Padarth Prakash 23 Pravachan Saroddhar Part 01

Author(s): Vijayhemchandrasuri
Publisher: Sanghvi Ambalal Ratanchand Jain Dharmik Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032803/1

Page #1
0 પદાર્થ પ્રકાશ ભાગ H 23 . પ્રવચનસારોદ્ધાર - પ / ભાગ: 1 - (પહેલા દ્વારથી 129 મા દ્વાર સુધી) પદાર્થસંગ્રહ પરમ પૂજ્ય વૈરાગ્યદેશના દક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ

Page #2
પદાર્થ પ્રકાશ ભાગ 23 પ્રવચનસારોદ્ધાર (પદાર્થસંગ્રહ) ભાગ-૧ (પહેલા દ્વારથી ૧૨૯મા દ્વાર સુધી) સંકલક + સંપાદક પરમ પૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પ્રકાશક સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ સ્થાપક - શ્રાદ્ધવર્યા મૂળીબેન અંબાલાલ શાહ

Page #3
પ્રાપ્તિસ્થાન) સિદ્ધાંતમહોદધિ પ્રેમસૂરીશ્વરજી શ્રુતસદન પ્રેમકુંજ, તુલસીબાગ સોસાયટી, પરિમલ જૈન ઉપાશ્રયની સામે, આનંદમંગલ કોમ્પલેક્ષ IIIની પાસે, હીરાબાગ ક્રોસીંગ, આંબાવાડી, અમદા. દિનેશભાઈ મો. 9824032436, યોગેશભાઈ મો. 9974587879 પી.એ. શાહ વેલર્સ 110, હીરાપન્ના, હાજીઅલી, મુંબઈ-૪OO૦૨૬ ફોન : 23522378, ૨૩પર૧૧૦૮ અક્ષયભાઈ જે. શાહ અહમ્ એન્ટરપ્રાઇઝ, 20/48, જયમહલ એસ્ટેટ, 7-9, બીજે માળે, લોહારચાલ, બાદશાહ કોલ્ડડ્રીંક પાસે, મુંબઈ-૪OOOO૨, મો. 865555554 અક્ષયભાઈ જે. શાહ 506, પદ્મ એપાર્ટમેન્ટ, જૈન મંદિરની સામે, સર્વોદયનગર, મુલુંડ (પ.) મુંબઈ-૪૦૦૦૮૦. ફોન : 25674780, મો. ૯૫૯૪પપપપ૦૫ દિલીપ રાજેન્દ્રકુમાર શાહ 4, નંદિત એપાર્ટમેન્ટ, ભગવાન નગરનો ટેકરો, પાલડી, અમદાવાદ-૩૮૦ 007, ફોન : ર૬૬૭૦૧૮૯ બાબુભાઈ સરેમલજી બેડાવાલા હીરા જૈન સોસાયટી, સિદ્ધાચલ બંગલોઝ, સાબરમતી, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫, મો. 9426585904 ચંદ્રકાંતભાઈ એસ. સંઘવી 6 બી, અશોકા કોમ્પલેક્ષ, પહેલા ગરનાળા પાસે, પાટણ-૩૮૪૨૬૫, (ઉ.ગુ.), ફોન : 02766-231603 પ્રથમ આવૃત્તિ * નકલ : 5000 મૂલ્ય રૂ. ૨૦૦/વીર સંવત્ 2542 - વિક્રમ સંવત્ 2072 0 ઈ.સન્ 2016 ટાઇપસેટિંગ : વિરતિ ગ્રાફિક્સ, અમદાવાદ, મો. 85305 20629 મુદ્રક : શિવકૃપા ઑફસેટ, અમદાવાદ, મો. 9898034899

Page #4
U T | દિવ્યવંદના પરમ પૂજ્ય સિદ્ધાંતમહોદધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા, પરમ પૂજ્ય વર્ધમાનતપોનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા અને પરમ પૂજ્ય સમતાસાગર પન્યાસપ્રવર શ્રી પદ્મવિજયજી મહારાજા આ પૂજ્યોના ચરણોમાં અનંતશઃ વંદના શુભાશિષ પરમ પૂજ્ય સિદ્ધાંતદિવાકર ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા અને પરમ પૂજ્ય વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાની અમીદ્રષ્ટિ સદા અમારી ઉપર વરસતી રહો.

Page #5
ઉપકારી ઉપકાર તમારો - કદીય ન વિસરીએ અમારા કુટુંબમાંથી દીક્ષિત થયેલ પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા પૂ. પ્રવર્તિની શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મહારાજ પૂ.સાધ્વીજી શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી મહારાજ પૂ. સાધ્વીજી શ્રી દિવ્યયશાશ્રીજી મહારાજ આ પૂજ્યોના ચરણોમાં ભાવભરી વંદના

Page #6
( પ્રકાશકીય) ‘પદાર્થપ્રકાશ ભાગ 23' પ્રકાશિત કરતા આજે અમે અત્યંત આનંદ અનુભવીએ છીએ. પ્રવચનસારોદ્ધાર” ગ્રંથના પદાર્થોનું સરળ ભાષામાં સંકલન થયું છે જે બે ભાગોમાં પ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે. પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં પહેલા ભાગનું પ્રકાશન થઈ રહ્યું છે. બીજા ભાગનું પ્રકાશન ‘પદાર્થપ્રકાશ ભાગ ૨૪'માં થઈ રહ્યું પદાર્થપ્રકાશશ્રેણિમાં શાસ્ત્રીય પદાર્થોને સંક્ષેપમાં અને સરળ ભાષામાં રજૂ કરાયા છે. તેથી જિજ્ઞાસુઓને શાસ્ત્રીય પદાર્થો સમજવામાં પદાર્થપ્રકાશશ્રેણિના પુસ્તકો ખૂબ ઉપયોગી બને છે. પ્રસ્તુત પુસ્તક પણ અભ્યાસુઓને ખૂબ ઉપકારક બનશે એમાં કોઈ શંકા નથી. આ પુસ્તકના અભ્યાસ દ્વારા સહુ કોઈ પદાર્થોનો બોધ પામીને સભ્ય જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરે એ જ શુભાભિલાષા. આ પુસ્તકનું સુંદર ટાઈપસેટીંગ કરનાર વિરતિ ગ્રાફિક્સવાળા અખિલેશભાઈ મિશ્રાજી અને સુભગ મુદ્રણકાર્ય કરનાર શિવકૃપા ઑફસેટવાળા ભાવિનભાઈ-રીતે શભાઈ અને આકર્ષક ટાઈટલ તૈયાર કરનાર મલ્ટીગ્રાફિક્સવાળા મુકેશભાઈને પણ આ પ્રસંગે ધન્યવાદ આપીએ છીએ. ભવિષ્યમાં પણ ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતી શ્રુતસેવા કરવાનો અમને લાભ મળે એવી શ્રુતાધિષ્ઠાયિકા સરસ્વતીદેવીને પ્રાર્થના. લી. સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ ટ્રસ્ટીઓ (1) ધરણેન્દ્ર અંબાલાલ શાહ (2) પુંડરીક અંબાલાલ શાહ (3) મુકેશ બંસીલાલ શાહ (4) ઉપેન્દ્ર તારાચંદ શાહ

Page #7
એકમાં અનેક કોઈપણ ધર્મના ધર્મગ્રંથોને સમજવા માટે તે ધર્મના પાયાના (basic) પદાર્થો જાણવા જરૂરી છે. જૈન ધર્મના પાયાના પદાર્થોને જણાવનાર અનેક ગ્રંથોમાંનો એક ગ્રંથ એટલે પ્રવચનસારોદ્ધાર'. નામને અનુરૂપ જ આ ગ્રંથના ગુણ છે. પ્રવચન = જૈનસિદ્ધાંત, જૈન શાસ્ત્રો. પ્રવચનસારોદ્ધારમાં જૈનશાસ્ત્રોના સારનો ઉદ્ધાર કરાયો છે. આ મૂળગ્રંથ પ્રાકૃત ભાષામાં રચાયો છે. તેની 1599 ગાથાઓ છે. તેમાં ર૭૬ ધારો છે. આ કારોનું 9 વિભાગોમાં વર્ગીકરણ કરી શકાય છે. તે 9 વિભાગો આ મુજબ છે - (1) વિધિવિભાગ (2) આરાધનાવિભાગ (3) સમ્યત્વ અને શ્રાવકધર્મ વિભાગ (4) સાધુધર્મવિભાગ (5) જીવસ્વરૂપવિભાગ (6) કર્મસંબંધીવિભાગ (7) તીર્થંકરવિભાગ (8) સિદ્ધવિભાગ (9) દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ વિભાગ આ મૂળગ્રંથના રચયિતા શ્રીનેમિચન્દ્રસૂરિ મહારાજ છે. તેઓ વિક્રમની બારમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં અને તેરમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં થયા હતા. તેઓ વડગચ્છીય શ્રીજિનચન્દ્રસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીઆપ્રદેવસૂરિજીના શિષ્ય હતા. શ્રીવિજયસેનસૂરિજી તેમના વડિલ ગુરુબંધુ હતા. શ્રીયશોદેવસૂરિજી તેમના

Page #8
લઘુ ગુરુબંધુ હતા. શ્રીનેમિચન્દ્રસૂરિજીએ પ્રાકૃતભાષામાં 12 હજાર શ્લોકપ્રમાણ અનંતનાથચરિત્રની રચના પણ કરી છે. પ્રવચનસારોદ્વારમાં તેમણે થોડી ગાથાઓમાં ઘણા પદાર્થોનો સંગ્રહ કર્યો છે. આ મૂળગ્રંથ ઉપર શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિજીએ સંસ્કૃત ભાષામાં સરળ ટીકા રચી છે. તેનું નામ તત્ત્વપ્રકાશિની વૃત્તિ છે. તે 18 હજાર શ્લોકપ્રમાણ છે. તેની રચના વિ.સં. 1248 વર્ષે ચૈત્ર સુદ 8 ના દિવસે થઈ છે. શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિજી ચાન્દ્રગચ્છીય શ્રીઅભયદેવસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીધનેશ્વરસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીઅજિતસિંહસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીવર્ધમાનસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીચન્દ્રપ્રભસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીભદ્રેશ્વરસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીઅજિતસિંહસૂરિજીના શિષ્ય શ્રીદેવપ્રભસૂરિજીના શિષ્ય હતા. ટીકામાં તેમણે 90 ઉપરાંત ગ્રંથોના પOOઉપરાંત શાસ્ત્રપાઠો રજૂ કર્યા છે. પ્રવચનસારોદ્ધાર મૂળગ્રંથ અને તેની ટીકાના આધારે પદાર્થપ્રકાશ ભાગ 23' અને ‘પદાર્થપ્રકાશ ભાગ ૨૪'માં પદાર્થોનો સંગ્રહ કર્યો છે. ભાગ ૨૩માં પહેલા દ્વારથી ૧૨૯મા દ્વાર સુધીના બારોના પદાર્થોનો સંગ્રહ કર્યો છે. ભાગ ૨૪માં ૧૩૦મા દ્વારથી ૨૭૬માં દ્વાર સુધીના દ્વારોના પદાર્થોનો સંગ્રહ કર્યો છે. આ પદાર્થસંગ્રહ સંક્ષિપ્ત છતાં સંપૂર્ણ છે અને સરળ છતાં સચોટ છે. જરૂરીસ્થાનોમાં ચિત્રો દ્વારા પદાર્થોને સ્પષ્ટ કરવાનો પ્રયાસ પણ કર્યો છે. ઘણા સ્થાનોમાં પદાર્થો સરળતાથી સમજાય એ માટે તેમને કોઠાઓ રૂપે ઢાળ્યા છે. સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષા નહીં જાણનારા અને સંક્ષેપરુચિવાળા જીવોને પણ આ પુસ્તક દ્વારા પદાર્થબોધ સુગમ થશે. આ પુસ્તકમાં વધારાનું વિવેચન વર્જીને પદાર્થોનું 'to the point' નિરૂપણ કર્યું છે. તેથી પુસ્તક ખોલતા પદાર્થો સીધા હાથવગા થાય છે, તેમને શોધવા પડતા નથી. પ્રવચનસારોદ્ધારના પદાર્થોને ગોખવા માટે અને તેમનો પાઠ કરવા માટે

Page #9
પણ આ પુસ્તક અત્યંત ઉપયોગી છે. આ પુસ્તક પ્રવચનસારોદ્ધારના પદાર્થસંગ્રહના પહેલા ભાગ રૂપ છે. આ પુસ્તકના અભ્યાસ દ્વારા સહુ કોઈ સ્વાત્મામાં સમ્યજ્ઞાનના પ્રકાશને ફેલાવી અજ્ઞાનના અંધકારને દૂર કરે એ જ અભ્યર્થના. આ પુસ્તકમાં જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ કંઈ પણ નિરૂપણ થયું હોય તો તેની ક્ષમા યાચું છું અને બહુશ્રુત વિદ્વાનોને તેને સુધારવાની વિનંતિ કરું છું. વિ.સં 2072, માગસર વદ 10 પરમ પૂજ્ય સમતાસાગર (પોષદશમી) પં. પદ્મવિજયજી મહારાજના ઓપેરા સોસાયટી, ચરણકજમધુકર અમદાવાદ આચાર્ય વિજયહેમચન્દ્રસૂરિ લિ. + અધ્યાત્મશાસ્ત્રનું અધ્યયન કરવું જોઈએ, તેની વારંવાર ભાવના કરવી જોઈએ, તેમાં કહેલ અર્થને આચરવા જોઈએ, તેને યોગ્ય જીવને તેનું દાન કરવું જોઈએ. સમ્યક્ત્વથી યુક્ત નરકમાં વાસ સારો, પણ સમ્યક્ત્વથી રહિત દેવલોકમાં વાસ શોભા પામતો નથી. પ્રભુ તરફથી આપણને “સમય મા પમાયએ'ની મળેલ ટીપ્સ' આંખ સામ રાખીને પ્રમાદથી જાતને દૂર રાખવા આપણે પ્રયત્નશીલ છીએ જ એમ આપણે છાતી ઠોકીને કહી શકીએ તેમ છીએ ખરા ?

Page #10
પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા દ્વારા લિખિત-સંપાદિત-સંકલિત-પ્રેરિત ગ્રંથોની સૂચિ 15. અધ્યાત્મયોગી કલાપૂર્ણસૂરિ અરિહંતની વાણી હૈયે સમાણી (ભાગ-૧) અરિહંતની વાણી હવે સમાણી (ભાગ-૨) અરિહંતની વાણી હૈયે સમાણી (ભાગ-૩) આન્ય ઋષભ જિનરાજ મુજ આજ દિન અતિ ભલો કામ સુભટ ગયાં હારી ગુરુ દીવો ગુરુ દેવતા ગુરુની શીખડી, અમૃતની વેલડી (ભાગ-૧) 10. ગુરુની શીખડી, અમૃતની વેલડી (ભાગ-૨) 11. ચાતુર્માસિક અને જીવનના નિયમો 12. ચિત્કાર 13. જયતિહુઅણ સ્તોત્ર 18. જય વીયરયા તીર્થ-તીર્થાધિપતિ 16. ત્રિલોક તીર્થ વંદના 17. ધર્માચાર્ય બહુમાન કુલક 18. નમોકાર એક વિભાવના 19. નરક દુ:ખ વેદના ભારી 20. નવકાર જાપ અભિયાન ૨૧નેમિ દેશના 22. પંચસૂત્ર (પ્રથમસૂત્ર સાનુવાદ) 23. પંચસૂત્રનું પરિશીલન 24. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧ (જીવવિચાર-નવતત્ત્વ) 25. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૨ (દેડક-લધુસંગ્રહણી) રદ પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૩ (૧લો-૨જો કર્મગ્રંથ) 27. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-4 (ફો-થો કર્મગ્રંથ) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૫ (ત્રણ ભાગ્ય). પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૬ (પાંચમો કર્મગ્રંથ) 30. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૭ (બુઢો કર્મગ્રંથ) 31. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૮ (બૃહત્સંગ્રહણિ) 29.

Page #11
1O 38. 32. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૯ (બૃહત્સત્રસમાસ+લઘુક્ષેત્રસમાસ) 33. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૦ (કર્મપ્રકૃતિ-બંધનકરણ) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૧ (કર્મપ્રકૃતિ-સંક્રમકરણ, ઉદ્વર્તનાકરણ, અપવર્તનાકરણ) 35. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૨ (કર્મપ્રકૃતિ-ઉદીરણાકરણ, ઉપશમનાકરણ, નિધત્તિકરણ, નિકાચનાકરણ). પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૩ (કર્મપ્રકૃતિ-ઉદયાધિકાર, સત્તાધિકાર) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૪ (શ્રીમુલ્લકભવાવલિ પ્રકરણ , શ્રીસિદ્ધદંડિકાસ્તવ, શ્રીયાનિસ્તવ અને શ્રીલોકનાલિદ્ધાત્રિશિકા) પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૫ (શ્રીકા સ્થિતિસ્તોત્રી, શ્રીલઘુઅલ્પબદુત્વ, શ્રીદેહસ્થિતિસ્તવ, શ્રી કાલસપ્તતિ કાપ્રકરણ, શ્રીવિચારપંચાશિકા, શ્રીપુદગલ પરાવર્તસ્તોત્ર, શ્રીઅંગુલસત્તરી, શ્રીસમવરણસ્તવ) 39. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧દ (તત્ત્વાર્થ) 40. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૭ (શ્રીશ્રાવકવ્રતભંગપ્રકરણ અને શ્રીગાંગેયભંગપ્રકરણ) 41. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૮ (શ્રીસિદ્ધપ્રાકૃત અને શ્રીસિદ્ધપંચાશિકા) 42. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ-૧૯ (સંસ્કૃત નિયમાવલી) 3. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ 20 (વિચારસપ્રતિકા). 44. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ 21 (ગુરુગુણપત્રિશત્પત્રિશિકા) 45. પદાર્થપ્રકાશ ભાગ 2 2 (યતિદિનચર્યા) 46, પરમ પ્રાર્થના 47. પૂર્વજોની અપૂર્વ સાધના (મૂળ) 48. પૂર્વજોની અપૂર્વ સાધના (સાનુવાદ) 49. પ્રતિકાર 50. પ્રભુ તુજ વચન અતિભલું (ભાગ-૧) 51. પ્રભુ તુજ વચન અતિભલું (ભાગ-૨) પર. પ્રભુદર્શન સુખ સંપદા 53. પ્રેમપ્રભા (ભાગ-૧) 54. પ્રેમપ્રભા (ભાગ-૨) 55. બંધનથી મુક્તિ તરફ પદ, બ્રહ્મચર્યસમાધિ 57. બ્રહ્મવભવ 58. ભક્તિમાં ભીંજાણા 59. ભાવે ભજો અરિહંતને દ0. મનનુશાસન 1. મહાવિદેહના સંત ભરતમાં દર. મુક્તિનું મંગલ દ્વાર (* *

Page #12
1 1 .n .T .T .T .T o o o o o o o o દઉં, રત્નકુક્ષી માતા પાહીણી રત્નનિધિ 65. રસથાળ (ભાગ-૧) દદ રસથાળ (ભાગ-૨). રસથાળ (ભાગ-૩) રસથાળ (ભાગ-૪) દા.. લક્ષ્મી-સરસ્વતી સંવાદ વિમલ સ્તુતિ 71. વીશ વિહરમાન જિન સચિત્ર 72. વીશ વિહરમાન જિન પૂજા 73. વેદના સંવેદના 04. વૈરાગ્યશતક, ઇન્દ્રિયપરાજયશતકાદિ સાનુવાદ 35. શુદ્ધિ (ભવ આલોચના) 76 શ્રી સીમંધરસ્વામીની આરાધના 77. સતી સોનલ 78. સમતામહોદધિ મહાકાવ્ય 39. સમતાસાગર (નાની) સમતાસાગરચરિતમ્ (ગદ્ય) (સંસ્કૃત) 81. સમાધિ સાર સાધુતાનો ઉજાસ સાત્ત્વિકતાનો તેજ સિતારો સિદ્ધાંત મહોદધિ પ્રમસૂરીશ્વરાઃ (સંસ્કૃત) સુમતિસુધા 86. સ્તવના A Shining Star of Spirituality 88. Padartha Prakash Part-1 Pahini-A Gem-womb Mother Sangrahani Sutra હમદીપ હમાંજલિ ઉપરોક્ત પુસ્તકોમાંથી કોઈપણ પુસ્તકની પૂજય સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને તથા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને જરૂર હોય તો અમને જાણ કરશો. o \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ ({} {

Page #13
12 પાના નં. 1-14 1. } d* * ) - ૧પ- 43 15 વિષયાનુક્રમ ક. વિષય દ્વાર ૧લું-ચૈત્યવંદન પ્રતિકાર ૧લું-૫ અભિગમ પ્રતિદ્વાર રજું-૧૦ ત્રિક પ્રતિહાર રૂજું-૨ દિશા પ્રતિહાર ૪થું-ર અભિગ્રહ પ્રતિકાર પમું-૯૭ સંપદા પ્રતિદ્વાર દર્દુ-૧૨ અધિકાર પ્રતિદ્વાર ૭મું-અહોરાત્રમાં ચૈત્યવંદન કેટલી વાર કરવાના? 9. પ્રતિદ્વાર ૮મું-ચૈત્યવંદનાના ૩પ્રકાર 10. દ્વાર રજું-વંદન 11. પ્રતિદ્વાર ૧લું-મુહપત્તિપડિલેહણ 25 12. પ્રતિકાર રજું-શરીર પડિલેહણ 25 13. પ્રતિદ્વાર ૩જું-આવશ્યક 25 14. પ્રતિદ્વાર ૪થું-સ્થાન 6 15. પ્રતિદ્વાર પમું-વંદન કરવાથી થતા ગુણ 6 16. પ્રતિદ્વાર દર્ટુ-ગુરુવચન 6 17. પ્રતિદ્વાર ૭મું-વંદનના અધિકારી 5 (વંદનીય) 18. પ્રતિહાર ૮મું-વંદનના અનધિકારી 5 (અવંદનીય) 19. પ્રતિદ્વાર૯મું-વંદનના અનવસર 5 20. પ્રતિહાર ૧૦મું-અવગ્રહ 1 21. પ્રતિદ્વાર ૧૧મું-વંદનના નામ પ 22. પ્રતિહાર ૧૨મું-ઉદાહરણ 5 23. પ્રતિહાર ૧૩મું-આશાતના 33 24. પ્રતિહાર ૧૪મું-વંદનના દોષ 32 25. પ્રતિદ્વાર ૧૫મું-વંદનના કારણ 8 26. દ્વાર ૩જું-પ્રતિક્રમણ 44-5C

Page #14
1 3 પ૧-૭૮ પર 60 .T. .T .T O દ ક. વિષય પાના નં. 27. ધાર ૪થું-પચ્ચખાણ 28. પ્રતિદ્વાર ૧લું-પચ્ચક્ખાણના 10 પ્રકાર 29. પ્રતિદ્વાર રજું-ક્યા પચ્ચખાણમાં કેટલા અને ક્યા આગાર ? 58 30. પ્રતિદ્વાર રજું-આગારના અર્થ 11. પ્રતિદ્વાર ૪થું-આહારના 4 પ્રકાર 32. પ્રતિદ્વાર ૫મું-પચ્ચક્ખાણની વિશુદ્ધિના છ કારણો 33. પ્રતિહાર દä-વિગઈઓ અને તેના પ્રકારો 34. પ્રતિદ્વાર ૭મું-સંસ્કૃષ્ટ દ્રવ્યો અને ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય 35. પ્રતિદ્વાર ૮મું-વિકૃતિગત (નીવિયાતા) 36. પ્રતિહાર ૯મું-૩૨ અનંતકાય 37. પ્રતિદ્વાર ૧૦મું-૨૨ વર્જનીય વસ્તુ (અભક્ષ્ય) 38. કાર પમુ-કાઉસ્સગ્ગ 79-82 39. દ્વાર દર્દ્ર-ગૃહસ્થના પ્રતિક્રમણના 124 અતિચાર 83-1 16 40. ધાર ૭મું-ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના તીર્થકરોના નામો 117-120 41. દ્વાર ૮મું-૨૪ તીર્થકરોના પહેલા ગણધરો 121 42. દ્વાર ૯મું-૨૪ તીર્થકરોના પહેલા પ્રવર્તિની 121 43. દ્વાર ૧૦મું-તીર્થકર નામકર્મના બંધમાં કારણભૂત 122-126 વીશ સ્થાનકો 44. દ્વાર ૧૧મું-૨૪ તીર્થકરોના માતા-પિતાના નામ 127 45. દ્વાર ૧૨મું-૨૪ તીર્થકરોના માતા-પિતાની ગતિ 127 દ્વાર ૧૩મું-એકસાથે વિચરતા તીર્થકરોની 128-129 ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા અને જઘન્ય સંખ્યા 47. દ્વાર ૧૪મું-એકસાથે જન્મ પામતા તીર્થકરોની 130-131 ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા અને જઘન્ય સંખ્યા 48. દ્વાર ૧૫મું-૨૪ તીર્થકરોના ગણધરોની સંખ્યા 132-133 દ્વાર ૧૬મું-૨૪ તીર્થકરોના સાધુઓની સંખ્યા 132-133 50. દ્વાર ૧૭મું-૨૪ તીર્થકરોના સાધ્વીઓની સંખ્યા 132-133

Page #15
14 પાના નં. 132-133 134 134 134 134 135 135 135 135 136-137 138-139 14-141 કે. વિષય 51. દ્વાર ૧૮મું-૨૪ તીર્થકરોના વૈક્રિયલબ્ધિધર સાધુઓની સંખ્યા પર. દ્વાર ૧૯મું-૨૪ તીર્થકરોના વાદી સાધુઓની સંખ્યા 53. દ્વારા ૨૦મું-૨૪ તીર્થકરોના અવધિજ્ઞાની સાધુઓની સંખ્યા 54. દ્વાર ૨૧મું-૨૪ તીર્થકરોના કેવળજ્ઞાનીઓની સંખ્યા 55. દ્વાર ૨૨મું-૨૪ તીર્થકરોના મન:પર્યવજ્ઞાનીઓની સંખ્યા 56. દ્વાર ૨૩મું-૨૪ તીર્થકરોના ચૌદપૂર્વીઓની સંખ્યા પ૭. દ્વાર ૨૪મું-૨૪ તીર્થકરોના શ્રાવકોની સંખ્યા 58. દ્વાર ૨૫મું-૨૪ તીર્થકરોના શ્રાવિકાઓની સંખ્યા 59. દ્વાર ૨૮મું-૨૪ તીર્થકરોના શરીરની ઊંચાઈ 60. દ્વાર ૨૬મું-૨૪ તીર્થકરોના યક્ષો 61. દ્વાર ૨૭મું-૨૪ તીર્થકરોની દેવીઓ 62. દ્વાર ૨૯મું-૨૪ તીર્થકરોના લાંછન 63. દ્વાર ૩૦મું-૨૪ તીર્થકરોના વર્ણ 64. દ્વાર ૩૧મું-૨૪ તીર્થકરોએ કેટલા સાથે દીક્ષા લીધી? 65. દ્વાર ૩૨મું-૨૪ તીર્થકરોના આયુષ્ય 66. દ્વાર ૩૩મું-૨૪ તીર્થકરો કેટલા સાથે મોક્ષે ગયા? 67. દ્વાર ૩૪મું-૨૪ તીર્થકરોના નિર્વાણગમનસ્થાન 68. ધાર ૩૫મું-તીર્થકરોના અંતરો 69. દ્વાર ૩૬મું -તીર્થવિચ્છેદનો કાળ 70. દ્વાર ૩૭મું-જિનાલયમાં વર્જવાની ૧૦આશાતનાઓ 71. દ્વાર ૩૮મું-જિનાલયમાં વર્જવાની 84 આશાતનાઓ દ્વાર ૩૯મું-તીર્થકરોના 8 પ્રાતિહાર્યો 73. દ્વાર ૪૦મું-તીર્થકરોના 34 અતિશયો 74. દ્વાર ૪૧મું-૧૮ દોષો 75. દ્વાર ૪૨મું-૪ પ્રકારના અરિહંત 76. દ્વાર ૪૩મું-૨૪ તીર્થકરોનો દીક્ષાતપ 140- 11 140-141 140-141 140-141 142-143 142-145 146 147 148-152 153-154 155-157 158 159 160-161

Page #16
1 5 પાના નં. 16-161 160-161 162-163 164 164 82. 165-166 167 167 168 કે. વિષય 77. દ્વાર ૪૪મું-૨૪ તીર્થકરોનો કેવળજ્ઞાનતપ 78. દ્વાર ૪૫મું-૨૪ તીર્થકરોનો નિર્વાણતપ 79. દ્વાર ૪૬મું-ભાવી ચોવીશીના 24 તીર્થકરોના જીવો 80. દ્વાર ૪૭મું-ઊર્ધ્વલોક, અધોલોક, તિસ્કૃલોકમાં એકસાથે સિદ્ધ થનારાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 81. દ્વાર ૪૮મું-એક સમયે સિદ્ધ થનારાની સંખ્યા દ્વાર ૪૯મું-સિદ્ધોના 15 ભેદો 83. દ્વાર ૫૦મું-એક સમયમાં જઘન્ય-મધ્યમ-ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 84. દ્વાર ૫૧મું-એકસમયમાં ગૃહીલિંગ-અન્યલિંગ સ્વલિંગમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 85. દ્વાર પરમું-કેટલા જીવો નિરંતર કેટલા સમય સુધી સિદ્ધ થાય? દ્વાર ૫૩મું-એકસમયમાં ત્રણ વેદમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 87. દ્વાર ૫૪મું-સિદ્ધોનું સંસ્થાન (આકાર) દ્વાર ૫૫મું-સિદ્ધોનું અવસ્થિતિ રહેવાનું) સ્થાન 89. દ્વાર પ૬મું-સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના 90. દ્વાર પ૭મું-સિદ્ધોની મધ્યમ અવગાહના 91. દ્વાર ૫૮મું-સિદ્ધોની જધન્ય અવગાહના દ્વાર ૫૯મું-શાશ્વત જિનપ્રતિમાઓના નામો 93. દ્વાર ૬૦મું-જિનકલ્પીના ઉપકરણોની સંખ્યા 94. દ્વાર ૬૧મું-સ્થવિરકલ્પીના ઉપકરણો 95. દ્વાર ૬૨મું-સાધ્વીઓના ઉપકરણો 96. દ્વાર ૬૩મું-એક વસતિમાં જિનલ્પીઓની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 97. દ્વાર ૬૪મું-આચાર્યના 36 ગુણો 98. દ્વાર ૬૫મું-વિનયના પર ભેદ 169-171 172 172 173 173 173 174 ૧૦પ-૧૦૭ 178-183 184-185 186-189 190-197 198

Page #17
16 પાના નં. 199-205 206-242 243-245 246-289 250-253 254-255 2 પદ-૨ 57 258-261 262-263 264 265 4. વિષય 99. દ્વાર દ૬મું-ચરણસિત્તરી 1C. દ્વાર ૬૭મું-કરણસિત્તરી 101, દ્વાર ૬૮મું-જંઘાચારણ અને વિદ્યાચારણની ગમનશક્તિ 102. વારે ૬૯મું-પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ 103. ધાર ૭૦મું-યથાલંદકલ્પ 104. ધાર ૭૧મું-૪૮ પ્રકારના નિર્યામક 105. દ્વાર ૭૨મું-૨૫ ભાવનાઓ 106. દ્વાર ૭૩મું-૨૫ અશુભ ભાવનાઓ 107. દ્વાર ૭૪મું-મહાવ્રતોની સંખ્યા 108. ધાર ૭૫મું-દિવસમાં કૃતિકર્મ (વંદન)ની સંખ્યા 109. દ્વાર ૭૬મું-ક્ષેત્રોમાં ચારિત્રની સંખ્યા 110. ધાર ૭૭મું-સ્થિતકલ્પ 111. ધાર ૭૮મું-અસ્થિતંકલ્પ 112. દ્વાર ૭૯મું-૫ પ્રકારના ચૈત્ય 113. દ્વાર ૮૦મું-પુસ્તકપંચક 114. દ્વાર ૮૧મું-દંડપંચક 115. દ્વાર ૮૨મું-તૃણપંચક 116, તાર ૮૩મું-ચર્મપંચક 117. દ્વાર ૮૪મું-દૂષ્મપંચક (વસ્ત્રપંચક) 118. દ્વાર ૮૫મું-પાંચ પ્રકારના અવગ્રહ 119. દ્વાર ૮૬મું-૨૨ પરીષહ 120. દ્વાર ૮૭મું-સાત માંડલીઓ 121. દ્વાર ૮૮મું-જંબૂસ્વામી પછી વિચ્છેદ પામેલા 10 સ્થાનો 122. દ્વાર ૮૯મું-ક્ષપકશ્રેણિ 123. દ્વાર૯૦મું-ઉપશમશ્રેણિ 124. દ્વાર૯૧મું-અંડિલભૂમિના 1024 ભાંગા 266-267 268-271 272-273 274 275 2 76 270-278 279 288-281 282-287 287 288 289-300 301-306 307-317

Page #18
1 7 પાના નં. 318-320 321-327 328 329-332 333-338 ૩૩પ-૩૩૬ 337-342 143 343 344-347 348 ક્ર. વિષય 125. દ્વાર ૯૨મું-૧૪ પૂર્વોના નામો અને પદસંખ્યા 126. દ્વાર ૯૩મું-૫ પ્રકારના નિગ્રંથો 127. દ્વાર ૯૪મું-પાંચ પ્રકારના શ્રમણ 128. દ્વાર ૯૫મું-ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષો 129. દ્વાર ૯૬મું-૭ પ્રકારની પિડષણા અને 7 પ્રકારની પાનૈષણા ૧૩૦દ્વાર ૯૭મું-૮ પ્રકારની ભિક્ષાચર્યાની વીથિ 131. દ્વાર ૯૮મું-૧૦ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત 132. દ્વાર ૯૯મું-ઓસામાચારી 133. દ્વાર ૧૦૮મું-પદવિભાગસામાચારી 13. દ્વાર ૧૦૧મું-દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારી 135. કાર ૧૦૨મું-સંસારવાસમાં ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ વાર નિગ્રંથપણું મળે છે 13. દ્વાર ૧૦૩મું-સાધુના વિહારનું સ્વરૂપ 137. દ્વાર ૧૦૪મું-અપ્રતિબદ્ધ વિહાર 138, દ્વાર ૧૦પ-મું-જાતકલ્પ-અજાતકલ્પ 139. દ્વાર ૧૬મું-કાળધર્મ પામેલા સાધુને પરઠવવાની અને અંડિલ જવાની દિશા 140, ધાર ૧૦૭મું-દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષો 141. દ્વાર ૧૦૮મું-દીક્ષા માટે અયોગ્ય સ્ત્રીઓ 142. દ્વાર ૧૦૯મું-દીક્ષા માટે અયોગ્ય નપુંસકો 143. દ્વાર ૧૧૦મું-દીક્ષા માટે અયોગ્ય વિકલાંગો 144. દ્વાર ૧૧૧મું-સાધુને કેટલા મૂલ્યવાળું વસ્ત્ર કહ્યું? ૧૪પ. દ્વાર ૧૧૨મું-શય્યાતરપિંડ 146 વાર ૧૧૩મું-કેટલું શ્રત હોય તો સમ્યક્ત્વ હોય? 147. દ્વાર ૧૧૪મું-જે નિગ્રંથો પણ ચાર ગતિમાં જાય છે 148. દ્વાર ૧૧૫મું-ક્ષત્રાતીત 348 ૩૪૯-૩પ૧ ઉપ૧ ઉપર-૩૫૪ ઉપપ-૩૫૯ ઉપ૯ 360-362 36 3 364 365-36 8 368 ઉ૬૯ ઉદ૯

Page #19
1 8 પાના નં. 369 39) 301 371 372-303 304-375 ક. વિષય 149. દ્વાર ૧૧૬મું-માર્ગાતીત 150. દ્વાર ૧૧૭મું-કાલાતીત 151. દ્વાર ૧૧૮મું-પ્રમાણાતિક્રાંત ૧૫ર. દ્વાર ૧૧૯મું-૪ પ્રકારની દુ:ખશવ્યા 153. દ્વાર ૧૨૦મું-૪ પ્રકારની સુખશય્યા 158. દ્વાર ૧૨૧મું-૧૩ ક્રિયાસ્થાનો 155. દ્વાર ૧૨૨મું-સામાયિકના 1 ભવમાં અને અનેક ભવોમાં આકર્ષ ૧૫દ. દ્વાર ૧૨૩મું-અઢાર હજાર શીલાંગો 157. દ્વાર ૧૨૪મું-૭નયા 158. દ્વાર ૧૨૫મું-વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવાની વિધિ 159. દ્વાર ૧૨૬મું-૫ પ્રકારનો વ્યવહાર 160. દ્વાર ૧૨૭મું-પ યથાકાત 161. દ્વાર ૧૨૮મું-રાત્રે જાગવાની વિધિ 16 2. દ્વાર ૧૨૯મું-આલોચનાદાયકનું અન્વેષણ 376-378 379-381 382-384 385-387 388 388 398 No personal consideration should stand in the way of performing public duty જેમણે દિલ દઈને સંઘ-સમાજના કાર્યો કે ઉપકારો કરવા છે તેમણે વ્યક્તિગત વિચારધારા અને સ્વાર્થને ગૌણ કરવા જ પડે. Anything done for another is done for oneself. બીજા માટે કરેલુ કંઈપણ પોતાની માટે કરેલુ છે. | +

Page #20
શ્રીનેમિચંદ્રસૂરિવિરચિત શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિરચિતવૃત્તિવિભૂષિત ( પ્રવચનસારોદ્ધાર ) (પદાર્થસંગ્રહ) શ્રીનેમિચંદ્રસૂરિજીએ પ્રવચનસારોદ્ધારની રચના કરેલ છે. તેની ઉપર શ્રીસિદ્ધસેનસૂરિજીએ વૃત્તિ રચેલ છે. આ બન્નેના આધારે આ પદાર્થસંગ્રહનું સંકલન કર્યું છે. આ ગ્રંથમાં 276 ધાર છે. દ્વાર ૧લું - ચૈત્યવંદન અહીં ચૈત્યવંદનની વિધિનું સ્વરૂપ બતાવાશે. ચૈત્યવંદનના સૂત્રોની વ્યાખ્યા તો લલિતવિસ્તરા વગેરે ગ્રંથોમાંથી જાણી લેવી. એમ આગળ પણ ગુરુવંદનના સૂત્રો વગેરેની વ્યાખ્યા તે તે ગ્રંથોમાંથી જાણી લેવી. જિનાલયે જનારા જીવો બે પ્રકારના છે - (1) રાજા વગેરે મોટી ઋદ્ધિવાળા - તેઓ શાસનપ્રભાવના માટે મોટી ઋદ્ધિપૂર્વક જિનાલયે જાય. (2) સામાન્ય વૈભવવાળા - તેઓ ઉદ્ધતાઈ અને લોકોના ઉપહાસને વર્જતાં જિનાલયે જાય. ક્ર. | પ્રતિદ્વાર 1 | અભિગમ 2 | ત્રિક 10 ભેદ

Page #21
ભ| ભ| O | P | છ | 12 | 148 દ્વાર ૧લું - ચૈત્યવંદન, પ્રતિદ્વાર ૧લું - 5 અભિગમ ક્ર. | પ્રતિકાર | ભેદ 3 | દિશા અવગ્રહ | ર | સંપદા | 97 અધિકાર અહોરાત્રમાં ચૈત્યવંદન કેટલી વાર કરવાના? 8 | ચૈત્યવંદનાના પ્રકાર કુલ પ્રતિદ્વાર ૧લું - પ અભિગમ અભિગમ - એક પ્રકારનો વિનય. જિનાલયમાં પ્રવેશતા આ પાંચ અભિગમોનું પાલન કરવું. (1) સચિત્તત્યાગ - ફૂલ, તાંબૂલ વગેરે સચિત્ત દ્રવ્યોનો ત્યાગ કરવો. (2) અચિત્તઅત્યાગ - કડા, કુંડલ, બાજુબંધ, હાર વગેરે ઉચિત અચિત્ત દ્રવ્યોનો ત્યાગ ન કરવો. (3) ઉત્તરાસ - દશીવાળો ખેસ ખભે નાંખવો. આ પુરુષો માટે જાણવું. સ્ત્રીઓ વિશેષ પ્રકારે વસ્ત્રોથી શરીર ઢાંકે. (4) અંજલી - જિનપ્રતિમાના દર્શન થતા મસ્તકે અંજલી કરવી. (5) મનની એકાગ્રતા - મન પ્રભુભક્તિમાં એકાગ્ર રાખવું. રાજા વગેરેના 5 અભિગમ - 1. મતાંતરે અચિત્તત્યાગ - છત્ર વગેરે અચિત્ત દ્રવ્યોનો ત્યાગ કરવો.

Page #22
(2) છત્ર પ્રતિદ્વાર રજું - 10 ત્રિક (1) મુગટ આ પાંચ રાજચિહ્નોનો (3) ઉપાનહ (મોજડી વગેરે) | જિનાલયમાં પ્રવેશતા પૂર્વે (4) તલવાર ત્યાગ કરવો. (5) ચામર પ્રતિકાર રજું - 10 ત્રિક (1) નિસાહિત્રિક - નિસહિ = નિષેધ પહેલી નિસાહિ - જિનાલયના મુખ્ય દ્વારમાં પ્રવેશતા પહેલી નિસાહિ કરવી. તે ઘર વગેરેના બધા સાવદ્ય વ્યાપારના નિષેધને સૂચવે છે. બીજી નિસાહિ - ગભારામાં પ્રવેશતા બીજી નિસીહિ કરવી. તે જિનાલય સંબંધી પથ્થર ઘડાવવા વગેરે બધા સાવદ્ય વ્યાપારના નિષેધને સૂચવે છે. ત્રીજી નિસીહિ - દ્રવ્યપૂજા પૂર્ણ થયા પછી ચૈત્યવંદન શરૂ કરતા પૂર્વે ત્રીજી નિસીહિ કરવી. તે જિનપૂજા સંબંધી સાવદ્ય વ્યાપારના નિષેધને સૂચવે છે. અહીં સાંપ્રદાયિક (વૃદ્ધ પરંપરાથી આવેલ) અર્થ આવો છે - પહેલી નિસાહિ - જિનાલયના મુખ્યદ્વારમાં પ્રવેશતા પહેલી નિસાહિ કરવી. તે ઘર વગેરે સંબંધી કાયિક કાર્યોના નિષેધને સૂચવે છે. બીજી નિસીહિ - જિનાલયના મધ્યભાગમાં પ્રવેશતા બીજી નિશીહિ કરવી. તે ઘર વગેરે સંબંધી વાચિક કાર્યોના નિષેધને સૂચવે છે. ત્રીજી નિસાહિ - જિનાલયના ગભારામાં પ્રવેશતા ત્રીજી નિસીહ કરવી. તે ઘર વગેરે સંબંધી માનસિક કાર્યોના નિષેધને સૂચવે છે.

