 1 // vijayAkanakavyoSaiH saptavAreNa mardayet / ArdrakaiH madhupippallyA dIyate valamAtrayA // 2 // tridoSaM sannipAtaM ca nAzayedviSamajvaram / zItopacAraH kartavyaH madhurAhArasevanaM // 3 // sarvajvaraviSaghno'yaM pUjyapAdena bhaassitH| TIkA-zuddha pArA, zuddha siMgarapha, zuddha gaMdhaka krama se 1, 2, 3 mAga, nIla ke bIja 1 bhAga lekara kharala meM bhAMga tathA dhatUrA ke patte ke svarasa se tathA soMTha, mirca, pIpala ke kAr3he se alaga-alaga sAta-sAta bAra mardana kare aura adarakha, zahad tathA pIpala ke sAtha tIna-tona rattI ko mAtrA se deve to tridoSa, sannipAta, viSamajvara ko nAza karatA hai| yadi kucha garmI mAlUma ho to UparI zItopacAra karanA cAhiye aura madhura rasa kA AhAra karanA caahiye| yaha saba prakAra ke jvaroM ko nAza karanevAlA yoga pUjyapAda svAmI ne kahA hai| 161-sarvaroge mRtyuJjayarasaH bhAgaikaM maricaM ca lauhakarasau gaMdhasya bhAgadvayaM / lauhe nyasya gavAM ghRtena guTikAmetAM pacetpAvake // 1 // tAlaM vai samabhAgakaM pravidadena mlecchaM shraashNvissN| sarvArdha jayapAlakaM ca kuTakIkvAthena dadhyaMbunA // 2 // bhAvyaM sUryamitaM tathAkarasaiH trisaptakRtvaH duudaiH| saMmatapazoSitaM zatadalaiH puSpaiH samabhyarcayet // 3 // yojyaM guMjamite jvare ca sahasA sAme nirAme'thavA / jIrNe vA viSame samIraNabhave pittotthite zleSmaje // 4 // dvandvottheSu ca saMnipAtajanite zokajvare colvaNe / zaitye svedayudagnimAMdyajanite roge ca zophairyute // 5 // --- Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 vaidya-sAra pAMDau cArzagadAdite sumanasA vyoSAkaiH siMdhunA / jaMbIrAmladravaiH parinu tarasaH pittodbhave cAmaye // 6 // . mRtyuJjayaraso nAma sarvaroganikRntanaH / kathito'yaM prayogazca pUjyapAdamaharSibhiH // 7 // TIkA-raka bhAga kAlI mirca, lauhabhasma, zuddha pArA tathA, zuddha gaMdhaka do bhAga ina saba ko lohe ke kharala meM DAla kara gAya ke ghI se milA kara golI sI bAMdha leve aura agni meM pkaave| pakane para jaba ThaMDhI hone ko Ave taba usameM eka bhAga haritAla kI bhasma, pA~ca bhAga tAme kI bhasma aura zuddha viSanAga tathA saba se AdhA zuddha jamAlagoTA saba ko milAkara kuTakI ke kAr3he se aura dahI ke pAnI se bhAvanA de dhUpa meM sukhAve evaM kamala-puSpoM se pUjA kre| phira eka-eka rattIpramANa se kacce tathA pakke jvara meM jIrNajvara meM, viSamajvara meM, vAtajavara meM pittajvara meM kaphajvara meM, dvandvaja jvara meM, sannipAta jvara meM zopha jvara meM, zItajvara meM, pasInA-sahita jvara meM, agnimAMdya-janita roga meM, sUjanasahita roga meM, pAMDuroga meM, bavAsIra meM, soMTha, mirca, pIpala, adarakha, seMdhAnamaka inake anupAna se yathAyogya deve tathA pittajanyarogoM meM jaMbIrI nIMbU ke rasa se deve| yaha mRtyuJjaya rasa saba rogoM ko nAza karanevAlA pUjyapAda svAmI kA kahA huA prayoga hai| 162-gulmaroge bAtagulmarasaH zuddhagaMdha rasAnaM ca triphalA saiMdhavaM vacA / citrakaM ca dvayakSAraM viDaMgaM samabhAgakam // 1 // mAtuluMgarasairmadhaH bAtagulmaharazca sH| agnisaMdIpanazcApi gulmazUlAtisArajit // 2 // TIkA-zuddha gaMdhaka, zuddha pArA, abhrakabhasma, triphalA, seMdhA namaka, dUdhiyA vaca, citraka sajIkhAra, javAkhAra, vAyaviDaMga ye saba samAna bhAga lekara vijaurA (mAtuluMga) nIMbU ke rasa se ghoMTe aura ghoMTa kara taiyAra kara le| yaha rasa agni ko bar3hAnevAlA gulmaroga, zUlaroga ko nAza