Page #23
પ્રતિકાર રજું - 10 ત્રિક (2) પ્રદક્ષિણાત્રિક - સંસારના ફેરા ટાળવા અને જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રની આરાધના કરવા જિનપ્રતિમાની જમણી બાજુથી સૃષ્ટિક્રમે જિનપ્રતિમાની ચારે બાજુ ત્રણ વાર ફરવું. (3) પ્રણામત્રિક - જિનપ્રતિમાની સન્મુખ અતિશય ભક્તિ પ્રદર્શિત કરવા ભૂમિ ઉપર મસ્તક અડાડવારૂપ ત્રણ પ્રણામ કરવા. (4) પૂજાત્રિક - પહેલો પ્રકાર - સુગંધી પુષ્પો વડે પૂજા કરવી, અલંકાર પહેરાવવા, વસ્ત્રો પહેરાવવા, ચંદન-કસ્તુરી વગેરેથી લલાટે તિલક કરવું વગેરે. બીજો પ્રકાર - અક્ષત વગેરેથી અષ્ટમંગળ આલેખવા, બલિ-જળમંગળદીવો-દહી-ઘી વગેરે ધરવા વગેરે. ત્રીજો પ્રકાર - સ્તુતિઓ ગાવી, ચૈત્યવંદન કરવું, ઉત્તમ સ્તોત્રો ગાવા. ત્રણ પ્રકારની પૂજાના ઉપલક્ષણથી આઠ પ્રકારની પૂજા પણ જાણવી - (1) ગંધપૂજા, (2) ધૂપપૂજા, (3) અક્ષતપૂજા, (4) પુષ્પપૂજા, (5) દીપપૂજા, (2) નૈવેદ્યપૂજા, (7) ફળપૂજા, (8) જળપૂજા . (5) અવસ્થાત્રિકની ભાવના - (1) છદ્મસ્થ અવસ્થા - ભગવાનની કેવળજ્ઞાન થયા પૂર્વેની અવસ્થા. 1. ચૈત્યવંદનભાષ્યમાં ત્રણ પ્રકારના પ્રણામ આ રીતે કહ્યા છે - (1) અંજલિબદ્ધ પ્રણામ - ભગવાનને દૂરથી જોતા જ માથે બે હાથ જોડી સહેજ માથું નમાવવું તે. (2) અર્ધાવનત પ્રણામ - ગભારા પાસે જઈને અડધુ શરીર નમાવવું તે. અથવા 1, 2, 3, 4 અંગ ભૂમિને સ્પર્શે તે રીતે પ્રણામ કરવો તે. (3) પંચાંગ પ્રણામ - ર ઢીંચણ, 2 હાથ, 1 માથું - આ પાંચ અંગો જમીનને સ્પર્શ કરે તે રીતે પ્રણામ કરવો તે.

Page #24
પ્રતિકાર રજું - 10 ત્રિક (2) કેવલી અવસ્થા - ભગવાનની કેવળજ્ઞાન થયા પછીની મોક્ષ થયા પૂર્વેની અવસ્થા. (3) સિદ્ધ અવસ્થા - ભગવાનની મોક્ષ થયા પછીની અવસ્થા. આ ત્રણે અવસ્થાઓ ભાવવી. (6) ત્રિદિગ્નિરીક્ષણવિરતિત્રિક - જિનપ્રતિમા જે દિશામાં હોય તે સિવાયની ત્રણ દિશામાં ન જોવું. (7) પ્રમાર્જનાત્રિક - ચૈત્યવંદન કરતા પૂર્વે જીવોની રક્ષા માટે પગ મૂકવાની ભૂમિને આંખથી બરાબર જોઈને ત્રણ વાર પ્રમાર્જવી. ગૃહસ્થ વસ્ત્રના છેડાથી અને સાધુએ રજોહરણથી પ્રમાર્જન કરવું. (8) આલંબનત્રિક - (1) વર્ણઆલંબન - ચૈત્યવંદનના સૂત્રો બોલતી વખતે તેના અક્ષરોમાં ઉપયોગ રાખવો. (2) અર્થઆલંબન - ચૈત્યવંદનના સૂત્રો બોલતી વખતે તેના અર્થમાં ઉપયોગ રાખવો. (3) પ્રતિમાદિઆલંબન - ચૈત્યવંદન કરતી વખતે જિનપ્રતિમા સામે દૃષ્ટિ રાખી તેમાં અથવા ભાવજિનેશ્વર વગેરેમાં ઉપયોગ રાખવો. (9) મુદ્રાત્રિક - (1) યોગમુદ્રા - પરસ્પર આંગળીઓના આંતરામાં આંગળીઓ ભરાવી કમળના કોશના આકારે બે હાથ જોડી બે કોણી પેટ પર સ્થાપવી તે યોગમુદ્રા. ચૈત્યવંદન, નમુત્થણે અને સ્તવન વખતે આ મુદ્રા રાખવી. (2) મુક્તાશુક્તિમુદ્રા - મોતીની છીપની જેમ બે હાથની આંગળીના ટેરવા જોડવા, હાથ વચ્ચેથી પોલા રાખવા, કપાળે અડાડવા, મતાંતરે કપાળની સન્મુખ (બે આંખની વચ્ચે ના આકાશમાં) રાખવા, તે મુક્તાશુક્તિમુદ્રા. પ્રણિધાનસૂત્રો - જાવંતિ ચેઇઆઇ, જાવંત કેવી સાહુ

Page #25
પ્રતિદ્વાર ૩જું, ૪થું, - 2 દિશા, અવગ્રહ અને જયવીયરાય (આભવમખેડા સુધી) વખતે આ મુદ્રા કરવી. (3) જિનમુદ્રા - ઊભા બે પગ વચ્ચે આગળથી ચાર આંગળ અને પાછળથી કંઈક ઓછું અંતર રાખવું તે જિનમુદ્રા. ઇરિયાવહિ, અરિહંત ચેઇઆણં, કાઉસ્સગ્ગ, થોય વખતે આ મુદ્રા કરવી. (કાઉસ્સગ્નમાં બે હાથ નીચે તરફ સીધા રાખવા, બાકીમાં યોગમુદ્રાએ રાખવા.) આ ત્રણ મુદ્રા સિવાય પણ એક મુદ્રા છે. તે આ પ્રમાણે - પંચાંગમુદ્રા - બે ઢીંચણ, બે હાથ અને મસ્તક ભૂમિને અડાડવા તે પંચાંગમુદ્રા. તે પ્રણિપાત વખતે એટલે કે ખમાસમણું આપતી વખતે રાખવી. (10) પ્રણિધાનત્રિક - મન-વચન-કાયાની એકાગ્રતા રાખવી એટલે કે અશુભ મન-વચન-કાયાનો નિરોધ કરવો અને શુભ મનવચન-કાયાને પ્રવર્તાવવા. પ્રતિદ્વાર ૩જું - 2 દિશા જિનપ્રતિમાની જમણી બાજુએ પુરુષોએ રહેવું અને ડાબી બાજુએ સ્ત્રીઓએ રહેવું. પ્રતિકાર ૪થું - 2 અવગ્રહ અવગ્રહ એટલે જિનપ્રતિમા અને પોતાની વચ્ચેનું અંતર. જઘન્ય અવગ્રહ - 9 હાથ. ઉત્કૃષ્ટ અવગ્રહ - 60 હાથ. શ્વાસોચ્છવાસ વગેરેથી થતી આશાતના ટાળવા અવગ્રહ રાખવો.

Page #26
પ્રતિદ્વાર પમું - 97 સંપદા પ્રતિકાર પમું - 97 સંપદા સૂત્ર બોલતી વખતે સંપદા પૂરી થાય ત્યાં જરા અટકવું. નવકારમાં સંપદાની વિચારણા - | સંપદા | સંપદાના પદો પદસંખ્યા પહેલી | નમો અરિહંતાણં 1 બીજી | નમો સિદ્ધાણં 1 ત્રીજી | નમો આયરિયાણં 1 ચોથી | નમો ઉવજઝાયાણં 1 પાંચમી નમો લોએ સવ્વસાહૂણં છઠ્ઠી | એસો પંચ નમુક્કારો 1 સાતમી, સવ્વપાવપ્પણાસણો 1 આઠમી મંગલાણં ચ સવ્વસિં 1 પઢમં હવઈ મંગલં 2 કુલ મતાંતરે છઠ્ઠી, સાતમી, આઠમી સંપદા આ પ્રમાણે છે - સંપદા | સંપદાના પદો પદસંખ્યા છઠ્ઠી એસો પંચ નમુક્કારો 1 સવ્વપાવપ્પણાસણો 2 સાતમી | મંગલાણં ચ સવ્વસિં 1 આઠમી પઢમં હવઈ મંગલ 1 છેલ્લા પદમાં ‘હવઈ પાઠ જ સાચો છે, “હોઈ નહીં. ઇરિયાવહિમાં સંપદાની વિચારણા -

Page #27
પ્રતિદ્વાર પમું - 97 સંપદા સંપદા | સંપદાના પદો | |પદસંખ્યા પહેલી | ઇચ્છામિ 1 પડિક્કમિઉ ર ઇરિયાવહિયાએ 3 | 4 વિરાણાએ 4 | બીજી | ગમણાગમણે 1 ત્રીજી | પાણક્કમણે 1 બીય%મણે 2 હરિય%મણે 3 ચોથી | ઓસા-ઉનિંગ-પણગ-દગ-મટ્ટી-મક્કડા સંતાણા-સંકમણે પાંચમી | જે મે જીવા વિરાહિયા 1 છઠ્ઠી | એબિંદિયા 1 બેઇંદિયા ર તે ઇદિયા 3 ચઉરિંદિયા 4 પંચિંદિયા 5 સાતમી | અભિયા 1 વત્તિયા ર લેસિયા 3 સંઘાઇયા 4 11 સંઘટ્ટિયા 5 પરિયાવિયા 6 કિલામિયા 7 ઉવિયા 8 ઠાણાઓ ઠાણ સંકામિયા 9 જીવિયાઓ વવરોવિયા 10 તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડમ્ 11 આઠમી | તસ્સ ઉત્તરિકરણેણં 1 પાયછિત્તકરણેણે ર વિસોહિકરણેણં 3 વિસલ્લિકારણેણં 4 પાવાણે કમ્માણ નિશ્થાયણઢાએ 5 ઠામિ કાઉસ્સગ્ગ 6 32. નમુત્થણંમાં સંપદાની વિચારણા - સંપદા | સંપદાના પદો પદસંખ્યા પહેલી | નમુત્થણે અરિહંતાણં 1 ભગવંતાણું રે બીજી | આઇગરાણું 1 તિસ્થયરાણું 2 સયંસંબુદ્ધાણં 3 | 3

Page #28
પ્રતિકાર પમું - 97 સંપદા સંપદા | સંપદાના પદો પદસંખ્યા ત્રીજી | પુરિસુત્તમાણે 1 પુરિસસીહાણે 2 પુરિસવર પુંડરિઆણું 3 પુરિવરગંધહત્થિણે 4 ચોથી | લોગુત્તરમાણે 1 લોગનાહાણે ર લોગડિઆણે 3 5 લોગઇવાણું 4 લોગપજ્જો અગરાણું 5 | પાંચમી | અભયદયાણે 1 ચખુદયાણે 2 મગ્નદયાણ 3 | પ. સરણદયાણું 4 બોડિદયાણ 5 છઠ્ઠી ધમ્મદયાણં 1 ધમ્મદેસયાણું 2 ધમ્મનાયગાણું 3/ 5 ધમ્મસારહીણ 4 ધમ્મવરચારિતચક્કવટ્ટીણું પ સાતમી | અમ્બડિયવરનાણદંસણધરાણ 1 વિટ્ટછઉમાણે 2 આઠમી જિણાણે જાવયાણ 1 તિજ્ઞાણે તારયાણ 2 બુદ્ધાણં બોલ્યાણ 3 મુત્તાણું મોઅગાણું 4 નવમી સબસૂર્ણ સવદરિસીણં 1 સિવમયલમરુઅમતમખયમવ્હાબાહમપુણરાવિત્તિસિદ્ધિગઈનામધેય ઠાણે સંપત્તાણું રે નમો જિણાણે જિઅભયાર્ણ 3 K | GJ | 33 ફિલ ‘જે અ અઇયા સિદ્ધા' ગાથા પણ નમુથુણં ને અંતે અવશ્ય બોલવી. અરિહંતચેઇઆણંમાં સંપદાની વિચારણા - સંપદા | સંપદાના પદો પદસંખ્યા પહેલી | અરિહંતચેઇઆણે 1 કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ 2

Page #29
10 પ્રતિકાર પમું - 97 સંપદા | સંપદા | સંપદાના પદો પદસંખ્યા બીજી વંદણવત્તિઓએ 1 પૂઅણવત્તિઓએ ર સક્કારવત્તિઓએ 3 સમ્માણવત્તિઓએ 4 બોહિલાભવત્તિઓએ પ નિરુવસગ્ગવત્તિઓએ 6 ત્રીજી | સદ્ધાએ 1 મેહાએ 2 ધિઈએ 3 ધારણાએ 4 અણુપેહાએ 5 વઢમાણીએ 6 ઠામિ કાઉસ્સગ્ગ 7ii ચોથી અન્નત્ય ઊસિએણે 1 નીસિએણે ર ખાસિ એણે 3 છીએણે જ જંભાઇએણે પ ઉડુએણે 6 વાયનિસગૂણે 7 ભમલીએ 8 પિત્તમુચ્છાએ 9 પાંચમી | સુહુમહિ અંગસંચાલેહિ 1 સુહુમેહિ ખેલસંચાલેહિ ર સુહુમહિ દિક્ટિસંચાલેહિં 3 છઠ્ઠી | એવમાઇઅહિં 1 આગારેહિ ર અભગ્ગો 3 અવિરાહિઓ 4 હજ્જ મે 5 કાઉસ્સગ્ગો 6 સાતમી | જાવ અરિહંતાણં 1 ભગવંતાણં ચ નમુક્કારેણં 3 4 ન પારેમિ 4 આઠમી | તાવ કાર્ય 1 ઠાણેણં 2 મોણેણં 3 ઝાણેણં 4 અપ્પાર્ણ 5 વોસિરામિ 6 | 43 નામસ્તવ (લોગસ્સ), શ્રુતસ્તવ (પુખરવરદીઠ) અને સિદ્ધસ્તવ (સિદ્ધાણં બુદ્ધાણ)માં દરેક ગાથાનું એકેક ચરણ તે એકેક પદરૂપ અને એકેક સંપદારૂપ છે. નામસ્તવમાં 7 ગાથા છે. તેથી 28 પદ અને 28 સંપદા છે. શ્રુતસ્તવમાં 4 ગાથા છે. તેથી 16 પદ અને 16 સંપદા છે. સિદ્ધસ્તવમાં પ ગાથા છે. તેથી 20 પદ અને 20 સંપદા છે. કુલ

Page #30
પ્રતિકાર ૬ઠું - 12 અધિકાર પ્રતિદ્વાર ૬ઠું - 12 અધિકાર અધિકાર સૂત્ર શકસ્તવ ચૈત્યસ્તવ નામસ્તવ શ્રુતસ્તવ સિદ્ધસ્તવ અધિકાર 1 - નમુથુણંમાં નમો જિણાણે જિઅભયાણં સુધી ૧ભાવ-જિનની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 2 - નમુત્થણે ની છેલ્લી ગાથા ‘જે અ અઇઆ સિદ્ધા...'માં દ્રવ્ય જિનની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 3- અરિહંત ચેઇઆણંથી પહેલી થાય સુધી સ્થાપનાજિનની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 4 - લોગસ્સમાં નામજિનની વંદનાનો અધિકાર છે. તેમાં વર્તમાન અવસર્પિણીના 24 જિનેશ્વરોના નામને વંદના છે. અધિકાર 5 - સવ્વલોએ અરિહંત ચેઇઆણંથી બીજી થાય સુધી ત્રણે લોકમાં રહેલા સર્વ જિનમંદિરોમાં રહેલી સર્વ (શાશ્વત-અશાશ્વત) જિનપ્રતિમાઓને વંદનાનો અધિકાર છે. 1. (1) નામજિન - જિનેશ્વર ભગવાનનું નામ તે નામજિન છે. (2) સ્થાપનાદિન - જિનેશ્વર ભગવાનની પ્રતિમા તે સ્થાપનાજિન છે. (3) દ્રવ્યજિન - જિનેશ્વરપણાની પૂર્વેની અવસ્થામાં રહેલા અને સિદ્ધાવસ્થામાં રહેલા જિનેશ્વરના જીવો તે દ્રવ્ય જિન છે. (4) ભાવજિન - વર્તમાનકાળે સદેહે વિચરતા, સમવસરણમાં બિરાજતા, દેશના આપતા જિનેશ્વરો તે ભાવજિન છે.

Page #31
12 પ્રતિદ્વાર ૭મું - અહોરાત્રમાં ચૈત્યવંદન કેટલી વાર કરવાના? અધિકાર 6 - પુખરવરદીની પહેલી ગાથામાં વીસ વિહરમાનજિનની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 7 - પુખરવરદીની બીજી ગાથાથી ત્રીજી થાય સુધી શ્રુતજ્ઞાનની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 8 - સિદ્ધાણંની પહેલી ગાથામાં સિદ્ધ ભગવંતોની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 9 - સિદ્ધાણંની બીજી અને ત્રીજી ગાથામાં મહાવીરસ્વામિ પ્રભુની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 10 - સિદ્ધાણંની ચોથી ગાથામાં નેમિનાથ ભગવાનની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 11 - સિદ્ધાણંની છેલ્લી ગાથામાં 24 જિનેશ્વરોની વંદનાનો અધિકાર છે. અધિકાર 12 - વેયાવચ્ચગરાણંથી ચોથી થાય સુધી સંઘની વૈયાવચ્ચ કરનાર સમ્યગ્દષ્ટિ દેવોના સ્મરણનો અધિકાર છે. પ્રતિધાર ૭મું - અહોરાત્રમાં ચૈત્યવંદન કેટલી વાર કરવાના? સાધુએ અહોરાત્રમાં 7 વાર ચૈત્યવંદન કરવા. તે આ પ્રમાણે - (1) સવારના પ્રતિક્રમણમાં જગચિંતામણિનું. (2) સવારના પ્રતિક્રમણમાં વિશાલલોચનનું. (3) દેરાસરનું. (4) પચ્ચકખાણ પારતી વખતે જગચિંતામણિનું. (5) વાપર્યા પછી જગચિંતામણિનું. (6) સાંજના પ્રતિક્રમણમાં નમોસ્તુનું.

Page #32
13 પ્રતિદ્વાર ૭મું - અહોરાત્રમાં ચૈત્યવંદન કેટલી વાર કરવાના? (7) સંથારાપોરિસી ભણાવતી વખતે ચઉક્કસાયનું. શ્રાવકે અહોરાત્રમાં 7, 5 કે 3 ચેત્યવંદન કરવા. ઉભયટંક પ્રતિક્રમણ કરનાર શ્રાવકે સાધુની જેમ 7 વાર ચૈત્યવંદન કરવા. તે આ પ્રમાણે - (1) સવારના પ્રતિક્રમણમાં જગચિંતામણિનું. (2) સવારના પ્રતિક્રમણમાં વિશાલલોચનનું. (3, 4, 5) ત્રણ સંધ્યાના દેવવંદનના ત્રણ. (6) સાંજના પ્રતિક્રમણમાં નમોસ્તુનું. (7) મુનિ પાસે સંથારાપોરિસી સાંભળતી વખતે ચીક્કસાયનું. સવારનું પ્રતિક્રમણ નહીં કરનાર શ્રાવકે 5 વાર ચૈત્યવંદન કરવા, તે આ પ્રમાણે - (1, 2, 3) ત્રણ સંધ્યાના દેવવંદનના ત્રણ. (4) સાંજના પ્રતિક્રમણમાં નમોસ્તુનું. (5) મુનિ પાસે સંથારાપોરિસી સાંભળતી વખતે ચઉક્કસાયનું. સાંજનું પ્રતિક્રમણ નહીં કરનાર શ્રાવકે 5 વાર ચૈત્યવંદન કરવા. તે આ પ્રમાણે - (1) સવારના પ્રતિક્રમણમાં જગચિંતામણિનું. (ર) સવારના પ્રતિક્રમણમાં વિશાલલોચનનું. (3, 4, 5) ત્રણ સંધ્યાના દેવવંદનના ત્રણ . શ્રાવકે જઘન્યથી 3 વાર ચૈત્યવંદન કરવા. તે ત્રિકાળ દેવવંદનના ત્રણ જાણવા.

Page #33
14 પ્રતિદ્વાર ૮મું - ચૈત્યવંદનાના 3 પ્રકાર પ્રતિકાર ૮મું - ચૈત્યવંદનાના 3 પ્રકાર (1) જઘન્ય ચૈત્યવંદના - (1) નમો અરિહંતાણં વડે. (2) એક વગેરે સ્તુતિઓ વડે. (3) મતાંતરે પ્રણામ કરવા વડે. તે પ્રણામ 5 પ્રકારના છે - (i) એકાંગ - મસ્તક નમાવવા વડે થાય તે. (i) યંગ - બે હાથ જોડીને થાય તે. (iii) ચંગ - બે હાથ જોડીને મસ્તક નમાવવા વડે થાય તે. (iv) ચતુરંગ - બે ઢીંચણ ભૂમિને અડાડીને અને બે હાથ જોડીને થાય se (5) પંચાંગ - બે ઢીંચણ, બે હાથ અને મસ્તક ભૂમિને અડાડીને થાય e (2) મધ્યમ ચૈત્યવંદના - (1) અરિહંતચેઇઆણે + થાય. (2) પાંચ દંડકસૂત્રો + જ થાય. (3) ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદના - (1) પાંચ દંડકસૂત્રોવાળી અને અંતે જયવીયરાયવાળી. (2) મતાંતરે પાંચ નમુત્થણવાળી, તે આ પ્રમાણે - નમુત્થણં, ઇરિયાવહિ, નમસ્કાર, નમુત્થણ, 4 થોય, નમુત્થણ, 4 થોય, નમુત્થણે, સ્તવનથી જયવીયરાય, નમુત્યુë. હાલમાં કરાતું દેવવંદન પણ ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદના છે. ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદના પૂર્વે ઇરિયાવહિ કરવી જરૂરી છે. જઘન્ય અને મધ્યમ ચૈત્યવંદના ઇરિયાવહિ વિના પણ થાય છે. 1. પાંચ દંડકસૂત્રો - શકસ્તવ (નમુત્થણ), ચૈત્યસ્તવ (અરિહંત-ચેઇઆણં), નામસ્તવ (લોગસ્સ), શ્રુતસ્તવ (પુખરવરદી) , સિદ્ધસ્તવ (સિદ્ધાણં).

Page #34
દ્વાર રજું - વંદન 15 દ્વાર રજું - વંદન | ભેદ પ્રતિદ્વાર મુહપત્તિપડિલેહણ શરીર પડિલેહણ 2 પ. | | ع આવશ્યક | 4 | સ્થાન ગુણ ગુરુવચન વંદનના અધિકારી વંદનના અનધિકારી વંદનનો અવસર 10 | અવગ્રહ 11 | અભિધાન (નામ) ૧ર | ઉદાહરણ | | 4 13 | આશાતના 14 | દોષ 15 | કારણ 32 . કુલ 192 પ્રતિદ્વાર 19 - મુહપત્તિપડિલેહણ 25 વંદન (રાઇમુહપત્તિરૂપ બૃહગુરુવંદન) કરનારે ખમાસમણ આપી ગુરુની રજા લઈ ઉભડકપગે બેસી મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરવું. તે

Page #35
16 પ્રતિદ્વાર ૧લું - મુહપત્તિપડિલેહણ 25 આ પ્રમાણે - (1) દૃષ્ટિપડિલેહણા 1 - મુહપત્તિના પડ ઉખેડીને દષ્ટિ સન્મુખ તીરછી વિસ્તારીને પહેલું પાસું બરાબર તપાસવું. ત્યારબાદ પાસું બદલી બીજું પાસું તપાસવું. આ વખતે પહેલું પાસું તપાસતા “સૂત્ર' અને બીજુ પાસે તપાસતાં અર્થ, તત્ત્વ કરી સદહું એમ ચિંતવવું. (2) પુરિમ 6 - દૃષ્ટિ પડિલેહણ કરી મુહપત્તિનો ડાબો ભાગ 3 વાર ખંખેરવો. તે ત્રણ વખતે “સમ્યત્વમોહનીય, મિશ્રમોહનીય, મિથ્યાત્વમોહનીય પરિહરું એ 3 બોલ ચિતવવા. પછી મુહપત્તિને ફેરવીને જોઈને જમણો ભાગ 3 વાર ખંખેરવો. તે ત્રણ વખતે કામરાગ, સ્નેહરાગ, દષ્ટિરાગ પરિહરું એ 3 બોલ ચિતવવા. આ 6 પુરિમ કહેવાય છે. (3) અખોડા-પખોડા 18 - પુરિમ થઈ ગયા બાદ મુહપત્તિનો મધ્ય ભાગ ડાબા હાથ ઉપર નાખીને ઘડીવાળો મધ્યભાગનો છેડો જમણા હાથે એવી રીતે ખેચી લેવો કે જેથી બે પડની ઘડી વળી જાય. ત્યારબાદ જમણા હાથની આંગળીઓના આંતરામાં મહપત્તિના 2 કે 3 વધૂટક (પાટલી) કરીને બે જંઘાની વચ્ચે પસારેલા ડાબા હાથની હથેળી ઉપર અડે નહીં તે રીતે ત્રણ વાર ખંખેરવાપૂર્વક કાંડા સુધી લઈ જવી. તે 3 અખોડા થયા. ત્યારપછી નીચે ઉતારતી વખતે હથેળીને મુહપત્તિ સ્પર્શ કરે એ રીતે ત્રણ ઘસરકા ડાબી હથેળીને કરવા. તે 3 પખોડા થયા. આ એકવાર થયું. તેમ 3 વાર કરવું. એટલે 9 અખોડા અને 9 પખોડા થાય. એમ કુલ 18 થાય. અખોડા-પખોડા પરસ્પર આંતરિત છે. અખોડાપખોડા વખતે નીચેના બોલ ચિંતવવા - પહેલા 3 અખાડા કરતાં - સુદેવ, સુગુરુ, સુધર્મ આદરું. પહેલા 3 પખોડા કરતાં - કુદેવ, કુગુરુ, કુધર્મ પરિહરું. બીજા 3 અખોડા કરતાં - જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર આદરું.

Page #36
પ્રતિકાર રજું - શરીર પડિલેહણ 25 17 બીજા 3 પખોડા કરતાં - જ્ઞાનવિરાધના, દર્શનવિરાધના, ચારિત્રવિરાધના પરિહરું. ત્રીજા 3 અખોડા કરતાં - મનગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ, કાયગુપ્તિ આદરું. ત્રીજા 3 પખોડા કરતાં - મનદંડ, વચનદંડ, કાયદંડ પરિહરું. આમ મુહપત્તિપડિલેહણ 25 પ્રકારનું થયું. પ્રતિદ્વાર રજું - શરીર પડિલેહણ 25 જમણા હાથમાં વધૂટક કરેલી મુહપત્તિ વડે પહેલા ડાબા હાથના મધ્ય, જમણા અને ડાબા ભાગને પ્રમાર્જવો. પછી વધૂટક કરેલી મુહપત્તિને ડાબા હાથની આંગળીઓમાં રાખીને જમણા હાથની ત્રણ પ્રમાર્જના કરવી. પછી મુહપત્તિના બે છેડા બે હાથમાં લઈ વધૂટક ઊંચા કરીને મસ્તકની 3 પ્રમાર્જના કરવી. પછી મુખની 3 પ્રમાર્જના કરવી. પછી હૃદયની 3 પ્રાર્થના કરવી. પછી જમણા હાથમાં રહેલી મુહપત્તિને જમણા ખભા પર નાખી પીઠનો ઉપરનો જમણો ભાગ પ્રમાર્જવો. પછી ડાબા હાથમાં રહેલી મુહપત્તિથી પીઠનો ઉપરનો ડાબો ભાગ પ્રમાર્જવો. પછી ડાબા હાથમાં જ રહેલી મુહપત્તિને જમણી કાખની નીચે નાખી જમણી પીઠનો નીચેનો ભાગ પ્રમાર્જવો. પછી મુહપત્તિ જમણા હાથમાં લઈ તે જ રીતે ડાબી પીઠનો નીચેનો ભાગ પ્રમાર્જવો. પછી જમણા હાથમાં વધૂટક કરીને રાખેલી મુહપત્તિથી જમણા અને ડાબા પગની 3-3 પ્રાર્થના કરવી. ત્રણ પ્રમાર્જનામાં બધે મધ્ય ભાગ, જમણો ભાગ અને ડાબો ભાગ એ ક્રમ સમજવો. આમ શરીર પડિલેહણના 25 પ્રકાર થયા. પુરુષોએ આ 25 પ્રકારનું શરીર પડિલેહણ કરવું. સ્ત્રીઓએ 15 પ્રકારનું શરીર પડિલેહણ કરવું. તેમના હૃદય, મસ્તક અને ખભા-પીઠ ઢાંકેલા હોય છે. તેથી તેમને

Page #37
18 પ્રતિદ્વાર ૩જું - આવશ્યક 25 બાકીનું 10 પ્રકારનું શરીર પડિલેહણ ન હોય. શરીર પડિલેહણ કરતા ચિંતવવાના બોલ - ડાબો હાથ પ્રમાર્જતાં - હાસ્ય, રતિ, અરતિ પરિહ. જમણો હાથ પ્રમાર્જતાં - ભય, શોક, દુર્ગછા પરિહરું. મસ્તક પ્રમાર્જતાં - કૃષ્ણલેશ્યા, નીલલેશ્યા, કાપોતલેશ્યા પરિહs. મુખ પ્રમાર્જતાં - રસગારવ, ઋદ્ધિગારવ, સાતાગારવ પરિહરું. હૃદય પ્રમાર્જતાં - માયાશલ્ય, નિયાણશલ્ય, મિથ્યાત્વશલ્ય પરિહરું. જમણી-ડાબી પીઠનો ઉપરનો ભાગ પ્રમાર્જતા - ક્રોધ, માન પરિહર. જમણી-ડાબી પીઠનો નીચેનો ભાગ પ્રમાર્જતાં - માયા, લોભ પરિહરું. જમણો પગ પ્રમાર્જતાં - પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાયની રક્ષા કરું. 1 ડાબો પગ પ્રમાર્જતાં - વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, ત્રસકાયની રક્ષા કરું. પ્રતિદ્વાર ૩જું - આવશ્યક 25 દ્વાદશાવર્ત વંદનમાં 25 આવશ્યક છે. તે આ પ્રમાણે છે - (1) યથાજાત 1 : દીક્ષાજન્મ વખતે ચોલપટ્ટો, ઓઘો, મુહપત્તિ એમ ત્રણ ઉપકરણ હતા, તેમ દ્વાદશાવર્ત વંદનમાં પણ એ ત્રણ જ રાખવા. ભવજન્મ વખતે કપાળે લાગેલા બે હાથ સહિત જન્મ્યા હતા, તેમ બાદશાવર્ત વંદનમાં પણ કપાળે અંજલી કરી વંદન કરવું. (2) અવનત ર : ઇચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ નિસીરિયાએ એ પાંચ પદ કહીને કંઈક મસ્તક નમાવવું તે. બે વાંદણામાં બે વાર થાય. (3) પ્રવેશ 2 : ગુરુની આજ્ઞા લઈને અવગ્રહમાં ‘નિસીહિ' 1. ગૃહસ્થોએ અહીં “રક્ષા કરું'ની બદલે “જયણા કરું’ એમ ચિંતવવું.

Page #38
પ્રતિદ્વાર ૩જું - આવશ્યક 25 19 શબ્દના ઉચ્ચારપૂર્વક પ્રવેશ કરવો તે. બે વાંદણામાં બે વાર થાય. (4) આવર્ત 12 : અહો, કાય, કાય, જરા ભે, જવણિ, જર્જ ચ ભે-આ શબ્દોના ઉચ્ચારપૂર્વક ગુરુના ચરણ ઉપર અને પોતાના મસ્તક ઉપર હાથ સ્થાપવા-સ્પર્શવા રૂપ જે વિશેષ પ્રકારની કાયાની પ્રવૃત્તિ તે આવર્ત. બે વાંદણામાં 12 આવર્ત થાય. (5) શીર્ષ 4: ‘ખામેમિ ખમાસમણો દેવસિએ વઇક્કમ' એ પદો ઉચ્ચારતાં શિષ્યનું પહેલું શીર્ષનમન. ‘અહમવિ ખામેમિ તુમ' બોલતાં ગુરુનું કિંચિત્ શીર્ષનમન તે બીજું શીર્ષનમન. બે વાંદણામાં 4 વાર શીર્ષનમન થાય. અથવા કેટલાક એમ કહે છે કે “સંફાસ’ અને ‘ખામેમિ ખમાસમણો દેવસિ વઇક્કમ' ઉચ્ચારતી વખતે બે વાર શિષ્યના જ બે શીર્ષનમન. બે વાંદણામાં 4 વાર થાય. (6) ગુપ્તિ 3 : મનની એકાગ્રતા તે મનોગુપ્તિ, શુદ્ધ અને અખ્ખલિત ઉચ્ચારપૂર્વક સૂત્રો બોલવા તે વચનગુપ્તિ અને કાયા વડે આવર્ત વગેરે બરાબર કરે પણ વિરાધે નહીં તે કાયગુપ્તિ. વંદન કરતી વખતે આ ત્રણે ગુપ્તિ રાખવી. (7) નિષ્ક્રમણ 1 : પહેલા વાંદણામાં “આવસ્સિયાએ” બોલીને અવગ્રહની બહાર નીકળવું તે. બીજા વાંદણામાં અવગ્રહની બહાર નીકળવાનું હોતું નથી. બીજા વાંદણા પછી અવગ્રહની બહાર નીકળવાનું 1. પહેલા ત્રણ આવર્ત - અહ, કાય, કાય એમ બે-બે અક્ષરના છે. તેમાં પહેલો અક્ષર ઉચ્ચારતા બન્ને હથેળી ઊંધી કરી ગુરુના ચરણે લગાડવી અને બીજો અક્ષર ઉચ્ચારતા બન્ને હથેળી સીધી કરી પોતાના કપાળે લગાડવી. બીજા ત્રણ આવર્ત જત્તા ભે, જવણિ, જર્જ ચ ભે એમ ત્રણ-ત્રણ અક્ષરના છે. તેમાં પહેલા અને ત્રીજા અક્ષરના ઉચ્ચાર વખતે ઉપર પ્રમાણે કરવું અને મધ્ય અક્ષરના ઉચ્ચાર વખતે સીધી કરેલી બન્ને હથેળીને ગુરુચરણથી પોતાના કપાળ તરફ લઈ જતા વચમાં સહેજ અટકાવવી.

Page #39
20 પ્રતિદ્વાર ૪થું - સ્થાન 6 હોય છે પણ તે વાંદણાની અંતર્ગત ગણાતું નથી. દ્વાદશાવર્ત વંદનમાં આ 25 આવશ્યકોનું અવશ્ય પાલન કરવું. આ 25 માંથી કોઈ પણ સ્થાનની વિરાધના કરનારો, ગુરુવંદન કરવા છતાં ગુરુવંદનથી થતી નિર્જરાનો ભાગી થતો નથી. મન, વચન, કાયાના ઉપયોગવાળો થઈ આવશ્યકોમાં ઓછું કે વધુ કર્યા વિના જેમ જેમ પ્રયત્ન કરે છે તેમ તેમ તેને વધુને વધુ નિર્જરા થાય છે. પ્રતિકાર ૪થું - સ્થાન 6 (1) ઇચ્છા - ઇચ્છા 6 પ્રકારની છે - (1) નામઇચ્છા - ‘ઇચ્છા એવું નામ કે નામવાળી વ્યક્તિ તે નામઇચ્છા. (2) સ્થાપનાઇચ્છા - ઈચ્છાની સ્થાપના કરી હોય તે સ્થાપના ઇચ્છા. (3) દ્રવ્ય ઇચ્છા - સચિત્ત વગેરે દ્રવ્યોની ઇચ્છા અથવા ઉપયોગ વિના હું ઇચ્છું છું' એમ કહેવું તે દ્રવ્યઇચ્છા. (4) ભાવઇચ્છા - તે ર પ્રકારે છે - (i) પ્રશસ્ત ઇચ્છા - જ્ઞાન વગેરેની ઇચ્છા. (i) અપ્રશસ્ત ઇચ્છા - સ્ત્રી વગેરેની ઇચ્છા. અહીં પ્રશસ્ત ભાવઇચ્છાનો અધિકાર છે. (2) અનુજ્ઞાપના - અનુજ્ઞાપના (રજા લેવી) 6 પ્રકારની છે - (1) નામઅનુજ્ઞાપના - “અનુજ્ઞાપના' એવું નામ કે નામવાળી વ્યક્તિ તે નામઅનુજ્ઞાપના.

Page #40
2 1 પ્રતિકાર ૪થું - સ્થાન 6 (2) સ્થાપનાઅનુજ્ઞાપના - અનુજ્ઞાપનાની સ્થાપના કરી હોય તે સ્થાપના અનુજ્ઞાપના. (3) દ્રવ્યઅનુજ્ઞાપના - તે 3 પ્રકારે છે - (a) લૌકિક - તે 3 પ્રકારે છે - (i) સચિત્ત - ઘોડા વગેરેની અનુજ્ઞાપના. (i) અચિત્ત - મોતી, વૈર્ય વગેરેની અનુજ્ઞાપના. (ii) મિશ્ર - અલંકારોથી વિભૂષિત સ્ત્રી વગેરેની અનુજ્ઞાપના. (b) લોકોત્તર - તે 3 પ્રકારે છે - (i) સચિત્ત - શિષ્ય વગેરેની અનુજ્ઞાપના. (i) અચિત્ત - વસ્ત્ર વગેરેની અનુજ્ઞાપના. (i) મિશ્ર - વસ્ત્ર પહેરેલ શિષ્યની અનુજ્ઞાપના. (9) કુપ્રવચનિક - તે 3 પ્રકારે છે - (i) સચિત્ત - સંન્યાસી શિષ્ય વગેરેની અનુજ્ઞાપના. (i) અચિત્ત સંન્યાસી શિષ્યના વસ્ત્ર વગેરેની અનુજ્ઞાપના. (ii) મિશ્ર - વસ્ત્ર સહિત સંન્યાસી શિષ્યની અનુજ્ઞાપના. (4) ક્ષેત્રઅનુજ્ઞાપના - જેટલા ક્ષેત્રની અનુજ્ઞાપના કરાય છે જે ક્ષેત્રમાં અનુજ્ઞાપના કરાય કે તેની વ્યાખ્યા કરાય તે ક્ષેત્ર અનુજ્ઞાપના. (5) કાલઅનુજ્ઞાપના - જેટલા કાળની અનુજ્ઞાપના કરાય કે જે કાળમાં અનુજ્ઞાપના કરાય કે તેની વ્યાખ્યા કરાય તે કાલઅનુજ્ઞાપના. (6) ભાવઅનુજ્ઞાપના - આચાર વગેરે ની અનુ શાપના તે ભાવઅનુજ્ઞાપના. અહીં ભાવઅનુજ્ઞાપનાનો અધિકાર છે.

Page #41
પ્રતિદ્વાર ૪થું - સ્થાન 6 (3) અવ્યાબાધ - જેમાં વ્યાબાધા (પીડા) ન હોય તે અવ્યાબાધ, વ્યાબાધા ર પ્રકારની છે - (1) દ્રવ્યથી - તલવાર વગેરેથી થયેલ. (2) ભાવથી - મિથ્યાત્વ વગેરેથી થયેલ. બન્ને પ્રકારની વ્યાબાધાથી રહિત હોય તે. (4) યાત્રા - તે જે પ્રકારે છે - (1) દ્રવ્યથી - તાપસ વગેરે મિથ્યાષ્ટિઓ પોતાની ક્રિયાને કરે તે. (2) ભાવથી - સાધુ સંયમની ક્રિયા કરે તે. (5) યાપના - તે પ્રકારે છે - (1) દ્રવ્યથી - સાકર, દ્રાક્ષ વગેરે ઔષધો વડે કાયાની સમાધિ. (2) ભાવથી - ઇન્દ્રિયો અને મન ઉપશાંત થવાથી શરીરની સમાધિ. (6) શામણા - તે 2 પ્રકારે છે - (1) દ્રવ્યથી - કલુષિતભાવવાળો આલોકના અપાયથી ડરીને ક્ષામણા કરે તે. (2) ભાવથી - સંવેગયુક્તમનવાળો સંસારથી ડરીને ક્ષામણા કરે તે. વંદન કરનારના વંદનસૂત્રમાં 6 અધિકાર હોય છે. તે 6 સ્થાન કહેવાય છે. તે આ પ્રમાણે છે - સ્થાન 1 - ઇચ્છા - “ઇચ્છામિ ખમાસમણો વંદિઉં જાવણિજ્જાએ નિસીરિઆએ એ પાંચ પદ બોલી વંદન કરવાની ઇચ્છા પ્રગટ કરવી. સ્થાન ર - અનુજ્ઞાપના - “અણજાણહ મે મિઉગઈ એ ત્રણ પદ, બોલી અવગ્રહમાં પ્રવેશ કરવાની રજા માંગવી.

Page #42
પ્રતિદ્વાર પમું - વંદન કરવાથી થતા ગુણ 6 23 સ્થાન 3 - અવ્યાબાધ - ‘નિસીહિ અહો કાય કાયસંફાસ ખમણિજ્જો બે કિલામો અપ્પકિલતાણું બહુસુભેણ બે દિવસો વઇક્કતો” એ 12 પદ બોલી ગુરુદેવને વંદનપૂર્વક સુખશાતા પૂછવી. સ્થાન 4 - યાત્રા - “જત્તા ભે' એ ર પદ બોલી “હે ભગવંત ! આપની સંયમયાત્રા સુખપૂર્વક પ્રવર્તે છે ?' એમ પૂછવું. સ્થાન 5 - યાપના - ‘જવાિર્જ ચ ભે' એ 3 પદ બોલી “આપનું શરીર સુખરૂપ છે ?' એમ પૂછવું. સ્થાન 6 - શામણા - “ખામેમિ ખમાસમણો દેવસિએ વઇક્કમ' એ 4 પદ બોલી થયેલા અપરાધોની ક્ષમા માંગવી. પ્રતિદ્વાર પમું - વંદન કરવાથી થતા ગુણ 6 (1) વિનય થાય. (2) અભિમાનનો નાશ થાય, કેમકે અભિમાની વંદન ન કરે. (3) ગુરુની પૂજા થાય. (4) ભગવાનની આજ્ઞાનું પાલન થાય, કેમકે ભગવાને ધર્મનું મૂળ વિનય કહ્યું છે. (5) શ્રતધર્મની આરાધના થાય, કેમકે વંદનપૂર્વક જ શ્રુતનું ગ્રહણ થાય છે. (6) પરંપરાએ મોક્ષ થાય, કેમકે વંદનથી શ્રવણ થાય, શ્રવણથી જ્ઞાન મળે, જ્ઞાનથી વિજ્ઞાન મળે, વિજ્ઞાનથી પચ્ચકખાણ થાય,

Page #43
24 પ્રતિદ્વાર ૬ઠું - ગુરુવચન 6 પચ્ચકખાણથી સંયમ થાય, સંયમથી અનાશ્રવ થાય, અનાશ્રવથી તપ થાય, તપથી નિર્જરા થાય, નિર્જરાથી અક્રિયા થાય, અક્રિયાથી મોક્ષ થાય. પ્રતિદ્વાર ૬ઠું - ગુરુવચન 6 પૂર્વે કહેલ 6 સ્થાનો વખતે અનુક્રમે ગુરુના 6 ઉત્તરો હોય છે. તે આ પ્રમાણે - ગુરુવચન 1 - જો અન્ય કાર્યમાં વ્યગ્ર ન હોય તો “છંદેણ' કહે. છંદેણ = મને પણ એ માન્ય છે. જો અન્ય કાર્યમાં વ્યગ્ર હોય તો પડિખહ' (રાહ જો) કહે અને તે કાર્ય જણાવવા યોગ્ય હોય તો કહે અન્યથા ન કહે. આ ચૂર્ણિકારનો મત છે. વૃત્તિકારના મતે તો ‘તિવિહેણ” (મન, વચન, કાયાથી નિષેધ કરાયેલ છો.) કહે. ત્યારે શિષ્ય સંક્ષેપવંદન “મQએણ વંદામિ' કરે. ગુરુવચન 2 - અણુજાણામિ - અર્થાત્ “મેં તને અનુજ્ઞા આપી છે, મારા અવગ્રહમાં પ્રવેશ કર.' ગુરુવચન 3 - તહત્તિ - અર્થાત્ “જેમ તું કહે છે તેમ.” એટલે કે ‘અમારો દિવસ શુભ રીતે પસાર થયો.” ગુરુવચન 4 - તુક્મપિ વટ્ટએ - અર્થાતુ ‘તને પણ વર્તે છે ?' એટલે કે મારી તો સંયમ, તપ, નિયમ વગેરેની યાત્રા બરાબર ચાલે છે, તારી પણ બરાબર ચાલે છે ને ?

Page #44
25 પ્રતિકાર ૭મું - વંદનના અધિકારી 5 ગુરુવચન પ - એવું - અર્થાત્ “હા ! તેમજ છે. એટલે કે “ઇન્દ્રિય અને મનનો ઉપશમ થવાથી મારું શરીર બાધા વિનાનું છે.' - ગુરુવચન 6 - ‘અહમવિ ખામેમિ તુમ - અર્થાત્ ‘હું પણ તને ખમાવું છું.” પ્રતિકાર ૭મું - વંદનના અધિકારી 5 (વંદનીય) (1) આચાર્ય - સૂર - અર્થ - ઉભયના જાણકાર, પ્રશસ્ત લક્ષણોથી યુક્ત શરીરવાળા, ગંભીરતા, સ્થિરતા, ધૈર્ય વગેરે ગુણોથી ભૂષિત, પંચાચાર પાળે-પળાવે છે. તે અર્થને કહે. (2) ઉપાધ્યાય - જેની પાસે જઈને ભણાય તે ઉપાધ્યાય. તે સમ્યકત્વ-જ્ઞાન-સંયમથી યુક્ત હોય, સૂત્ર-અર્થ-ઉભયના જાણકાર હોય, આચાર્યપદને યોગ્ય હોય અને સૂત્રની વાચના આપતા હોય. (3) પ્રવર્તક - પ્રશસ્ત યોગોમાં સાધુઓને પ્રવર્તાવે તે પ્રવર્તક. તે જેની માટે જે તપ, સંયમ વગેરે યોગો યોગ્ય હોય તેને તેમાં પ્રવર્તાવે, અસહનશીલને અટકાવે અને ગચ્છની ચિંતા કરે. (4) સ્થવિર - જ્ઞાન વગેરેમાં સીદાતા સાધુઓને આ ભવપરભવના અપાય બતાવીને સ્થિર કરે તે સ્થવિર. (5) રત્નાધિક - જે પર્યાયમાં મોટા હોય તે. આ પાંચને વંદન કરવું. પ્રતિદ્વાર ૮મું - વંદનના અધિકારી 5 (અવંદનીય) (1) પાર્થસ્થ - જ્ઞાન વગેરેની પાસે રહે પણ સેવે નહીં તે પાર્થસ્થ. અથવા મિથ્યાત્વ વગેરે બંધહેતુઓ રૂપી પાશ (જાળ)માં રહે તે

Page #45
26 પ્રતિહાર ૮મું - વંદનના અધિકારી 5 પાશી . તે બે પ્રકારે છે - (i) સર્વપાર્થસ્થ - માત્ર વેષધારી, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર રહિત. | (ii) દેશપાર્થસ્થ - વિના કારણે શય્યાતરપિંડ, અભ્યાહત. રાજપિંડ, નિત્યપિંડ, અગ્રપિંડ વાપરે, કુલનિશ્રાએ વિચરે, સ્થાપના કુળોમાં પ્રવેશે. (1) શય્યાતરપિંડ - સાધુ મહારાજ જેના મકાનમાં ઊતર્યા હોય તેના ઘરના અન્ન વગેરે. (2) અભ્યાહત - સાધુમહારાજને વહોરાવવા માટે સામેથી ઉપાશ્રયમાં લાવેલું હોય તે. (3) રાજપિંડ - રાજાના ઘરના અન્ન વગેરે. (4) નિત્યપિંડ - ‘દરરોજ આટલું આપીશ, મારા ઘરે રોજ આવવું.' એમ નિમંત્રણ કરનાર ગૃહસ્થના ઘરેથી નિત્ય આહાર લેવો તે. (5) અગ્રપિંડ - ત્યારે જ ઉતારેલ ભાત વગેરેના ઉપયોગમાં નહીં લેવાયેલા તપેલાનો ઉપરનો ભાગ ગ્રહણ કરવો તે. (6) કુલનિશ્રા - “આ કુળો મારા છે, બીજાના નહીં.' એમ વિચારી તે કુળોમાંથી જ આહાર લેવો તે. (7) સ્થાપનાકુળ - ગુરુ વગેરેની વિશેષ ભક્તિ કરનારા કુળો. દેશપાર્થસ્થમાં સર્વથા ચારિત્રનો અભાવ નથી પણ તેનું ચારિત્ર તે શબચારિત્ર છે. (2) અવસન - સામાચારીમાં જે પ્રમાદ કરે તે અવસગ્ન. તે બે પ્રકારે છે - (i) સર્વાવસન - અવબદ્ધપીઠફલકનો ઉપભોગી હોય, સ્થાપનાભોજી હોય તે.

Page #46
પ્રતિદ્વાર ૮મું - વંદનના અધિકારી 5 અવબદ્ધપીઠફલક - ચોમાસામાં એક કાઇથી બનેલ સંથારો ન મળે તો વાંસ વગેરે લાકડાના ઘણા ટુકડાઓને દોરીથી બાંધીને સંથારો કરાય છે. પખિએ તેના બંધન છોડીને પડિલેહણ કરવું જોઈએ એવી જિનાજ્ઞા છે. એ પ્રમાણે પડિલેહણ ન કરવું તે અવબદ્ધપીઠફલકદોષ. અથવા વારંવાર સૂવા માટે હંમેશા સંથારો પાથરેલો રાખવો તે અવબદ્ધપીઠફલકદોષ. અથવા સંથારો પાથર્યા વિના જ સૂવું કે બેસવું તે અવબદ્ધપીઠફલકદોષ. સ્થાપનાભોજી - સાધુ માટે આહાર રાખી મૂકવો તે સ્થાપના. તેવો આહાર વાપરે તે સ્થાપનાભોજી. (i) દેશાવસન - (1) પ્રતિક્રમણ વગેરે આવશ્યક ન કરે કે ઓછા-વત્તા કરે, સ્વાધ્યાય ન કરે કે અકાળે કરે. (2) પડિલેહણ ન કરે કે દોષદુષ્ટ કરે (3) આળસને લીધે ભિક્ષા માટે ન ફરે કે ઉપયોગ વિના ફરે કે અષણીય ગ્રહણ કરે. (4) શુભ ધ્યાન ન કરે કે અશુભ ધ્યાન કરે. (5) માંડલીમાં ન વાપરે કે કદાચ માંડલીમાં વાપરે તો કાગડાશિયાળની જેમ વાપરે કે સંયોજના વગેરે દોષદુષ્ટ વાપરે. (મતાંતરે પચ્ચખાણ ન કરે કે ગુરુના કહેવાથી ગુરુ સામે કંઈક અનિષ્ટ કહીને પચ્ચખાણ કરે.) (6) આવવામાં નિસહી વગેરે સામાચારીનું પાલન ન કરે. (7) નીકળવામાં આવસ્યહી વગેરે સામાચારીનું પાલન ન કરે. (8) ગમનાગમનસંબંધી કાઉસ્સગ્ન ન કરે કે દોષદુષ્ટ કરે. (9) બેસવા-સૂવામાં સંડાસા-ભૂમિ પ્રમાર્જવા વગેરે સામાચારીનું પાલન ન કરે.

Page #47
28 પ્રતિદ્વાર ૮મું - વંદનના અનધિકારી 5 (10) સામાચારીનું વિપરીત આચરણ થવા પર ગુરુ કહે કે આલોચના કરીને પ્રાયશ્ચિત્ત લે’ તો ગુરુની સામે કંઈક અનિષ્ટ બોલે પણ ગુરુનું વચન માને નહીં. (11) ભૂલ થાય તો મિચ્છામિ દુક્કડ ન આપે. (12) ગુરુની વૈયાવચ્ચ ન કરે. (13) પચ્ચક્ખાણ લેતા વંદન ન કરે. (14) લેવા-મૂકવામાં જુવે નહીં - પ્રમાર્જ નહીં. વગેરે વિપરીત રીતે સામાચારીને આચરે તે દેશાવસન. (3) કુશીલ - ખરાબ ચારિત્રવાળો હોય તે કુશીલ. તે 3 પ્રકારે છે(i) જ્ઞાનકુશીલ - 8 પ્રકારના જ્ઞાનાચારની વિરાધના કરે તે. (i) દર્શનકુશીલ - 8 પ્રકારના દર્શનાચારની વિરાધના કરે તે. (i) ચારિત્રકુશીલ - (1) કૌતુક - લોકોમાં માન્યતા, સંતાન વગેરે માટે સ્ત્રીઓ વગેરેને ચોક વગેરેમાં વિવિધ ઔષધિથી મિશ્રિત પાણીનું સ્નાન, મૂલિકાબંધ વગેરે કરાવાય છે. અથવા જેમ જાદુગર મોઢામાં ગોળા નાંખીને કાનમાંથી કે નાકમાંથી કાઢે તેમ મુખમાંથી અગ્નિ કાઢે તે. (2) ભૂતિકર્મ - તાવવાળા વગેરેની શય્યા વગેરેની ચારે દિશામાં મંત્રેલી રાખ નાંખવી તે. (3) પ્રશ્નાપ્રશ્ન - કોઈએ પોતાનું ઇષ્ટ પૂછ્યું હોય કે ન પૂછયું હોય ત્યારે જપેલી વિદ્યા વડે, કર્ણપિશાચિકાવડે કે મંત્રથી અભિષેક કરાયેલ ઘંટડીઓ વડે સ્વપ્રમાં કહેવાયેલું બીજાને કહેવું તે. (4) નિમિત્ત - ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળ, ભવિષ્યકાળ સંબંધી લાભ, અલાભ વગેરે ભાવો કહેવા તે.

Page #48
29 પ્રતિદ્વાર ૮મું - વંદનના અનધિકારી 5 (5) આજીવી - તે 7 પ્રકારે છે - (1) જાતિઆજીવી - દાતાની સમાન પોતાની જાતિ બતાવીને ભિક્ષા મેળવે છે. માતાનો વંશ તે જાતિ. (2) કુલઆજીવી - દાતાની સમાન પોતાનું કુળ બતાવીને ભિક્ષા મેળવે તે. ઉગ્ર વગેરે કુળ છે અથવા પિતાનો વંશ તે કુળ છે. (3) શિલ્પઆજીવી - દાતાની સમાન પોતાનું શિલ્પ બતાવીને ભિક્ષા મેળવે છે. આચાર્ય પાસે ભણેલું વિજ્ઞાન તે શિલ્પ. (4) કર્મઆજીવી - દાતાની સમાન પોતાનું કર્મ બતાવીને ભિક્ષા મેળવે છે. સ્વયં શીખેલું હોય તે કર્મ. (5) ગણઆજીવી - દાતાની સમાન પોતાનો ગુણ બતાવીને ભિક્ષા મેળવે તે. મલ્લોનો ગણ વગેરે ગણ છે. (6) તપઆજીવી - આહાર વગેરેની આસક્તિથી તપને પ્રગટ કરે તે. (7) સૂત્રઆજીવી - આહાર વગેરેની આસક્તિથી સૂત્રાભ્યાસને પ્રગટ કરે છે. () કલ્કકુરુકા - શઠપણાથી બીજાને ઠગવા. મતાંતરે પ્રસૂતિ વગેરે રોગોમાં ખાર પાડવો અથવા લોધ (લોધર) વગેરેના ફૂલોથી શરીર પર દેશથી કે સર્વથી વિલેપન કરવું તથા દેશથી કે સર્વથી સ્નાન કરવું. (7) સ્ત્રીલક્ષણાદિ - સ્ત્રીઓના લક્ષણો, પુરુષના લક્ષણો વગેરે સામુદ્રિકશાસ્ત્રમાં કહેલ લક્ષણો કહેવા. (8) વિદ્યામંત્રાદિ - વિદ્યા, મંત્રનો પ્રયોગ કરવો. જેને સાધવી પડે કે જેની અધિષ્ઠાયિકા દેવી હોય તે વિદ્યા. જેને સાધવો ન પડે કે જેનો અધિષ્ઠાયક દેવ હોય તે મંત્ર. (9) મૂલકર્મ - પુરુષષિણી સ્ત્રીને અપુરુષષિણી કરવી,

Page #49
હO પ્રતિકાર ૮મું- વંદનના અનધિકારી 5 અપુરુષષિણી સ્ત્રીને પુરુષષિણી કરવી, ગર્ભ ઉત્પન્ન કરાવવો, ગર્ભ પાડવો વગેરે. (10) ચૂર્ણયોગ - ચૂર્ણ-યોગ વગેરેનો પ્રયોગ કરવો. (11) વિભૂષા - શરીરની વિભૂષા કરવી. ચારિત્રને મલિન કરનાર ઉપર કહેલી પ્રવૃત્તિઓ અને તેવી અન્ય પ્રવૃત્તિઓ કરનાર ચારિત્રકુશીલ છે. (4) સંસક્ત - જેમ ગાય વગેરેના ખાવાના કરંડીયામાં એઠું અને ચોખ ભોજન, ખળ, કપાસ વગેરે બધુ મળે છે તેમ જેનામાં મૂળગુણો, ઉત્તરગુણો અને તે સિવાયના ઘણા દોષો હોય તે સંસક્ત. તે બે પ્રકારે છે (i) સંક્લિષ્ટસંસક્ત - (1) પંચાશવપ્રવૃત્ત - હિંસા, જૂઠ, ચોરી, મૈથુન, પરિગ્રહ - આ પાંચ આશ્રવોમાં પ્રવૃત્ત હોય. (2) ત્રણ ગારવમાં પ્રતિબદ્ધ - ઋદ્ધિગારવ, રસગારવ, સાતાગારવમાં આસક્ત હોય. (3) સ્ત્રીસંક્લિષ્ટ - સ્ત્રીને સેવનાર. (4) ગૃહસ્થસંક્લિષ્ટ - ગૃહસ્થ સંબંધી દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, ધન, ધાન્ય વગેરેની ચિંતા કરવામાં પ્રવૃત્ત. ઉપર કહેલી પ્રવૃત્તિઓ કરનાર સંક્લિષ્ટ સંસક્ત છે. (i) અસંશ્લિષ્ટ સંસક્ત - જે પાર્થસ્થ વગેરેની સાથે મળે ત્યારે તેવો થઈ જાય અને સંવિગ્ન સાધુઓને મળે ત્યારે પોતાને સંવિગ્ન બતાવે તે. (5) યથાછંદ - (1) જે ભગવાને કહેલું ન હોય, જે પોતાની બુદ્ધિથી વિચારેલું

Page #50
પ્રતિદ્વાર ૯મું - વંદનના અનવસર 5 31 હોય, જે જૈનઆગમને અનુસરતું ન હોય તે ઉસૂત્ર. તે ઉસૂત્રને આચરે અને તેની પ્રરૂપણા કરે. (2) ગૃહસ્થના કાર્યો કરે, કરાવે, અનુમોદે. (3) બીજા સાધુના થોડા અપરાધમાં વારંવાર ગુસ્સો કરે. (4) કંઈક અપુષ્ટ આલંબન (બિનજરૂરી કારણ)ને વિચારીને સુખ પામવા વિગઇઓમાં આસક્ત થાય. (5) ત્રણ ગારવમાં આસક્ત હોય. ઉપર કહેલા લક્ષણોવાળા યથાવૃંદ છે. આ પાંચને વંદન ન કરવું. પ્રતિદ્વાર ૯મું - વંદનના અનવસર 5 (1) ગુરુ જ્યારે અનેક ભવ્ય લોકોની સભામાં દેશના આપવા વગેરે વડે વ્યગ્ર હોય ત્યારે વંદન ન કરવા. વંદન કરે તો ધર્મપ્રેરણામાં અંતરાય કરવાનો દોષ લાગે. (2) ગુરુ પરાઠુખ હોય ત્યારે વંદન ન કરવા. વંદન કરવામાં ગુરુ વંદનનું અવધારણ ન કરી શકે તે દોષ લાગે. (3) ગુરુ ક્રોધ, નિદ્રા વગેરે પ્રમાદમાં હોય ત્યારે વંદન ન કરવા. વંદન કરે તો ગુરુ ગુસ્સે થાય. (4) ગુરુ આહાર કરતા હોય ત્યારે વંદન ન કરવા. વંદન કરે તો ગુરુને આહારમાં અંતરાય થવારૂપ દોષ લાગે. (5) ગુરુ નીહાર (સ્થડિલ-માસુ) કરતા હોય ત્યારે વંદન ન કરવા. વંદન કરે તો લજ્જાના કારણે સ્થડિલ-માત્રુ ઊતરે નહીં.

Page #51
3 2 પ્રતિદ્વાર ૧૦મું - અવગ્રહ 1 વંદનના અવસરો (1) પ્રશાંત - ગુરુ બીજા કાર્યમાં કે ધર્મકથામાં વ્યગ્ર ન હોય. (2) આસનસ્થ - ગુરુ આસન પર બેઠેલા હોય. (3) ઉપશાંત - ગુરુ ક્રોધ વગેરે પ્રમાદ વિનાના હોય. (4) ઉપસ્થિત - ગુરુ “છંદેણ” કહેવા માટે તૈયાર હોય ત્યારે બુદ્ધિમાન શિષ્ય ગુરુની અનુજ્ઞા લઈને વંદન કરે. પ્રતિદ્વાર ૧૦મું - અવગ્રહ 1 ગુરુનો ચારે દિશામાં સાડા ત્રણ હાથનો અવગ્રહ હોય છે. ગુરુની અનુજ્ઞા વિના તે અવગ્રહમાં પ્રવેશવું ન કલ્પ. અવગ્રહ 6 પ્રકારના છે - (1) નામઅવગ્રહ - અવગ્રહ એવું નામ કે એવા નામવાળી વ્યક્તિ. (2) સ્થાપનાઅવગ્રહ - અવગ્રહની સ્થાપના. (3) દ્રવ્યઅવગ્રહ - મોતી વગેરે લેવા તે. (4) ક્ષેત્રઅવગ્રહ - જે ક્ષેત્રમાં રહે છે. એક ક્ષેત્રમાં રહે છતે ચારે બાજુ સવા યોજન સુધી તેનો અવગ્રહ હોય. અથવા ગુરુની ચારે બાજુ સાડા ત્રણ હાથનો અવગ્રહ તે ક્ષેત્રઅવગ્રહ. (5) કાલઅવગ્રહ - જેટલા કાળ સુધી રહે છે. જેમકે શેષકાળમાં એક માસ રહે અને ચોમાસામાં ચાર મહિના રહે. (6) ભાવઅવગ્રહ - તે બે પ્રકારે છે - (1) પ્રશસ્ત - જ્ઞાન વગેરેને ગ્રહણ કરવું તે. (2) અપ્રશસ્ત - ક્રોધ વગેરેને ગ્રહણ કરવું તે. અહીં ક્ષેત્રાવગ્રહ અને પ્રશસ્ત ભાવઅવગ્રહનો અધિકાર છે.

Page #52
પ્રતિકાર ૧૧મું - વંદનના નામ 5 33 અથવા અવગ્રહ 5 પ્રકારનો છે - ઇન્દ્ર, રાજા વગેરેનો. તે આગળ કહેવાશે. પ્રતિદ્વાર ૧૧મું - વંદનના નામ પ વંદનના 5 નામ છે. તે આ પ્રમાણે - (1) વંદનકર્મ - પ્રશસ્ત મન-વચન-કાયાના વ્યાપારથી ગુરુની સ્તુતિ કરવી છે. તે ર પ્રકારે છે - દ્રવ્યવંદનકર્મ - મિથ્યાદષ્ટિનું અને ઉપયોગ વિનાના સમ્યદષ્ટિનું. ભાવવંદનકર્મ - ઉપયોગવાળા સમ્યગદૃષ્ટિનું. (2) ચિતિકર્મ - રજોહરણ વગેરે ઉપધિના સમૂહપૂર્વક કુશળકર્મનો ઉપચય (પુણ્યબંધ) કરવો તે. તે 2 પ્રકારે છે - દ્રવ્યચિતિકર્મ - તાપસ વગેરેનું લિંગ લેવું કે ઉપયોગ વિનાના સમ્યગ્દષ્ટિની રજોહરણ વગેરે ઉપધિપૂર્વકની ક્રિયા. ભાવચિતિકર્મ - ઉપયોગવાળા સમ્યગુદૃષ્ટિની રજોહરણ વગેરે ઉપધિપૂર્વકની ક્રિયા. (3) કૃતિકર્મ - નમસ્કાર વગેરેની ક્રિયા. તે 2 પ્રકારે છે - દ્રવ્યકૃતિકર્મ - નિલંવ વગેરેની ક્રિયા કે ઉપયોગ વિનાના સમ્યગૂદષ્ટિની ક્રિયા. ભાવકૃતિકર્મ - ઉપયોગવાળા સમ્યગૃષ્ટિની ક્રિયા. (4) પૂજાકર્મ - પ્રશસ્ત મન-વચન-કાયાની ચેષ્ટા. તે 2 પ્રકારે છેદ્રવ્યપૂજાકર્મ - નિહ્નવોનું કે ઉપયોગ વિનાના સમ્યગ્દષ્ટિનું. ભાવપૂજાકર્મ - ઉપયોગવાળા સમ્યગ્દષ્ટિનું.

Page #53
પ્રતિકાર ૧૨મું - ઉદાહરણ 5 (5) વિનયકર્મ - જેનાથી 8 પ્રકારના કર્મો દૂર થાય તે વિનય. વિનયરૂપ ક્રિયા તે વિનયકર્મ. તે 2 પ્રકારે છે - દ્રવ્યવિનયકર્મ - નિહ્નવોનું કે ઉપયોગ વિનાના સમ્યગદષ્ટિનું. ભાવવિનયકર્મ - ઉપયોગવાળા સમ્યગ્દષ્ટિનું. પ્રતિદ્વાર ૧૨મું - ઉદાહરણ 5 (1) વંદનકર્મમાં શીતલાચાર્યનું દષ્ટાંત છે - શ્રીપુર નગરમાં શીતલ નામે રાજા હતો. તેની શૃંગારમંજરી નામે બેન હતી. તે વિક્રમસિંહ રાજાની રાણી થઈ. તેને ચાર પુત્રો થયા. શીતલ રાજાએ ધર્મઘોષસૂરિ પાસે દીક્ષા લીધી. તે ગીતાર્થ થયા. ગુરુએ તેમને આચાર્યપદ આપ્યું. એકવાર શૃંગારમંજરીએ પુત્રો સમક્ષ ભાઈમહારાજની અનુમોદના કરી. તે સાંભળી ચારે પુત્રોએ દીક્ષા લીધી. તેઓ ગીતાર્થ થયા. મામા- મહારાજને વંદન કરવા અવંતીમાં ગયા. સાંજે બહાર રહ્યા. મામા- મહારાજને શ્રાવક દ્વારા સમાચાર આપ્યા. રાત્રે તે ચારે મુનિઓને કેવળજ્ઞાન થયું. તેથી સવારે તેઓ શીતલાચાર્યને વંદન કરવા ન ગયા. શીતલાચાર્ય તેમના આવવાની રાહ જોતા હતા. એક પ્રહર સુધી ન આવ્યા એટલે શીતલાચાર્ય પોતે તેમની પાસે ગયા. કહ્યું, ‘કેવી રીતે વંદન કરું?' કેવળી - “જેમ ઠીક લાગે તેમ.’ શીતલાચાર્યે ગુસ્સાથી વંદન કર્યું. કેવળી - “આ દ્રવ્યવંદન થયું હવે ભાવવંદન કરો.” શીતલાચાર્યને પસ્તાવો થયો. ભાવથી વંદન કરતા તેમને કેવળજ્ઞાન થયું. શીતલાચાર્યે કેવળી ભાણેજમહારાજોને પહેલા દ્રવ્યવંદન કર્યું, પછી ભાવવંદન કર્યું. (2) ચિતિકર્મમાં ક્ષુલ્લકાચાર્યનું દૃષ્ટાંત - કોઈક ગચ્છમાં ગુણસુંદરસૂરિજીએ દેવલોકમાં જતી વખતે એક નાના સાધુને પોતાના પદે સ્થાપ્યા. સંઘ તેમની આજ્ઞા માને છે. તે ગીતાર્થો પાસે ભણે છે. એકવાર

Page #54
પ્રતિદ્વાર ૧૨મું ઉદાહરણ 5 35 સાધુઓ ગોચરી માટે ગયા હતા ત્યારે મોહથી મોહિત થયેલ તેઓ એક સાધુને લઈને સ્થડિલ જવાના બહાને દીક્ષા છોડવાની ઇચ્છાથી બહાર ગયા. સાધુ ઝાડની ઓથે ઊભા હતા ત્યારે તે ક્ષુલ્લકાચાર્ય ભાગ્યા. એક વનમાં વિસામો ખાવા બેઠા. એક નીરસ ખીજડાના વૃક્ષને મુસાફરો વડે પૂજાતું જોઈને તે વિચાર કરે છે, “બીજા ઝાડ હોવા છતાં પણ લોકો આ વૃક્ષની પૂજા કરે છે કેમકે એની ચારે તરફ પીઠ બંધાયેલ છે. હું પણ આ વૃક્ષની જેમ અયોગ્ય છું. છતાં બીજા ગીતાર્થ અને કુલીન સાધુઓ હોવા છતાં લોકો મને પૂજે છે તે ગુરુએ આપેલ આસન વગેરેનો પ્રભાવ છે. માટે મેં આ ખોટો વિચાર કર્યો.' એમ વિચારી પાછા ફર્યા. વસતિમાં આવ્યા. સાધુઓને કહ્યું કે, “મને અચાનક શૂળ ઊપડ્યું. તેથી આટલી વાર લાગી.' ગીતાર્થો પાસે આલોચના કરી તેમણે પ્રાયશ્ચિત્ત લીધું. ક્ષુલ્લકાચાર્ય પહેલા ભાગ્યા ત્યારે દ્રવ્ય ચિતિકર્મ હતું, પાછા ફર્યા પછી ભાવચિતિકર્મ હતું. (3) કૃતિકર્મમાં કૃષ્ણનું દષ્ટાંત - એકવાર નેમિનાથ ભગવાન રૈવતપર્વત પર સમવસર્યા. કૃષ્ણ સપરિવાર વંદન કરવા ગયા. તેમણે 18,000 સાધુઓને દ્વાદશાવર્ત વંદન કર્યા. વીરકે તેમનું અનુકરણ કરીને વંદન કર્યા. કૃષ્ણ થાકીને પ્રભુને કહ્યું, '360 યુદ્ધોમાં જેવો થાક નહોતો લાગ્યો તેવો હમણા લાગ્યો છે. ભગવાને કહ્યું, “આ ભક્તિથી તમે ક્ષાયિક સમ્યત્વ પામ્યા, તીર્થંકરનામકર્મ બાંધ્યું અને સાતમી નરકનું બંધાયેલું આયુષ્ય ત્રીજી નરક યોગ્ય કર્યું.' અહીં કૃષ્ણનું ભાવકૃતિકર્મ અને વીરકનું દ્રવ્યકૃતિકર્મ છે. (4) પૂજાકર્મમાં બે સેવકોનું દષ્ટાંત - એક રાજાના બે સેવકો હતા. નજીકના બે ગામની સીમા બાબત તેમની વચ્ચે વિવાદ થયો. તેઓ રાજા પાસે ચાલ્યા. રસ્તામાં તેમણે એક મુનિને જોયા. “સાધુના દર્શનથી અવશ્ય કાર્ય સિદ્ધ થશે.' એમ કહીને એકે ભક્તિથી પ્રદક્ષિણા આપીને

Page #55
36 પ્રતિકાર ૧૩મું - આશાતના 33 વંદન કર્યા. બીજાએ તેનું અનુકરણ કર્યું. રાજદરબારમાં બન્નેએ વિવાદ કહે છતે પહેલાનો વિજય થયો, બીજાનો પરાજય થયો. પહેલા સેવકનું ભાવપૂજાકર્મ, બીજા સેવકનું દ્રવ્યપૂજાકર્મ. (5) વિનયકર્મમાં શામ્બ-પાલકનું દષ્ટાંત - એકવાર નેમિનાથ ભગવાન દ્વારિકામાં આવ્યા. કૃષ્ણ પોતાના બધા કુમારોને કહ્યું, ‘કાલે ભગવાનને જે પહેલા વંદન કરશે તે જે માગશે તે આપીશ. બીજા દિવસે સવારે શાંબે ઊઠીને પથારીમાં બેસીને ભક્તિભાવથી વંદન કર્યા. દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા, અભવ્ય પાલકે રાજયના લોભથી વહેલા ઊઠીને અથરત્ન પર બેસીને પ્રભુને વંદન કર્યા. કૃષ્ણ પ્રભુને પૂછ્યું, “આપને પહેલા કોણે વંદન કર્યા?' પ્રભુ - ‘શાંબ ભાવથી વંદન કર્યા, પાલકે દ્રવ્યથી વંદન કર્યા.' કૃષ્ણ ખુશ થઈને શાંબને અશ્વરત્ન આપ્યું. પાલકનું દ્રવ્યવિનયકર્મ, શાંબનું ભાવવિનયકર્મ. પ્રતિકાર ૧૩મું - આશાતના 33 (1) પુરતો ગમન - કારણ વિના ગુરુની આગળ ચાલવું તે. રસ્તો બતાવવા વગેરે માટે ગુરુની આગળ ચાલવામાં દોષ નથી. (2) પક્ષગમન - ગુરુની બન્ને બાજુમાં ચાલવું તે. (3) આસનગમન - ગુરુની પાછળ નજીકમાં ચાલવું તે. તેનાથી નિઃશ્વાસ લાગવો, છીંકનું ગ્લેખ પડવું વગેરે દોષો લાગે. તેથી ગુરુની પાછળ સાડા ત્રણ હાથ અંતર રાખીને ચાલવું. (4) પુરતઃ સ્થાન - ગુરુની આગળ ઊભા રહેવું. (5) પક્ષસ્થાન - ગુરુની બન્ને બાજુમાં ઊભા રહેવું. (6) આસનસ્થાન - ગુરુની પાછળ નજીકમાં ઊભા રહેવું. (7) પુરતો નિષીદન - ગુરુની આગળ બેસવું.

Page #56
37 પ્રતિકાર ૧૩મું - આશાતના 33 (8) પક્ષનિષાદન - ગુરુની બન્ને બાજુમાં બેસવું. (9) આસનનિષીદન - ગની પાછળ નજીકમાં બેસવું. તેવા પ્રકારનું કારણ આવે તો આ નવમાં દોષ નથી. (10) આચમન - ગુરુની સાથે અંડિલભૂમિએ ગયા પછી ગુરુ કરતા પહેલા શુદ્ધિ કરવી. (11) આલોચન - ગુરુની સાથે અંડિલભૂમિ વગેરે બહારના પ્રદેશમાંથી વસતિમાં આવ્યા પછી ગુરુ કરતા પહેલા ગમનાગમનની આલોચના કરવી. (12) અપ્રતિશ્રવણ - રત્નાધિક રાત્રે પૂછે, “કોણ સૂતું છે ? કોણ જાગે છે ?" ત્યારે જાગતો હોવા છતાં જવાબ ન આપવો. (13) પૂર્વાલાપન - ગુરુએ જેની સાથે વાત કરવાની હોય તેની સાથે શિષ્ય પહેલા જ વાત કરવી. (14) પૂર્વાલોચન - ગોચરીની આલોચના પહેલા બીજા પાસે કરવી, પછી ગુરુ પાસે કરવી. (15) પૂર્વોપદર્શન - ગોચરી પહેલા બીજાને બતાવીને પછી ગુરુને બતાવવી. (16) પૂર્વનિમંત્રણ - ગોચરી લાવીને ગુરુને પૂછ્યા વિના પહેલા બીજાને નિમંત્રણ આપીને પછી ગુરુને નિમંત્રણ આપવું. (17) ખદ્ધદાન - ગોચરી લાવીને ગુરુને પૂછ્યા વિના જેને જેને ઠીક લાગે તેને તેને આપવી. (18) ખદ્વાઘદન - રત્નાધિકની સાથે વાપરતી વખતે નાનો સાધુ સારુ સારુ પોતે વાપરે તે. (19) અપ્રતિશ્રવણ - દિવસે ગુરુ બોલાવે ત્યારે સાંભળવું નહીં.

Page #57
38 પ્રતિકાર ૧૩મું - આશાતના 33 (20) ખદ્ધભાષણ - કર્કશ વચનથી અને મોટા ઘાંટા પાડીને ગુરુ સાથે બોલવું તે. (21) તત્રગત - રત્નાધિક બોલાવે ત્યારે શિષ્ય જયાં હોય ત્યાંથી જ જવાબ આપે, નજીક જઈને જવાબ ન આપે. (22) કિં ભાષણ - ગુરુ બોલાવે ત્યારે બે હાથ જોડી “મFએણ વંદામિ’ કહી “આજ્ઞા ફરમાવો’ એમ કહેવું જોઈએ. તેની બદલે “શું કહો છો?’ એમ કહે. (23) તું ભાષણ - શિષ્ય રત્નાધિકને “તું” એમ એકવચનથી બોલાવે, “મને કહેનાર તું કોણ છે ?" એમ કહે. શિષ્ય “આપ, પૂજ્ય, ભગવંત' વગેરે શબ્દોથી ગુરુને સંબોધવા જોઈએ. (24) તજ્જાતભાષણ - ગુરુ કહે કે, “ગ્લાનની સેવા કેમ નથી કરતો ?' ‘તું આળસુ છે.' ત્યારે સામો જવાબ આપે કે, “તમે જ કેમ નથી કરતા?' ‘તમે આળસુ છો.' (25) નો સુમન - ગુરુ ધર્મકથા કરતા હોય ત્યારે શિષ્ય “આપે ઉત્તમ ધર્મકથા કહી.' એમ અનુમોદના ન કરે, પણ મનમાં દુભાય. (26) નોસ્મરણ - ગુરુ ધર્મકથા કરતા હોય ત્યારે શિષ્ય કહે, ‘આપને યાદ નથી. એ અર્થ એમ નથી.' (27) કથાકેદ - ગુરુ ધર્મકથા કરતા હોય ત્યારે હું તમને આ કથા પછી સારી રીતે કહીશ.' એમ કહે. (28) પર્ષદભેદ - ગુરુની ધર્મકથામાં સભા એકતાન થઈ હોય ત્યારે ગોચરીનો સમય થયો, વાપરવાનો સમય થયો, સૂત્રપોરિસીનો સમય થયો.” વગેરે કહીને પર્ષદાનો ભેદ કરે કે જેથી તે ભેગી ન થાય. (29) અનુત્થિતકથા - ગુરુએ ધર્મકથા કર્યા પછી એ જ સભામાં ગુરુએ કહેલ વાતને જ વિસ્તારપૂર્વક કહેવી.

Page #58
પ્રતિકાર ૧૪મું - વંદનના દોષ 32 39 (30) સંથારપારઘટ્ટન - ગુરુના શય્યા-સંથારા વગેરેને પગ લગાડીને કે રજા વિના હાથથી અડીને માફી ન માંગવી. શય્યા શરીરપ્રમાણ હોય છે. સંથારો અઢી હાથ પ્રમાણ હોય છે. (31) સંથારાવસ્થાન - ગુરુના શય્યા-સંથારા પર ઊભા રહેવું, બેસવું, આડા પડવું. (32) ઉચ્ચાસન - ગુરુની આગળ ઊંચા આસને બેસવું વગેરે. (33) સમાસન - ગુરુની આગળ સમાન આસન પર બેસવું વગેરે. આ 33 આશાતનાઓ વર્જવી. પ્રતિદ્વાર ૧૪મું - વંદનના દોષ 32 વંદન કરતી વખતે 32 દોષો વર્ષવા. તે આ પ્રમાણે છે - (1) અનાદત - આદર વિના વંદન કરવું. (2) સ્તબ્ધ - અહીં ચાર ભાંગા છે - (i) દ્રવ્યથી સ્તબ્ધ - વાયુથી ગ્રસ્ત શરીર નમતું ન હોય, ભાવથી અસ્તબ્ધ. (i) દ્રવ્યથી અસ્તબ્ધ, ભાવથી સ્તબ્ધ - અભિમાની. (ii) દ્રવ્યથી સ્તબ્ધ, ભાવથી સ્તબ્ધ. (iv) દ્રવ્યથી અસ્તબ્ધ, ભાવથી અસ્તબ્ધ. ચોથો ભાંગો શુદ્ધ છે. બાકીના ભાંગામાં ભાવથી સ્તબ્ધ અશુદ્ધ જ છે. દ્રવ્યથી સ્તબ્ધ જો કારણસર વંદન ન કરી શકતો હોય તો શુદ્ધ છે, કારણ વિના વંદન ન કરે તો અશુદ્ધ છે. (3) પ્રવિદ્ધ - વંદન કરતા અધુરુ વંદન છોડીને ભાગી જાય છે.

Page #59
40 પ્રતિદ્વાર ૧૪મું - વંદનના દોષ 32 (4) પરિપિંડિત - ઘણાંને એક વંદનથી વાંદે, અથવા શબ્દોને છુટા ન કરે, અથવા સાથળ ઉપર હાથ રાખી વાંદે. (5) ટોલગતિ - તીડની જેમ આગળ-પાછળ કૂદકા મારતો વંદન કરે તે. (6) અંકુશ - ઊભેલા, સૂતેલા કે અન્ય કાર્યમાં વ્યગ્ર ગુરુને શિષ્ય ચોલપટ્ટા-કપડા વગેરેથી કે હાથથી અવજ્ઞાથી હાથીની જેમ ખેચીને વંદન કરવા માટે આસન પર બેસાડે છે. ત્યારે હાથ જોડીને વિનયપૂર્વક કહેવું જોઈએ, “આપ બિરાજો જેથી વંદન કરું.” અથવા રજોહરણને અંકુશની જેમ બે હાથથી પકડીને વંદન કરે છે. અથવા અંકુશથી આક્રાંત હાથીની જેમ માથુ ઊંચુંનીચું કરતા વંદન કરે તે. (7) કચ્છપરિગિત - ઊભો હોય કે બેઠો હોય ત્યારે કાચબાની જેમ આગળ-પાછળ હાલે તે. (8) મત્સ્યોદ્રત્ત - ઊભા થતા કે બેસતા પાણીમાં રહેલા માછલાની જેમ ઊછળે છે. અથવા એકને વંદન કરી તેમની બાજુમાં બીજાને વંદન કરવા માછલાની જેમ શરીર ફેરવે છે. (9) મનઃપ્રદુષ્ટ - સ્વ-પર નિમિત્તે થયેલા મનોદ્વેષપૂર્વક વાંદે. સ્વનિમિત્ત = ગુરુએ શિષ્યને જ કંઈક કઠોરવચન કહ્યું હોય તે. પરનિમિત્ત = ગુરુએ શિષ્યના મિત્ર વગેરેની સામે કંઈક અપ્રિય કહ્યું હોય તે. (10) વેદિકાબદ્ધ - વંદન કરતી વખતે બે હાથ બે ઢીંચણની ઉપર રાખે, નીચે રાખે, બાજુમાં રાખે, ખોળામાં રાખે કે એક ઢીંચણને બે હાથની વચ્ચે રાખે. (11) ભજંત - “ગુરુ મને ભજે છે કે ભજશે.” એમ વિચારીને હે ગુરુજી ! અમે આપને વંદન કરવા ઊભા છીએ.' એમ કહીને વંદન કરે.

Page #60
પ્રતિદ્વાર ૧૪મું - વંદનના દોષ 32 41 (12) ભય - ‘વંદન નહીં કરું તો મને ગચ્છમાંથી કાઢી નાંખશે.” એવા ભયથી વંદન કરે તે. (13) મૈત્રી - “આ મારા મિત્ર છે કે થશે.” એમ સમજીને વંદન કરે તે. (14) ગૌરવ - ‘બધા જાણે કે આ સામાચારીમાં કુશળ છે.” એવા આશયથી આવર્ત વગેરે બરાબર કરવાપૂર્વક વંદન કરે તે. (15) કારણ - જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર સિવાય બીજું કંઈપણ આલોક સંબંધી વસ્ત્ર, કામળી વગેરે મેળવવા વંદન કરે છે. પૂજાના આશયથી કે ગૌરવના આશયથી જ્ઞાનાદિના ગ્રહણ માટે વંદન કરે તો તે પણ કારણ દોષ છે. (16) સૈન્ય - “આ અતિવિદ્વાન સાધુ પણ કેમ બીજાને વંદન કરે છે ?' એમ પોતાની નિંદા ન થાય એટલા માટે ચોરની જેમ છુપાઈને વંદન કરે તે. (17) પ્રત્યેનીક - ગુરુ આહાર-નીહાર કરતા હોય ત્યારે વંદન કરે તે. (18) રાષ્ટ - ગુસ્સાથી ધમધમતો વંદન કરે તે. (19) તર્જિત - લાકડાના શંકરની જેમ તમે વંદન ન કરવાથી ગુસ્સે થતા નથી અને વંદન કરવાથી ખુશ થતા નથી.” એમ તર્જના (તિરસ્કાર) કરતો વંદન કરે છે. અથવા લોકોની વચ્ચે મને વંદન કરાવો છો, પણ તમે એકલા હશો ત્યારે ખબર પડશે.” એવા આશયપૂર્વક મસ્તક, આંગળી, ભમર વગેરેથી તિરસ્કાર કરતા વંદન કરે તે. (20) શઠ - અંદરની ભાવના વિના માત્ર વિશ્વાસ ઉપજાવવા વંદન કરે તે. (21) હીલિત - “હે ગણિ ! વાચક ! જયેષ્ઠાર્ય ! આપને વંદન કરવાથી શું લાભ ?' એમ મજાક કરી હીલના કરી વંદન કરે તે.

Page #61
પ્રતિકાર ૧૪મું - વંદનના દોષ 32 (22) વિપરિકંચિત - અડધુ વંદન કરીને દેશ વગેરેની વિકથા કરે તે. (23) દષ્ટાદષ્ટ - ઘણા વંદન કરતા હોય ત્યારે કોઈ સાધુની ઓથમાં રહીને વંદન કરે છે. અથવા અંધારામાં મૌન રહીને વંદન ન કરે, દેખાય એટલે વંદન કરે તે. (24) શૃંગ - આવ કરતી વખતે હાથથી લલાટની મધ્યમાં સ્પર્શ કરવાની બદલે લલાટની બાજુમાં સ્પર્શ કરે તે. (25) કર - કર સમજીને વંદન કરે તે. (26) કરમોચન - ‘દીક્ષા લીધી એટલે લૌકિક કરથી તો અમે છૂટી ગયા, પણ અરિહંત ભગવાનના વંદનરૂપી કરથી હજી છૂટ્યા નથી.” એમ માનીને વંદન કરે તે. (ર૭) આશ્લિષ્ટઅનાશ્લિષ્ટ - આવર્ત કરતી વખતે હાથ લલાટે અને રજોહરણને અડાડવા જોઈએ. તેમાં 4 ભાંગા છે - (i) રજોહરણને અડે અને મસ્તકને અડે. (i) રજોહરણને અડે અને મસ્તકને ન અડે. (i) રજોહરણને ન અડે અને મસ્તકને અડે. (iv) રજોહરણને ન અડે અને મસ્તકને ન અડે. આમાં પહેલો ભાંગો શુદ્ધ છે. બાકીના ત્રણ ભાગમાં આ દોષ લાગે. (28) ન્યૂન - ઝડપથી વંદન કરે તેમાં અક્ષર, પદ કે આવશ્યક ઓછા થાય તે. (29) ઉત્તરચૂડ - વંદન કરીને મોટા અવાજે “મFએણ વંદામિ' કહે તે. (30) મૂક - આલાવા ઉચ્ચાર્યા વિના મૌન રહીને વંદન કરે તે.