karanevAlA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 107 163-ciMtAmaNiguTikA maricaM pippalI zuMThI pathyA dhAtrI vibhItakam / bhAgaikaM rucakaM lavaNaM TaMkaNAnAM dvibhAgakam // 1 // daradaM caikabhAgaM ca jaipAlaSaDbhAgakam / sarva jaMbIranIreNa mayaM ca divasadvayam // 2 // caNakapramANavaTikAM kArayecchuddha-buddhibhiH / goghRtenAvalehyaH syAt sadyaH recyaH sujAyate // 3 // hRdrogaM zUlagulmaM ca zokaM ca jvaraplIhakam / pANDaM ca nAzayet zIghramasau ciMtAmaNiguMTI // 4 // saMpUrNajanahitakaro pUjyapAdena bhaassitaa| TIkA-kAlo mirca, pIpala, soMTha, harra, A~valA, baherA aura kAlA namaka ye saba ekaeka bhAga; suhAgA 2 bhAga, zuddha siMgarapha 1 bhAga aura zuddha jamAlagoTA 6 bhAga ina sabako ekatrita kara ke jaMbIrI nIMbU ke svarasa se do dina taka ghoMTe aura canA ke barAbara golI baaNdhai| isako gAya ke ghI ke sAtha khAne se zIghra hI recana karatI hai tathA hRdaya-roga, zUlaroga, gulmaroga, zotha roga, jvara, plIhA, pAMDu ina rogoM ko yaha ciMtAmaNi guTikA zIghra hI nAza karanevAlI hai evaM yaha saMpUrNa manuSyoM ko hita karanevAlI hai| 164-SaDAMgagugguluH rAsnAmRtA devadAru zuMThI ca cavyacitrakam / guggulu sarvatulyAzaM kuTTayet ghRtavAsitam // 1 // - TIkA-rAsanA, giloya, devadAru, soMTha, cavya, citraka ye saba barAbara le tathA saba ke barAbara zuddha guggula lekara ghI ke sAtha golI bAMdhe aura 1 tolA prati-dina sevana kare to lAbha hove| noTa-isameM 1 tolA kI mAtrA likhI hai so yaha prAcIna kAla ke manuSyoM ke balAnusAra hai| isa samaya manuSya bahuta kamajora haiM isaliye kama mAtrA arthAt tIna mAzA kI mAtrA se khAnA caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra 165-lUtAviSa-cikitsA naranIreNa sAkSI piSTvA lepaM tu kArayet / asAdhyAM nAzayellUtAM tridoSotthAM munervacaH // 1 // TokA-manuSya ke mUtra se sAkSI ko pIsa kara lepa karane se asAdhya bhI makarI kA viSa zAMta ho jAtA hai| cAhe tridoSa bhI ho gayA ho to bhI zAMta ho jAtA hai| noTa-makarI jaba zarIra para phira jAtI hai aura vaha apanA jahara zarIra para chor3atI hai taba kodoM ke barAbara phusI sI ho jAtI hai, ye pakatI nahIM hai aura bar3A kaSTa hotA hai| isa para ukta prayoga karane se zIghra hI zAMta ho jAtA hai / 166-pittadAhe dhAnyAdiyogaH dhAnyakaM madhuka cailAM samabhAgena shrkraaN| navanItaM payaH pItvA paitta-dAha-vinAzanam // 2 // TIkA-yaniyA, mulahaThI, choTI ilAyacI ye tInoM barAbara leve aura sabake barAbara zarkarA le evaM makkhana meM milA kara khAye tathA Upara se dUdha ko pIve to pitta-saMbaMdhI dAha kama ho jAtA hai| 167-dUsarA yoga navanItaM kSIrasaMyuktaM zarkarA-pippalIyutaM / pittadAhaM ca tApaM ca cAturtha-vinAzayet // 1 // TIkA-makkhana, zakkara, pIpala ina saba ko milA kara dUdha ke sAtha pIne se pittaja, dAha evaM cauthiyA jvara zAMta ho jAtA hai| 168-zvAse pAradAdiyogaH .pAradaM gaMdhakaM zuddha mRtaM lauhaM ca TaMkaNaM / rAsnA viDaMgaM triphalAM devadAru kaTuvayam // 1 // amRtA padmakaM kSaudraM viSaM tulyAMzacUrNitam / / triguMjaM zvosakAsArthI sevayennAtra saMzayaH // 2 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra TIkA-zuddha pArA, zuddha gaMdhaka, lauhabhasma, suhAgA, rAsanA, vAyaviDaMga, triphalA, devadAru, soMTha, mirca, pIpala, giloya, padmAkha, ,candana, zahada. zuddha viSanAga ye saba vastue~ barAbara leve aura saba ko ekatra ghoMTa kara tIna-tIna rattI ke pramANa se sevana kare