Page #62
43 પ્રતિદ્વાર ૧૫મું - વંદનના કારણ 8 (31) ઢઢર - મોટા અવાજે આલાવા ઉચ્ચારીને વંદન કરે તે. (32) ચુડલિક - ઉંબાડીયાની જેમ રજોહરણને છેડાથી પકડીને ભમાવતો થકો વંદન કરે તે. પ્રતિકાર ૧પમું - વંદનના કારણ 8 વંદન કરવાના 8 કારણ છે. તે આ પ્રમાણે - (1) પ્રતિક્રમણ માટે (4 વાર). (2) સ્વાધ્યાય માટે (3 વાર) - ગુરુ પાસે વાચના લેતી વખતે. (3) કાઉસ્સગ્ગ માટે - જોગમાંથી નીકળતી વખતે આયંબિલ છોડી વિગઈના પરિભોગ માટે જે કાઉસ્સગ્ન કરાય છે તેની માટે વંદન કરાય તે. (4) અપરાધ ખમાવવા માટે. (5) પ્રાથૂર્ણક = મહેમાન સાધુ આવ્યા હોય ત્યારે. (6) આલોચના આપવા માટે - વંદન કરીને આલોચના અપાય. (7) પચ્ચકખાણ માટે - વંદન કરીને પચ્ચકખાણ લેવાય. એકાસણું વગેરે કર્યા પછી આગારનો સંક્ષેપ કરવા તિવિહાર વગેરે પચ્ચકખાણ લેવા વંદન કરવું. નવકારસીનું પચ્ચખાણ કર્યા પછી ઉપવાસનું પચ્ચખાણ કરવા વંદન કરવું, (8) અનશન માટે. પ્રતિક્રમણ અને સ્વાધ્યાય માટેના વંદન નિયત છે, બાકીના વંદન અનિયત છે.

Page #63
44 દ્વાર ૩જું પ્રતિક્રમણ દ્વાર ૩જું - પ્રતિક્રમણ શુભ યોગોમાંથી અશુભ યોગોમાં ગયેલાનું પાછું શુભ યોગોમાં જવું તે પ્રતિક્રમણ. અથવા ક્ષાયોપથમિકભાવમાંથી દયિકભાવમાં ગયેલાનું પાછું લાયોપથમિકભાવમાં જવું તે પ્રતિક્રમણ. અથવા મોક્ષનું ફળ આપનારા શુભયોગોમાં પ્રવર્તવું તે પ્રતિક્રમણ. પ્રતિક્રમણ ત્રણ કાળ વિષયક છે. નિંદા દ્વારા ભૂતકાળના અશુભયોગોમાંથી નિવૃત્તિ. સંવર દ્વારા વર્તમાનના અશુભયોગોમાંથી અટકવું. પચ્ચક્ખાણ દ્વારા ભવિષ્યના અશુભયોગોને છોડવા. અશુભયોગોમાંથી નિવૃત્તિ = મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ, અસંયમનું પ્રતિક્રમણ, કષાયનું પ્રતિક્રમણ, અશુભયોગનું પ્રતિક્રમણ. પ્રતિક્રમણના 5 પ્રકાર છે - (1) દૈવસિક પ્રતિક્રમણ - દિવસના અંતે કરાય છે. તેની વિધિ આ પ્રમાણે છે - (1) ઇરિયાવહિ. (2) ચૈત્યવંદન. (3) આચાર્ય વગેરે 4 ને ખમાસમણા. (4) દૈવસિક અતિચારનું મિચ્છામિ દુક્કડમ્. (5) કરેમિ ભંતે), ઇચ્છામિ ઠામિત્ર વગેરે સૂટ બોલી દૈવસિક અતિચારને વિચારવા કાઉસ્સગ્ન કરવો. સાધુઓ ઘણી પ્રવૃત્તિવાળા હોવાથી 1 વાર દેવસિક અતિચારને વિચારે. ગુરુ અલ્પ પ્રવૃત્તિવાળા હોવાથી ર વાર દૈવસિક અતિચારને વિચારે. ગુરુ કાઉસ્સગ્ન પાર પછી સાધુઓ કાઉસ્સગ્ગ પારે અને પ્રગટ લોગસ્સ બોલે.

Page #64
45 દ્વાર ૩જું પ્રતિક્રમણ (6) મુહપત્તિનું પડિલેહણ. (7) વંદન (વાંદણા). (8) આલોચના - કાઉસ્સગમાં ચિંતવેલા દોષો ગુરુને કહેવા. (9) પ્રતિક્રમણ સૂત્ર (સાધુ-પગામસિક્કા, શ્રાવક-વંદિત્ત). (10) વાંદણા. (11) ખામણા - વડિલના ક્રમથી બધાને અભુઢિઓ ખાવો. આચરણા આ પ્રમાણે છે - જો પાંચ સાધુ હોય તો ત્રણને અભુકિઓ ખામવો. જો પાંચથી ઓછા સાધુ હોય તો વડિલને જ અભુક્રિઓ ખામવો. એમ રાત્રિક વગેરે પ્રતિક્રમણમાં પણ જાણવું. (12) વાંદણા - આચાર્ય વગેરેના આશ્રય માટેનું વંદન. (13) ચારિત્રની વિશુદ્ધિ માટે 2 લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ગ. (14) દર્શનની વિશુદ્ધિ માટે 1 લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન. (15) જ્ઞાનની વિશુદ્ધિ માટે 1 લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન. (16) શ્રતની સમૃદ્ધિ માટે શ્રુતદેવતાનો 1 નવકારનો કાઉસ્સગ્ન. પારીને થોય બોલવી. (17) બધા વિદનોના નાશ માટે ક્ષેત્રદેવતાનો 1 નવકારનો કાઉસ્સગ્ન. પારીને થોય બોલવી. (18) નવકાર. (19) મુહપત્તિપડિલેહણ. (20) વાંદણા. (21) “ઇચ્છામો અણુસäિ' કહી બેસીને ગુરુ 1 સ્તુતિ બોલે, પછી શિખો ત્રણ પ્રવર્ધમાન સ્તુતિ (નમોસ્તુ0) પ્રવર્ધમાન સ્વરથી બોલે. (22) નમુસ્કુર્ણ.

Page #65
46 દ્વાર ૩જું - પ્રતિક્રમણ (23) સ્તોત્ર (સ્તવન) (24) દિવસના અતિચારની વિશુદ્ધિ માટે 4 લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન. (2) રાત્રિક પ્રતિક્રમણ - રાત્રિના અંતે કરાય છે. તેની વિધિ આ પ્રમાણે છે - (1) રાત્રિના બધા અતિચારોનું મિચ્છામિદુક્કડમ્. (2) નમુત્થણે. (3) ચારિત્રની વિશુદ્ધિ માટે 1 લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન. (4) દર્શનની વિશુદ્ધિ માટે 1 લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ગ, (5) જ્ઞાનની વિશુદ્ધિ માટે કાઉસ્સગ્ન કરે. તેમાં રાત્રિ અતિચારો વિચારે. (6) સિદ્ધ વગેરેની સ્તુતિ (સિદ્ધાણં બુદ્ધાણં) (7) મુહપત્તિપડિલેહણ. (8) વાંદણા. (9) આલોચના-કાઉસ્સગ્નમાં વિચારેલા અતિચારો ગુરુને કહેવા. (10) નવકાર, કરેમિ ભંતે વગેરે કહીને પ્રતિક્રમણ સૂત્ર. (11) વાંદણા. (12) ખામણા. (13) વાંદણા. (14) આયરિયઉવજઝાએ, (15) કરેમિ ભંતે) વગેરે કહીને 6 માસના તપને વિચારવાનો કાઉસ્સગ્ન. તેમાં આ પ્રમાણે ચિંતવવું - “શ્રીમહાવીરસ્વામિના

Page #66
દ્વાર ૩જું પ્રતિક્રમણ 47 શાસનમાં ઉત્કૃષ્ટથી 6 માસનો તપ કહ્યો છે. હે જીવ ! સંયમયોગોને બાધા ન આવે તેમ તું તે તપ કરી શકીશ?' શક્તિ નથી.’ '6 માસમાં 1 દિવસ ઓછો એટલો તપ કરી શકીશ ?" “શક્તિ નથી.’ '6 માસમાં 2 દિવસ ઓછા એટલો તપ કરી શકીશ ?' ‘શક્તિ નથી.' એમ 1-1 દિવસ ઘટાડતા જવું. યાવતુ '6 માસમાં 29 દિવસ ઓછા એટલો તપ કરી શકીશ ?' “શક્તિ નથી.” "5 માસનો તપ કરી શકીશ ?' “શક્તિ નથી.' એમ 1-1 દિવસ ઘટાડતા જવું. યાવત્ "1 માસનો તપ કરી શકીશ ?" “શક્તિ નથી.’ '1 માસમાં 1 દિવસ ઓછો એટલો તપ કરી શકીશ ?" “શક્તિ નથી.’ એમ 1-1 દિવસ ઘટાડતા જવું. યાવત્ "1 માસમાં 13 દિવસ ઓછા એટલો તપ કરી શકીશ ?' “શક્તિ નથી.” '34 ભક્ત (16 ઉપવાસ)નો તપ કરી શકીશ?” “શક્તિ નથી.’ '32 ભક્ત (15 ઉપવાસ)નો તપ કરી શકીશ?' ‘શક્તિ નથી.' એમ બે-બે ભક્ત ઘટાડતાં જવું. યાવત્ “ચતુર્થભક્તનો તપ કરી શકીશ ?' “શક્તિ નથી.” પછી આયંબિલ, નિવિ, એકાસણાથી માંડીને નવકારસી સુધી વિચારે. જે તપ કરવો હોય ત્યાં “શક્તિ છે.” એમ કહીને કાઉસ્સગ્ગ પારે, આગળ ન વિચારે. પ્રગટ લોગસ્સ બોલે. (16) મુહપત્તિનું પડિલેહણ. (17) વાંદણા. (18) પચ્ચખાણ. (19) પ્રવર્ધમાન અક્ષરવાળી 3 સ્તુતિ (વિશાલલોચનદi૦) ગરોળી વગેરે જાગી ન જાય એટલા માટે ધીમા અવાજે બોલે. (20) ચૈત્યવંદન. + દેવસિક પ્રતિક્રમણમાં દેવસિક અતિચાર વિચારવાનો કાઉસ્સગ્ન પહેલા છે અને ચારિત્ર વગેરેની શુદ્ધિના કાઉસ્સગ્ન પછી છે. રાત્રિ પ્રતિક્રમણમાં ચારિત્ર વગેરેની શુદ્ધિના કાઉસ્સગ્ન પહેલા છે અને

Page #67
48 દ્વાર ૩જું - પ્રતિક્રમણ રાત્રિ અતિચારને વિચારવાનો કાઉસ્સગ્ન પછી છે. તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે - સવારે વહેલા ઊઠવાથી આંખમાં ઊંઘ હોય, શરીરમાં આળસ હોય. તેથી બધા રાત્રિ અતિચાર યાદ ન આવે. ઊંઘમાં હોવાથી સાધુઓ પરસ્પર અથડાય. કાઉસ્સગ્ન પછી વંદન કરતા તે સ્કૂલનાવાળુ થાય. તેથી ચારિત્ર અને દર્શનની શુદ્ધિ માટેના કાઉસ્સગ્ન પહેલા કરાય છે. તેથી આંખમાંથી નિદ્રા જતી રહે છે, શરીરમાંથી આળસ જતી રહે છે. તથા જ્ઞાનશુદ્ધિના ત્રીજા કાઉસ્સગમાં રાત્રિના અતિચાર બરાબર યાદ કરી શકાય છે, સાધુઓ પરસ્પર અથડાતા નથી અને વંદન વગેરે અખ્ખલિત રીતે થાય છે. (3) પાક્ષિકપ્રતિક્રમણ - પક્ષને અંતે કરાય છે. તેની વિધિ આ પ્રમાણે છે - (1) ચૌદસે દેવસિક પ્રતિક્રમણ પ્રતિક્રમણસૂત્ર સુધી કરવું. (2) પછી “દેવસિય આલોઇય પડિક્કત ઇચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવદ્ પખિયમુહપત્તી પડિલેહું?” એમ આદેશ માગવો. ગુરુ ‘પડિલેહ કહે. ખમાસમણું આપીને મુહપત્તિપડિલેહણ કરે. (3) વાંદરા. (4) પછી પાંચ સંબુદ્ધો = ગીતાર્થોને અભુઢિઓ ખામે. (5) આલોચના. ગુરુ 1 ઉપવાસ આપે. ચાતુર્માસિકપ્રતિક્રમણમાં છઠ્ઠ આપે. સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણમાં અટ્ટમ આપે. (6) વાંદણા. (7) દરેક સાધુને અભુદિઓ ખામે. (8) વાંદણા. (9) ગુરુનો આદેશ લઈ એક વ્યક્તિ ૩૦૦ગાથા પ્રમાણ પાકિસૂત્ર બોલે. બાકીના સાધુઓ ઊભા ઊભા વિકથા વગેરે વિના સાંભળે. જો

Page #68
49 દ્વાર ૩જું પ્રતિક્રમણ બાળ-વૃદ્ધ વગેરે તેટલો સમય ઊભા ન રહી શકે તો ખમાસમણું આપીને ગુરુની રજા લઈને બેસીને નિદ્રા વગેરે વિના વધતા શુભ ભાવ સાથે સાંભળે. (10) બેસીને પ્રતિક્રમણ સૂત્ર બોલે. (11) કરેમિ ભંતે) વગેરે સૂત્રો બોલી 12 લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ગ કરે. (12) મુહપત્તિપડિલેહણ. (13) વાંદણા. (14) પાંચ સાધુને અભુક્રિઓ ખામે. (15) બાકીનું દૈવસિક પ્રતિક્રમણ પૂરું કરે. તેમાં મૃતદેવતાની બદલે ભવનદેવતાનો કાઉસ્સગ્ન કરે. (4) ચાતુર્માસિક પ્રતિક્રમણ - 4 માસને અંતે કરાય છે. તેની વિધિ પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ પ્રમાણે છે. તેમાં 7 સંબુદ્ધોને અભુઢિઓ ખાવો અને 20 લોગસ્સનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. (5) સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ - વરસને અંતે કરાય છે. તેની વિધિ પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ પ્રમાણે છે. તેમાં 7 સંબુદ્ધોને અભુકિઓ ખાવો અને 40 લોગસ્સ + 1 નવકારનો કાઉસ્સગ્ન કરવો. ઉપરના બધા પ્રતિક્રમણમાં કાઉસ્સગ્નમાં લોગસ્સ “ચંદ્રસુ નિમ્મલયરા” સુધી ચિતવવા. પાંચ પ્રતિક્રમણોમાં કાઉસ્સગ્નનું પ્રમાણ - પ્રતિક્રમણ કાઉસ્સગ્ગનું પ્રમાણ લોગસ્સ | શ્લોક | પાદ | દેવસિક | 4 | 251 | 100 | 1. 1 લોગસ્સમાં 61 શ્લોક હોય છે. 2. 1 શ્લોકમાં 4 પાદ હોય છે.

Page #69
5) દ્વાર ૩જું - પ્રતિક્રમણ પ્રતિક્રમણ કાઉસ્સગ્નનું પ્રમાણ લોગસ્સ | | શ્લોક પાદ રાત્રિક | ર | 1 2 | પ૦ પાક્ષિક 12 ઉOO ચાતુર્માસિક | 125 પOO સાંવત્સરિક | 40 + 1 નવકાર | ૨પર 1008 પાંચ પ્રતિક્રમણોમાં કેટલા સાધુઓને ખામણા (અમ્મુઢિઓ) કરવા 75 20 પ્રતિક્રમણ કેટલા સાધુઓને ખામણા કરવા? આવશ્યકચૂર્ણ મતે | વૃદ્ધસામાચારી મતે 3 به به દેવસિક રાત્રિક પાક્ષિક ચાતુર્માસિક સાંવત્સરિક بها نمی | 6 | + + + આપત્તિમાં વિહ્વળતા ન થાય તેવા ભાવ તે સત્ત્વ છે. દ્રવ્યથી પણ થતું સદનુષ્ઠાન પ્રાય: ભાવાનુષ્ઠાનનું કારણ છે. + ક્રોધ, ભય, હર્ષ વગેરે ભાવોમાં બાહ્ય આકાર ન જણાય તે ગંભીરતા. જે કાર્ય જેને સિદ્ધ હોય તેના સ્મરણથી તે કાર્ય સિદ્ધ થાય છે. + + 1. 1 નવકારમાં 2 શ્લોક અને 8 પાદ છે.

Page #70
દ્વાર ૪થું - પચ્ચકખાણ 5 1 દ્વાર ૪થું - પચ્ચકખાણ પચ્ચકખાણ - અવિરતિને પ્રતિકૂળ રીતે, આગાર કરવારૂપ મર્યાદાપૂર્વક કહેવું તે પચ્ચકખાણ. તે ર પ્રકારે છે - (1) મૂલગુણ પચ્ચખાણ - સાધુઓના પ મહાવ્રત, શ્રાવકોના 5 અણુવ્રત. (2) ઉત્તરગુણ પચ્ચકખાણ - સાધુઓને પિંડવિશુદ્ધિ વગેરે, શ્રાવકોને ગુણવ્રત, શિક્ષાવ્રત. પચ્ચકખાણના સમયે વિનયપૂર્વક ગુરુ પાસે પચ્ચકખાણ લેવું. ત્યારે ઉપયોગપૂર્વક ગુરુની પાછળ પચ્ચખાણના આલાવા ઉચ્ચરવા. પચ્ચકખાણ લેવામાં 4 ભાંગા છે - (1) પચ્ચખાણના સ્વરૂપને જાણનાર શિષ્ય પચ્ચકખાણના સ્વરૂપને જાણનાર ગુરુ પાસે પચ્ચખાણ લે. આ ભાંગો શુદ્ધ છે. (2) પચ્ચખાણના સ્વરૂપને નહીં જાણનાર શિષ્ય પચ્ચખાણના સ્વરૂપને જાણનાર ગુરુ પાસે પચ્ચખાણ લે. જો જાણકાર ગુરુ અજ્ઞ શિષ્યને સંક્ષેપથી પચ્ચકખાણનું સ્વરૂપ સમજાવીને પચ્ચક્ખાણ કરાવે તો આ ભાંગો શુદ્ધ છે, અન્યથા અશુદ્ધ જ છે. (3) પચ્ચક્ખાણના સ્વરૂપને જાણનાર શિષ્ય પચ્ચક્ખાણના સ્વરૂપને નહીં જાણનાર ગુરુ પાસે પચ્ચકખાણ લે. આ ભાંગો અશુદ્ધ છે. જો જાણકાર ગુરુ ન મળે અને ગુરુના બહુમાનથી ગુરુના સંબંધી પિતા, કાકા, મા, મામા, ભાઈ, શિષ્ય વગેરે અન્ન હોવા છતાં તેમને સાક્ષી કરીને પચ્ચખાણ કરે તો આ ભાંગો શુદ્ધ છે. (4) પચ્ચખાણના સ્વરૂપને નહીં જાણનાર શિષ્ય પચ્ચકખાણના સ્વરૂપને નહીં જાણનાર ગુરુ પાસે પચ્ચકખાણ લે. આ ભાંગો અશુદ્ધ છે.

Page #71
52 પ્રતિકાર ૧લું - પચ્ચખાણના 10 પ્રકાર ક્ર. પ્રતિદ્વાર 1 પચ્ચક્ખાણના 10 પ્રકાર કયા પચ્ચક્ખાણમાં કેટલા અને ક્યા આગાર ? 3 આગારના અર્થ આહારના 4 પ્રકાર 5 પચ્ચખાણની વિશુદ્ધિના છે કારણો 6 વિગઈઓ અને તેના પ્રકારો 7 સંસ્કૃષ્ટ દ્રવ્યો અને ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય 8 વિકૃતિગત (નીવિયાતા) 9 32 અનંતકાય 10 22 વર્જનીય વસ્તુ (અભક્ષ્ય) પ્રતિદ્વાર ૧લું - પચ્ચકખાણના 10 પ્રકાર ઉત્તરગુણ પચ્ચખાણ દરરોજ ઉપયોગી છે. તેથી તેની વિગત કહેવાય છે. તે 10 પ્રકારે છે - (1) અનાગત પચ્ચકખાણ - પર્યુષણ વગેરેમાં ગુરુ, ગણ, ગ્લાન, નૂતનદીક્ષિત, તપસ્વીની વૈયાવચ્ચ કરવાની હોવાથી હું અટ્ટમ અક્રમ કરવો તે અનાગતપચ્ચખાણ. (2) અતીતપચ્ચખાણ - પર્યુષણ વગેરેમાં ગુરુ, ગણ, ગ્લાન, નૂતનદીક્ષિત, તપસ્વીની વૈયાવચ્ચ કરવાની હોવાથી અટ્ટમ વગેરે તપ ન કરી શકાય તો પર્યુષણ વગેરે પછી તે તપ કરવો તે અતીતપચ્ચખાણ . (3) કોટીસહિત પચ્ચખાણ - આજે ઉપવાસ કર્યો હોય અને બીજા દિવસે સવારે પણ ઉપવાસ જ કરે તો પહેલા ઉપવાસના છેડા અને બીજા

Page #72
પ્રતિદ્વાર ૧લું - પચ્ચકખાણના 10 પ્રકાર પ૩ ઉપવાસની શરૂઆત રૂપી બે કોટીઓ ભેગી થવાથી તે કોટીસહિત પચ્ચખાણ કહેવાય છે. એમ આયંબિલ, નિવિ, એકાસણા, એકલઠાણામાં પણ જાણવું. (4) નિયત્રિતપચ્ચખાણ - ‘ગ્લાન હોઉં કે નીરોગી હોઉં અમુક દિવસે કે-અટ્ટમ વગેરે અમુક તપ અવશ્ય કરવો.' એમ નિશ્ચય કરીને ગમે તેવા પ્રતિકૂળ સંયોગોમાં પણ તે દિવસે તે તપ અવશ્ય કરવો તે નિયતિપચ્ચક્ખાણ. જિનકલ્પી અને ચૌદ પૂર્વધરોના કાળમાં પહેલા સંઘયણવાળા ચૌદ પૂર્વધરો અને સ્થવિરો-અસ્થવિરો આ પચ્ચકખાણ કરતા હતા, હાલમાં તેનો વિચ્છેદ થયો છે. (5) સાગારપચ્ચખાણ - 22 આગારોમાંથી યથાયોગ્ય આગારો સહિત પચ્ચકખાણ કરવું તે સાગારપચ્ચખાણ. (6) અનાગારપચ્ચકખાણ - અનાભોગ આગાર અને સહસા આગાર એ બે વિના શેષ આગાર રહિત પચ્ચકખાણ કરવું તે અનાગારપચ્ચકખાણ. દુકાળમાં-જંગલમાં ભિક્ષા ન મળે ત્યારે, ઉપચાર ન થઈ શકે તેવો રોગ આવે ત્યારે, સિંહ આક્રમણ કરે ત્યારે આ પચ્ચકખાણ કરાય છે. (7) પરિમાણવત્ પચ્ચકખાણ - દત્તિ, કોળિયા, ઘર, ભિક્ષા કે દ્રવ્યોનું પ્રમાણ કરીને શેષ ભોજનનો ત્યાગ કરવો તે પરિમાણવત્ પચ્ચકખાણ. દક્તિ - હાથ, થાળી વગેરેમાંથી અખંડ ધારથી પાત્રામાં જે ભિક્ષા પડે તે એક દત્તિ. કોળિયો - કુકડીના ઈંડા જેટલો આહારનો પિંડ તે એક કોળિયો. અથવા મોઢાને વિકૃત કર્યા વિના જેટલો આહાર લઈ શકાય તે એક કોળિયો. પુરુષનો આહાર 32 કોળિયા, સ્ત્રીનો આહાર 28 કોળિયા. ભિક્ષા - ભિક્ષા લેવાની રીત. તે સંસૃષ્ટા વગેરે 7 પ્રકારની છે. તે આગળ કહેવાશે.

Page #73
54 પ્રતિકાર ૧લું - પચ્ચખાણના 10 પ્રકાર (8) નિરવશેષ પચ્ચકખાણ - આહારના 4 પ્રકાર છે - (1) અશન - ખાખરા, મોદક, ખાજા વગેરે. (2) પાન - ખજુરનું પાણી, દ્રાક્ષનું પાણી વગેરે. (3) ખાદિમ - નાળિયેર વગેરે ફળો, ગોળ-ધાણા વગેરે. (4) સ્વાદિમ - એલચી, કપૂર, લવીંગ, સોપારી, હરડે, સૂંઠ વગેરે. આ ચારે પ્રકારના આહારનો સંપૂર્ણપણે ત્યાગ કરવો (પ્રાય: અનશનસમયે) તે નિરવશેષ પચ્ચખાણ. (9) સાકેત પચ્ચખાણ - ઘરસહિત એવા ગૃહસ્થનું પચ્ચકખાણ તે સાકેત પચ્ચક્ખાણ. અથવા ચિહ્ન સહિતનું પચ્ચખાણ તે સાકેત પચ્ચકખાણ. તે 8 પ્રકારે છે - (1) અંગુષ્ઠસહિત - મુઠ્ઠીમાં અંગુઠો વાળી છૂટો ન કરે ત્યાં સુધીનું પચ્ચક્ખાણ. (2) મુષ્ટિસહિત - મુકી વાળી છૂટી ન કરે ત્યાં સુધીનું પચ્ચકખાણ. (3) ગ્રંથિસહિત - કપડાની કે દોરાની ગાંઠ વાળી છુટી ન કરે ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ. (4) ઘરસહિત - ઘરમાં પ્રવેશ ન કરે ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ. (5) સ્વેદસહિત - પરસેવાના બિંદુ સુકાય નહીં ત્યાં સુધીનું પચ્ચકખાણ. (6) ઉચ્છવાસસહિત - અમુક શ્વાસોચ્છવાસ ન થાય ત્યાં સુધીનું પચ્ચક્ખાણ. (7) તિબુકસહિત - વાસણ પર લાગેલા પાણીના બિંદુ સુકાય નહીં ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ. (8) દીપકસહિત - દીવો ન ઓલવાય ત્યાં સુધીનું પચ્ચખાણ .

Page #74
પ્રતિકાર ૧લું - પચ્ચખાણના 10 પ્રકાર 55 જેણે પોરિસી વગેરે પચ્ચખાણ કર્યું હોય અને પોરિસી પચ્ચકખાણનો સમય થવા છતાં ભોજન તૈયાર ન થયું હોય તે ગૃહસ્થ “એક ક્ષણ માટે પણ પચ્ચકખાણ વિનાનો ન રહું.' એમ વિચારી સાકેત પચ્ચકખાણ કરે. અભિગ્રહ લેવા માટે પણ સાકેત પચ્ચખાણ લેવાય છે. ગોચરી આવી ગઈ હોવા છતાં અને પચ્ચકખાણનો સમય થવા છતાં કોઈ ગૃહસ્થ વગેરે ઊભા હોય વગેરે કારણે ગુરુદેવ માંડલીમાં ન આવ્યા હોય, ત્યારે હું પચ્ચખાણ વિનાનો ન રહું.' એમ વિચારી સાધુ પણ સાકેત પચ્ચક્ખાણ કરે. (10) અદ્ધાપચ્ચખાણ - અદ્ધા = કાળ, કાળથી મપાયેલું પચ્ચખાણ તે અદ્ધાપચ્ચકખાણ. તે 10 પ્રકારે છે - (1) નમસ્કારસહિત - સૂર્યોદયથી 1 મુહૂર્તનું અને સમય પૂર્ણ થયે નવકાર ગણીને પારવાનું પચ્ચખાણ. જો કે આ પચ્ચખાણના નામમાં કાળ કહ્યો નથી, છતાં આનો અદ્ધાપચ્ચકખાણમાં સમાવેશ કર્યો હોવાથી અને પોરિસીનું પચ્ચખાણ આગળ કહેવાનું હોવાથી, તેની પહેલા મુહૂર્ત બચે છે તે આ પચ્ચક્ખાણનો કાળ છે. આ પચ્ચક્ ખાણ બે જ આગારવાળું હોવાથી મુહૂર્ત કરતા વધુ આનો સમય નથી. તેનું સૂત્ર સૂરિએ ઉગ્ગએ નમક્કારસહિયં પચ્ચકખાઈ ચઉવ્વિલંપિ આહાર અસણં પાણે ખાઇમં સાઇમં અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં વોસિરઇ. (2) પૌરુષી (પોરિસી) - સૂર્યોદયથી 1 પ્રહર સુધીનું પચ્ચખાણ. તે વખતે પુરુષનો પડછાયો સ્વપ્રમાણ હોય છે. [સૂર્યોદયથી દોઢ પ્રહર સુધીનું પચ્ચખાણ તે સાધ-પૌરુષી (સાઢપોરિસી).] તેનું સૂત્ર-પોરિસિં, સાઢપોરિસિં પચ્ચખાઇ ઉગ્ગએ સૂરે ચઉહિંપિ આહાર અસણં પાણ ખાઇમ સાઇમં અન્નત્થડણાભોગેણં સહસાગારેણું પચ્છન્નકાલેણંદિસામોહેણં સહુવયણેણં સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં વોસિરઈ.

Page #75
પ૬ પ્રતિકાર ૧લું પચ્ચકખાણના 10 પ્રકાર (3) પૂર્વાધ (પુરિમઢ) - સૂર્યોદયથી દિવસના અડધા ભાગ સુધીનું એટલે કે બે પ્રહર સુધીનું પચ્ચખાણ. [સૂર્યોદયથી દિવસના પાછલા અડધા ભાગના અડધા ભાગ સુધીનું એટલે કે 3 પ્રહર સુધીનું પચ્ચખાણ તે અવઢ (અપાધ).] તેનું સૂત્ર - સૂરે ઉગ્ગએ પુરિમઠું / અવટું પચ્ચખાઇ ચઉવિલંપિ આહાર અસણં પાણ ખાઇમં સાઇમં અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં પચ્છકાલેણે દિસામોહેણું સાહુવયણેણં મહત્તરાગારેણે સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. (4) એકાસન (એકાસણું) - નિશ્ચલ બેઠકથી એકવાર ભોજન કરવું તે. ભોજન બાદ તિવિહાર કે ચઉવિહાર કરવો તે. નિશ્ચલ બેઠકથી બે વાર ભોજન કરવું તે બિઆસન (બિઆસણું). તેનું સૂત્ર-એકાસણ/બિઆસર્ણ પચ્ચખાઈ તિવિલંપિ આહાર અસણં ખાઇમ સાઇમ અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણે સાગારિયાગારેણે આઉટણપસારેણં ગુરુઅદ્ભુટ્ટાણેણં પારિટ્ટાવણિયાગારેણં મહત્તરાગારેણે સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. (5) એકસ્થાન (એકલઠાણું) - એકાસનની જેમ જ, પણ જેમણ હાથ અને મુખ સિવાય બીજા અંગો હલાવવા નહીં, ભોજન બાદ ચઉવિહાર કરવો. તેનું સૂત્ર-એકાસણું એગટ્ટાણે પચ્ચખાઈ ચઉવિલંપિ આહાર અસણં પાણું ખાઇમં સાઇમં અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં સાગારિયાગારેણં ગુરુઅદ્ભુટ્ટાણેણં પારિટ્ટાવણિયાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. (6) આચાર્મ્સ (આયંબિલ) - વિગઇ, નીવિયાતા, ખટાશ, ફળ વગેરેના ત્યાગપૂર્વકનું એકાસણું તે. તે 3 પ્રકારનું છે - ભાતનું, અડદનું અને સાથવાનું. તેનું સૂત્ર - આયંબિલ પચ્ચકખાઈ અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણું

Page #76
પ્રતિદ્વાર ૧લું - પચ્ચખાણના 10 પ્રકાર 57 લેવાલેવેણે ગિહત્યસંસટ્ટર્ણ ઉખિત્તવિવેગેણે પારિટ્ટાવણિયાગારેણું મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. (7) અભક્તાર્થ (ઉપવાસ) - સૂર્યોદયથી બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધી ચારે આહારનો ત્યાગ તે ચઉવિહાર ઉપવાસ અને દિવસે ઉકાળેલા પાણીની છૂટ તે તિવિહાર ઉપવાસ. ઉપવાસમાં બે વાર ભોજનનો ત્યાગ હોય છે, માટે તે અભક્તાર્થ કહેવાય છે. ઉપવાસની આગળ-પાછળ એકાસણું કર્યું હોય તો તે બે એકાસણા સહિત ઉપવાસને ચતુર્થભક્ત કહેવાય છે. છટ્ટ-અટ્ટમ વગેરેના પચ્ચક્ખાણમાં આગળ-પાછળ એકાસણા ન કર્યા હોય તો પણ છટ્ટ-અટ્ટમ વગેરે કહેવાની સંજ્ઞા રૂઢ છે. તેનું સૂત્ર-સૂરે ઉગ્ગએ અભત્તરું પચ્ચકખાઈ ચઉવ્વિલંપિ આહાર અસણં પાણ ખાઇમં સાઇમં અન્નત્થણાભોગેણે સહસાગારેણું પારિટ્ટાવણિયાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. (8) ચરિમ - તે 2 પ્રકારનું છે - (1) દિવસચરિમ - દિવસના છેલ્લા ભાગનું, સૂર્યાસ્ત પૂર્વે 1 મુહૂર્ત પહેલા લઈ લેવું તે દિવસચરિમ. (2) ભવચરિમ - ભવના છેલ્લા ભાગનું તે વિચરિમ. તેમનું સૂત્ર-દિવસીરિમ/ ભવચરિમં પચ્ચખાઈ ચઉવિલંપિ આહાર અસણં પાણ ખાઇમં સાઇમ અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. એકાસણું વગેરે પચ્ચખાણ 8 આગારવાળા છે. દિવસચરિમ પચ્ચકખાણ 4 આગારવાળું છે. તેથી દિવસચરિમ પચ્ચક્ખાણ કરવાથી આગારનો સંક્ષેપ થાય છે. જેમણે યાવજીવ રાત્રિભોજનનો ત્યાગ કર્યો હોય તેમણે પણ દરરોજ આ પચ્ચકખાણ અવશ્ય કરવું, કેમકે આ પચ્ચકખાણ રાત્રિભોજનત્યાગને યાદ કરાવે છે. (9) અભિગ્રહ - દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવને આશ્રયીને નિયમ કરવાનું

Page #77
58 પ્રતિદ્વાર રજું - ફક્યા પચ્ચખાણમાં કેટલા અને ક્યા આગાર? પચ્ચખાણ. પ્રાવરણાભિગ્રહ પચ્ચખાણ પણ આની અંતર્ગત જાણવું. તેનું સૂત્ર - અભિગ્ગહં પચ્ચખાઈ અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાવિવત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. પ્રાવરણાભિગ્રહ(વસ્ત્રત્યાગ)નું સૂત્ર-પાંગુરણસહિઅં પચ્ચખામિ અન્નત્થણાભોગેણે સહસાગારેણં ચોલપટ્ટાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાવિત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. (10) વિગઈ - 4 મહાવિગઈઓનો સર્વથા ત્યાગ કરવો, શેષ દ ભક્ષ્ય-વિગઈઓમાંથી યથાશક્ય ત્યાગ કરવો તે. નીવિયાતા દ્રવ્યો વાપરવાનો નિયમ કરવો તે નીવિ પચ્ચખાણ. જેનાથી મનની વિકૃતિ થાય તે વિગઈ. અથવા જેનાથી વિગતિ (દુર્ગતિ) થાય તે વિગઈ. જેમાંથી વિકૃતિ કે વિગતિ નીકળી ગઈ હોય તે નિર્વિકૃતિક નિર્વિગતિક. (નીવિયાતુ). તેમનું સૂત્ર - વિગઈ | વિવિગઇયં પચ્ચકખાઈ અન્નત્થણાભોગેણં સહસાગારેણં લેવાલેવેણંગિહત્યસંસર્ણ ઉદ્ધિત્તવિવેગેણં પડુચ્ચમમ્બિએણે પારિદ્રાવણિયાગારેણં મહત્તરાગારેણં સવ્વસમાહિવત્તિયાગારેણં વોસિરઈ. અચિત્ત પાણી પીનારને પાણીનું પચ્ચકખાણ લેવાનું સૂત્ર-પાણસ્સ લેવાડેણ વા અહેવાડેણ વા અચ્છેણ વા બહલેણ વા સસિત્થણ વા આસિત્થણ વા વોસિરઈ. પ્રતિકાર રજું - ક્યા પચ્ચખાણમાં કેટલા અને કયા આગાર? | ક્ર. | પચ્ચકખાણ | આગાર- આગારનામ સંખ્યા 1 | નમસ્કારસહિત 2 | અનાભોગ, સહસાગાર

Page #78
પ્રતિદ્વાર રજું - કયા પચ્ચખાણમાં કેટલા અને કયા આગાર? | ક. પિચ્ચકખાણ આગાર- આગારનામ સંખ્યા રે પોરિસિ, અનાભોગ, સહસાગાર, પચ્છન્નકાલ, સાઢપોરિસિ દિસામોહ, સાહુલ્યણ, સવ્વસમાહિવત્તિયાગાર 3 પુરિમઢ,અવઢ | પોરિશિના 6 + મહત્તરાગાર | 4 એકાસણું, અનાભોગ, સહસાગાર, સાગારિબિઆસણું આગાર, આઉટણપસાર, ગુરુઅમ્ભટ્ટાણ, પારિદ્રાવણિયાગાર, મહત્તરાગાર, સવ્વસમાવિત્તિયાગાર 5 એકલઠાણું | 7 | આઉટણપસાર વિના એકાસણાના દ વિગઈ, નીવિ 9 અનાભોગ, સહસાગાર, લેવાલેવ, (પિંડવિગઈ- ગિહત્યસંસઢ, ઉખિત્તવિવેગ, સંબંધી) પડુચ્ચમખિસ, પારિદ્રાવણિયાગાર, મહત્તરાગાર, સવ્વસમાહિત્તિયાગાર 7 વિગઈ, ની|િ 8 | ઉખિતવિવેગ વિના પિંડવિગઇના (દ્રવવિગઈ સંબંધી) 8 આયંબિલ 8 |પડુચ્ચમખિઅ વિના પિંડવિગઈના 9 |ઉપવાસ અનાભોગ, સહસાગાર, પારિઢાવણિયાગાર, મહત્તરાગાર, સવ્વસમાવિત્તિયાગાર. 10 પાણીનું લેવાડ, અલવાડ, અચ્છ, બહલ, સસિત્ય, અસિત્થ

Page #79
પ્રતિદ્વાર 3 જું - આગારના અર્થ આગારનામ | ક. પિચ્ચખાણ | આગાર સંખ્યા 11 દિવસચરિમ, | 4 ભવચરિમ૧ અભિગ્રહ, દિશાવગાસિક, અનાભોગ, સહસાગાર મહત્તરાગાર, સવ્વસમાવિત્તિયાગાર સાકેત 12 પ્રાવરણ | 5 અનાભોગ, સહસાગાર, ચોલપટ્ટા ગાર, મહત્તરાગાર, સવ્વસમાવિવત્તિયાગાર દ્રવવિગઈ - પ્રવાહીરૂપ વિગઈ - દૂધ, મધ, દારૂ, તેલ. પિંડવિગઈ - કઠણ વિગઈ - માખણ, પક્વાન્ન. પિંડદ્રવવિગઈ - જે વિગઈ પ્રવાહીરૂપે પણ મળે અને કઠણરૂપે પણ મળે તે - ઘી, ગોળ, દહીં, માંસ. પ્રતિદ્વાર 3 જું - આગારના અર્થ આગાર = અપવાદ = પચ્ચખાણમાં આપવામાં આવતી છૂટ. પચ્ચકખાણમાં આગાર રાખવાના કારણો - (1) વ્રતનો ભંગ થવાથી ભગવાનની આજ્ઞાની વિરાધના થાય. તેથી અશુભ કર્મ બંધાવા રૂપ મોટો દોષ લાગે. (2) થોડા પણ પચ્ચકખાણના પાલનથી ભાવોની વિશુદ્ધિને લીધે કર્મનિર્જરારૂપ ગુણ થાય છે. (3) ચારિત્રધર્મમાં ગૌરવ-લાઘવ જાણવા. દા.ત. ઉપવાસ કર્યા પછી 1. ભવચરિમ પચ્ચકખાણ 2 આગારવાળું પણ હોય છે.

Page #80
પ્રતિદ્વાર 3 જું - આગારના અર્થ અસમાધિ થાય તો ઔષધ વગેરે આપવાથી નિર્જરારૂપ મોટો ગુણ થાય છે. જો ઔષધ વગેરે ન અપાય તો અસમાધિ થવાથી અલ્પ ગુણ થાય છે. માટે પચ્ચખાણ આગારપૂર્વક કરવું. આગારના અર્થ - અન્નત્થ = સિવાય, વર્જીને (1) અણાભોગ (અનાભોગ) - એકદમ ભૂલી જવું. જેનું પચ્ચકખાણ છે તે વસ્તુ ભૂલથી મોઢામાં નંખાઈ જાય અને યાદ આવતા તુરંત મુખમાંથી કાઢી નાંખે તો પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (2) સહસાગાર (સહસાકાર) - અતિપ્રવૃત્તિના યોગને અટકાવી ન શકવું. અચાનક અણચિંત્યે મુખમાં કંઈ પડી જાય (છાશ વલોવતા મુખમાં છાંટો પડી જાય) તો પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (3) પચ્છન્નકાલ (પ્રચ્છન્નકાલ) - વાદળ, ધૂળ, પર્વત વગેરેથી સૂર્ય ઢંકાયેલો હોય ત્યારે પોરિસી વગેરે આવી ગઈ એમ માની પોરિસીના સમય પૂર્વે જ વાપરે તો પચ્ચક્ખાણ ન ભાંગે. પોરિસી વગેરેનો સમય નથી થયો એવો ખ્યાલ આવતાં અડધુ વાપર્યું હોય તો પણ પચ્ચખાણનો સમય થાય ત્યાં સુધી તેમજ બેઠા રહેવું, સમય થયા પછી વાપરવું. સમય નથી થયો એવું જાણવા છતાં વાપરે તો પચ્ચખાણ ભાંગે. (4) દિસામોહ (દિશામોહ) - ભૂલથી પૂર્વને પશ્ચિમ (એમ પશ્ચિમને પૂર્વ) સમજીને પોરિસી વગેરે પચ્ચકખાણના સમય પહેલા જ પચ્ચક્ખાણનો સમય થઈ ગયો એમ જાણી મોહથી વાપરે તો પચ્ચખાણ ન ભાંગે. સાચી વાતનો ખ્યાલ આવતાં અડધું વાપર્યું હોય તો પણ સમય થાય ત્યાં સુધી તેમજ બેઠા રહેવું, સમય થયા પછી જ વાપરવું. (5) સાહુવયણ (સાધુવચન) - પાદોનપોરિસી વખતે ‘ઉગ્વાડા પોરિસી’ વગેરે મુનિનું વચન સાંભળીને પોરિસી વગેરે પચ્ચખાણનો સમય થઈ ગયો એમ સમજી સમય પૂર્વે જ વાપરે તો પણ પચ્ચક્ખાણ ન ભાંગે. વાપરતાં સાચી વાતનો ખ્યાલ આવે કે બીજુ કોઈ કહે તો પૂર્વવત્

Page #81
6 2 પ્રતિદ્વાર 3 જું - આગારના અર્થ તેમજ બેઠાં રહેવું. (6) સવ્વસમાહિવત્તિયાગાર (સર્વસમાધિપ્રત્યયાકાર) - અત્યંત દુર્ગાનને લઈ દુર્ગતિમાં જવાનું ન થાય તે માટે દુર્બાન અટકાવવા ઔષધ વગેરે લેવા માટે સમય થતાં પહેલા પચ્ચખાણ પારે અથવા તેવી પીડા પામતાં સાધુ વગેરે ધર્મી આત્માઓનું ઔષધાદિ કરવા જનાર વૈદ્ય વગેરે પણ જો અપૂર્ણકાળ પોરિસી વગેરે પચ્ચખાણ પારે તો પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. અડધુ વાપર્યા પછી રોગીને સમાધિ થઈ જાય કે તેનું મરણ થઈ જાય તો પચ્ચકખાણનો સમય થાય ત્યાં સુધી તેમજ બેઠા રહેવું, સમય થયા પછી વાપરવું. (7) મહત્તરાગાર (મહત્તરાકાર) - પચ્ચખાણથી થતી નિર્જરાની અપેક્ષાએ જેમાં ઘણી મોટી નિર્જરા થતી હોય તેવું સંઘનું કે દેરાસરનું કે ગ્લાનમુનિ વગેરેનું કોઈ મોટું કાર્ય આવી પડ્યું હોય અને તે કાર્ય બીજા કોઈથી અસાધ્ય હોય તો તેવા પ્રસંગે પોરિસી વગેરે પચ્ચખાણનો સમય પૂર્ણ થતાં પૂર્વે વાપરીને જાય તો પણ પચ્ચક્ખાણનો ભંગ ન થાય. નમસ્કારસહિત, પોરિસી, સાઢપોરિસીના પચ્ચખાણમાં મહત્તરાગાર નથી કેમકે તેમાં અલ્પ કાળ છે. (8) સાગારિયાગાર (સાગારિકાકાર) - સાધુ વાપરતા હોય ત્યારે કોઈ ગૃહસ્થ આવી જાય તો જો તે જતો રહેશે એમ લાગે તો એકાદ ક્ષણ રાહ જોવી, જો તે ત્યાં જ ઊભો રહે કે બેસે તો સાધુ સ્વાધ્યાયવ્યાઘાત વગેરેના ભયથી ઊભા થઈ અન્યત્ર જઈ વાપરે તો પણ એકાસણા વગેરેનું પચ્ચકખાણ ન ભાંગે. શ્રાવકની અપેક્ષાએ જેની નજરથી ભોજન પચે નહીં એવો અન્ય ગૃહસ્થ આવી જાય કે સાપ, અગ્નિ, પૂર, ઘર પડવું વગેરે પ્રસંગ આવી પડે તો એકાસણા વગેરેમાં વચ્ચે ઊઠી અન્યત્ર જઈ વાપરે તો પણ પચ્ચક્ખાણ ન ભાંગે. (9) આઉંટણપસાર (આકુંચનપ્રસાર) - એકાસણા વગેરેના પચ્ચક્ખાણમાં હાથ-પગ વગેરે અવયવો લાંબા સમય સુધી સ્થિર ન

Page #82
પ્રતિહાર 3 જું - આગારના અર્થ રાખી શકે તો તેને પસાર કે સંકોચે ત્યારે સહેજ આસન ચાલે તો પણ પચ્ચક્ખાણનો ભંગ ન થાય. (10) ગુરુઅદ્ભુટ્ટોણ (ગુરુઅભ્યત્થાન) - ઊભા થવાને યોગ્ય એવા વડિલ મહાત્મા કે મહેમાન સાધુ પધારે ત્યારે વિનય સાચવવા ઊભા થતાં પણ એકાસણા વગેરેના પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. (11) પારિટ્ટાવણિયાગાર (પારિષ્ઠાપનિકાકાર) - આ આગાર સાધુઓને જ હોય છે. વિધિગૃહીત અને વિધિમુક્ત આહારમાંથી વધતા જો પરઠવે તો બહુ દોષ સંભવતો હોવાથી ગુરુ આજ્ઞાથી ઉપવાસવાળા અને એકાસણા વગેરે વાળા સાધુ એકાસણું વગેરે કર્યા બાદ ફરી આહાર વાપરે તો પણ ઉપવાસ કે એકાસણા વગેરેના પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. ઉપવાસ, એકાસણા વગેરે ચઉવિહાર કર્યા હોય અને પરઠવવા યોગ્ય આહારમાં પણ અન્ન અને પાણી એ બન્ને વધ્યા હોય તો તેને અપાય. જો માત્ર અન્ન જ વધ્યું હોય અને પાણી વધ્યું ન હોય તો તેને ન અપાય, કેમકે પાણી વિના મુખશુદ્ધિ થઈ ન શકે. તિવિહાર ઉપવાસ, તિવિહાર એકાસણું વગેરે વાળાને તો એકલો આહાર વધ્યો હોય તો પણ આપી શકાય, કેમકે તેને પાણી ખુલ્લ છે, તેથી મુખશુદ્ધિ શક્ય છે. (12) લેવાલેવ (લેપાલેપ) - અકલ્પનીય દ્રવ્યથી ખરડાયેલ ચમચા કે વાસણને લુછવા છતાં સર્વથા અલેપ થતું નથી પણ લેપાલેપ રહે છે. એનાથી કે એમાંથી વહોરાવેલ આહાર વાપરતાં આયંબિલ તથા નીવિના પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (13) ગિહન્દુસંસટ્ટ (ગૃહસ્થસંસૃષ્ટ) - ગૃહસ્થ એ ક વસ્તુ વહોરાવ્યા પછી બીજી વસ્તુ વહોરાવે ત્યારે હાથ વગેરેને લાગેલા પહેલી વસ્તુના અંશો બીજી વસ્તુને લાગે. પહેલી વસ્તુને જેને ત્યાગ હોય તેને તેના અંશથી મિશ્રિત અવ્યક્ત રસવાળી બીજી વસ્તુ આ આગારથી કહ્યું.

Page #83
6 4 પ્રતિદ્વાર 3 જું - આગારના અર્થ સ્પષ્ટ રસ અનુભવવામાં આવે તો ન કહ્યું. આ આગાર મુનિને જ છે. (14) ઉષ્મિત્તવિવેગ (ઉક્ષિપ્તવિવેક) - રોટલી વગેરે પર પડેલી ગોળ વગેરે પિંડવિગઈ ઉપાડી લઈ દૂર કરે છતાં તેના કંઈક અંશ રહી જાય તો તે રોટલી વગેરે વાપરતાં આયંબિલ વગેરેના પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. સર્વથા ઉપાડી ન શકાય તેવી પિંડવિગઈને ઉપાડી લેવાથી અધિક મિશ્રતાવાળા ભોજન વડે તો પચ્ચખાણનો ભંગ થાય જ. આ આગાર મુનિને જ હોય છે. (15) પડુચ્ચમક્તિઓ (પ્રતીત્યપ્રક્ષિત) - નીલિમાં ન કલ્પે તેવી ઘી વગેરે વિગઈનો હાથ રોટલી વગેરેની કણેક વગેરેમાં દઈ બનાવેલી રોટલી વગેરે વાપરતા નીવિના પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. ધાર રેડીને કણેક વગેરે મસળ્યા હોય તો પચ્ચખાણનો ભંગ થાય જ. આ આગાર નીલિમાં જ હોય છે અને મુનિને જ હોય છે. (16) લેવાડ (લેપકૃત) - તિવિહાર ઉપવાસ વગેરેના પચ્ચકખાણમાં વાસણને ચીકણુ કરનાર ખજુરનું પાણી, દ્રાક્ષનું પાણી વગેરે પાણી વાપરતા પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. (17) અલેવાડ (અલેપકૃત) - તિવિહાર ઉપવાસ વગેરેના પચ્ચકખાણમાં છાશની આછ વગેરે ચીકણા ન હોય તેવા પાણીને વાપરતા પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (18) અચ્છ - તિવિહાર ઉપવાસ વગેરેના પચ્ચખાણમાં ત્રણ ઉકાળાવાળુ અચિત્ત નિર્મળ જળ વાપરતા પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. ' (19) બહલ - તિવિહાર ઉપવાસ વગેરેના પચ્ચખાણમાં તલનું ધોવણ, ચોખાનું ધાવણ વગેરે ડહોળુ પાણી વાપરતા પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (20) સસિન્થ (સસિફથ) - તિવિહાર ઉપવાસ વગેરેના પચ્ચકખાણમાં રંધાયેલા દાણાવાળુ ઓસામણ વગેરે વાપરતા પચ્ચખાણના

Page #84
હિારના 4 પ્રકાર 65 ભંગ ન થાય. (21) અસિત્ય (અસિથ) - તિવિહાર ઉપવાસ વગેરેના પચ્ચખાણમાં દાણા વિનાનું ઓસામણ વગેરે વાપરતા પચ્ચખાણનો ભંગ ન થાય. (22) ચોલપટ્ટાગાર (ચોલપટ્ટાકાર) - જિતેન્દ્રિય મહામુનિઓ અમુક પ્રસંગે વસ્ત્રનું પણ અભિગ્રહ પચ્ચકખાણ કરે છે. તેવા મુનિ વસ્ત્રરહિત થઈ બેઠા હોય ત્યારે કોઈ ગૃહ આવે તો ઊઠીને તુરત ચોલપટ્ટો પહેરી લે તો તે જિતેન્દ્રિય મુનિને વસ્ત્રઅભિગ્રહ પચ્ચકખાણનો ભંગ ન થાય. આ આગાર મુનિને જ હોય છે. પ્રતિકાર ૪થું - આહારના 4 પ્રકાર (1) અશન - જે જલ્દીથી ભૂખને શમાવે તે અશન. તે આ પ્રમાણે (1) ભાત વગેરે. (2) સાથવો વગેરે. (3) મગ વગેરે. (4) રાબ વગેરે. (5) ખાજા, મોદક, સુખડી, ઘેબર, લાપસી વગેરે પકૂવાન્સ. (6) દૂધ, દહીં, ઘી, છાશ. (7) સૂરણ વગેરે બધી વનસ્પતિના રંધાયેલ શાક. (8) ખાખરા, રોટલા, રોટલી, ઢોઠિકા, કુલેર, ચૂરી વગેરે. (2) પાન - જે ઇન્દ્રિયો વગેરે પ્રાણો ઉપર ઉપકાર કરે તે પાન. તે આ પ્રમાણ છે - (1) કાંજી.

Page #85
પ્રતિકાર ૪થું - આહારના 4 પ્રકાર (2) જવ, ઘઉં, ચોખા, કોદ્રવ વગેરેના ધોવણ . (3) ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના દારૂ. (4) સરોવર, નદી, કૂવા વગેરેનું પાણી. (5) કાકડી, ખજુર, દ્રાક્ષ, આમલી વગેરેના પાણી, શેરડીનો રસ વગેરે. (3) ખાદિમ - મુખના આકાશમાં સમાય તે ખાદિમ. તે આ પ્રમાણે છે - (1) શેકેલા ચણા, ઘઉં વગેરે. (2) ગુંદા, ચારોળી, ખાંડ, શેરડી, સાકર, ગોળથી બનાવેલ દંતમંજન વગેરે. (3) ખજુર, નાળિયેર, દ્રાક્ષ, અખરોટ, બદામ વગેરે મેવો. (4) કાકડી, આંબા, ફણસ, કેળા વગેરે ફળો. (4) સ્વાદિમ - દ્રવ્યને અને તેના રસ વગેરે ગુણોને સ્વાદ પમાડે તે સ્વાદિમ. અથવા રાગ-દ્વેષ રહિત આસ્વાદન કરવાથી સંયમીના સંયમગુણોને સ્વાદ પમાડે તે સ્વાદિમ. અથવા જેનું આસ્વાદન કરતા તે વસ્તુઓ પોતાના માધુર્ય વગેરે ગુણોને નાશ પમાડે તે સ્વાદિમ. (1) દાંતણ, નાગરવેલના પાન, સોપારી, જાયફળ વગેરે. (2) તુલસી, જીરુ, હરડે વગેરે. (3) મધ, પીપર, સુંઠ, ગોળ, મરી, અજમા, બેડા, આમળા, મરી વગેરે. કઈ વિગઈ ક્યા આહારમાં આવે? (1) અશન - દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ, પક્વાન્ન, માખણ, માંસ-9 (2) પાન - દારુ = 1

Page #86
પ્રતિકાર 5 મું - પચ્ચકખાણની વિશુદ્ધિના છ કારણો (3) ખાદિમ - ગોળ, મધ = 2 (4) સ્વાદિમ - 0 પ્રતિદ્વાર 5 મું - પચ્ચકખાણની વિશુદ્ધિના છ કારણો - કારણોથી પચ્ચખાણ વિશુદ્ધ થાય છે - (1) સ્પર્શિત (સ્કૃષ્ટ) - પચ્ચકખાણ ઉચિતકાળે વિધિપૂર્વક ગ્રહણ કરવું તે. તે આ પ્રમાણે - પચ્ચકખાણના સૂત્ર અને અર્થને જાણનાર સાધુ કે શ્રાવક સૂર્યોદય પૂર્વે સ્વસાક્ષીએ કે ચૈત્ય-સ્થાપનાચાર્યજીની સાક્ષીએ સ્વયં પચ્ચખાણ લઈને ગુરુ પાસે જાય. ત્યાં ગુરુને વિધિપૂર્વક વંદન કરીને હાથ જોડીને ગુરુ પાસેથી પચ્ચકખાણ લે. ત્યારે ધીમા અવાજે પોતે પણ ગુરુવચનની પાછળ ઉચ્ચારણ કરે. (2) પાલિત - કરેલા પચ્ચખાણને વારંવાર યાદ કરવું તે. (3) શોભિત - ગુરુને વહોરાવ્યા કે વપરાવ્યા પછી જે શેષ વધ્યું હોય તે વાપરવું તે. (4) તીરિત - પચ્ચક્ખાણનો સમય પૂરો થયા પછી પણ થોડા સમય પછી વાપરવું તે. (5) કીર્તિત - વાપરતી વખતે પચ્ચખાણને યાદ કરીને “મેં અમુક પચ્ચખાણ કર્યું હતું. તે પૂર્ણ થયું છે. હવે હું વાપરીશ.' એમ કહીને વાપરવું તે. (6) આરાધિત - ઉપર કહેલી બધી વિધિપૂર્વક પચ્ચકખાણની આરાધના કરવી તે. પ્રતિકાર ૬ઠું - વિગઈઓ અને તેના પ્રકારો છ ભક્ષ્ય વિગઈઓ અને તેમના પ્રકારો -

Page #87
68 પ્રતિદ્વાર ૬ઠું - વિગઈઓ અને તેના પ્રકારો ક્ર. | વિગઈ પ્રકાર કુલ પ્રકાર | 1 દૂધ ગાયનું, ભેંસનું, ઊંટડીનું, બકરીનું, ઘેટીનું દહીં ગાયનું, ભેંસનું, બકરીનું, ઘેટીનું ઘી ગાયનું, ભેંસનું, બકરીનું, ઘેટીનું 4 તેલ તલનું, અળસીનું, કુસુંબીના ઘાસનું, સરસવનું ગોળ દ્રવગોળ (ઢીલો ગોળ), પિંડગોળા (કઠણ ગોળ) પવાનધીમાં કે તેલમાં તળેલું | જ | ઝ | ટ 0 | પ્રકાર મનુષ્યસ્ત્રી વગેરેનું દૂધ વિગઈ નથી. ઊંટડીના દૂધમાંથી દહીં, ઘી, માખણ થતા નથી. ડોળીયાનું (મહુડાના બીજનું) તેલ, નાળિયેરનું તેલ, એરંડીયાનું તેલ, સીસમનું તેલ વગેરે તેલો વિગઈ નથી. ચાર અભક્ષ્ય વિગઈઓ અને તેમના પ્રકારો - ક્ર. વિગઈ કુલ પ્રકાર મદ્ય | કાષ્ઠનો (શેરડી, તાળ વગેરેનો), (દારૂ) | પિષ્ટનો (ષષ્ટિકા, કોદ્રવ વગેરે ચોખાના લોટનો) 2 મદ્ય | માખીનું, કુતિયા (શુદ્ર જંતુ)નું, ભમરાનું | 3 માંસ | જલચરનું (માછલા વગેરેનું), સ્થલચરનું (બકરા, પાડા, ભૂંડ, સસલા, હરણ વગેરેનું), ખેચરનું (કબુતર, ચકલી વગેરેનું) અથવા, ચામળી, ચરબી, લોહી.

Page #88
69 પ્રતિદ્વાર ૭મું - સંસૃષ્ટ દ્રવ્યો અને ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય ક્ર. વિગઈ | પ્રકાર 4 માખણ | ગાયનું, ભેંસનું, બકરીનું, ઘેટીનું કુલ પ્રકાર પ્રતિદ્વાર ૭મું - સંસ્કૃષ્ટ દ્રવ્યો અને ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય ગૃહસ્થસંસૃષ્ટ આગારથી નવિના પચ્ચકખાણમાં કહ્યું તેવા દ્રવ્યો - (1) સંસૃષ્ટદ્રવ્યો - (1) ગૃહસ્થે પોતાની માટે ભાત વગેરેમાં દૂધ, દહીં કે દારૂ ડૂબાડૂબ રેડીને મિશ્ર કર્યું હોય તો તે ભાત ઉપર ચઢેલા દૂધ, દહીં, દારૂ ચાર આંગળ સુધી વિગઈમાં ન ગણાય, નીવિયાતા ગણાય. તે નવિમાં કલ્પ. દારૂ અભક્ષ્ય છે, તેથી નીવિયાતું થવા છતાં તે ન કલ્પે. ચાર આંગળની ઉપરનું વિગઈમાં ગણાય. (2) ગૃહસ્થ પોતાની માટે ભાત વગેરેમાં નરમ ગોળ, ઘી અને તેલ ડૂબાડૂબ રેડીને મિશ્ર કરેલા હોય તો તે ભાત ઉપર ચઢેલા નરમ ગોળ, ઘી અને તેલ એક આંગળ સુધી વિગઈમાં ન ગણાય, નીવિયાતા ગણાય. તે નીલિમાં કહ્યું. એક આંગળની ઉપરનું વિગઈમાં ગણાય. (3) ગૃહસ્થે પોતાની માટે ભાત વગેરેમાં મધ અને માંસનો રસ ડૂબાડૂબ રેડીને મિશ્ર કર્યા હોય તો તે ભાત ઉપર ચઢેલા મધ અને માંસનો રસ અડધા આંગળ સુધી વિગઈમાં ન ગણાય, નીવિયાતા ગણાય. તેની ઉપરનું વિગઈમાં ગણાય. મધ અને માંસનો રસ અભક્ષ્ય છે. તેથી નીવિયાત થવા છતાં તે ન કલ્પે. (4) ગૃહસ્થ પોતાની માટે કઠણ ગોળને ચુરમા વગેરેમાં મિશ્ર કર્યા હોય, કઠણ માખણ અને માંસને ભાત વગેરેમાં મિશ્ર કર્યા હોય અને તે સંપૂર્ણ એકરસ ન થયા હોય અને તેના લીલા આમળા જેવડા નાના ઘણા કણીયા રહી ગયા હોય તો તે ગોળ, માખણ અને માંસ વિગઈમાં ન ગણાય, નીવિયાતા ગણાય. તે નીવિમાં કહ્યું. માખણ

Page #89
70 પ્રતિદ્વાર ૮મું વિકૃતિગત (નીવિયાતા) અને માંસ અભક્ષ્ય હોવાથી નીવિયાતા થવા છતાં તે ન કલ્પે. લીલા આમળાથી મોટો એક પણ કણીયો હોય તો તે વિગઈમાં ગણાય. (2) ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય - કઢાઈ વગેરેમાંથી સુખડી વગેરે કાઢી લીધા બાદ વધેલા ઘીમાં ચુલા ઉપર જ લોટ વગેરે નાંખીને બનાવેલું દ્રવ્ય તે ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય છે. તે વિકૃતિગત છે. તે નીવિમાં કહ્યું. આ કેટલાકનો મત છે. | ગીતાર્થોનો મત આ પ્રમાણે છે - કઢાઈ વગેરેમાંથી સુખડી વગેરે કાઢી લીધા બાદ ચુલા પરથી ઉતારેલા, ઠંડા થયેલા, વધેલા ઘીમાં લોટ નાંખીને બનાવેલું દ્રવ્ય જ વિકૃતિગત કહેવાય, કેમકે તે બરાબર પકાવાયુ નથી. તે નીલિમાં કહ્યું. જો ચુલા પર રહેલા વધેલા ઘીમાં લોટ નાંખીને દ્રવ્ય બનાવાય તો તે પકાવાયું હોવાથી વિગઈ જ છે. પ્રતિકાર ૮મું - વિકૃતિગત (નીવિયાતા) અન્ય દ્રવ્યથી હણાયેલી એટલે કે શક્તિરહિત કરાયેલી વિગઈ તે વિકૃતિગત કહેવાય છે. તેને નીવિયાતા પણ કહેવાય છે. તે નીવિના પચ્ચકખાણમાં કેટલાકને કહ્યું. છ વિગઈન દરેકના 5-5 વિકૃતિગત છે. તે આ પ્રમાણે - (1) દૂધના 5 વિકૃતિગત - (1) પેયા - દૂધની રાબ, અલ્પ ચોખા સાથે રાંધેલ દૂધ તે. (પ્રાયઃ દૂધપાક) (2) દુગ્ધાટી - કાંજી વગેરે ખાટા પદાર્થો સહિત રાંધેલ દૂધ તે. મતાંતરે બલહિકા - પ્રાયઃ તાજી વીઆયેલી ભેંસના દૂધમાંથી બનાવાયેલ બળી. (3) અવલેહિકા - ચોખાના લોટ સહિત રાંધેલ દૂધ તે. (4) દુગ્ધસાટી - દ્રાક્ષ સહિત રાંધેલ દૂધ તે. (પ્રાયઃ બાસુંદી)

Page #90
71 પ્રતિદ્વાર ૮મું વિકૃતિગત (નીવિયાતા) એકલા દૂધને ઉકાળીને બનાવેલ બાસુંદી નીવિયાતી નથી. (5) ખીર - ઘણા ચોખા સાથે રાંધેલ દૂધ તે. (2) દહીનાં 5 વિકૃતિગત - (1) ઘોલવડા - ઘોલમાં વડા નાંખેલા હોય તે. (2) ઘોલ - વસ્ત્રથી ગાળેલુ દહીં. (3) શિખરિણી - ખાંડ નાંખી વસ્ત્રથી છાણેલું દહીં (શિખંડ). (4) કરંબ - દહીમાં ભાત મેળવ્યો હોય તે ભાતવાળું દહીં. (5) સલવણ દહીં - મીઠું નાંખીને મથેલું દહીં. (શાસ્ત્રીય ભાષામાં રાજકાખાટ, લોકભાષામાં - રાઈતુ કે મઠો) તેમાં સંગરિકા, પુસ્લલના ટુકડા વગેરે નાંખ્યા હોય કે ન હોય તો ય વિકૃતિગત છે. (3) ઘીના 5 વિકૃતિગત - (1) પફવદ્યુત - ઔષધિ નાંખીને ઉકાળેલું ઘી. (2) ધૃતકિટ્ટિક - ઉકળતા ઘીની ઉપર તરી આવતો મેલ, (3) પૌષધિતરિત - ઔષધિ નાંખીને ઉકાળેલા ઘીની ઉપરની તર. (4) નિર્ભજન - પફવાન તળ્યા બાદ વધેલું બળેલું ઘી. (5) વિસ્પંદન - દહીંની તર અને લોટ એ બે મેળવીને બનાવેલ કુલેર. (4) તેલના પ વિકૃતિગત - (1) તેલમલિકા - ઉકાળેલા તેલની ઉપરનો મેલ. (2) તિલકુટ્ટી - તલ અને કઠણ ગોળ એ બેને ભેગા કરી ખાંડણીમાં ખાંડી એકરસ બનાવાય છે તે. (ગોળને ઉકાળીને તલ ભેળવાય છે તે પાકા ગોળની તલસાંકળી પણ વિકૃતિગત છે.)

Page #91
72 પ્રતિદ્વાર ૮મું વિકૃતિગત (નીવિયાતા) (3) નિર્ભજન - પક્વાન તળ્યા બાદ વધેલું બળેલું તેલ. (4) પફર્વાષધિતરિત - ઔષધિ નાંખીને ઉકાળેલા તેલની ઉપરની તર. (5) પફવતેલ - લાખ વગેરે નાંખીને ઉકાળેલું તેલ. (5) ગોળના 5 વિકૃતિગત - (1) અધવથિતઈશુરસ - અડધો ઉકાળેલો શેરડીનો રસ. (2) ગુડપાનીય - ગોળનું પાણી, જે પુડલા વગેરે સાથે પિવાય છે (3) સાકર - કાંકરા જેવી હોય છે તે. (4) ખાંડ - ઝીણી હોય છે તે. (5) પાકો ગોળ - ઉકાળેલો ગોળ. (જેનાથી ખાજા વગેરે લેપાય છે. તે ગોળની ચાસણી.) (6) પકવાનના 5 વિકૃતિગત - (1) દ્વિતીય અપૂપ (બીજો પુડલો) - તવીમાં સંપૂર્ણ સમાય એવા એક પુડલાને મળ્યા પછી એ જ ઘી કે તેલમાં નવું ઘી, તેલ ઉમેર્યા વિના તળાયેલા બીજા પુડલા, પૂરી વગેરે. પહેલો પુડલો વિગઈ છે. (2) તસ્નેહ ચતુર્થાદિ ઘાણ (ચોથો વગેરે ઘાણ) - કડાઈ પૂરી ભરાઈ જાય તેવા ત્રણ ઘાણ કાઢ્યા પછી નવું ઘી-તેલ ઉમેર્યા વિના ચોથા વગેરે ઘાણમાં તળાયેલા પૂરી વગેરે. ત્રણ ઘાણ સુધી વિગઈ છે. (3) ગોળધાણી - ગોળની ચાસણી કરી તેમાં પાણી મેળવી બનાવેલા લાડુ. (4) જલલાપસી - પક્વાન્સ તળ્યા બાદ ઘી વગેરે કાઢી લીધા બાદ તવીમાં રહેલ ચીકાશમાં ઘઉંનો જાડો લોટ વગેરે શેકી ગોળનું પાણી

Page #92
પ્રતિદ્વાર ૯મું - 32 અનંતકાય નાંખી બનાવાયેલો શીરો કે કંસાર તે. ઉપલક્ષણથી કોરી કડાઈમાં બનાવેલ શીરો, કંસાર વગેરે પણ નીવિયાતા છે, પણ તેમાં ચૂલા પરથી ઉતાર્યા બાદ ઘી-તેલનો એક પણ છાંટો ઉમેરવો ન જોઈએ. (5) પરિપકવ પૂપિકા - પક્વાન્ન તળ્યા બાદ ઘી વગેરે કાઢી લીધા બાદ તવીમાં રહેલ ચીકાશમાં ઘી-તેલનું પોતું દઈને બનાવાતા પૂરી, પૂડલા, થેપલા વગેરે. ઉપલક્ષણથી કોરી તવીમાં પણ ચાલુ રીતિએ બનાવાતા પૂરી, પૂડલા, થેપલા, ઢેબરા વગેરે પણ નીવિયાતા છે, પણ તેમાં ચૂલા પરથી ઉતાર્યા બાદ નવું ઘી-તેલ ઉમેરવું નહીં. આમ છ વિગઈના 30 વિકૃતિગત થયા. જો કે નીવિયાતા દ્રવ્યો વિગઈરૂપ ન હોવાથી નીવિમાં કહ્યું છે, છતાં આ દ્રવ્યો ઉત્કૃષ્ટ હોવાથી વાપરનારના મનમાં વિકાર પેદા કરે છે અને નીલિમાં આ દ્રવ્યો વાપરવાથી ઉત્કૃષ્ટ નિર્જરા થતી નથી. તેથી આ દ્રવ્યો ન વાપરવા. વિવિધ તપોથી શરીર કૃશ થયું હોવાથી જે સ્વાધ્યાય, અધ્યયન વગેરે ન કરી શકે તે આ દ્રવ્યો વાપરે તો પણ દોષ નથી. તેને કર્મનિર્જરા પણ ઘણી થાય છે. દુર્ગતિથી ભય પામેલો જે વિગઈ અને નીવિયાતાને વાપરે તે દુર્ગતિમાં જાય, કેમકે વિગઈ ઇન્દ્રિયોને વિકાર ઉપજાવવાના સ્વભાવવાળી છે અને બળાત્કારે દુર્ગતિમાં લઈ જનારી છે. પ્રતિદ્વાર મું - 32 અનંતકાય અનંતકાય - ભૂમિની નીચે ઊગનારા બધા કંદો અનંતકાય છે, એટલે કે તેમાં અનંતાનંત જીવો હોય છે. તે સુકાઈ ગયા પછી અનંતકાય નથી. તેમના મુખ્ય 32 પ્રકાર છે. તે આ પ્રમાણે છે - (1) સૂરણ.

Page #93
74 પ્રતિદ્વાર ૯મું - 32 અનંતકાય (2) વજકંદ. (3) લીલી હળદર. (4) અદ્રખ. (5) લીલો કચૂરો - એક પ્રકારનું તીખુ દ્રવ્ય છે. (6) શતાવરી - એક પ્રકારની વેલડી છે. (7) વિરાલિકા. (8) કુમારી - કુંવાર વનસ્પતિ. (9) થોહરી. (10) ગડૂચી - એક પ્રકારની વેલડી છે. (11) લસણ. (12) વંશકરિલ્લા - વાંસના નવા ઊગેલા કોમળ અવયવો. (13) ગાજર. (14) લવણક - એક પ્રકારની વનસ્પતિ, જેને બાળવાથી સર્જીકા (સાજીખાર) બને. (15) લોઢક - પદ્મિની કંદ. (16) ગિરિકર્ણિકા - એક પ્રકારની વેલડી છે. (17) કિસલય - પહેલા પાંદડા. (18) ખરિસુક - એક પ્રકારનો કંદ છે. (19) વેગ - એક પ્રકારનો કંદ છે. (20) લીલી કોથ. (21) લવણવૃક્ષની છાલ. (22) ખલૂડક - એક પ્રકારનો કંદ છે.

Page #94
9પ પ્રતિહાર ૯મું - 32 અનંતકાય (23) અમૃતવલ્લી - એક પ્રકારની વેલડી છે. (24) મૂળા. (25) ભૂમિહ - ચોમાસામાં થતાં, છત્ર આકારના બીલાડીના ટોપ. (26) વિરૂઢ - અંકુરા ફુટેલા દિલ (કઠોળ) અનાજ. (27) ઢલ્લવાસ્તુલ - એક પ્રકારનું શાક. તે પહેલીવાર ઊગે ત્યારે જ અનંતકાય છે. કાપ્યા પછી ફરી ઊગે તો અનંતકાય નથી. (28) શ્કરવાલ. (29) પર્ઘક - એક પ્રકારનું શાક. (30) કોમળ આંબલી - જેમાં બીજ ન હોય તેવી આંબલી. (31) આલુ - બટેટા. એક પ્રકારનો કંદ છે. (32) પિંડાલુ - એક પ્રકારનો કંદ છે. અન્ય અનંતકાયો - (1) ઘોષાતકીના અંકુર. (2) કરીરના અંકુર. (3) બીજ વિનાના કોમળ હિંદુકફળ. (4) બીજ વિનાનું કોમળ આંબાનું ફળ. (5) વણવૃક્ષના અંકુર. (6) વડવૃક્ષના અંકુર. (7) લિંબડાના વૃક્ષના અંકુર. નીચેના લક્ષણો પરથી અન્ય અનંતકાય પણ જાણવા. અનંતકાયને ઓળખવાના લક્ષણો -

Page #95
પ્રતિદ્વાર ૧૦મું- 22 વર્જનીય વસ્તુ (અભક્ષ્ય) (1) જે પાંદડા, થડ, નાળ, ડાળી વગેરેના સાંધા અને પર્વો ગુપ્ત હોય એટલે કે જણાય નહીં તે. (2) જે ડાળી, પાંદડા, મૂળ, થડ, છાલ, ફૂલ વગેરેને તોડતા ક્યારાની ઉપરની સૂકી કોપરીની જેમ કે ઝીણી ખડીથી બનાવેલ વાટની જેમ સમાન છેદ થાય, ઊંચો-નીચો નહીં તે. (3) જેને છેદતા અંદર તાંતણા ન હોય તે. (4) જેને કાપીને વાવતા ફરી ઊગે તે. (5) જેની ગાંઠને ભાંગતા તેમાંથી ગાઢ, સફેદ ચૂર્ણ ઊડતો દેખાય (6) જેના સાંધામાં ઘણી ગરમી હોય તે. અનંતકાય વાપરવાથી અનંત જીવોની હિંસા થાય છે. માટે તેમને વર્જવા. 1 પ્રતિદ્વાર ૧૦મું - 22 વર્જનીય વસ્તુ (અભક્ષ્ય) (1) વડના ફળ (2) પીપળાના ફળ (3) ઉદુંબરના ફળ | આ પાંચ ઉદુંબર છે. તેમાં મચ્છરના (4) પ્લેક્ષના ફળ આકારના ઘણા સૂક્ષ્મ જીવો હોય છે. (5) કાકોદુંબરના ફળ (6) દારૂ (7) માંસ (8) મધ (9) માખણ તેમાં તરત જ તે રંગના અનેક જીવો ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.

Page #96
77 પ્રતિદ્વાર ૧૦મું- 22 વર્જનીય વસ્તુ (અભક્ષ્ય) (10) બરફ - તે અસંખ્ય અકાય જીવો રૂપ છે. (11) વિષ - મંત્રથી જેની શક્તિ હણાઈ ગઈ છે એવું વિષ વાપરવાથી પેટમાં રહેલ ગંડોલક વગેરે જીવોનો નાશ થાય છે. વિષ મરણ વખતે મહામોહને ઉત્પન્ન કરે છે. (12) કરા - આકાશમાંથી પડતા બરફના ટુકડા. તે અસંખ્ય અપકાય જીવો રૂપ છે. (13) માટી - બધા પ્રકારની. તેનાથી દેડકા વગેરે પંચેન્દ્રિય જીવોની ઉત્પત્તિ થાય છે. ખડી વાપરવાથી આમ વગેરે દોષો થાય છે. (14) રાત્રિભોજન - તેમાં ઘણા જીવો પડીને મરી જવાથી આલોકપરલોકમાં દોષ થાય છે. (15) બહુબીજ - પંપોટક વગેરે. તેમાં દરેક બીજમાં જીવની હિંસા થાય છે. (16) અનંતકાય - તેમાં અનંત જીવોની હિંસા થાય છે. (17) બોળ અથાણું - કાચી ચાસણીવાળા બિલ્વક વગેરેના અથાણા. તેમાં જીવાત્પત્તિ થાય છે. (18) દ્વિદળ - કાચા ગોરસ સાથે ભળેલ દ્વિદળ (કઠોળ). તેમાં સૂક્ષ્મ જીવો ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. (19) રીંગણા - તેનાથી ઘણી ઊંઘ આવે, કામ પ્રગટે વગેરે દોષો થાય છે. (20) અજ્ઞાતફળ - પોતે કે બીજાએ જેના નામ ન જાણ્યા હોય એવા પુષ્પો અને ફળો. નામ ન જાણવાને લીધે ત્યાગ કરેલ ફળ ખવાઈ જવાથી વ્રતનો ભંગ થાય, વિષનું ફળ ખવાઈ જવાથી પ્રાણનો નાશ થાય. (21) તુચ્છફળ - મહુડા બિલ્વ વગેરેના અસાર ફળ, અરણિ

Page #97
78 પ્રતિકાર ૧૦મું- 22 વર્જનીય વસ્તુ (અભક્ષ્ય) શિગ્રુ-મહુડાના ફૂલ, ચોમાસામાં તાંદળિયાની ભાજી વગેરે. તેમાં ઘણા જીવોની ઉત્પત્તિ થાય છે. અથવા અડધી પાકેલી ચોળાની કોમળ સિંગ વગેરે તુચ્છફળ છે. તેનાથી તેવી તૃપ્તિ થતી નથી અને ઘણા દોષો થાય (22) ચલિતરસ - કોહવાયેલું અન્ન, પુષ્પિતદન (વાસી ભાત), બે રાત વીતેલ દહીં વગેરે. તેમાં જીવોત્પત્તિ થાય છે. આ 22 અભક્ષ્યોને વર્જવા. + અજ્ઞાની જીવ ગુરુઆજ્ઞાનું પાલન કરવા માટે સમર્થ થતો નથી. + વાસ્તવિક સાચા અર્થને નહીં જાણનાર ઉપદેશક સ્વ-પરનો નાશ કરે છે.' + સારા પ્રણિધાનવાળા અને એક લક્ષ્યવાળા જીવને માટે બધુ સુસાધ્ય છે. + બીજાની પ્રાર્થનાનો ભંગ કરવો એ દૂષણ છે. + ધર્મથી વિપરીત મુખવાળા લોકોની ઉપેક્ષા જ ઉચિત છે. + સ્વીકારેલનું પાલન કરવું એ સજ્જન પુરુષનું અલંકાર છે. + ધર્મ એ ઔચિત્યપૂર્વકની પ્રવૃત્તિરૂપ છે. + સંયોગોને અનુસાર પ્રવૃત્તિ ન કરાય તો ગુણો ચાલ્યા જાય છે. + સજજનો બીજાના ગુણ ગ્રહણ કરવામાં લંપટ હોય છે. + જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની શૂન્યતા એ ભાવનિદ્રા છે. + વિરતિ વિના એક ક્ષણ પણ રહેવું નહીં. + ઉત્પન્ન થયેલ એક ભાવ બીજા ભાવને ઉત્પન્ન કરે છે.

Page #98
દ્વાર પમ્ - કાઉસ્સગ્ગ 79 દ્વાર પમ્ - કાઉસ્સગ્ગ | કાઉસ્સગ્ન - ઉચ્છવાસ વગેરે આગારો અને સ્થાન-મન-ધ્યાનની ક્રિયા વિના અન્ય ક્રિયાઓનો જયાં સુધી ‘નમો અરિહંતાણં' બોલી પરાય નહીં ત્યાં સુધી ત્યાગ કરવો તે કાઉસ્સગ્ન. તેના બે પ્રકાર છે - (1) ચેષ્ટાનો કાઉસ્સગ્ગ - ઇરિયાવહિ વગેરે સંબંધી કાઉસ્સગ્ગ. (2) અભિભવનો કાઉસ્સગ્ગ - દેવો વગેરે વડે કરાતા ઉપસર્ગને જીતવા માટે કરાતો કાઉસ્સગ્ન. દોષરહિત કાઉસ્સગ્ન કરવાથી નિર્જરા થાય છે. કાઉસ્સગ્નના 19 દોષ છે. તે આ પ્રમાણે - (1) ઘોટકદોષ - ઘોડાની જેમ એક પગ વાંકો રાખીને ઊભા રહેવું તે, (2) લતાદોષ - ખરાબ પવનથી જેમ લતા હશે તેમ કાઉસ્સગ્નમાં હલવું તે. (3) સ્તબ્બકુત્રદોષ - થાંભલાને કે દિવાલને ટેકો દઈને ઊભા રહેવું તે. (4) માલદોષ - માથે માળને ટેકવીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (5) શબરીદોષ - જેમ વસ્ત્રરહિત ભિલ્લની સ્ત્રી બે હાથથી ગુહ્ય અંગને ઢાંકે છે તેમ બે હાથ વડે ગુહ્યઅંગને ઢાંકીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (6) વધૂદોષ - કુલવહુની જેમ મસ્તક નમાવીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (7) નિગડદોષ - બેડીમાં બંધાયેલાની જેમ બે પગ પહોળા રાખીને કે ભેગા કરીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (8) લમ્બોત્તરદોષ - નાભિથી ઉપર અને નીચે ઢીંચણ સુધી

Page #99
8) દ્વાર પમ્ - કાઉસ્સગ્ન ચોલપટ્ટો પહેરીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (9) સ્તનદોષ - મચ્છર વગેરેના ડંખથી બચવા કે અજ્ઞાનથી સ્તન ઢાંકીને કાઉસ્સગ કરવો તે. (આ દોષ પુરુષો માટે જ છે.) (10) ઉદ્ધિકાદોષ - તેના બે પ્રકાર છે - (i) બાહ્યઉદ્ધિકાદોષ - ગાડાની ઊધની જેમ બે પગની પાની ભેગી કરીને અને પગનો આગળનો ભાગ પસારીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (i) અત્યંતરઉદ્ધિકાદોષ - બે પગના અંગુઠા ભેગા કરીને અને પગની પાની પસારીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (11) સંયતીદોષ - સાધ્વીની જેમ ખભા ઉપર વસ્ત્ર ઓઢીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (આ દોષ પુરુષો માટે જ છે.) (12) ખલીનદોષ - લગામની જેમ ઓઘાને આગળ રાખીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. મતાંતરે લગામથી પીડાયેલા ઘોડાની જેમ માથુ ઉપર-નીચે હલાવવું તે. (13) વાયસદોષ - ચંચળ ચિત્તવાળા થઈને કાગળાની જેમ ડોળા ફેરવવા કે દિશાઓ જોવી તે. (14) કપિત્થદોષ - ભમરીના ભયથી વસ્ત્રને કોઠાના ફળની જેમ ગોળ વાળીને બે જંઘાની વચ્ચે રાખીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. મતાંતરે મુકિ બાંધીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (15) શીર્ષોત્કમ્પિતદોષ - ભૂતથી ગ્રહણ કરાયેલાની જેમ માથુ કંપાવીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (16) મૂકદોષ - કાઉસ્સગ્ન કરનારની બાજુની જગ્યામાં રહેલ વનસ્પતિ વગેરેને કોઈ ગૃહસ્થ કાપતો હોય તો તેને અટકાવવા મૂંગાની જેમ “હું હું એવો અવ્યક્ત અવાજ કરતાં કરતાં કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. (17) અંગુલિકાભૂદોષ - આલાવા ગણવા માટે આંગળી

Page #100
દ્વાર પમું - કાઉસ્સગ્ન 81 હલાવવી, યોગોને કરાવવા માટે - બીજા કાર્યો બતાવવા માટે ભ્રમરથી ઈશારા કરવા કે એમ જ ભ્રમર નચાવવી તે. (18) વાણિદોષ - ઊકળતા દારૂની જેમ કાઉસ્સગ્નમાં બુડબુડ અવાજ કરવો તે. મતાંતરે દારૂના નશામાં રહેલાની જેમ ડોલા ખાતા ખાતા કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. ' (19) પ્રેક્ષાદોષ - વાંદરાની જેમ હોઠ હલાવીને કાઉસ્સગ્ન કરવો તે. મતાંતરે કાઉસ્સગ્નના 21 દોષો છે. તે આ પ્રમાણે - ઉપર કહેલ 19 દોષોમાંથી સ્તન્મકુડ્યદોષની બદલે સ્તમ્મદોષ અને કુડ્યદોષ એમ બે દોષો માન્યા છે અને અંગુલિકાભૂદોષની બદલે અંગુલિકાદોષ અને ભૂદોષ એમ બે દોષો માન્યા છે. કેટલાક આચાર્યો કાઉસ્સગ્નના અન્ય દોષો પણ કહે છે. તે આ પ્રમાણે - (1) થુકવું. (2) શરીરને અડવું. (3) વારંવાર હલવું. (4) કાઉસ્સગ્નની વિધિ ઓછી કરવી. (5) વયની અપેક્ષા ન રાખવી. (નાના-મોટાની મર્યાદા ન સાચવવી). (6) કાળની અપેક્ષા ન રાખવી. (ઘણા લાંબા કાળ સુધી કાઉસ્સગ્ન કરવો). (7) મન વ્યાક્ષેપમાં હોવું. (8) મન લોભથી યુક્ત હોવું.