to zvAMsa aura khAMsI kama hotI hai, isameM koI sandeha nahIM hai| 166-zvAse sUryAvarasaH sUtArdha gaMdhaka madya yAmAddha knykaadrvaiH| dvayostulyaM tAmrapatraM pUrNapatraM ca lepayet // 1 // dinaka haMDikAmadhye pazvamAdAya cUrNayet / sUryAvartaraso hyaSaH zvAsakAsaharaH paraH // 2 // TIkA-zuddha pArA 1 bhAga, zuddha gaMdhaka AdhA bhAga-ina donoM ko ghIkumArI ke rasa se Adhe pahara taka maIna kare aura donoM ke barAbara tAme kA patra lekara usa para lepa kare tathA eka dina taka haMDI ke bIca meM rakha kara pAka kre| jaba pAka ho jAve taba patroM para se nikAla kara cUrNa kara ke acchI taraha ghoMTa leve taba yaha sUryAvarta rasa taiyAra huA smjhe| yaha zvAsa tathA khA~sI ko haranevAlA hai| 170-hastikarNatailam SoDazapalaM ca kaMdaM ca vilyapatraM palASTakam / AranAlaM catuHprasthaM kaSAyamavatArayet // 1 // tailaM ca kuDavaM caikaM mRdupAkaM bhiSagvaraH / hastikarNamidaM nAmnA sarvazItajvarApahaM // 2 // TIkA-16 pala kaMdavizeSa, 8 pala bela kI pattI, cAra prastha (13 chaTaoNka) kAMjI lekara saba ko ekatrita kara ke 4 kuDava pAnI meM pkaave| jaba 1 kuDavaM bAkI rahe taba utAra kara chAna le aura phira usameM 1 kuDava tela DAla kara mRdu pAka se pAka kre| taila mAtra bokIrahe: taba chAna kara rakha leve| yaha taila saba prakAra ke zItajvara ko dUra karanevAlA hai| 171 ---vinoda vidyApasala / sindUrasAgaraphalavatsanAgAH hyaSTakaikAMzamana meNa / javIragokSIrasunAsikaramIjAsAvarajIkA // 1 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya-sAra jIvaMtikAbAlukameghanAdAH eSAM rasAnAM surasaiH supiSya / kastUrikAcaMdanakena sArdha nidhAya zulve vahuzoSayettathA // 2 // nikSipya bhAMDodarake pidhAya pacet kSaNaM mNdhutaashnen| TIkA-rasa sindUra, 5 bhAga, samudraphala 8 bhAga, zuddha viSanAga 1 bhAga, ina tInoM ko milAkara nIce likhI vastuoM ke rasa se mardana kare:-jaMbIrI nIMbU, gAya kA dUdha, nAriyala kA pAnI, caMdana kA kAr3hA, aDUsA kA svarasa, jIre kA kAr3hA, jIvaMtIkA-svarasa, sugaMdhabAle kA kAr3hA, caulAI kA svarasa ina saba ke svarasa se alaga-alaga bhAvanA dekara kastUrI karake manda-manda agni se pkaave| jaba vaha atyanta zuSka ho jAve taba taiyAra huA smjhe| yaha zItajvara meM hitakArI hai| isakI mAtrA 1 mAze kI hai| noTa-yaha mAtrA adhika hai| vaidya mahAzayoM ko cAhiye ki rattI ke pramANa meM dekheN| 172-pAradAdi-yogaH . pAradaM dviradaM gaMdhaM saddhimaM krmvRddhinaa| sarva ca mardayet khalve kanakasvarasena ca // 1 // vijayAsvarasairvApi vyoSasya kvathanena vA / saptavAraM pRthakkRtya mardayet guMjamAtrayA // 2 // ArdrakaiH madhupippalyA vidoSaM sannipAtakam / / sarvajvaraharazvAzu sarvavyAdhi vinAzanaH // 3 // zItopacAraH kartavyaH madhurAhArasevanam / yogo'yaM jyeSThasiddhazca pUjyapAdena bhASitaH // 3 // TIkA-zuddha pArA 1 bhAga, zuddha hiMgula 2 bhAga, zuddha gaMdhaka 3 bhAga, zuddha viSa 4 bhAga lekara ina saba ko kharala meM DAlakara dhatUre ke rasa se 7 bAra, bhAMga ke svarasa se 7 bAra, trikaTu ke svarasa se 7 bAra bhAvanA deve aura 2 rattI ke pramANa se adarakha tathA pIpala ke sAtha deve to tridoSa sannipAta bhI zAMta ho| yaha saba prakAra ke jvaroM evaM sarva vyAdhiyoM ko nAza karanevAlA hai| isake sevana karane ke bAda zItopacAra karanA caahiye| yaha zreSTha tathA siddhayoga pUjyapAda svAmI ne kahA hai| . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com