Page #101
82 દ્વાર પમ્ - કાઉસ્સગ્ગ (9) પાપકાર્યોમાં ઉદ્યમ કરવો. (10) કૃત્યાત્યની સમજણ ન હોવી. (11) પાટલા વગેરે ઉપર ઊભા રહેવું. ઉપર કહેલા કાઉસ્સગ્નના બધા દોષો તજવા. નીચેના કારણોસર કાઉસ્સગ્નમાં હાલવા છતાં કાઉસ્સગ્નનો ભંગ ન થાય. (1) અગ્નિ, વિજળી વગેરેના પ્રકાશનો સ્પર્શ થાય તો ઓઢવા માટે ઉપધિ લે તો પણ કાઉસ્સગ્નનો ભંગ ન થાય. (2) બિલાડી, ઉંદર વગેરે આડા ઊતરે એવી સંભાવના હોય ત્યારે આગળ જાય તો પણ કાઉસ્સગ્નનો ભંગ ન થાય. (3) રાજાના કે ચોરના ભયમાં અન્ય સ્થાને જવા છતાં કાઉસ્સગ્રનો ભંગ ન થાય. (4) પોતાને કે બીજાને સર્પ દંશ મારે એવી સંભાવના હોય કે સર્વે દંશ માર્યો હોય ત્યારે અચાનક બોલવા છતાં કે હલવા છતાં કાઉસ્સગનો ભંગ ન થાય. કાઉસ્સગ્ગ પૂરો થયા પછી ‘નમો અરિહંતાણં' બોલ્યા વિના મારે તો કાઉસ્સગ્નનો ભંગ થાય. કાઉસ્સગ્ગ પૂરો થયા પૂર્વે નમો અરિહંતાણં બોલીને પારે તો કાઉસ્સગ્નનો ભંગ થાય. માટે કાઉસ્સગ્ગ પૂરો થયા પછી નમો અરિહંતાણં' બોલીને પારવો. તેથી ઉપરના પ્રસંગોમાં કાઉસ્સગ્ન પૂરો થયા પૂર્વે ‘નમો અરિહંતાણં' બોલીને કાઉસ્સગ્ગ પારીને હલવાથી કાઉસ્સગ્નનો ભંગ થવાની આપત્તિ આવે. તેથી ઉપરની છૂટો આપી, જેથી કાઉસ્સગ્ગ પૂરો થયા પૂર્વે “નમો અરિહંતાણં બોલ્યા વિના હલવા છતાં કાઉસ્સગનો ભંગ ન થાય.

Page #102
દ્વાર ૬ઠું - ગૃહસ્થના પ્રતિક્રમણના 124 અતિચાર 83 દ્વાર ૬ઠું - ગૃહસ્થના પ્રતિક્રમણના 124 અતિચાર સંખનાના અતિચાર કર્માદાન જ્ઞાનના અતિચાર દર્શનના અતિચાર ચારિત્રના અતિચાર તપના અતિચાર વીર્યાચારના અતિચાર સમ્યકત્વના અતિચાર બાર વ્રતના દરેકના 5 અતિચાર - કુલ અતિચાર - 124 (1) સંખનાના 5 અતિચાર - (1) ઇહલોકાશંસાપ્રયોગ - મનુષ્યની અપેક્ષાએ મનુષ્ય એ ઇહલોક છે, દેવ, નારક, તિર્યંચ એ પરલોક છે. “આ આરાધના વગેરે વડે પરભવમાં હું રાજા, મંત્રી, શ્રેષ્ઠિ વગેરે થાઉં.” એવી પ્રાર્થના કરવી. (2) પરલોકારશંસાપ્રયોગ - “આ આરાધના વગેરે વડે પરભવમાં હું દેવ થાઉં.” એવી પ્રાર્થના કરવી. (3) મરણાશંસાપ્રયોગ - ખરાબ ક્ષેત્રમાં અનશન કર્યું હોવાથી ત્યાંના લોકો સેવા, પૂજા વગેરે ન કરે કે ગાઢ રોગ આવે ત્યારે “હું જલ્દી મરું.' એવી પ્રાર્થના કરવી. (4) જીવિતાશંસાપ્રયોગ - અનશન કર્યા પછી પોતાની ખૂબ પૂજા, પ્રભાવના વગેરે થતી જોઈને હું ઘણું જીવું.' એવી પ્રાર્થના કરવી.

Page #103
84 સંલેખનાના 5 અતિચાર (5) કામભોગાશંસાપ્રયોગ - કામ = શબ્દ, રૂપ; ભોગ = ગંધ, રસ, સ્પર્શ, “આ આરાધના વગેરે વડે પરભવમાં મને વિશિષ્ટ કામભોગો મળે.' એવી પ્રાર્થના કરવી. આ પાંચે આશંસાઓ ન કરવી. (2) 15 કર્માદાન કર્માદાન - જેનાથી આત્મામાં કર્મોનું આગમન થાય તેવી પ્રવૃત્તિ તે કર્માદાન. તે 15 પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે - 5 કર્મ, પ વાણિજય અને 5 સામાન્ય. પ કર્મ (1) ભાટકકર્મ - પોતાના ગાડી વગેરે વડે બીજાનો સામાન ભાડાથી વહન કરવો તે. અથવા બીજાને બળદ, ગાડા વગેરે ભાડેથી આપવા તે. (2) સ્ફોટનકર્મ - વાવડી, કૂવા, તળાવ વગેરે ખોદાવવા તે. અથવા ફળ, કોદાળી વગેરે વડે ભૂમિ ખોદવી કે પથ્થર વગેરે ઘડવા તે. અથવા જવ વગેરે અનાજનો સાથવો (શેકેલા અનાજનો લોટ) કરીને વંચવો તે. (3) શકટકમ - આજીવિકા માટે ગાડા કે તેના પૈડુ, ઊધ વગેરે અંગોને પોતે કે બીજા પાસે બનાવવા, વંચવા કે એકસ્થાનેથી બીજે લઈ જવા તે. (4) વનકર્મ - આજીવિકા માટે છેરાયેલા કે નહીં છેદાયેલા વૃક્ષના ટુકડા, પાંદડા, પુષ્પો અને ફળોને વેચવા તે. ઘંટી વગેરે વડે મગ વગેરેની દાળ કરવી અને ઘંટી, વાટવાના પથ્થર વગેરે વડે ઘઉં વગેરેનો લોટ કરવો તે સ્ફોટનકર્મ છે. કેટલાક આચાર્યો આને પણ વનકર્મ માને

Page #104
પંદર કર્માદાન 85 (5) અંગારકર્મ - અંગારા બનાવીને વેંચવા, અગ્નિના આરંભપૂર્વક ઈટ, વાસણ વગેરે પકાવવા - ભઠ્ઠી ચલાવવી વગેરે વડે આજીવિકા ચલાવવી તે. 5 વાણિજ્ય - વાણિજ્ય = ખરીદવું-વંચવું. (1) વિષવાણિજય - ઈંગિક (એક પ્રકારનું ઝેર) વગેરે ઝેર, ઉપવિષ (પાંચ પ્રકારના ઝેર-આકડાનું દૂધ, થોરનું દૂધ, કલિહારિકા, ઘતૂર, કરવીર અથવા કૃત્રિમ ઝેર) અને શસ્ત્રો વેચવા તે. (2) લાક્ષાવાણિજ્ય - ઘણા જીવોને માટે જાળ સમાન લાખ વગેરે વંચવા તે. (3) દંતવાણિજ્ય - ભિલ્લ વગેરેને પહેલાથી હાથીદાંત, શંખ, માંસ, ચામડું, વાળ વગેરે લાવવા માટે મૂલ્ય આપે, પછી તે ભિલ્લો વનમાં જઈને હાથીદાંત વગેરે માટે હાથી વગેરેને હણે, તે હાથીદાંત વગેરેને ખરીદીને વેચે. અથવા ખાણ (બજાર)માં જઈ હાથીદાંત વગેરેને ખરીદીને વેચે. આ રીતે આજીવિકા ચલાવવી તે દંતવાણિજય. ખાણ સિવાયના સ્થાનમાં હાથીદાંત વગેરેને ખરીદવામાં કે વેંચવામાં દોષ નથી. (4) રસવાણિજ્ય - દારૂ વગેરે વંચવો તે. (5) કેશવાણિજ્ય - આજીવિકા માટે દાસી, દાસ, હાથી, કુતરા, ગાય, ઊંટ, પાડા, ગધેડા વગેરેને લઈને ત્યાં કે બીજે વેચવા તે. સજીવને વંચવા તે કેશવાણિજ્ય અને નિર્જીવને વેંચવા તે દંતવાણિજય. 5 સામાન્ય - (1) દવદાન - દાવાનળ સળગાવવા તે. તે બે રીતે છે - (1) વ્યસનથી - ફળને વિચાર્યા વિના પ્રવૃત્તિ કરવા રૂપ. દા.ત. વનેચરો વિના કારણે ઘાસમાં અગ્નિ પ્રગટાવે છે.

Page #105
86 પંદર કર્માદાન (2) પુણ્યબુદ્ધિથી - દા.ત. મારા મરણ સમયે મારા કલ્યાણ માટે ધર્મદીવાળી કરજો, વગેરે. અથવા જૂનું ઘાસ બળી જાય તો નવું ઘાસ ઊગવાથી ગાયો ચરે તે માટે દાવાનળ સળગાવે. અથવા ખેતરમાં અનાજ ઊગે તે માટે અગ્નિ પ્રગટાવે. (2) યત્રવાહન - તલ, શેરડી, સરસવ, એરંડીયાના ફળ વગેરેને પીલવા માટે યંત્રો ચલાવવા, રોંટ ચલાવવો, વાટવાનો પથ્થર-ખાંડણીસાંબેલું વગેરે વેચવા તે. તેમાં પીલવાના તલ વગેરેનો ચૂરો થાય છે અને તેમાં રહેલા જીવોની હિંસા થાય છે. મનુસ્મૃતિમાં કહ્યું છે - '10 કતલખાના ચલાવવા જેટલું પાપ 1 ઘાંચી કરે છે. 10 ઘાંચી જેટલું પાપ 1 દારૂ વેચનાર કરે છે. 10 દારૂ વેંચનારા જેટલું પાપ 1 વેશ્યા કરે છે. 10 વેશ્યા જેટલું પાપ 1 રાજા કરે છે. (4 85)' (3) નિર્લાઇનકર્મ - બળદ-પાડા-ઊંટ વગેરેના નાક વીંધવા, બળદ-ઘોડા વગેરેને અંકિત કરવા, બળદ-ઘોડા વગેરેની ખસી કરવી, ઊંટની પીઠ ગાળવી, ગાયના કાન-ગોદડી વગેરે કાપવા તે. (4) અસતીપોષણ - દાસી, પોપટ, મેના, કુતરા વગેરેને પોષવા. તે પાપનું કારણ છે. (5) જલાશયશોષ - સરોવર વગેરે પાણીના સ્થાનો સુકાવવા તે. આ 15 કર્માદાનના પચ્ચખાણ ર્યા પછી અનાભોગ વગેરેથી તેમાં પ્રવૃત્તિ થવાથી અતિચાર થાય છે. આ 15 કર્માદાન નિષેધ કરાયેલ છકાયના જીવોનો વધ વગેરે મહાસાવઘનું કારણ હોવાથી વર્ય છે. આવા અન્ય પણ ઘણા સાવઘવાળા કાર્યો કર્માદાન સમજવા. તે

Page #106
જ્ઞાનના 8 અતિચાર 87 પણ વર્જવા. (3) જ્ઞાનના 8 અતિચાર - 8 પ્રકારના જ્ઞાનાચારને વિપરીત રીતે આચારવા, ઓછા-વત્તા આચરવા કે ન આચરવા તે જ્ઞાનના 8 અતિચાર છે. 8 પ્રકારના જ્ઞાનાચાર - (1) કાળ - જે શ્રુતનો જે કાળ કહ્યો હોય તેનો ત્યારે સ્વાધ્યાય કરવો. અકાળે સ્વાધ્યાય કરવાથી નુકસાન થાય છે. (2) વિનય - જ્ઞાન, જ્ઞાની અને પુસ્તક વગેરે જ્ઞાનના સાધનોની સેવા કરવી. આસન આપવું, આદેશનું પાલન કરવું વગેરે વિનયપૂર્વક ભણવું, અવિનયથી નહીં. (3) બહુમાન - જ્ઞાન, જ્ઞાની અને જ્ઞાનના સાધનો પ્રત્યે અંદરની પ્રીતિરૂપ બહુમાન રાખવું. (4) ઉપધાન - જે સૂત્ર, અધ્યયન, ઉદેશાનો જે તપ કહ્યો હોય તે તપ કરીને તેનો પાઠ કરવો. (5) અનિદ્વવન - પોતાની લઘુતા થવાના ભયથી વિદ્યાગુરુનો અપલાપ ન કરવો. (6) વ્યંજન - સ્વરો અને વ્યંજન (કુ, ખ વગેરે) અન્યથા ન કરવા અને બરાબર ઉપયોગપૂર્વક ભણવા. (7) અર્થ - સૂત્રાનો અર્થ અન્યથા ન કરવો અને બરાબર ઉપયોગપૂર્વક ભણવો. (8) તદુભય - વ્યંજન અને અર્થને અન્યથા ન કરવા અને બરાબર ઉપયોગપૂર્વક ભણવા. (4) દર્શનના 8 અતિચાર -

Page #107
88 દર્શનના 8 અતિચાર 8 પ્રકારના દર્શનાચારને વિપરીત રીતે આચરવા, ઓછાવત્તાઆચરવા કે ન આચરવા તે દર્શનના 8 અતિચાર છે. 8 પ્રકારના દર્શનાચાર - (1) નિઃશંકિત - જિનવચનમાં શંકા ન કરવી. (2) નિષ્કાંક્ષિત - અન્ય ધર્મોની કાંક્ષા ન કરવી. કાંક્ષા = અન્ય અન્ય દર્શનની ઇચ્છા. (3) નિર્વિચિકિત્સા - વિચિકિત્સા ન કરવી. વિચિકિત્સા = યુક્તિ અને આગમથી યુક્ત એવા અર્થમાં પણ ફળની શંકા. અથવા નિર્વિજુગુપ્સા - “આ મેલાઘેલા છે.' વગેરે કહીને સાધુની જુગુપ્સા ન કરવી. (4) અમૂઢદષ્ટિ - કુતીર્થિકો (અન્યદર્શનવાળા)ની ઋદ્ધિ જોવા છતાં સમ્યગ્દર્શનથી ચલાયમાન ન થવું. (5) ઉપબૃહણા - સાધર્મિકોના તપ, વૈયાવચ્ચ વગેરે ગુણોની પ્રશંસા કરીને તે તે ગુણની વૃદ્ધિ કરવી. (6) સ્થિરીકરણ - ધર્મમાં સીદાતાને મીઠા વચનની ચતુરાઈથી ધર્મમાં સ્થિર કરવા. (7) વાત્સલ્ય - સાધર્મિકોનું ભોજન, વસ્ત્ર, દાન, ઉપકાર વગેરે વડે સન્માન કરવું. (8) પ્રભાવના - ધર્મકથા, પ્રતિવાદીને જીતવો, દુષ્કર તપ કરવો વગેરે વડે જિનશાસનને પ્રકાશિત કરવું. જો કે જિનશાસન શાશ્વત હોવાથી, તીર્થકરોએ કહેલ હોવાથી અને દેવો-દાનવો વડે નમસ્કાર કરાયેલ હોવાથી સ્વયં દીપે છે છતાં પણ પોતાના સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિ માટે જેનામાં જે ગુણ અધિક હોય તે ગુણથી તે જિનશાસનની પ્રભાવના કરે, વજસ્વામી વગેરેની જેમ.

Page #108
89 ચારિત્રના 8 અતિચાર (5) ચારિત્રના 8 અતિચાર - 8 પ્રકારના ચારિત્રાચારને વિપરીત રીતે આચરવા, ઓછા-વત્તા આચરવા કે ન આચરવા તે અતિચાર છે. 8 પ્રકારના ચારિત્રાચાર - પાંચ સમિતિ અને ત્રાણ ગુપ્તિમાં એકાગ્રતાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી. (6) તપના 12 અતિચાર - 12 પ્રકારના તપને વિપરીત રીતે આચરવા, ઓછા-વત્તા આચરવા કે ન આચરવા તે અતિચાર છે. 12 પ્રકારના તપ - બાહ્ય તપ - જે તપમાં બાહ્ય દ્રવ્ય વગેરેની અપેક્ષા હોય, જે તપ ઘણું કરીને બહારના શરીરને તપાવે, જે તમને લોકો પણ તપ તરીકે સમજે અને અન્ય દર્શનવાળા પણ પોતાની માન્યતા મુજબ જે તમને આચરે તે બાહ્ય તપ છે. તેના 6 પ્રકાર છે. તે આ પ્રમાણે - (1) અનશન - અશન = આહાર કરવો. અનશન = આહારનો ત્યાગ. તેના 2 પ્રકાર છે - (1) ઈત્વર અનશન - અલ્પકાળ માટે આહારનો ત્યાગ. તે મહાવીરસ્વામી ભગવાનના શાસનમાં નવકારસીથી છ માસ સુધીનો છે, ઋષભદેવ ભગવાનના શાસનમાં નવકારસીથી 1 વર્ષ સુધીનો છે. મધ્યમ 22 ભગવાનના શાસનમાં નવકારસીથી 8 માસ સુધીનો છે. (2) યાવન્કથિક અનશન - જીવનના અંત સુધી આહારનો ત્યાગ કરવો. તેના 3 ભેદ છે - (1) પાદપોપગમન અનશન.] (2) ઇંગિતમરણ અનશન. | આ ત્રણેનું સ્વરૂપ ૧૫૭માં (3) ભક્તપરિજ્ઞા અનશન. _ દ્વારમાંથી જાણવું.

Page #109
90 તપના ૧ર અતિચાર (2) ઊણોદરિકા - ઊણોદરી = ન્યૂનતા. તેના 2 પ્રકાર છે - (1) દ્રવ્ય ઊણોદરી - તે 2 પ્રકારે છે - (1) ઉપકરણવિષયક - તે જિનકલ્પિકોને અને તેનો અભ્યાસ કરનારાને હોય છે. સ્થવિરકલ્પિકોને વધારાના ઉપકરણો ન રાખવા તે ઉપકરણવિષયક ઊણોદરી છે. (2) ભક્તપાનવિષયક - પોતાના આહારથી ઓછું ખાવું તે. આહારનું પ્રમાણ - પુરુષનો 32 કોળિયા, સ્ત્રીનો 28 કોળિયા. કોળિયાનું પ્રમાણ - કુકડીના ઇંડા જેટલું, અથવા મોઢાને વિકૃત કર્યા વિના મોઢામાં એકસાથે જેટલું નંખાય તેટલું. ભક્તપાનવિષયક ઊણોદરીના 5 પ્રકાર છે - (1) અલ્પાહાર ઊણોદરી - 1 કોળિયાથી 8 કોળિયા સુધી ખાવું જઘન્ય - 1 કોળિયો ઉત્કૃષ્ટ - 8 કોળિયા મધ્યમ - 2 થી 7 કોળિયા (2) અપાઈ ઊણોદરી - 9 કોળિયાથી 12 કોળિયા સુધી ખાવું તે. જધન્ય - 9 કોળિયા ઉત્કૃષ્ટ - 12 કોળિયા મધ્યમ - 10-11 કોળિયા (3) દ્વિભાગ ઊણોદરી - 13 કોળિયાથી 16 કોળિયા સુધી ખાવું જઘન્ય - 13 કોળિયા ઉત્કૃષ્ટ - 16 કોળિયા

Page #110
તપના 12 અતિચાર 91 મધ્યમ - 14-15 કોળિયા (4) પ્રાપ્ત ઊણોદરી - 17 કોળિયાથી 24 કોળિયા સુધી ખાવું જઘન્ય - 17 કોળિયા. ઉત્કૃષ્ટ - 24 કોળિયા. મધ્યમ - 18 થી 23 કોળિયા (5) કિંચિત્ ઊણોદરી - 25 કોળિયાથી 31 કોળિયા સુધી ખાવું જઘન્ય - 25 કોળિયા ઉત્કૃષ્ટ - 31 કોળિયા મધ્યમ - 26 થી 30 કોળિયા આ પ્રમાણે પાણીમાં પણ સમજવું. સ્ત્રીઓ માટે પણ પુરુષોની જેમ સમજવું. (2) ભાવ ઊણોદરી - ક્રોધ વગેરેનો ત્યાગ કરવો તે. (3) વૃત્તિસંક્ષેપ - દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી ગોચરીના અભિગ્રહ લેવા. તે આ પ્રમાણે - (1) દ્રવ્ય અભિગ્રહ - 1, 2, 3 વગેરે દ્રવ્યો જ લેવા, લેપકૃત દ્રવ્યો જ લેવા, ભાલાની અણી પર રહેલ ખાખરા વગેરે જ લેવા વગેરે. (2) ક્ષેત્ર અભિગ્રહ - 1, 2, 3 વગેરે ઘરોમાંથી જ લેવું, પોતાના ગામમાંથી કે બીજા ગામમાંથી જ લેવું, પેટા-અર્ધપેટા વગેરે ગોચરીભૂમિથી જ લેવું, દાતાનો એક પગ ડેલીની બહાર હોય અને એક પગ ડેલીની અંદર હોય તો જ લેવું વગેરે. ગોચરભૂમિ 8 છે - ઋજુ, ગતાપ્રત્યાગતિ, ગોમૂત્રિકા, પતંગવીથિ, પેટા, અર્ધપેટા, અત્યંતરસંબૂક, બાહ્યગંધૂકા.

Page #111
9 2 તપના 12 અતિચાર (3) કાળ અભિગ્રહ - બપોર પહેલા, બપોરે, બપોર પછી વગેરે સમયે કે બધા ભિક્ષાચરો પાછા ફરી ગયા પછી ગોચરી માટે જવું વગેરે. (4) ભાવ અભિગ્રહ - હસતો, ગાતો, રડતો, બંધાયેલો વગેરે દાતા વહોરાવે તો જ વહોરવું વગેરે. (4) રસત્યાગ - દૂધ વગેરે વિગઈઓનો ત્યાગ કરવો તે. (5) કાયફ્લેશ - શાસ્ત્રને વિરોધ ન આવે તેમ કાયાને કષ્ટ પહોંચાડવું તે. દા.ત. વીરાસન વગેરે આસન કરવા, શરીરની શુશ્રુષા ન કરવી, લોચ કરવો વગેરે. કાયક્લેશથી સંસારવાસ પ્રત્યે નિર્વેદ (કંટાળો) થાય છે. વીરાસન વગેરેના ગુણો - કાયાનો નિરોધ, જીવદયા, પરલોક વિષે મતિ થાય, બીજાને બહુમાન થાય. લોચના ગુણો-સંગરહિતપણું, પૂર્વકર્મપશ્ચાત્કર્મનું વર્જન, સહનશીલતા, નરક વગેરેની ભાવનાથી ભવનિર્વેદ. (6) સંલીનતા - ગુપ્તપણું. તેના 4 પ્રકાર છે - (1) ઇન્દ્રિયસલીનતા - પાંચ ઇન્દ્રિયોના અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા. (2) કષાયસલીનતા - ઉદયમાં આવેલા કષાયોને નિષ્ફળ કરવા અને ઉદયમાં નહીં આવેલા કષાયોનો ઉદય અટકાવવો. (3) યોગસલીનતા - મન-વચન-કાયાની અશુભ પ્રવૃત્તિને અટકાવવી અને શુભ પ્રવૃત્તિની ઉદીરણા કરવી. (4) વિવિક્તશયનાસનતા - સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક વગેરેથી રહિત એવા ઉદ્યાન વગેરેમાં રહેવું. આત્યંતર તપ - જે તપને લોકો જાણી ન શકે, જે તપને અન્ય દર્શનવાળા આચરતા નથી, જે તપ મોક્ષપ્રાપ્તિનું નજીકનું કારણ છે, જે તપ અંદરના કર્મોને તપાવે છે, જે તમને અંતર્મુખ એવા ભગવાન જ જાણી શકે તે આત્યંતર તપ છે. તે છ પ્રકારનો છે. તે આ પ્રમાણે છે -

Page #112
તપના 12 અતિચાર 93 (1) પ્રાયશ્ચિત્ત - મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણના અતિચારો જનિત કર્મરૂપી મેલથી મલિન જીવને જે નિર્મળ કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત. તેના 10 પ્રકાર છે. તે આ પ્રમાણે - (1) આલોચન (6) તપ (2) પ્રતિક્રમણ (7) છેદ (3) મિશ્ર (8) મૂલ (4) વિવેક (9) અનવસ્થાપ્ય (5) વ્યુત્સર્ગ (10) પારાંચિત. આ 10 પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્તનું સ્વરૂપ ૯૮મા દ્વારમાં કહેવાશે. (2) વિનય - જેનાથી આઠ પ્રકારના કર્મ ખપે તે વિનય. તેના 7 પ્રકાર છે. તે આ પ્રમાણે - (1) જ્ઞાનવિનય - તે 5 પ્રકારનો છે - મતિજ્ઞાન વગેરે 5 જ્ઞાનોની (1) શ્રદ્ધા કરવી. (2) ભક્તિ કરવી. (3) બહુમાન કરવું. (4) તેમાં કહેલ પદાર્થોની સારી રીતે ભાવના કરવી (આત્મસાત કરવા). (5) વિધિપૂર્વક ગ્રહણ કરીને અભ્યાસ કરવો. (2) દર્શનવિનય - તેના 2 પ્રકાર છે - (1) શુશ્રુષણા વિનય - તે દર્શનગુણથી અધિકનો કરાય છે. તેના 10 પ્રકાર છે - (1) સત્કાર કરવો - સ્તવન, વંદન વગેરે.

Page #113
94 તપના 12 અતિચાર (2) અભ્યત્થાન - વિનય કરવાને યોગ્યના દર્શન થતા જ આસન છોડી ઊભા થવું. (3) સન્માન કરવું - વસ્ત્ર, પાત્રા વગેરેથી પૂજા કરવી. (4) આસનાભિગ્રહ - ગુરુ ઊભા હોય ત્યારે આદરપૂર્વક આસન લાવીને “અહીં બિરાજો.' એમ કહેવું. (5) આસનઅનુપ્રદાન - ગુરુનું આસન એક સ્થાનથી બીજા સ્થાને લઈ જવું. (6) કૃતિકર્મ - વંદન કરવું. (7) અંજલિગ્રહ - બે હાથ જોડવા. (8) અનુગમન - ગુરુ આવતા હોય ત્યારે લેવા જવું. (9) પર્યાપાસન - ગુરુ સ્થિર હોય (રહેલા હોય) ત્યારે તેમની સેવા કરવી. (10) અનુવજન - ગુરુ જતા હોય ત્યારે વળાવવા જવું. (2) અનાશાતનાવિનય - તે 15 પ્રકારે છે - (1) તીર્થકર (2) ધર્મ (3) આચાર્ય (4) ઉપાધ્યાય (5) સ્થવિર (દ) કુલ (7) ગણ (8) સંઘ (9) સાંભોગિક - એક સામાચારીવાળા સાધુભગવંતો (10) ક્રિયાવાન - ક્રિયા = આસ્તિકપણું (11) મતિજ્ઞાન (12) શ્રુતજ્ઞાન (13) અવધિજ્ઞાન (14) મન:પર્યવજ્ઞાન

Page #114
તપના 12 અતિચાર (15) કેવળજ્ઞાન આ 15 ની (1) ભક્તિ કરવી - બાહ્ય સેવા કરવી. (2) બહુમાન કરવું - અંદરથી વિશેષ પ્રીતિ રાખવી. (3) વર્ણવાદ કરવા - ગુણાનુવાદ કરવા. (3) ચારિત્રવિનય - સામાયિક વગેરે ચારિત્રાની શ્રદ્ધા કરવી, કાયાથી સ્પર્શના કરવી, બધા જીવો સન્મુખ પ્રરૂપણા કરવી. (4) મનવિનય - અશુભ મનને અટકાવવું, શુભ મનને પ્રવર્તાવવું. (5) વચનવિનય - અશુભ વચનને અટકાવવું, શુભ વચનને પ્રવર્તાવવું. (6) કાયવિનય - અશુભ કાયાને અટકાવવી, શુભ કાયાને પ્રવર્તાવવી. (7) ઔપચારિકવિનય - ઉપચાર = વિશેષ પ્રકારની સુખકારી ક્રિયા. તેનાથી કરાતો વિનય તે ઔપચારિકવિનય. તે 7 પ્રકારનો છે - (1) અભ્યાસસ્થાન - ગુરુની નજીકમાં રહેવું. (2) છંદોડનુવર્તન - ગુરુની ઇચ્છાને અનુસરવું. (3) કૃતપ્રતિકૃતિ - “આહાર-પાણી વગેરેથી સેવા કરાયેલા ગુરુ સૂત્રાર્થ વગેરે આપીને મારી ઉપર ઉપકાર કરશે.” એમ વિચારીને, માત્ર નિર્જરા માટે નહીં, ગુરુને આહાર-પાણી વગેરે આપવા. (4) કાર્યનિમિત્તકરણ | કારિતનિમિત્તકરણ - ‘ગુરુએ મને શ્રુત આપ્યું છે.' એમ વિચારીને વિશેષ રીતે ગુરુનો વિનય કરવો અને તેમનું કાર્ય કરવું.

Page #115
તપના 12 અતિચાર (5) દુઃખાર્તગવેષણ - દુઃખથી પીડાયેલાને ઔષધ વગેરે આપીને તેની ઉપર ઉપકાર કરવો. (6) દેશકાલજ્ઞાન - અવસરને જાણવાપણું. (7) અનુમતિ - ગુરુને બધી બાબતોમાં અનુકૂળ બનવું. અથવા વિનયના પર પ્રકાર છે. તે 65 મા દ્વારમાં કહેવાશે. (3) વૈયાવચ્ચ - ધર્મની સાધના કરવા માટે વિધિપૂર્વક અન્ન વગેરે આપવા. (4) સ્વાધ્યાય - કાળવેળાના ત્યાગરૂપ મર્યાદા વડે કે પોરિટીની મર્યાદા વડે અધ્યયન કરવું તે સ્વાધ્યાય. તેના 5 પ્રકાર છે - (1) વાચના - શિષ્યને ભણાવવું. (2) પૃચ્છના - પૂર્વે ભણેલા સૂત્ર વગેરેમાં શંકા પડે તો પૂછવું. (3) પરાવર્તના - સૂત્ર ભૂલાઈ ન જાય એટલા માટે ઘોષ વગેરેથી વિશુદ્ધ રીતે સૂત્રને ગણવું (પાઠ કરવો). (4) અનુપ્રેક્ષા - સૂત્રના અર્થનું મનથી ચિંતન કરવું. (5) ધર્મકથા - ભણેલા શ્રતનું બીજાને વ્યાખ્યાન કરવું. (5) ધ્યાન - અંતર્મુહૂર્ત માટે ચિત્તની એકાગ્રતા તે ધ્યાન. તે 4 પ્રકારે છે - (1) આર્તધ્યાન - તે દુઃખના કારણે થાય છે. તે જ પ્રકારે છે - (1) અનિષ્ટસંયોગચિંતન - અશુભ શબ્દ વગેરે વિષયો અને તેના આશ્રયરૂપ કાગડા વગેરેના વિયોગનું ચિંતન કરવું કે ભવિષ્યમાં સંયોગ ન થાય તેનું ચિંતન કરવું. (2) વેદનાચિંતન - વેદનાના વિયોગની પ્રાર્થના કરવી અને ભવિષ્યમાં સંયોગ ન થાય તેવી પ્રાર્થના કરવી.

Page #116
તપના 12 અતિચાર (3) ઇષ્ટવિયોગચિંતન - ઇષ્ટ શબ્દ વગેરે વિષયો અને માતાનો વિયોગ ન થાય તેવી પ્રાર્થના કરવી અને ભવિષ્યમાં સંયોગ થાય તેવી પ્રાર્થના કરવી. (4) નિયાણું - દેવેન્દ્રપણું, ચક્રવર્તીપણું વગેરેની પ્રાર્થના કરવી. આર્તધ્યાનના લક્ષણ - શોક, આકંદ, પોતાના શરીરને પીટવું, વિલાપ કરવો વગેરે. આર્તધ્યાન તિર્યંચગતિનું કારણ છે. (2) રૌદ્રધ્યાન - બીજાને રડાવે તેવી જીવહિંસા વગેરે પ્રવૃત્તિ કરનાર જે ધ્યાન કરે તે રૌદ્રધ્યાન. તેના 4 પ્રકાર છે - (1) હિંસાનુબંધી - જીવોના વધ, વીંધવું, બાંધવું, બાળવા, આંકવા, મારવા વગેરેનું ચિંતન. (2) મૃષાનુબંધી - ચાડી ખાનારા, અસભ્ય, ખોટા, જીવોનો ઘાત થાય વગેરેના વચનનું ચિંતન. (3) તેયાનુબંધી - તીવ્ર ક્રોધ અને લોભને વશ થઈને પરલોકના નુકસાન વિચાર્યા વિના, જીવહિંસા થાય તેવા બીજાના ધનને હરવાનું ચિતન. (4) સંરક્ષણાનુબંધી - બધાની શંકા કરવી, પરંપરાએ જીવહિંસા કરનારા શબ્દ વગેરે વિષયોવાળા દ્રવ્યોને સાચવવાનું ચિંતન. રૌદ્રધ્યાનના લિંગો - વધ વગેરે. રૌદ્રધ્યાન નરકગતિનું કારણ છે. (3) ધર્મધ્યાન - ક્ષમા વગેરે દશ પ્રકારના ધર્મથી યુક્ત એવું ધ્યાન તે ધર્મધ્યાન. તે જ પ્રકારે છે - (1) આજ્ઞાવિચય - સર્વજ્ઞ ભગવાનની આજ્ઞાનું ચિંતન.

Page #117
98 તપના 12 અતિચાર (2) અપાયરિચય - રાગ, દ્વેષ, કષાય, ઇન્દ્રિયને વશ થયેલા જીવોના નુકસાનોનું ચિંતન. (3) વિપાકવિચય - જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મોના શુભ અને અશુભ ફળોનું ચિંતન. (4) સંસ્થાનવિચય - પૃથ્વી, વલયાકાર દ્વીપો-સમુદ્રો વગેરેના સંસ્થાન વગેરે ધર્મોનું ચિંતન. ધર્મધ્યાનના લિંગો - જિનેશ્વર ભગવંતે કહેલ પદાર્થોની શ્રદ્ધા વગેરે. ધર્મધ્યાન દેવગતિ વગેરે ફળને સાધી આપે છે. (4) શુક્લધ્યાન - આઠ પ્રકારના કર્મરૂપી મેલને અને શોકને દૂર કરે તે શુલધ્યાન. તે જ પ્રકારે છે - (1) પૃથકત્વવિતર્કસવિચાર - પૂર્વધર મહર્ષિને પૂર્વશ્રુતના આધારે જુદા જુદા દ્રવ્ય-પર્યાયોનું અર્થ, વ્યંજન (શબ્દ) અને યોગની પરાવૃત્તિવાળુ ધ્યાન તે પૃથવિતર્કસવિચાર. (2) એકત્વવિતર્કઅવિચાર - પૂર્વધર મહર્ષિને પૂર્વશ્રુતના આધારે દ્રવ્યના એક પર્યાયનું અર્થ, વ્યંજન અને યોગની પરાવૃત્તિ વિનાનું અભેદપ્રધાન ચિંતન તે એક–વિતર્કઅવિચાર. (3) સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતી - કેવળજ્ઞાની ભગવંતને મનોયોગવચનયોગનો તથા શ્વાસોચ્છવાસનો નિરોધ થયા પછી સૂક્ષ્મ કાયયોગના આલંબનથી બાદર કાયયોગનો નિરોધ કરતા સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતી શુકુલધ્યાન હોય છે. (4) સુપરતક્રિયા અનિવૃત્તિ - મન-વચન-કાયાના યોગોથી રહિત કેવળજ્ઞાની ભગવંતને શૈલેશી અવસ્થામાં વ્યુપરતક્રિયા અનિવૃત્તિ શુક્લધ્યાન હોય છે.

Page #118
વિચારના 3 અતિચાર શુકુલધ્યાનના લિંગો - અવધ (વધ ન કરવો), અસંમોહ (મોહન પામવો) વગેરે. શુકુલધ્યાનથી મોક્ષ વગેરે ફળ મળે છે. આર્તધ્યાન - રૌદ્રધ્યાન બંધના કારણ હોવાથી પરૂપ નથી. ધર્મધ્યાન-શુક્લધ્યાન નિર્જરાના કારણ હોવાથી તમરૂપ છે. (6) ઉત્સર્ગ - ત્યાગ કરવા યોગ્યનો ત્યાગ તે ઉત્સર્ગ. તે 2 પ્રકારે (1) બાહ્ય ઉત્સર્ગ - વધારાની ઉપધિ, દોષિત કે જીવોથી યુક્ત અન્ન-પાણીનો ત્યાગ કરવો તે. મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિઓનો ત્યાગ કરી અમુક નિશ્ચિત પ્રકારના ધ્યાનમાં રહેવું તે પણ બાહ્ય ઉત્સર્ગ છે. (2) આત્યંતર ઉત્સર્ગ - કષાયોનો ત્યાગ કરવો અને મરણ સમયે શરીરનો ત્યાગ કરવો તે. પ્રાયશ્ચિત્તમાં ઉત્સર્ગ કહ્યો છે તે અતિચારની વિશુદ્ધિ માટે કહ્યો છે. અહીં સામાન્યથી નિર્જરા માટે ઉત્સર્ગ કહ્યો છે. (7) વીર્યાચારના 3 અતિચાર - મન-વચન-કાયાથી પાપમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે. (8) સમ્યકત્વના 5 અતિચાર - (1) શંકા - મતિમંદતાને લીધે ન સમજાવાથી અરિહંત ભગવાને કહેલા પદાર્થોમાં શંકા કરવી છે. તેનાથી અરિહંત ભગવાનના વચન પર અવિશ્વાસ થાય છે. શંકા 2 પ્રકારની છે - (1) દેશશંકા - એક પદાર્થના એક દેશ(અંશ)ની શંકા. દા.ત. જીવ છે પણ સર્વવ્યાપી છે કે દેશવ્યાપી છે ? પ્રદેશવાળો છે કે પ્રદેશ વિનાનો છે.

Page #119
100 સમ્યકત્વના 5 અતિચાર (2) સર્વશંકા - સર્વ સંબંધી શંકા. દા.ત. ધર્મ છે કે નહીં ? માત્ર આગમથી જણાતા પદાર્થો આપણા પ્રમાણોથી સિદ્ધ થતા નથી. છતાં તીર્થકર ભગવાને કહ્યા હોવાથી તેમની શંકા ન કરવી. (1) મતિમંદતાને લીધે, (2) સમજાવનાર તેવા આચાર્ય ન મળવાથી, (3) જાણવા યોગ્ય પદાર્થો ગહન હોવાથી, (4) જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયને લીધે, (5) હેતુ, ઉદાહરણ ન મળવાથી, આ બધા કારણોસર સર્વજ્ઞ ભગવાનનો મત બરાબર ન સમજાય તો આમ વિચારવું - (1) કોઈએ ઉપકાર ન કર્યો હોવા છતાં બીજા પર અનુગ્રહ કરનારા તીર્થકર ભગવંતો રાગ, દ્વેષ, મોહ વિનાના હોવાથી ખોટું બોલતા નથી. (2) સૂત્રોમાં કહેલ એક અક્ષર ઉપર પણ અશ્રદ્ધા કરનારને અરિહંત ભગવાન પર અવિશ્વાસ હોવાથી તે મિથ્યાદષ્ટિ છે અને મિથ્યાત્વ એ સંસારનું પહેલું કારણ છે. (2) કાંક્ષા - અન્ય અન્ય દર્શનોની ઇચ્છા કરવી તે. તેનાથી અરિહંત ભગવાનના વચન પર અવિશ્વાસ થાય છે. તે ર પ્રકારની છે - (1) સર્વકાંક્ષા - બધા પાખંડી ધર્મોની ઇચ્છા. (2) દેશકાંક્ષા - એક વગેરે ધર્મની ઇચ્છા. (3) વિચિકિત્સા - ફળની શંકા કરવી તે. તેનાથી અરિહંત ભગવાનના વચન પર અવિશ્વાસ થાય છે. દા.ત. મને આ દુષ્કર તપનું ફળ મળશે કે નહીં ? શંકાનો વિષય દ્રવ્ય-ગુણ છે, વિચિકિત્સાનો વિષય ક્રિયાનું ફળ છે. તેથી બન્નેમાં ભેદ છે.

Page #120
પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રતના 5 અતિચાર 101 અથવા વિચિકિત્સા એટલે સાધુની નિંદા. દા.ત. “આ સાધુઓ મલિન અને ગંધાતા શરીરવાળા છે. અચિત્ત પાણીથી તેઓ સ્નાન કરે તો શું દોષ લાગે ?' વિચિકિત્સાથી ભગવાનના ધર્મ પર અવિશ્વાસ થાય છે. (4) અન્યતીથિંકપ્રશંસા - અન્ય દર્શનવાળાની પ્રશંસા કરવી. (5) પરતીર્થિકોપસેવન - અન્ય દર્શનવાળાની સાથે એકસ્થાનમાં રહીને પરસ્પર વાર્તાલાપથી પરિચય કરવો. પૂર્વે દર્શનના અતિચારોમાં નિઃશંકિતત્વાભાવ, નિષ્કાંક્ષિતત્વાભાવ અને નિર્વિચિકિત્સાભાવ રૂપ અતિચાર કહ્યા તે અભાવરૂપે કહ્યા, અહીં શંકા, કાંક્ષા અને વિચિકિત્સારૂપ અતિચાર કહ્યા તે સભાવરૂપે કહ્યા. આ અતિચારો વ્યવહારનયના મતે સમજવા. નિશ્ચયનયના મતે તો તેમનાથી સમ્યત્વનો અભાવ જ થાય છે. (9) 12 વ્રતના દરેકના 5 અતિચાર - પ અણુવ્રતના અતિચારો - (1) પ્રાણાતિપાતવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર - (1) અન્નપાનવ્યવચ્છેદ - ગુસ્સા વગેરેથી મનુષ્યોતિર્યંચોના અન્ન-પાણીનો નિષેધ કરવો તે. રોગી અને નહીં ભણતા પુત્ર વગેરે પરની હિતબુદ્ધિથી તેમને ઉપવાસ કરાવવામાં અતિચાર નથી. (2) બંધ - ગુસ્સા વગેરેથી દોરડા વગેરે વડે ગાય, મનુષ્ય વગેરેને બાંધવા તે. (3) વધ - ગુસ્સા વગેરેથી લાકડી વગેરે વડે મારવું. (4) અતિભારારોપણ - ગુસ્સાથી કે લોભથી ગાય, ઊંટ, ગધેડા, મનુષ્ય વગેરેના ખભા, પીઠ કે માથા પર વહન ન કરી શકે તેટલો ભાર ઊંચકાવવો તે. (5) છવિચ્છેદ - ગુસ્સા વગેરેથી ચામડી વગેરે શરીરના અંગો

Page #121
102 પ્રાણાતિપાતવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર છે દવા તે. ઉપલક્ષણથી મંત્ર-તંત્રનો પ્રયોગ વગેરે અન્ય અતિચારો પણ જાણવા. આવશ્યકચૂર્ણિ વગેરેમાં આ પ્રમાણે વિધિ કહી છે - (1) બંધ - તે દ્વિપદ (મનુષ્ય) અને ચતુષ્પદ (પશુ)નો થાય છે. તે બે પ્રકારે છે - (1) નિરર્થક - પ્રયોજન વિના બંધ કરવો તે. તે તજવો. (2) સાર્થક - કારણે બંધ કરવો તે. તે 2 પ્રકારે છે - (1) સાપેક્ષ - દયાપૂર્વક બંધ કરવો તે. ચતુષ્પદને ઢીલા દોરડાથી બાંધવા જેથી દાવાનળ વગેરેમાં છોડી શકાય. દ્વિપદને એવી રીતે બાંધવા કે તે હાલી-ચાલી શકે, તેમનું રક્ષણ કરવું કે જેથી દાવાનળ વગેરેમાં ભાગી ન જાય. દ્વિપદ-ચતુષ્પદ એવા રાખવા જે બાંધ્યા વિના જ રહેતા હોય. (2) નિરપેક્ષ - નિર્દયતાપૂર્વક નિશ્ચલ અને ગાઢ બંધ કરવો તે. તે તજવો. (2) છવિચ્છેદ - તેના 2 પ્રકાર છે - (1) નિરર્થક - પ્રયોજન વિના અંગોપાંગ છેડવા તે. તે વર્જવો. (2) સાર્થક - કારણે અંગોપાંગ છેડવા તે. તે 2 પ્રકારે છે - (1) સાપેક્ષ - દયાપૂર્વક અંગ છેડવા તે. ગુમડુ, મસા વગેરે છેદવા કે બાળવા. (2) નિરપેક્ષ - નિર્દયતાપૂર્વક હાથ, પગ, કાન, નાક વગેરે છેદવા. તે વર્જવું. (3) અતિભારારોપણ - ઘણો ભાર ઊંચકાવવો તે. તેવી આજીવિકા તજવી. જો બીજી આજીવિકા ન હોય તો દ્વિપદ જેટલો ભાર સ્વયં ઊંચકી શકે અને ઊતારી શકે તેટલો વહન કરાવવો, ચતુષ્પદનો

Page #122
પ્રાણાતિપાતવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર 103 ઉચિત ભાર કંઈક ઓછો કરવો, ઉચિત સમયે ગાડા વગેરેમાંથી છોડી દેવા. (4) વધ - પ્રહાર કરવો તે. તેના 2 પ્રકાર છે - (1) નિરર્થક - પ્રયોજન વિના મારવું તે. તે વર્જવું. (2) સાર્થક - કારણે મારવું તે. તે 2 પ્રકારે છે - (1) સાપેક્ષ - દયાપૂર્વક મારવું તે. શ્રાવકનો પ્રભાવ એવો જોઈએ કે તેની હાજરીથી જ ભયને લીધે કોઈ અવિનય ન કરે. જો કોઈ અવિનય કરે તો મર્મસ્થાનો છોડીને લાતથી કે દોરડાથી 1 વાર કે 2 વાર મારે. (2) નિરપેક્ષ - નિર્દયતાપૂર્વક મારવું તે. તે વર્જવું. (5) અન્નપાનનિરોધ - શ્રાવકે આશ્રિતોને ભોજન આપીને જમવું. અન્ન વગેરેનો નિષેધ ન કરવો. અન્ન વગેરેનો નિષેધ કરવાથી તીવ્ર ભુખવાળો મરી જાય છે. તે 2 પ્રકારે છે - (1) નિરર્થક - પ્રયોજન વિના અન્ન વગેરેનો નિરોધ કરવો તે. તે વર્જવું. (2) સાર્થક - કારણે અન્ન વગેરેનો વિરોધ કરવો તે. તે 2 પ્રકારે છે - (1) સાપેક્ષ - દયાપૂર્વક અન્ન વગેરેનો નિષેધ કરવો તે. રોગની ચિકિત્સા માટે અન્ન વગેરે ન આપવા, અપરાધીને માત્ર વાણીથી કહેવું કે, “આજે તને ભોજન વગેરે નહીં મળે.” શાંતિ માટે ઉપવાસ કરાવવો. (2) નિરપેક્ષ - નિર્દયતાપૂર્વક અન્ન વગેરેનો વિરોધ કરવો તે. તે વર્જવું. બંધ વગેરે હિંસાના ઉપાય હોવાથી હિંસાના ત્યાગમાં બંધ વગેરેનો ત્યાગ પણ આવી જાય છે. ગુસ્સા વગેરેથી બીજાના મરણને વિચાર્યા વિના બંધ વગેરે કરે અને બીજા ન મરે તો નિર્દયતા, ત્યાગની

Page #123
104 મૃષાવાદવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર ઉપેક્ષા કરવાથી અંદરથી વ્રતનો ભંગ થાય અને હિંસા ન થઈ હોવાથી બહારથી વ્રતનું પાલન થાય. આમ દેશથી વ્રતનો ભંગ અને દેશથી વ્રતનું પાલન થવાથી અતિચાર કહેવાય. (2) મૃષાવાદવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર - (1) સહસા કલંકન - અનાભોગ વગેરેથી વિચાર્યા વિના બીજા પર ખોટા દોષનું આરોપણ કરવું. (2) રહસ્યદૂષણ - કોઈની ગુપ્ત વાત આકાર-ઇંગિત વગેરેથી જાણીને બીજાને કહેવી. અથવા ચાડી ખાવી કે જેથી બે વ્યક્તિની પ્રીતિ નાશ પામે. (3) દારમંત્રભેદ - પત્ની, મિત્ર વગેરેએ કહેલી ગુપ્ત વાત બીજાને કહેવી. તે સાચી હોવા છતાં પત્ની વગેરેનું મૃત્યુ થવાની સંભાવના હોવાથી હકીકતમાં અસત્ય છે. (4) કૂટલેખ - અનાભોગ, સહસાકાર, અતિક્રમ વગેરેથી ખોટા લેખ લખવા. (5) મૃષોપદેશ - બીજાનો વૃત્તાંત કહીને બીજાને ખોટું બોલવાની શિખામણ આપવી. ઉપલક્ષણથી માયાપૂર્વક શાસ્ત્રો ભણાવવા એ પણ અતિચાર છે. (3) અદત્તાદાનવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર - (1) ચૌરાનીતાદાન - ચોરોએ લાવેલ સોનું, વસ્ત્ર વગેરે મૂલ્યથી કે મફતમાં લેવું. પોતે એમ માનતો હોય કે, “હું વેપાર કરું છું. તેથી અતિચાર છે. (2) ચૌપ્રયોગ - ચોરોને ચોરી કરવાની પ્રેરણા કરવી, ચોરોને કોશ, કાતર, ઘંટડી વગેરે ચોરી કરવાના સાધનો આપવા, ચોરી કરવાના સાધનો વેચવા. ‘તમે કેમ એમ જ બેઠા છો? જો તમારી પાસે

Page #124
અદત્તાદાનવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર 105 ભાજન વગેરે ન હોય તો હું આપું. તમે લાવેલ ચોરીનો માલ હું વંચી આપીશ.’ આમ કહીને આડકતરી રીતે ચોરોને પ્રેરણા કરવાથી અતિચાર લાગે. (3) કૂટમાનતુલકરણ - ખોટા માપ-તોલ કરવા, અલ્પ માપથી આપવું - અધિક માપથી લેવું. (4) રિપુરાજ્યવ્યવહાર - વ્યવસ્થા ઓળંગીને દુશ્મનના રાજયમાં જઈને વેપાર કરવો. પોતે એમ માનતો હોય કે, “હું વેપાર કરું છું.' અને લોકોમાં ચોર તરીકે ગણાય નહીં, તેથી અતિચાર લાગે. (5) સદેશયુતિ - સરખી વસ્તુની ભેળસેળ કરવી. દા.ત. ડાંગરમાં ફોતરા, ઘીમાં ચરબી, તેલમાં મૂત્ર, શુદ્ધ સોના-ચાંદીમાં નકલી સોનાચાંદી ભેળવવા. પોતે એમ માનતો હોય કે, “આ તો વેપારની કળા છે.” તેથી અતિચાર છે. (4) સ્વદારાસંતોષપરદારાવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર - (1) ઇત્રપરિગ્રહાભોગ - ભાડુ આપીને અલ્પકાળ માટે સ્વીકારેલી વેશ્યાને ભોગવવી. પોતે ભાડુ આપ્યું હોવાથી તેને સ્વસ્ત્રી માનતો હોય. તેથી અતિચાર છે. (2) અપરિગૃહીતાભોગ - જેણે બીજાનું ભાડુ નથી લીધું એવી વેશ્યા, જેનો પતિ બહારગામ ગયો હોય તેવી સ્વચ્છંદ સ્ત્રી કે અનાથ સ્ત્રીને અનાભોગ, અતિક્રમ વગેરેથી ભોગવવી. (3) તીવ્રકામાભિલાષ - બીજા બધા કાર્યો છોડીને કામમાં એકાગ્ર થવું, લાંબા સમય સુધી સ્ત્રીને ભોગવવી, ચકલો જેમ વારંવાર ચકલી પર ચડે તેમ સ્ત્રી ઉપર વારંવાર ચડવું. (4) અસંગક્રિીડા - સ્ત્રીના ગુહ્યઅંગને વારંવાર ખેંચવું, મોહનીયકર્મના ઉદયથી વાળ ખેંચવા, મારવું, દાંત ભરાવવા, નખ ભરાવવા વગેરે

Page #125
106 સ્વદારાસંતોષપરદારાવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર પ્રકારો વડે તેવી રીતે ક્રીડા કરવી કે પ્રબળ રાગ પેદા થાય. અથવા મૈથુનના અંગો સિવાયના સ્તન, બગલ, સાથળ, મુખ વગેરે અંગોમાં ક્રીડા કરવી. તેનાથી ક્ષયરોગ થાય છે. મૈથુનમાત્રથી વેદોદય સહન થઈ શકે છે. તેથી તીવ્રકામાભિલાષ અને અનંગક્રીડાનો પણ અર્થપત્તિથી નિષેધ થઈ જાય છે. વળી તેનાથી ક્ષય વગેરે રોગ થાય છે. આમ પ્રતિષિદ્ધના આચરણથી અને પોતાના નિયમનો ભંગ ન થવાથી અતિચાર લાગે છે. (5) પરવિવાહકરણ - કન્યાદાનના ફળને મેળવવા કે સ્નેહસંબંધ વગેરેથી પોતાના સંતાનો સિવાય બીજાના વિવાહ કરાવવા. પોતે એમ માનતો હોય કે “હું લગ્ન જ કરાવું છું, મૈથુન નહીં.” તેથી અતિચાર છે. સમ્યગદષ્ટિને અવ્યુત્પન્ન (અણસમજુ) અવસ્થામાં કન્યાદાનના ફળને મેળવવાની ઇચ્છા હોય. અનુગ્રહ માટે જેને વ્રત આપ્યા હોય તેવા ભદ્રકમિથ્યાષ્ટિને પણ કન્યાદાનના ફળને મેળવવાની ઇચ્છા હોય. પોતાના સંતાનોના વિવાહ કરાવવામાં પણ દોષ છે, છતાં તેને અહીં અતિચારરૂપ નથી કહ્યું, કેમકે તે ન કરાવે તો સંતાનો સ્વછંદ થઈ જવાથી શાસનની હીલના થાય, વિવાહ થઈ જવાથી નિયંત્રણને લીધે સ્વછંદ ન થાય. કૃષ્ણમહારાજા અને ચેડા મહારાજાને પોતાના સંતાનોના વિવાહ નહીં કરાવવાનો નિયમ હતો, તેનું કારણ એ હતું કે તેમના સંતાનોના વિવાહની ચિંતા કરનાર બીજા હાજર હતા. હરિભદ્રસૂરિનો મત - સ્વદારસંતોષીને 5 અતિચાર હોય છે. પરદારવર્જકને છેલ્લા 3 અતિચાર હોય છે, પહેલા 2 અતિચાર હોતા નથી, કેમકે ઇત્રપરિગ્રહ વેશ્યા હોવાથી અને અપરિગૃહીતા અનાથ હોવાથી પરદાર નથી. તેથી તેમને ભોગવતા તેને અતિચાર ન લાગે. આ મત આગમને અનુસરનારો છે.

Page #126
સ્વદારાસંતોષપદારાવિરમણવ્રતના પ અતિચાર 107 કેટલાક આચાર્યોનો મત - સ્વદારસંતોષીને પહેલો અતિચાર હોય છે. પૂર્વે કહ્યા મુજબ. પરદારવર્જકને બીજો અતિચાર હોય છે. અપરિગ્રહ એટલે વેશ્યા. તેણે બીજાનું ભાડું લીધું હોય ત્યારે તે પરદારા હોવાથી તેને ભોગવે તો પરદારવર્જકને બીજો અતિચાર લાગે. બાકીના 3 અતિચાર બન્નેને હોય છે. બીજા કેટલાક આચાર્યોનો મત - પરદારવર્જકને 5 અતિચાર હોય છે. અલ્પકાળ માટે બીજાએ ભાડાથી રાખેલ વેશ્યા અપેક્ષાએ પરદારા હોવાથી તેને ભોગવે તો પરદારવર્જકને અતિચાર લાગે. અપરિગૃહીતા એવી અનાથ સ્ત્રી લોકમાં પરદારા તરીકે રૂઢ હોવાથી તેને ભોગવે તો પદારવર્જકને અતિચાર લાગે. સ્વદારસંતોષીને છેલ્લા 3 અતિચાર હોય છે, પહેલા 2 અતિચાર હોતા નથી, કેમકે ઇત્રપરિગૃહીતા અને અપરિગૃહીતાને ભોગવવાથી તેને વ્રતનો ભંગ થાય છે. સ્ત્રીને સ્વપુરુષ સિવાય બધા પરપુરુષ હોવાથી સ્વપુરુષસંતોષ અને પરપુરુષવર્જન એ બન્નેમાં ભેદ નથી. તેથી તેણીને સ્વદારસંતોષી પુરુષની જેમ સ્વપુરુષસંબંધી છેલ્લા 3 અતિચાર હોય છે, પહેલા 2 અતિચાર હોતા નથી, કેમકે પરપુરુષને ભોગવવાથી તેણીને વ્રતનો ભંગ થાય છે. અથવા સ્ત્રીને 5 અતિચાર હોય છે. પોતાના પતિને ભોગવવાનો સપત્નીનો વારો હોય ત્યારે પોતે પોતાના પતિને ભોગવે તો પહેલો અતિચાર લાગે. અતિક્રમ વગેરેથી પરપુરુષ તરફ પ્રવૃત્તિ કરે તો બીજો અતિચાર લાગે. (અતિક્રમ = કોઈ આધાકનું નિર્માણ કરે તે સાંભળવું અને સ્વીકારવું, વગેરે. વ્યતિક્રમ = આધાકર્મી વહોરવા જવું, વગેરે. અતિચાર = આધાકર્મી વહોરવું, વગેરે. અનાચાર = આધાકર્મી વાપરવું, વગેરે. આ પ્રમાણે સર્વત્ર અતિક્રમ વગેરેની વ્યાખ્યા જાણવી.) અથવા બ્રહ્મચારિણી સ્ત્રી અતિક્રમ વગેરેથી સ્વપતિ તરફ પ્રવૃત્તિ કરે તો

Page #127
108 પરિગ્રહપરિમાણવ્રતના પ અતિચાર બીજો અતિચાર લાગે. બાકીના 3 અતિચાર સ્વદારસંતોષી પુરુષની જેમ સ્વપુરુષસંબંધી હોય છે. (5) પરિગ્રહપરિમાણવ્રતના 5 અતિચાર - (1) ક્ષેત્ર-વાસ્તુયોજન - ક્ષેત્ર = અનાજ પેદા થવાની ભૂમિ. તે 3 પ્રકારનું છે - (1) સેતુક્ષેત્ર - જે રહેટ વગેરેના પાણીથી સિંચાય છે. (2) કેતુક્ષેત્ર - જેમાં વરસાદના પાણીથી અનાજ પાકે છે. (3) ઉભયક્ષેત્ર - જેમાં બન્ને પ્રકારના પાણીથી અનાજ પાકે છે. વાસ્તુ = ઘર, દુકાન વગેરે અને ગામ, નગર વગેરે. ઘર 3 પ્રકારનું છે - (1) ખાત - ભૂમિ ખોદીને કરાયેલ હોય છે. દા.ત. ભોંયરું વગેરે. (2) ઉચ્છિત - ભૂમિ ઉપર બાંધેલ હોય છે. દા.ત. મહેલ વગેરે. (3) ખાતોષ્કૃિત - ભૂમિની નીચે અને ઉપર બંધાયેલ હોય તે. દા.ત. ભોયરા ઉપર બાંધેલ મહેલ વગેરે. પોતાના ખેતર, ઘર વગેરેની બાજુમાં બીજાએ આપેલ ખેતર, ઘર વગેરેને વાડ, ભીંત વગેરે કાઢીને પોતાના ખેતર, ઘર વગેરે સાથે જોડી દેવું તે અતિચાર છે. (2) ચાંદી-સોનાનું સ્વજનને દાન - નક્કી કરેલ પરિમાણથી વધુ ચાંદી-સોનું થઈ જાય તો “નિયમ પૂરો થયા પછી પાછું લઈ લઈશ.” એમ વિચારી સ્વજનને તે રાખવા આપવું તે. (3) ધન-ધાન્ય વગેરે બીજાના ઘરે રાખવા - ધન 4 પ્રકારનું છે - (1) ગણિમ - ગણી શકાય તેવું. દા.ત. જાયફળ, સોપારી વગેરે.

Page #128
109 પરિગ્રહપરિમાણવ્રતના 5 અતિચાર (2) ધરિમ - ધારણ કરી શકાય તેવું. દા.ત. કંકુ, ગોળ વગેરે. (3) મેય - માપી શકાય તેવું. દા.ત. ઘી, મીઠું વગેરે. (4) પરિચ્છેદ્ય - પરીક્ષા કરી શકાય તેવું દા.ત. રત્ન, વસ્ત્ર વગેરે. ધાન્ય 17 પ્રકારના છે - (1) ડાંગર (7) તલ (13) કલમ ચોખા (2) જવ (8) ચણા (14) તુવેર (3) મસૂર (9) અણુ (કાંગ) (15) વટાણા (4) ઘઉં (10) રાઈ (16) કળથી (5) મગ (11) કોદરા (17) શણ (6) અડદ (12) મકુષ્ઠક (રાની મગ) ધન, ધાન્ય વગેરેનું પરિમાણ કર્યા પછી વધી જવાની સંભાવના દેખાતા ‘નિયમ પૂરો થયા પછી કે જૂનું ખર્ચાયા પછી લઈ લઈશ.” એમ વિચારીને બીજાને ત્યાં રાખી મૂકવા તે. (4) દ્વિપદચતુષ્પદગર્ભગ્રાહણ - દ્વિપદ = બે પગવાળા હોય છે. દા.ત. પત્ની, દાસી, દાસ, નોકર, સૈનિક વગેરે. ચતુષ્પદ = ચાર પગવાળા હોય છે. દા.ત. હંસ, મોર, કુકડો, પોપટ, મેના, ચકોર, કબુતર વગેરે. લીધેલા નિયમનો ભંગ થવાના ભયથી દ્વિપદ-ચતુષ્પદને થોડા કાળ પછી ગર્ભ ગ્રહણ કરાવવો તે. (5) અલ્પધનવાળી કુષ્યની સંખ્યાને બહુધનવાળી કરવી - કુષ્ય = સોના-ચાંદી સિવાયના કાંસુ, લોઢું, તાંબુ, સીસુ, કલાઈ,

Page #129
110 દિગ્વિરતિવ્રતના 5 અતિચાર વાંસના વાસણો, ચટાઈ, માંચી, માંચડો, રવૈયો, ગાદલુ, રથ, ગાડુ, હળ, માટીના વાસણ વગેરે. થાળી વગેરેની સંખ્યા લીધેલા નિયમ કરતા વધી જાય તો અલ્પમૂલ્યવાળા થાળી વગેરેને ગાળીને બીજા થાળી વગેરે સાથે મેળવીને વધુ મૂલ્યવાળા કરવા તે અતિચાર છે. 3 ગુણવ્રતના અતિચારો - (6) દિગ્વિરતિવ્રતના 5 અતિચાર - (1) તિર્યશ્થિવ્યતિક્રમ - પૂર્વ વગેરે તિરછી દિશામાં લીધેલા નિયમથી અનાભોગ વગેરેથી વધુ જવું તે. ચૈત્ય, સાધુના વંદન વગેરે માટે નિયમથી વધુ ભૂમિ સુધી સાધુની જેમ બારીકાઈથી ઉપયોગ રાખીને જવા છતાં ભંગ થતો નથી. એમ આગળ પણ જાણવું. (2) અધોદિવ્યતિક્રમ - અધોગ્રામ, ભોયરું, કૂવા વગેરે નીચેની દિશામાં લીધેલા નિયમથી અનાભોગ વગેરેથી વધુ જવું તે. (3) ઊર્ધ્વદિવ્યતિક્રમ - પર્વત, વૃક્ષ, શિખર વગેરે ઉપરની દિશામાં લીધેલા નિયમથી અનાભોગ વગેરેથી વધુ જવું તે. | (4) સ્મૃતિવિસ્મરણ - કરેલા દિશાપરિમાણને અતિવ્યાકુળપણાને લીધે, પ્રમાદને લીધે, મંદબુદ્ધિને લીધે વગેરે કારણોસર ભૂલી જવું તે. આ અતિચાર બધા વ્રતોમાં જાણવો. (5) ક્ષેત્રવૃદ્ધિ - એક દિશાના ક્ષેત્રનું પરિમાણ બીજી દિશાના ક્ષેત્રના પરિમાણમાં નાંખી તેને વધારવું. અજ્ઞાનથી કે ભૂલથી તેટલા (વધારેલા) ક્ષેત્રમાં જાય તો ત્યાંથી જે મળ્યું હોય તેનો ત્યાગ કરવો. (7) ભોગોપભોગવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર - શ્રાવકે પ્રાયઃ નિરવદ્ય આહાર વાપરવો જોઈએ. તે અપેક્ષાએ આ

Page #130
ભોગોપભોગવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર 111 અતિચાર જાણવા - (1) અપફવાહાર - અગ્નિ વગેરેથી અચિત્ત નહીં થયેલા ડાંગર, ઘઉં, ઔષધ વગેરેને અનાભોગ, અતિક્રમ વગેરેથી વાપરવા. અથવા લોટ વાપરવો તે અતિચાર, તેમાં સચિત્ત દાણાની સંભાવના હોવાથી. (2) દુષ્પફવાહાર - અડધા રંધાયેલા પવા, ચોખા, જવ, ઘઉં, ખાખરા, કોરડુ મગ, ફળ વગેરે વાપરવા. તેનાથી શરીરને પણ નુકસાન થાય છે અને જેટલા અંશે સચિત્ત હોય તેની વિરાધના પણ થાય છે. પોતે એમ માનતો હોય કે આ અચિત્ત છે. તેથી અતિચાર છે. (3) સચિત્તભોજન - અનાભોગથી, અતિક્રમ વગેરેથી સચિત્ત કંદમૂળ, ફળ વગેરે, પૃથ્વીકાય વગેરેમાં ભોજનસંબંધી પ્રવૃત્તિ કરવી. અથવા અડધા કુટેલા ચિચિણીના પાન કે અચિત્ત નહીં થયેલ ગરમ પાણી વાપરવું. પહેલો બીજો અતિચાર ડાંગર વગેરે ઔષધિ સંબંધી છે. ત્રીજોચોથો અતિચાર સચિત્ત કંદ, ફળ વગેરે સંબંધી છે. (4) સચિત્તપ્રતિબદ્ધભોજન - અનાભોગ વગેરેથી સચિત્ત વૃક્ષ પર લાગેલા ગુંદા વગેરે વાપરવા કે અંદર બીજવાળા ખજુર, આંબા વગેરે પાકા ફળો વગેરે વાપરવા. અથવા બીજ ફેંકી દઈશ અને ગર્ભ ખાઈ જઈશ.” એમ વિચારીને પાકેલી ખજુર વગેરે વાપરવી. (5) તુચ્છૌષધિભક્ષણ - અનાભોગ, અતિક્રમ વગેરેથી નહીં પાકેલી કાચી મગફળી વગેરે વાપરવી, કાચી મગફળી વિશિષ્ટ તૃપ્તિ ન કરતી હોવાથી તુચ્છ છે. મગફળી વગેરે ઔષધિને અચિત્ત કરીને વાપરવી એ પણ અતિચાર છે, કેમકે તેનાથી તૃપ્તિ થતી નથી. એ જ રીતે રાત્રિભોજનત્યાગના વ્રતમાં, માંસ વગેરેના ત્યાગના વ્રતમાં અનાભોગ, અતિક્રમ વગેરેથી અતિચાર લાગે છે. તત્ત્વાર્થમાં સાતમા વ્રતના 5 અતિચાર આ રીતે બતાવ્યા છે -

Page #131
112 અનર્થદંડવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર સચિત્ત, સચિત્તસંબદ્ધ, સંમિશ્ર, અભિષવ અને દુષ્પકુવાહાર. આમાં સચિત્ત, સચિત્તસંબદ્ધ અને દુષ્પકુવાહાર ઉપર મુજબ જ છે. બાકીના બે આ પ્રમાણે જાણવા - સંમિશ્રાહાર - અનાભોગ, અતિક્રમ વગેરેથી સચિત્તવસ્તુથી મિશ્ર આહાર કરવો તે. દા.ત. આદુ, દાડમના બીજ, કરજંદા વગેરેથી મિશ્ર પૂરણ વગેરે વાપરવા, તલથી મિશ્ર વધાણા વગેરે વાપરવા. અથવા જેમાં સચિત્ત દાણાની સંભાવના હોય તેવો કાચો લોટ વગેરે વાપરવો. અભિષવ - અનાભોગ, અતિક્રમ વગેરેથી ઘણા દ્રવ્યોને ભેગા કરીને બનાવેલ દારૂ-કાંજી વગેરે, માંસ જેવી મિઠાઈ વગેરે, દારૂ-મધ વગેરેને ઝરતા વૃક્ષના દ્રવ્યો (તાળી, નીરો) વગેરે વાપરવા તે. (8) અનર્થદંડવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર - (1) કૌત્કચ્ય - ભ્રમર, આંખ, હોઠ, નાક, હાથ, પગ, મુખના વિકારો વડે ભાંડની જેમ અનેક રીતે વિક્રિયા (ચેનચાળા) કરવી કે સંકોચ વગેરેની ક્રિયા કરવી. બીજા હસે અને પોતાની લઘુતા થાય તેવું બોલવું કે કરવું કલ્યું નહીં. પ્રમાદથી તેમ કરે તો અતિચાર લાગે. (2) મૌખર્ય - વિચાર્યા વિના ધિક્, અસભ્ય, સંબંધ વિનાનું બહુ બોલવું તે. તેનાથી પાપોપદેશની સંભાવના હોવાથી તે અતિચારરૂપ છે. (3) ભોગોપભોગાતિરેક - ભોગ = એકવાર ભોગવાય તે. દા.ત. આહાર, ફૂલની માળા વગેરે. ઉપભોગ = વારંવાર ભોગવાય છે. દા.ત. ઓછાડ, સ્ત્રી વગેરે. અનાભોગ, પ્રમાદ વગેરેથી વધુ પડતા સ્નાન, પાણી, ભોજન, કંકુ, ચંદન, કસૂરિ, વસ્ત્ર, અલંકાર વગેરેનો આરંભ કરવો તે અતિચાર છે. અહીં વૃદ્ધપરંપરા આ પ્રમાણે છે - જો ઘણા બધા તેલ, આમળા

Page #132
1 1 3 અનર્થદંડવિરમણવ્રતના 5 અતિચાર વગેરે લે તો તેની લાલચથી ઘણા બધા લોકો સ્નાન કરવા તડાવે જાય. તેથી પોરા, અપકાય વગેરેની ઘણી વિરાધના થાય. તે કહ્યું નહીં. તેથી ઘરમાં જ સ્નાન કરવું. જો ઘરમાં સ્નાનની વ્યવસ્થા ન હોય તો ઘરે જ તેલ - આમળાથી માથુ ઘસીને તેમને દૂર કરીને તડાવના કિનારે ખોબાથી સ્નાન કરે. જેમાં જીવોત્પત્તિ થઈ હોય એવા ફૂલો પણ ન વાપરે. (4) કંદર્પ - જેનાથી કામ પ્રગટે તેવા વચનો બોલવા તે. (5) યુક્તાધિકરણ - અધિકરણ-જેનાથી આત્મા દુર્ગતિનો અધિકારી કરાય તે. એક અધિકરણને બીજા અધિકરણ સાથે જોડેલું રાખવું તે અતિચાર છે. દા.ત. ખાંડણી સાથે સાંબેલુ સંયુક્ત રાખવું, હળની સાથે આગળનું લોઢાનું ફળ સંયુક્ત રાખવું, ગાડા સાથે ધુંસરી સંયુક્ત રાખવી, ધનુષ્ય સાથે બાણ સંયુક્ત રાખવા વગેરે. અનર્થદંડ ચાર પ્રકારનું છે - (1) અપધ્યાનાચરિત -દુષ્ટ ધ્યાન કરવું તે. (2) પ્રમાદાચરિત - પ્રમાદથી આચરણ કરવું તે. (3) હિંન્નપ્રદાન - હિંસક શસ્ત્રો આપવા તે. (4) પાપકર્મોપદેશ - પાપ કરવાનો ઉપદેશ આપવો તે. આઠમા વ્રતમાં આ ચારેની વિરતિ હોય છે. અનાભોગ વગેરેથી કૌત્કચ્ય વગેરે પાંચનો વિચાર કરવો તે અપધ્યાનવિરતિનો અતિચાર છે. કૌત્કચ્ય, કંદર્પ અને ભોગપભોગાતિરેક એ ત્રણ પ્રમાદાચરિતવિરતિના અતિચાર છે. યુક્તાધિકરણ એ હિંગ્નપ્રદાનવિરતિનો અતિચાર છે. મૌખર્ય એ પાપકર્મોપદેશવિરતિનો અતિચાર છે.

Page #133
114 સામાયિકવ્રતના 5 અતિચાર, દેશાવગાસિકવ્રતના 5 અતિચાર 4 શિક્ષાવ્રતના અતિચાર - (9) સામાયિકવ્રતના 5 અતિચાર - (1) મનનું દુપ્પણિધાન - અનાભોગ વગેરેથી મનથી સાવઘમાં પ્રવૃત્તિ કરવી, ક્રોધ-લોભ-દ્રોહ-અભિમાન-ઈર્ષ્યાથી કાર્ય કરવું, ઉતાવળ કરવી, ભય રાખવો વગેરે. (2) વચનનું દુષ્મણિધાન - અનાભોગ વગેરેથી વચનથી સાવદ્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી, સ્પષ્ટ ન બોલવું, અર્થ ન સમજવા, ઝડપથી બોલવું વગેરે. (3) કાયાનું દુપ્પણિધાન - અનાભોગ વગેરેથી કાયાથી સાવદ્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી, શરીરના અવયવો નિશ્ચળ ન રાખવા વગેરે. (4) સ્મૃતિઅકરણ - પ્રમાદને લીધે મારે સામાયિક કરવાનું છે કે નહીં ? મેં સામાયિક કર્યું કે નહીં ? એ યાદ ન રાખવું. (5) અનવસ્થિતકરણ - પ્રમાદથી ચોક્કસ સમયે સામાયિક ન કરવી, જેમ-તેમ કરવી, લીધા પછી તરત પારવી વગેરે. (10) દેશાવગાસિકવ્રતના 5 અતિચાર - દેશાવગાસિકવ્રત એ વિશેષ પ્રકારનું દિગ્વિરતિવ્રત જ છે. દિગ્વિરતિવ્રત ચાવજીવ, વરસ કે ચાર માસનું હોય, દેશાવગાસિક વ્રત દિવસ, પ્રહર, મુહૂર્ત વગેરેના પ્રમાણમાં હોય છે. (1) આનયન - અણસમજ, સહસાકાર વગેરેથી નિયમિત ક્ષેત્રની બહાર રહેલ વસ્તુને બીજા પાસે નિયમિત ક્ષેત્રની અંદર મંગાવવી તે. (2) પ્રેષણ - અણસમજ, સહસાકાર વગેરેથી નિયમિત ક્ષેત્રની બહાર કોઈ કાર્ય માટે બીજાને મોકલવા તે. (3) શબ્દાનુપાત - માયાથી નિયમિતક્ષેત્રની સીમા પાસે રહીને કોઈ કારણસર ખાંસિ વગેરેનો અવાજ કરવો જેથી બહારના લોકો પાસે

Page #134
1 15 પષધવ્રતના 5 અતિચાર આવે તે. (4) રૂપાનુપાત - માયાથી નિયમિતક્ષેત્રની સીમા પાસે રહીને કોઈ કારણસર પોતાના શરીરનું રૂપ બતાવવું (સામી વ્યક્તિ પોતાને જુવે તે રીતે ઊભા રહેવું) જેથી બહારના લોકો પાસે આવે છે. (5) પુદ્ગલપ્રક્ષેપ - માયાથી નિયમિતક્ષેત્રની બહાર રહેલી વ્યક્તિને બોલાવવા પથ્થર વગેરે ફેંકવા તે. દેશાવગાસિક વ્રત એ દિગ્વિરતિવ્રતનો સંક્ષેપ છે. ઉપલક્ષણથી દેશાવગાસિકવ્રતમાં અન્યવ્રતોનો સંક્ષેપ પણ જાણવો. (11) પૌષધવ્રતના 5 અતિચાર - (1) અપ્રત્યુપેક્ષિતદુપ્રત્યુપેક્ષિત શય્યા-સંથારા વગેરે - સંથારો, સંથારાની ભૂમિ વગેરેને જુવે નહીં કે જેમ-તેમ જુવે. (2) અપ્રમાર્જિતદુપ્પમાર્જિત શય્યા-સંથારા વગેરે - સંથારો, સંથારાની ભૂમિ વગેરેને પ્રમાર્જ નહીં કે જેમ-તેમ પ્રમાર્જ. (3) અપ્રત્યુપેક્ષિતદુમ્રત્યુપેક્ષિત ઉચ્ચારપ્રશ્રવણાદિર્ઘડિલ - અંડિલ-માત્રુની ભૂમિને જુવે નહીં કે જેમ-તેમ જુવે. (4) અપ્રમાર્જિતદુષ્પમાર્જિત ઉચ્ચારપ્રશ્રવણાદિચંડિલ - સ્થંડિલમાત્રુની ભૂમિને પ્રમાર્જ નહીં કે જેમ-તેમ પ્રમાર્જ. (5) સમ્યગુ અનનુપાલન - ચારે પ્રકારના પૌષધમાં ન કરવા યોગ્ય પ્રવૃત્તિનું ચિંતન કરવું. જેમકે, પારણાની વિચારણા કરવી, સ્નાન-વિલેપન વગેરેની વિચારણા કરવી, પૂર્વકીડા-કામવચન વગેરેની વિચારણા કરવી, વેપારસંબંધી વિચારણા કરવી વગેરે. (12) અતિથિસંવિભાગવ્રતના 5 અતિચાર - (1) સચિત્તનિક્ષેપ - વહોરાવવાની વસ્તુને ન આપવાની બુદ્ધિથી

Page #135
116 અતિથિસંવિભાગવતના 5 અતિચાર સચિત્ત વસ્તુ ઉપર રાખવી તે. (2) સચિત્તપિધાન - વહોરાવવાની વસ્તુને ન આપવાની બુદ્ધિથી સચિત્ત વસ્તુથી ઢાંકવી તે. (3) અન્યવ્યપદેશ - વહોરાવવાની વસ્તુ ન આપવાની બુદ્ધિથી પોતાની હોવા છતાં બીજાની છે એમ કહેવું તે. (4) મત્સર - સાધુએ માંગેલી વસ્તુ પોતાની પાસે હોવા છતાં ગુસ્સાથી ન આપવી તે. અથવા બીજાની ઇર્ષાથી આપવું તે. (5) કાલાતિક્રમ - સાધુના વહોરવા આવવાના સમયની પહેલા કે પછી વાપરવું તે. + + ગુરુઓની ચરણસેવા કયારેય નિષ્ફળ જતી નથી. + ગુરુ પ્રત્યેના ભક્તિ અને બહુમાનથી જ ચારિત્રમાં શ્રદ્ધા (ઉલ્લાસ) અને સ્થિરતા થાય છે, એ સિવાય નહીં. | સજ્જનોની સર્વ પ્રવૃત્તિઓમાં સ્વાર્થ ગૌણ હોય છે અને પરાર્થ પ્રધાન હોય છે. + અકાળે ફળની ઇચ્છા કરવી તે ઉત્સુકતા છે. અકાળે ઉત્સુકતા એ હકીકતમાં આર્તધ્યાનરૂપ છે. + ભયના કારણો હોવા છતાં નિર્ભય રહેવું તે ધૈર્ય. + બીજાની પ્રશંસા સહન ન થવી તે ઇર્ષ્યા. + અચરમાવર્તમાં મોક્ષનો આશય પણ હોતો નથી.

Page #136
ધાર ૭મું - ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવતક્ષેત્રના તીર્થકરોના નામો 1 17 દ્વાર ૭મું - ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના તીર્થકરોના નામો | (5) ભરતક્ષેત્રની અતીત (ગઈ) ચોવીશીના ચોવીશ તીર્થકરોના નામો - (1) કેવલજ્ઞાની ભગવાન (13) સુમતિ ભગવાન (2) નિર્વાણી ભગવાન (14) શિવગતિ ભગવાન (3) સાગર ભગવાન (15) અબાધ ભગવાન, મતાંતરે (4) મહાયશ ભગવાન અસ્તાગ ભગવાન વિમલ ભગવાન (16) નેમીશ્વર ભગવાન નાથસુતેજ ભગવાન, (17) અનિલ ભગવાન મતાંતરે સર્વાનુભૂતિ (18) યશોધર ભગવાન ભગવાન (19) કૃતાર્થ ભગવાન શ્રીધર ભગવાન (20) ધર્મેશ્વર ભગવાન, મતાંતરે (8) દત્ત ભગવાન જિનેશ્વર ભગવાન (9) દામોદર ભગવાન (21) શુદ્ધમતિ ભગવાન (10) સુતેજ ભગવાન (22) શિવકર ભગવાન (11) સ્વામી ભગવાન (23) ચન્દન ભગવાન (12) શિવાશી ભગવાન, (24) સમ્પતિ ભગવાન મતાંતરે મુનિસુવ્રત ભગવાન ભરતક્ષેત્રની વર્તમાન ચોવીશીના ચોવીશ તીર્થકરોના નામો - ઋષભ ભગવાન (4) અભિનંદન ભગવાન (2) અજિત ભગવાન (5) સુમતિ ભગવાન (3) સંભવ ભગવાન (6) પદ્મપ્રભ ભગવાન (1)

Page #137
118 ધાર ૭મું - ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના તીર્થકરોના નામો (7) સુપાર્શ્વ ભગવાન (16) શાંતિ ભગવાન (8) ચન્દ્રપ્રભ ભગવાન (17) કુંથુ ભગવાન (9) સુવિધિ ભગવાન (18) અર ભગવાન (10) શીતલ ભગવાન ' (19) મલ્લિ ભગવાન (11) શ્રેયાંસ ભગવાન (20) મુનિસુવ્રત ભગવાન (12) વાસુપૂજ્ય ભગવાન (21) નમિ ભગવાન (13) વિમલ ભગવાન (22) અરિષ્ટનેમિ ભગવાન (14) અનંત ભગવાન (23) પાર્થ ભગવાન (15) ધર્મ ભગવાન (24) મહાવીર ભગવાન ભરતક્ષેત્રની ભાવી (આવતી) ચોવીશીના ચોવીશ તીર્થકરોના નામો - (1) પદ્મનાભ ભગવાન (13) નિષ્કપાય ભગવાન (2) સૂરદેવ ભગવાન (14) નિપ્પલાક ભગવાન (3) સુપાર્શ્વ ભગવાન (15) નિર્મમત્વ ભગવાન સ્વયંપ્રભ ભગવાન (16) ચિત્રગુપ્ત ભગવાન (15) ચિત્રગુપ્ત ભગવા (5) સર્વાનુભૂતિ ભગવાન (17) સમાધિ ભગવાન (18) સંવર ભગવાન (6) દેવશ્રુત ભગવાન (19) યશોધર ભગવાન (7) ઉદય ભગવાન (20) વિજય ભગવાન (8) પેઢાલ ભગવાન (21) મલ્લિ ભગવાન (9) પોટ્ટિલ ભગવાન (22) દેવ ભગવાન (10) શતકીર્તિ ભગવાન (23) અનન્તવીર્ય ભગવાન (11) મુનિસુવ્રત ભગવાન (24) ભદ્ર ભગવાન મતાંતરે ભદ્રકૃત (12) અમમ ભગવાન (4) ભગવાન

Page #138
(2) ધાર ૭મું - ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના તીર્થકરોના નામો 1 19 સમવાયાંગસૂત્રમાં ભરતક્ષેત્રની ભાવી ચોવીશીના ચોવીશ તીર્થકરોના નામો આ પ્રમાણે બતાવ્યા છે - (1) મહાપદ્મ ભગવાન (13) અમમ ભગવાન સુરાદેવ ભગવાન (14) નિષ્કષાય ભગવાન સુપાર્શ્વ ભગવાન (15) નિપ્પલાક ભગવાન સ્વયંપ્રભ ભગવાન (16) નિર્મમ ભગવાન સર્વાનુભૂતિ ભગવાન (17) ચિત્રગુપ્ત ભગવાન (18) સમાધિ ભગવાન (6) દેવગુપ્ત ભગવાન (19) સંવર ભગવાન (7) ઉદય ભગવાન (20) અનિવૃત્તિ ભગવાન (8) પેઢાલપુત્ર ભગવાન (21) વિપાક ભગવાન (9) પોટ્ટિલ ભગવાન (22) વિમલ ભગવાન (10) શતક ભગવાન (23) દેવોપપાત ભગવાન (11) મુનિસુવ્રત ભગવાન (24) અનંતવિજય ભગવાન (12) સર્વભાવવિદ્ ભગવાન ઐરાવતક્ષેત્રની અતીત (ગઈ) ચોવીશીના ચોવીશ તીર્થકરોના નામો પ્રવચનસારોદ્ધારમાં બતાવ્યા નથી. ઐરાવતક્ષેત્રની વર્તમાન ચોવીશીના ચોવીશ તીર્થકરોના નામો - (1) બાલચન્દ્ર ભગવાન (7) સોમચન્દ્ર ભગવાન (2) સિચય ભગવાન (8) દીર્ધસેન ભગવાન (3) અગ્નિપેણ ભગવાન (9) શતાયુષ ભગવાન (4) નંદિષેણ ભગવાન (10) સત્યકિ ભગવાન (5) દત્ત ભગવાન (11) યુક્તિસેન ભગવાન (દ) વ્રતધર ભગવાન (12) શ્રેયાંસ ભગવાન

Page #139
120 ધાર ૭મું - ભરતક્ષેત્ર અને એરવતક્ષેત્રના તીર્થકરોના નામો (13) સિંહસેન ભગવાન (20) શ્રીધર ભગવાન (14) સ્વયંજલ ભગવાન (21) સ્વામિકોઇ ભગવાન (15) ઉપશાન્ત ભગવાન (22) અગ્નિસેન ભગવાન (16) દેવસેન ભગવાન (23) અગ્રદત્ત ભગવાન, મતાંતરે (17) મહાવીર્ય ભગવાન માર્ગદત્ત ભગવાન (18) પાર્થ ભગવાન (24) વારિપેણ ભગવાન (19) મરુદેવ ભગવાન ઐરાવતક્ષેત્રની ભાવી (આવતી) ચોવીશીના ચોવીશ તીર્થકરોના નામો(૧) સિદ્ધાર્થ ભગવાન (13) શ્રીચન્દ્ર ભગવાન (2) પુણ્યઘોષ ભગવાન, (14) દૃઢકેતુ ભગવાન મતાંતરે પૂર્ણઘોષ (15) મહેન્દ્ર ભગવાન ભગવાન યમઘોષ ભગવાન (16) દીર્ધપાર્થ ભગવાન (4) સાગર ભગવાન (17) સુવ્રત ભગવાન (5) સુમંગલ ભગવાન (18) સુપાર્શ્વનાથ ભગવાન (6) સર્વાર્થસિદ્ધ ભગવાન (19) સુકોશલ ભગવાન (7) નિર્વાણ ભગવાન (20) અનંતાર્થ ભગવાન (8) ધર્મધ્વજ ભગવાન (21) વિમલ ભગવાન (9) સિદ્ધસેન ભગવાન (22) ઉત્તર ભગવાન (10) મહાન ભગવાન (11) રવિમિત્ર ભગવાન (23) મહદ્ધિ ભગવાન (12) સત્યસેન ભગવાન (24) દેવતાનન્દક ભગવાન ઉપર કહેલા 120 તીર્થકરોને નમસ્કાર થાઓ. ભગવાન

Page #140
વાર ૮મું - ૯મું - 24 તીર્થકરોના પહેલા ગણધર અને પ્રવર્તિની 1 2 1 ૧લા ૧૩માં મંદર ધરા ૧પમાં ૪થા પમાં દ્વાર ૮મું - ૯મું 24 તીર્થકરોના પહેલા ગણધર અને પ્રવતિની તીર્થકર | પહેલા ગણધર | પ્રવર્તિની] | તીર્થકર | પહેલા ગણધર | પ્રવર્તિની ઋષભસેન | બ્રાહ્મી રજા સિંહસેન | ફલ્યુ ૧૪મા યશ પમા ઉજા ચારુ શ્યામાં અરિષ્ટ શિવા વજનાભ અજિતા ૧૬મા ચક્રાયુધ શુભા ચમર કાશ્યપી ૧૭માં શંબ દામિની 회 પ્રદ્યોત ૧૮મા રક્ષી વિદર્ભ સોમાં ૧૯માં ભિષજ બંધુમતી સુમના ૨૦માં મલ્લિ પુષ્પવતી (૯માં વાણી ૨૧માં સુંભ અનિલા સુયશો વરદત્ત કૌસ્તુભ ધારિણી ૨૩માં આર્યદત્ત પુષ્પચૂલા ૧૨મા | સુભીમ | | ધરિણી ૨૪મા | | ઇન્દ્રભૂતિ ચના. આ પહેલા ગણધરો અને પ્રવર્તિનીઓ નમેલા અને ભક્તિવાળા જીવોના પાપોને હરો. રતિ કુભ ૮માં दत्त વરાહ ૧૦માં નંદ ૨૨મા યક્ષદત્તા ૧૧માં + + બીજાના હિતની ચિંતા તે મૈત્રી છે. બીજાના દુઃખનો નાશ કરવાની ભાવના તે કરુણા છે. + બીજાના સુખમાં ખુશ થવું તે પ્રમોદ છે. બીજાના દોષોની ઉપેક્ષા તે મધ્યસ્થભાવના છે. +

Page #141
12 2. દ્વાર ૧૦મું - તીર્થકરનામકર્મના બંધમાં કારણભૂત વીશ સ્થાનકો દ્વાર ૧૦મું - તીર્થકર નામકર્મના બંધમાં કારણભૂત વીશ સ્થાનકો (1) અરિહંત - અશોકવૃક્ષ વગેરે આઠ પ્રાતિહાર્યો રૂપ પૂજાને યોગ્ય એવા તીર્થકરો. (2) સિદ્ધ - જેમના બધા કર્મો નાશ પામ્યા છે, જેઓ શ્રેષ્ઠ સુખી છે, જેઓ એકાંતે કૃતકૃત્ય છે એટલે કે જેમના બધા કાર્યો પૂરા થયા છે એવા મુક્ત જીવો. (3) પ્રવચન - દ્વાદશાંગી અથવા દ્વાદશાંગી જેમાં રહે છે તે સંઘ. (4) ગુરુ - શાસ્ત્રોના અર્થ બરાબર કહે છે. તેઓ ધર્મનો ઉપદેશ વગેરે આપે છે. (5) સ્થવિર - તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) જાતિસ્થવિર - 60 વર્ષની વયવાળા. (i) શ્રુતસ્થવિર - સમવાયાંગસૂત્રને ધારણ કરનારા. (ii) પર્યાયસ્થવિર - 20 વર્ષના ચારિત્રપર્યાયવાળા. (6) બહુશ્રુત - જેમની પાસે ઘણું શ્રુતજ્ઞાન છે તે. શ્રતના ત્રણ પ્રકાર છે - (i) સૂત્ર, (i) અર્થ, (i) સૂત્રાર્થ (ઉભય) આ ત્રણેને ધારણ કરે તે બહુશ્રુત. સૂત્ર ધારણ કરનારા કરતા અર્થ ધારણ કરનારા પ્રધાન છે, અર્થ ધારણ કરનારા કરતા સૂત્રાર્થ ધારણ કરનારા પ્રધાન છે. (7) તપસ્વી - અનશન વગેરે ભેજવાળા વિચિત્ર તપ કરનારા સામાન્ય સાધુઓ.

Page #142
1 2 3 દ્વાર ૧૦મું - તીર્થકર નામકર્મના બંધમાં કારણભૂત વીશ સ્થાનકો આ સાતનું વાત્સલ્ય કરવું. વાત્સલ્ય એટલે (1) ભક્તિ - અંદરનું બહુમાન. (i) પૂજા - ઔચિત્ય પ્રમાણે ફુલ, ફળ, આહાર, વસ્ત્ર વગેરે વડે સેવા. (ii) વર્ણવાદ - પ્રશંસા કરવી. (iv) અવર્ણવાદવર્જન - નિંદાનો ત્યાગ. (5) આશાતનાવર્જન - આશાતનાનો ત્યાગ. આશાતનાઓ આગળ કહેવાશે. (8) અભીષ્ણ જ્ઞાનોપયોગ - સતત જ્ઞાનમાં પ્રવૃત્તિ. (9) દર્શનશુદ્ધિ - સમ્યક્ત્વની શુદ્ધિ. (10) વિનયશુદ્ધિ - જ્ઞાન વગેરેના વિનયની શુદ્ધિ. (11) આવશ્યક - પ્રતિક્રમણ . (12) શીલ - ઉત્તરગુણ. (13) વ્રત - મૂળગુણ. આ પાંચમાં અતિચાર ન લગાડવા. (14) ક્ષણલવસમાધિ - ક્ષણ, લવ વગેરે બધા કાળોમાં સતત સંવેગની ભાવના કરવી અને ધ્યાન કરવું. (15) તપસમાધિ - બાહ્ય-અત્યંતર તપમાં શક્તિ મુજબ સતત પ્રવૃત્તિ. (16) ત્યાગસમાધિ - ત્યાગ બે પ્રકારના છે - (i) દ્રવ્યત્યાગ - અપ્રાયોગ્ય આહાર, ઉપધિ, શય્યા વગેરેનો ત્યાગ અને પ્રાયોગ્ય આહાર વગેરે સાધુઓને આપવા તે.

Page #143
1 24 વાર ૧૦મું તીર્થકર નામકર્મના બંધમાં કારણભૂત વીશ સ્થાનકો (i) ભાવત્યાગ - ક્રોધ વગેરેનો ત્યાગ અને જ્ઞાન વગેરે સાધુઓને આપવું તે. આ બન્ને પ્રકારના ત્યાગમાં શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ શક્તિ પ્રમાણે સતત પ્રવૃત્તિ. (17) વૈયાવચ્ચસમાધિ - વૈયાવચ્ચ દસ પ્રકારની છે - (i) આચાર્યની વૈયાવચ્ચે | (vi) સાધર્મિકની વૈયાવચ્ચ (i) ઉપાધ્યાયની વૈયાવચ્ચે (vii) કુળ (ગચ્છોનો સમુદાય)ની (i) સ્થવિરની વૈયાવચ્ચે વૈયાવચ્ચ (iv) તપસ્વીની વૈયાવચ્ચ | (x) ગણ (કુળોનો સમુદાય)ની (V) ગ્લાનની વૈયાવચ્ચે વૈયાવચ્ચ (vi) શૈક્ષક (નુતનદીક્ષિત)ની (x) સંઘ (સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવકવૈયાવચ્ચ શ્રાવિકારૂપ)ની વૈયાવચ્ચ. આ દરેકની વૈયાવચ્ચ 13 પ્રકારની છે - (i) આહાર આપવો (vi) રસ્તામાં સહાય કરવી (i) પાણી આપવું (ix) ચોરોથી રક્ષણ કરવું (ii) આસન આપવું | (X) વસતિમાં પેસતા હોય ત્યારે (iv) ઉપકરણ આપવા તેમનો દાંડો લેવો. (5) પગ પૂજવા (xi) માત્રુનો પ્યાલો આપવો (vi) વસ્ત્ર આપવા (xi) અંડિલનો પ્યાલો આપવો (vi) ઔષધ આપવું (i) કફનો પ્યાલો આપવો. દસ સ્થાનોની 13 પ્રકારની વૈયાવચ્ચમાં શક્તિમુજબ સતત 1. ગચ્છ = એક આચાર્યનો પરિવાર.

Page #144
1 25 દ્વાર ૧૦મું- તીર્થકર નામકર્મના બંધમાં કારણભૂત વીશ સ્થાનકો પ્રવૃત્તિ કરવી. (18) અપૂર્વજ્ઞાનગ્રહણ - સતત નવું નવું જ્ઞાન મેળવવું. (19) શ્રુતભક્તિ - શ્રતનું બહુમાન. (20) પ્રવચનપ્રભાવના - શક્તિ મુજબ દ્વાદશાંગીના અર્થનો ઉપદેશ આપવો. આ 20 કારણોથી જીવ તીર્થકર નામકર્મ બાંધી તીર્થંકર બને છે. અથવા, ૧૨મા અને ૧૩મા સ્થાનોની બદલે ૧૨મુ શીલવ્રત નામનું એક જ સ્થાન સમજવું તથા ૧૬મું વૈયાવચ્ચસ્થાન અને ૧૭મુ સમાધિ સ્થાન જુદું-જુદું સમજવું. સમાધિ = આચાર્ય વગેરે દસના કાર્ય કરીને તેમને સ્વસ્થ કરવા. * ઋષભદેવ ભગવાને અને મહાવીરસ્વામી ભગવાને આગલા ત્રીજા ભવમાં આ વીશે સ્થાનકોની આરાધના કરી હતી. બાકીના 22 તીર્થકરોમાંથી કેટલાકે એક સ્થાનની, કેટલાકે બે સ્થાનોની, કેટલાકે ત્રણ સ્થાનોની યાવતુ કેટલાકે બધા સ્થાનોની આરાધના કરી હતી. * તીર્થંકર થવાના આગલા ત્રીજા ભવમાં મનુષ્યગતિમાં રહેલ પુરુષ, સ્ત્રી કે નપુંસક તીર્થકર નામકર્મનો નિકાચિત બંધ કરવાનું શરૂ કરે છે. તે બંધ ત્યારથી માંડીને તીર્થકરના ભવમાં અપૂર્વકરણ ગુણઠાણાના સંખ્યાતા ભાગો પસાર થાય ત્યાં સુધી બંધાય છે. ત્યારપછી તેનો બંધવિચ્છેદ થાય છે. * તેરમાં ગુણઠાણે કેવળજ્ઞાન થવા પર તીર્થકર નામકર્મનો ઉદય થાય છે. ત્યારે દેવેન્દ્રો 8 પ્રાતિહાર્યો કરે છે. દેવો, અસુરો અને મનુષ્યોની પર્ષદામાં થાક્યા વિના શ્રુત-ચારિત્ર ધર્મની દેશના આપવા વડે, 34 અતિશયો વડે અને વાણીના 35 અતિશયો વડે તીર્થકર નામકર્મ ભોગવાય છે.

Page #145
126 વાર ૧૦મું- તીર્થકર નામકર્મના બંધમાં કારણભૂત વીશ સ્થાનકો * તીર્થકર નામકર્મનો અનિકાચિત બંધ આગલા ત્રીજા ભવની પહેલા પણ બંધાય છે, કેમકે તીર્થકર નામકર્મની જઘન્ય સ્થિતિ પણ અંતઃકોડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ છે. * તીર્થકર નામકર્મનો નિકાચિત બંધ અવશ્ય ફળ આપે. તેનો અનિકાચિત બંધ ફળ આપે કે ન પણ આપે. + + બીજાના દોષોની ઉપેક્ષા તે મધ્યસ્થભાવના છે. + જે દોષો દૂર થઈ શકે તેવા છે તે દોષોની વિકલ્પી મુનિએ ઉપેક્ષા ન કરવી જોઈએ. + મોહનીયકર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કદિ ન બાંધે તે અપુનબંધક. રાગ-દ્વેષ રહિત અને શાસ્ત્રાજ્ઞાથી શુદ્ધ એવો પ્રયત્ન તે જયણા છે. શિષ્ટ લોકોમાં પ્રિય બનવું તે જનપ્રિયત્ન છે. + આચાર્ય પ્રત્યેના ભક્તિરાગથી વિદ્યા અને મંત્રો સિદ્ધ થાય છે. + જે ગુણ દોષને કરે છે તે ગુણ નથી પણ દોષરૂપ જ છે. + જ્યાં પરિણામ સુંદર આવે છે તે દોષ પણ ગુણરૂપ છે. + આગમોમાં બતાવેલ માર્ગ સિવાય હિતને પામવાનો બીજો કોઈ ઉપાય + નથી. + સારી રીતે શુભભાવમાં પ્રવર્તાવનાર અને અશુભભાવથી અટકાવનારું એવું સત્ય કે અસત્ય વચન તે નિશ્ચયથી સત્ય છે.

Page #146
દ્વાર ૧૧મું - ૧૨મું - 24 તીર્થકરોના માતા-પિતાના નામ અને ગતિ 127 દ્વાર ૧૧મું - 24 તીર્થકરોના માતા-પિતાના નામ દ્વાર ૧રમું - 24 તીર્થકરોના માતા-પિતાની ગતિ સિદ્ધિ સેના થા પિતાની ગતિ નાગકુમાર ઈશાનદેવલોક' ઈશાનદેવલોક ઈશાનદેવલોક ઈશાનદેવલોક ઈશાનદેવલોક ઈશાનદેવલોક ઈશાનદેવલોક મેઘ દફા ૭માં પૃથિવી તીર્થકર માતા | પિતા | માતાની ગતિ | ૧લા મદેવી નાભિ વિજયા જિતશત્રુ સિદ્ધિ ઉજા જિતારિ સિદ્ધિ સિદ્ધાર્થ સંવર સિદ્ધિ પ મા મંગલા સિદ્ધિ સુસીમા સિદ્ધિ પ્રતિષ્ઠ સિદ્ધિ 8 માં લક્ષણા મહાન સિદ્ધિ (લક્ષ્મણા) - મા રામા સુગ્રીવ સનકુમાર દેવલોક ૧૦માં नन्दा દેઢરથ સનકુમાર દેવલોક 1 1 મા વિષ્ણુ વિષ્ણુ | સનકુમાર દેવલોક 1 મા જયા વસુપૂજ્ય સનકુમાર દેવલોક 1 ઉમા યામાં કૃતવર્મા સનકુમાર દેવલોક 1 ૮માં સુયશા સિંહસેન સનકુમાર દેવલોક ૧પમાં સુવ્રતા સનકુમાર દેવલોક ૧દમાં અચિરા વિશ્વસન | સનકુમાર દેવલોક 1 3માં શ્રી શૂર માતંદ્ર દેવલોક ૧૮મા દેવી સુદર્શન માણંદ્ર દેવલોક 1 '૯મા પ્રભાવતી કુંભ માણંદ્ર દેવલોક મા | પદ્માવતી સુમિત્રા માહદ્ર દેવલોક - 1 મા વપ્રા. વિજય માણંદ્ર દેવલોક : : મા શિવા સમુદ્રવિજય માહંત દેવલોક - ઉમા વામાં અશ્વસેન માહંદ દેવલોક - ભા | ત્રિશલા સિદ્ધાર્થ માહદ્ર દેવલોક ભાનું સનકુમાર દેવલોક સનકુમાર દેવલોક સનકુમાર દેવલોક સનકુમાર દેવલોક સનકુમાર દેવલોક સનકુમાર દેવલોક સનકુમાર દેવલોક સનકુમાર દેવલોક માહેદ્ર દેવલોક માણંદ્ર દેવલોક માણંદ્ર દેવલોક માતંદ્ર દેવલોક માહેદ્ર દેવલોક માહેદ્ર દેવલોક માહદ્ર દેવલોક માહ, દેવલોક 1. અનુયોગદ્વારમાં, યોગશાસ્ત્રમાં અને ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રમાં સિદ્ધિ કહી છે.

Page #147
128 દ્વાર ૧૩મું એકસાથે વિચરતા તીર્થકરોની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા અને જઘન્ય સંખ્યા દ્વાર ૧૩મું - એકસાથે વિચરતા તીર્થકરોની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા અને જઘન્ય સંખ્યા = 1 * ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા - 170 પાંચ ભરતક્ષેત્રમાં દરેકમાં 1-1 ભગવાન = 5 પાંચ ઐરવતક્ષેત્રમાં દરેકમાં 1-1 ભગવાન = 5 પાંચ મહાવિદેહક્ષેત્રમાં 32 વિજયોમાં દરેકમાં 1-1 ભગવાન = 5 x 32 = 160 કુલ 17) * જઘન્ય સંખ્યા - 20 જંબુદ્વીપના પૂર્વદક્ષિણ મહાવિદેહક્ષેત્રમાં 1 ભગવાન જંબૂદ્વીપના પૂર્વ ઉત્તર મહાવિદેહક્ષેત્રમાં 1 ભગવાન = 1 જંબૂદ્વીપના પશ્ચિમદક્ષિણ મહાવિદેહક્ષેત્રમાં 1 ભગવાન જંબૂઢીપના પશ્ચિમ ઉત્તર મહાવિદેહક્ષેત્રમાં 1 ભગવાન = 1 ધાતકીખંડના પૂર્વવિભાગના મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉપર પ્રમાણે જ ભગવાન = 4 ધાતકીખંડના પશ્ચિમવિભાગના મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉપર પ્રમાણે જ ભગવાન = 4 પુષ્કરવરાર્ધદ્વીપના પૂર્વવિભાગના મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉપર પ્રમાણે જ ભગવાન પુષ્કરવાર્ષદ્વીપના પશ્ચિમ વિભાગના મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉપર પ્રમાણે 4 ભગવાન = 4 = 4 કુલ 20 મતાંતરે, જઘન્ય સંખ્યા -10 જંબૂદ્વીપના પૂર્વમહાવિદેહક્ષેત્રમાં 1 ભગવાન = 1

Page #148
દ્વાર ૧૩મું - એકસાથે વિચરતા તીર્થકરોની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા અને જઘન્ય સંખ્યા 129 જંબૂદીપના પશ્ચિમમહાવિદેહક્ષેત્રમાં 1 ભગવાન = 1 ધાતકીખંડના પૂર્વવિભાગના મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉપર પ્રમાણે ર ભગવાન ધાતકીખંડના પશ્ચિમવિભાગના મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉપર પ્રમાણે ર ભગવાન પુષ્કરવરાર્ધદ્વીપના પૂર્વવિભાગના મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉપર પ્રમાણે 2 ભગવાન પુષ્કરવરાર્ધદ્વીપના પશ્ચિમવિભાગના મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ઉપર પ્રમાણે ર ભગવાન = 2 કુલ 10 + + આપત્તિઓમાં પણ મનની સ્થિરતા તે ધૈર્ય છે. પૂજયની પૂજાનું ઉલ્લંઘન એ કલ્યાણમાં પ્રતિબંધક છે. ગ્રંથભેદ થયેલ (સમ્યગૃષ્ટિ) જીવને પ્રાયઃ મોક્ષમાં ચિત્ત હોય છે અને સંસારમાં શરીર હોય છે. જેઓને મુક્તિ વિષે દ્વેષ નથી તે આત્માઓને પણ ધન્ય કહ્યા છે. ઉત્કૃષ્ટ પુષ્યવાળા જીવોને ત્રણ જગતમાં કંઈ જ અસાધ્ય નથી. પૂર્વે બુદ્ધિથી વિચારીને પછી વાક્ય બોલવું. સાધુએ ‘જ કારપૂર્વકનું વચન ન બોલવું. આચાર્યની તીક્ષ્ણ એવી પણ પ્રેરક આજ્ઞા હકીકતમાં ઠંડી છે. સંજ્ઞા એટલે ઇચ્છા.

Page #149
1 30 દ્વાર ૧૪મું - એકસાથે જન્મ પામતા તીર્થકરોની ઉત્કૃષ્ટ-જઘન્ય સંખ્યા દ્વાર ૧૪મું - એકસાથે જન્મ પામતા તીર્થકરોની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા અને જઘન્ય સંખ્યા ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા - 20 પાંચ મહાવિદ હશે ત્રમાં દરેકમાં 4-4 વિજયો માં 1-1 ભગવાનનો જન્મ એકસાથે થાય. તેથી 5 x 4 = 20 તીર્થકરોનો જન્મ મધ્યરાત્રિએ થાય છે. મહાવિદેહક્ષે ટામાં મધ્યરાત્રિ હોય ત્યારે ભરતક્ષેત્રમાં અને ઐરાવતક્ષેત્રમાં દિવસ હોવાથી તીર્થકરોનો જન્મ થતો નથી. મેરુપર્વત ઉપર પાંડકવનમાં ચૂલિકાની ચારે દિશાઓમાં 1-1 અભિષેકશિલા છે. તે 4 યોજન જાડી છે, 500 યોજન લાંબી છે અને મધ્યભાગમાં 250 યોજન પહોળી છે. તે અર્ધચન્દ્રના આકારની છે અને સફેદ સુવર્ણની બનેલી છે. પૂર્વ-પશ્ચિમની શિલાઓ ઉપર 2-2 સિંહાસનો છે - એક ઉત્તરમાં અને એક દક્ષિણમાં. ઉત્તર-દક્ષિણની શિલાઓ ઉપર 1-1 સિંહાસનો છે. આ સિંહાસન ઉપર તીર્થકરોનો જન્માભિષેક થાય છે. આ સિંહાસનો સર્વરત્નના બનેલા છે. તે 500 ધનુષ્ય લાંબા-પહોળા અને 250 ધનુષ્ય ઊંચા છે. દિશા | શિલા સિંહાસન | ફયા તીર્થકરોનો અભિષેક થાય? પૂર્વ | પાંડકંબલા |ઉત્તરમાં | શીતા મહાનદીની ઉત્તર તરફની કચ્છ વગેરે 8 વિજયોના દક્ષિણમાં | શીતા મહાનદીની દક્ષિણ તરફની મંગલાવતી વગેરે 8 વિજયોના પશ્ચિમ રક્તકંબલા ઉત્તરમાં | શીતોદા મહાનદીની ઉત્તર તરફની ગંધિલાવતી વગેરે 8 વિજયોના

Page #150
દ્વાર ૧૪મું - એકસાથે જન્મ પામતા તીર્થકરોની ઉત્કૃષ્ટ-જઘન્ય સંખ્યા 131 દિશા | શિલા | સિંહાસન | ક્યા તીર્થકરોનો અભિષેક થાય? દક્ષિણમાં | શીતોદા મહાનદીની દક્ષિણ તરફની પદ્મા વગેરે 8 વિજયોના દક્ષિણ અતિપાંડુ- 1 ભરતક્ષેત્રના કંબલા ઉત્તર અતિરક્ત- 1 ઐરાવતક્ષેત્રના કંબલા આમ એક મહાવિદેહક્ષેત્રના તીર્થકરોના અભિષેક માટેના ચાર સિંહાસનો હોવાથી એક મહાવિદેહક્ષેત્રમાં એકસાથે ચાર તીર્થકરોનો જ જન્મ થાય. એમ પાંચ મહાવિદેહક્ષેત્રમાં સમજવું. તેથી 5 x 4 = 20 તીર્થકરો જ એકસાથે જન્મ પામે. જઘન્ય સંખ્યા - 10 પાંચ ભરતક્ષેત્રમાં અને પાંચ ઐરાવતક્ષેત્રોમાં દરેકમાં 1-1 તીર્થકરનો જન્મ એક સાથે થાય. તેથી 5 + 5 = 10. ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવતક્ષેત્રમાં મધ્યરાત્રિ હોય ત્યારે મહાવિદેહક્ષેત્રમાં દિવસ હોવાથી તીર્થકરનો જન્મ થતો નથી. + સંસારથી અધિક કંઈ પણ હેય (ત્યાજય) નથી. મોક્ષથી અધિક કંઈ પણ ઉપાદેય (આદરણીય) નથી + મનને ચોક્કસ કાર્યમાં જોડવું તે ઉપયોગ. + જેનાથી જીવો સદનુષ્ઠાનથી રહિત થાય છે તે પ્રમાદ. + સમ્યગૃષ્ટિના જ જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ સફળ થાય છે. + આઠ પ્રાતિહાર્યરૂપ દેવકૃત પૂજાને યોગ્ય તે અરિહંત. + ગુરુનું પાતંત્ર્ય સ્વીકારવું એ જ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર છે. + + +

Page #151
1 3 2. દ્વાર ૧૫મું, વાર ૧૬મું, ધાર ૧૭મું, દ્વાર ૧૮મું દ્વાર ૧૫મું - 24 તીર્થકરોના ગણધરોની સંખ્યા દ્વાર ૧૬મું- 24 તીર્થકરોના સાધુઓની સંખ્યા દ્વાર ૧૭મું - 24 તીર્થકરોના સાધ્વીઓની સંખ્યા દ્વાર ૧૮મું- 24 તીર્થકરોના વૈક્રિયલબ્ધિધર સાધુઓની સંખ્યા પમાં તીર્થકર ગણધરોની સાધુઓની સાધ્વીઓની વૈક્રિયલબ્ધિધર સંખ્યા સંખ્યા સંખ્યા સાધુઓની સંખ્યા ૧લા 88 84,000 3,00,000 | 20, દ00 1,00,000 | | 3, 30,000 20,400 3જા | 102 2,00,000 3, 36 ,OOO 19, 800 ૪થા | 116 3,00,000 દ, 30,000 19,000 100 | 3, 20,000 | 5, 30,000 18, 400 દઢા | 107 | 3, 30,000 | 4, 20,000 | 16, 800 | ઉમા | 3,00,000 | 4, 30,000 | 15, 300 ૮માં | 2,50,000 3, 80,000 14,000 (૯માં 2,00,000 1, 20,000 1 3,000 ૧૦મા 1,0,OOO 1,00,0/6 12,000 ૧૧માં 84,000 | 1,03,OOO 11,000 | ૧૨મા | દ૬ 72,000 | 1,00,000 - 10,000 ૧૩મા | પ૭ | 68,000 | 1,00, 800 | 9,000 ૧૪મા | 50 66,000 62,000 8,000 ૧૫માં | 43 64,000 62,400 7,000 ૧૬માં 62,000 61,600 6,OOO 8 1 1. આ સંખ્યા ભગવાનના હાથે દીક્ષિત થયેલા સાધુઓની સમજવી.

Page #152
દ્વાર ૧૫મું, દ્વાર ૧૬મું, દ્વાર ૧૭મું, ધાર ૧૮મું 133 તીર્થકર | ગણધરોની | સાધુઓની સંખ્યા સંખ્યા | સાધ્વીઓની સંખ્યા વૈક્રિયલબ્ધિધર સાધુઓની સંખ્યા | 60, 600 | ૧૭મા | 35 ૧૮મા 33 દ0,000 ૧૯માં ૨૦મા | 18 | 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 18,000 16 ,OOO 14,000 28, 88,000 2 ૧મા | 1 7 5, 100 7, 300 2,900 | 2,000 5,000 | 1, 500 1, 100 | 900 55,000 50,000 41,000 | 40,000 | 30,000 - 2 મા | 11 1 2 ૩માં 10 ૨૪મા | 11 36,000 44, 46, 406 + + + + નિદ્રાથી હણાયેલ ચિત્તની પ્રવૃત્તિ તે સ્વપ્ન. + અનુબંધ એટલે ભાવની બીજરૂપ શક્તિ. + ધર્મસ્થાનોને વિષે ઉદાસીનતા એ જ મોટું પાપ છે. + જિનશાસનના ઉફાહ (અપભ્રાજના, લઘુતા, નિંદા વગેરે)ના નિરાકરણ માટે અસત્ય બોલનાર પણ આરાધક થાય છે. + જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા જ જેમ સફળ છે તેમ શક્ય ક્રિયા પૂર્વકનું જ જ્ઞાન સફળ છે. + યથાશક્તિ સ્વીકારેલ વ્રત-પચ્ચકખાણ વગેરેનું પાલન કરવું એ જ પક્ષપાતનું લક્ષણ છે. + પાપોની જુગુપ્સા એ જ ચારિત્રના અતિચારોને વિશુદ્ધ કરે છે. 1. મતાંતરે 18.

Page #153
૧લા દટ્ટા 134 દ્વાર ૧૯મું, દ્વાર ૨૦મું, દ્વાર ૨૧મું, ધાર ૨૨મું દ્વાર ૧૯મું - 24 તીર્થકરોના વાદી સાધુઓની સંખ્યા દ્વાર ૨૦મું - 24 તીર્થકરોના અવધિજ્ઞાની સાધુઓની સંખ્યા દ્વાર ૨૧મું - 24 તીર્થકરોના કેવળજ્ઞાનીઓની સંખ્યા દ્વાર ૨૨મું - ર૪ તીર્થકરોના મન:પર્યવજ્ઞાનીઓની સંખ્યા તીર્થકર | વાદી સાધુઓની અવધિજ્ઞાની | કેવલજ્ઞાનીઓની મન:પર્યવજ્ઞાની સંખ્યા | સાધુઓની સંખ્યા | સંખ્યા | ઓની સંખ્યા ૧૨,૬પ૦ 9,000 20,000 12, 750 રજા 12,400 9, 400 20,0001 12, 500 ઉજા 12,000 9,600 15,000 12,150 ૪થા 11,000 9, 800 14,OOO 11,650 પમાં 10,650 11,000 13,OOO 10,450 9,600 10,000 12,000 10, 300 ૭માં 8,400 9,000 11,000 9, 150 ૮મા 7,600 8,000 10,000 8,000 ૯મા 8,400 7, 500 7, 500 ૧૦માં 5,800 7, 200 7,000 7, 500 11 મા 5,OOO દ,૦૦૦ 6, 500 6,000 ૧૨માં 4, 700 5,400 6,OOO 6 ,OOO ૧૩માં 3, 200 4, 800 5, 500 5,500 1 ૪મા 3, 200 4, 300 5,OOO 5,000 ૧પમા 2, 800 3,600 4, 500 4, 500 ૧દમા 2,400 3,000 4, 3OO 4,000 ૧૭માં 2,000 2,500 3, 2003 3, 340 ૧૮મા 1,600 2,600 2, 800 2, પપ૧ ૧૯મા 1, 400 2, 200 2, 200 1, 750 ૨૦માં 1, 200 1,800 1, 800 1,500 ૨૧માં 1,000 1,600 1,600 1, 260 ૨૨માં 800 1,500 1,500 1,000 ૨૩માં 1,400 1,000 750 ૨૪મા 400 1, 300 700 500 1. મતાંતરે 22,000 2. મતાંતરે 4, 208 3. મતાંતરે 2, 200

Page #154
પમાં ફા દ્વાર ૨૩મું, દ્વાર ૨૪મું, ધાર ૨૫મું, દ્વાર ૨૮મું 135 દ્વાર ર૩મું - ર૪ તીર્થકરોના ચૌદપૂર્વીઓની સંખ્યા દ્વાર ૨૪મું - 24 તીર્થકરોના શ્રાવકોની સંખ્યા દ્વાર રપમું - 24 તીર્થકરોના શ્રાવિકાઓની સંખ્યા દ્વાર ૨૮મું - 24 તીર્થકરોના શરીરની ઊંચાઈ તીર્થકર ચૌદપૂર્વીઓની શ્રાવકોની શ્રાવિકાઓની શરીરની સંખ્યા સંખ્યા સંખ્યા ઊંચાઈ 1 ૧લા 4, 750 | 3, 50,000 5, 54,000 500 ધનુષ્ય જા 3, 720 2,98,000 5, 45,000 ૪૫ધનુષ્ય ઉજા 2,15 2,93,OOO 6, 36 ,000 4CO ધનુષ્ય કથા 1, 500 2,88,000 5, 27,000 350 ધનુષ્ય 2, 400 2, 81,000 5, 16 ,000 300 ધનુષ્ય 2,76 ,OOO 5,05,OOO 250 ધનુષ્ય ૭માં 2,03) 2,57,000 4,93,000 200 ધનુષ્ય ૮મા 2,000 2,50,OOO 4,91,000 150 ધનુષ્ય ૯મા 1, 500 2, 29,000 4, 71,000 100 ધનુષ્ય ૧૦મા 1, 4OO 2,89,000 4, 58,000 90 ધનુષ્ય ૧૧મા 1, 300 2,79,OOO 4,48,000 80 ધનુષ્ય ૧૨મા 1, 200 2, 15,000 4, 36 ,000 70 ધનુષ્ય 1 ૩મા 1, 100 2,08,000 4, 24,000 દ૦ ધનુષ્ય ૧૪મા 1,000 2,06 ,000 4, 14,000 પ૦ ધનુષ્ય ૧૫માં 900 2,04,000 4, 13,000 45 ધનુષ્ય ૧૬મા 800 2,90,000 ,93,000 40 ધનુષ્ય 1 ૭મા 670 1, 79,000 3, 81,000 35 ધનુષ્ય ૧૮મા 610 1,84,000 3, 72,000 30 ધનુષ્ય ૧૯મા 668 1,83,000 3, 70,000 25 ધનુષ્ય ૨૦મા 500 1,72,000 3, 50,000 20 ધનુષ્ય ૨૧મા 450 1,70,000 3,48,000 15 ધનુષ્ય ૨૨મા 400 1,69,OOO 3, 36 , 10 ધનુષ્ય 2 3મા 350 1,64,000 3, 39,000 9 હાથ ૨૪મા 300 | 1,59,000 3, 18,000 7 હાથ * * 0 1. આ ઊંચાઈ ઉત્સધ અંગુલથી સમજવી.

Page #155
દ્વાર ૨૬મું - 24 તીર્થકરોના યક્ષો 1 36 ડાબા હાથમાં શું છે? વિશેષ ૧લો તીર્થકર | યક્ષનું | વર્ણ | વાહન | હાથની જમણા હાથમાં શું છે ? નામ સંખ્યા ગોમુખ સુવર્ણ હાથી | જ વરદાનમુદ્રા, અક્ષમાળા' ૨જા મહાયક્ષ શ્યામ ઐરાવણ 8 વરદાનમુદ્રા, કુહાડી, અક્ષમાળા, | હાથી પાશ ઉજા ત્રિમુખ શ્યામ મોર નોળિયો, ગદા, અભયમુદ્રા .m. રંથો ઈશ્વર = શ્યામ શ્વત પમા = તુબુરું કુસુમ હાથી ગરુડ હરણ હાથી દા = 4 નીલ નીલ લીલો શ્વેત સફેદ ૭માં ૮માં ૯માં ૧૦માં હસ માતંગ વિજય અજિત બ્રહ્મા 0 બીજોરુ, પાશ બીજોરુ, અભયમુદ્રા, 4 મુખવાળા અંકુશ, શક્તિ બીજોરુ, સર્પ, અક્ષમાળા | 3 મુખવાળા, 3 નેત્રવાળા નોળિયો, અંકુશ ગદા, સર્પ, પાશ નોળિયો, અક્ષમાળા નોળિયો, અંકુશ કુહાડી 3 આંખવાળા નોળિયો, ભાલો નોળિયો, ગદા, 4 મુખવાળા, અંકુશ, અક્ષમાળા 3 નેત્રવાળા નોળિયો, અક્ષમાળા 3 વાળા નોળિયો, ધનુષ્ય નોળિયો, ચક, ધનુષ્ય, ફલક, અંકુશ, અભયમુદ્રા K બીજોરુ, અક્ષમાળા વરદાનમુદ્રા, શક્તિ ફળ, અભયમુદ્રા બિલ્વ, પાશ ચક્ર બીજોરુ, અક્ષમાળા બીજોરુ, કુહાડી, પાશ, અભયમુદ્રા બીજોરુ, ગદા બીજોરુ, વીણા ફળ, ચક્ર, બાણ, તલવાર, પાશ, અક્ષમાળા કાચબો કમળ \ જ 11 મા મનુજ | સફેદ 12 મા | સુરકુમાર શ્વેત ૧૩માં પ્રમુખ | શ્વેત વૃષભ હંસ મોર દ્વાર ૨૬મું - 24 તીર્થકરોના યક્ષો આ - 1. અક્ષમાળા = જાપમાળા. 2. પાશ - એક શસ્ત્ર. 3. અંકુશ હાથીન ચલાવવામાં ઉપયોગી હથિયાર. 8. મતાંતરે ઈશ્વર.

Page #156
ડાબા હાથમાં શું છે? | વિશેષ તીર્થકર | યક્ષનું | વર્ણ | વાહન | હાથની જમણા હાથમાં શું છે ? નામ સંખ્યા ૧૪મા પાતાલ લાલ મંગર કમળ, તલવાર, પાશ ૧પમા કિન્નર લાલ કાચબા બીજોરુ, ગદા, અભયમુદ્રા ૧૬માં | ગરુડ શ્યામ વરાહ 4 | બીજોરુ, કમળ જ રા દ્વાર ૨૬મું - 24 તીર્થકરોના યક્ષો ૧૭માં ૧૮મા જ ગંધર્વ યક્ષેન્દ્ર 4 | શ્યામ | હંસ શ્યામ | શંખ 1 2 | ૧૯માં કૂબર વરદાનમુદ્રા, પાશ બીજોરુ, બાણ, તલવાર, કુહાડી, પાશ, અભયમુદ્રા વરદાનમુદ્રા, કુહાડી, ભાલો, અભયમુદ્રા બીજોરુ, ગદા, બાણ, શક્તિ, હાથી ઇન્દ્રધનુષ્ય યામ 1 ૨૦માં વરુણ વૃષભ 1 નોળિયો, ફલક, અક્ષમાળા 3 મુખવાળા નોળિયો, કમળ, અક્ષમાળા'3 મુખવાળા, નોળિયો, અક્ષમાળા | વરાહ જેવા મોઢાવાળા બીજોરુ, અંકુશ નોળિયો, ધનુષ્ય, ફલક, દ મુખવાળા ભાલો, અંકુશ, અક્ષમાળા | 3 નેત્રવાળા બીજોરુ, શક્તિ, કુહાડી, | 4 મુખવાળા અક્ષયમાળા નોળિયો, કમળ, ધનુષ્ય, | 4 મુખવાળા કુહાડી 3 નેત્રવાળા, જેટાના મુગટવાળા નોળિયો, કુહાડી, વજ, 4 મુખવાળા અક્ષમાળા 3 નેત્રવાળા નોળિયો, ભાલો, શક્તિ ] 3 મુખવાળા નોળિયો, સર્પ હાથી જેવા મુખવાળા બીજોરુ. ૨૧માં સુવર્ણ ભ બીજોરુ, શક્તિ, કુહાડી, અભયમુદ્રા બીજોરુ, કુહાડી, ચક્ર બીજોરુ, સર્પ પુરુષ 2 ૨મા ગોમેધ ૨૩મા | વામન 1 શ્યામ શ્યામ | કાચબો ૨૪મા | માતંગ | શ્યામ | હાથી | 2 | નોળિયો 137 1. મતાંતરે પાર્થ.

Page #157
દ્વાર ૨૭મું - 24 તીર્થકરોની દેવીઓ 138 \ રજા = = = = = = તીર્થકર | દેવીનું | વર્ણ | વાહન | હાથની | જમણા હાથમાં ડાબા હાથમાં શું છે? નામ સંખ્યા | શું છે? ૧લા ચકેશ્વરી 1 સુવર્ણ ગરુડ વરદાનમુદ્રા,બાણ, ચક્ર, પાશ ધનુષ્ય, વજ, ચક્ર, અંકુશ અજિતા સફેદ લોહ વરદાનમુદ્રા, પાશ બીજોરુ, અંકુશ ઉજા દુરિતારિ સફેદ વરદાનમુદ્રા, અક્ષમાળા ફળ, અભયમુદ્રા ૪થા કાલી શ્યામ કમળ વરદાનમુદ્રા, પાશ સર્પ, અંકુશ પમા મહાકાલી સુવર્ણ કમળ વરદાનમુદ્રા, પાશ બીજોરુ, અંકુશ અય્યતા | શ્યામ મનુષ્ય વરદાનમુદ્રા, બાણ ધનુષ્ય, અભયમુદ્રા ૭માં શાન્તા સુવર્ણ હાથી વરદાનમુદ્રા, અક્ષમાળા ભાલો, અભયમુદ્રા ૮મા જવાલા પીળો વરાલક૫ તલવાર, કુહાડી ફલક, કુહાડી ૯મા સુતારા વૃષભ વરદાનમુદ્રા, અક્ષમાળા કળશ, અંકુશ ૧૦માં નીલ કમળ વરદાનમુદ્રા, પાશ ફલક, અંકુશ ૧૧માં શ્રીવત્સા” સફેદ સિંહ વરદાનમુદ્રા, પાશ કળશ, અંકુશ 12 મા પ્રવરા શ્યામ ઘોડો વરદાનમુદ્રા, શક્તિ ફુલ, ગદા ૧૩મા | વિજયા હરિતાલ, કમળ બાણ, પાશ ધનુષ્ય, સર્પ (લાલ) ૧૪મા | અંકુશા | સફેદ | કમળ તલવાર, પાશ ફલક, અંકુશ 1. મતાંતરે અપ્રતિચક્ર 2. મતાંતરે અજિતબલા 3, મતાંતરે શ્યામા 4. મતાંતરે ભૃકુટિ 5. વરાલક = એક પ્રકારનું પ્રાણી, દ. મતાંતરે માનવી 7. મતાંતરે ચંડા 8. મતાંતરે વિદિતા. = સફેદ X X દ્વાર ૨૭મું - 24 તીર્થકરોની દેવીઓ

Page #158
ડાબા હાથમાં શું છે ? સુવર્ણ ནན 5 ན མ ན ན མ તીર્થકર | દેવીનું | વર્ણ | વાહન | હાથની | જમણા હાથમાં નામ સંખ્યા | શું છે? 1 પમા | પન્નગા સફેદ માછલું કમળ, અંકુશ ૧દમાં નિર્વાણી સુવર્ણ કમળ પુસ્તક, કમળ ૧૭માં અય્યતા મોર બીજોરુ, ભાલો ૧૮માં ધારણી નીલ કમળ બીજોરુ, કમળ ૧૯માં વૈરોચ્યા શ્યામ વરદાનમુદ્રા, અક્ષમાળા ૨૦માં અચ્છુપ્તા સુવર્ણ ભદ્રાસન વરદાનમુદ્રા, અક્ષમાળા 2 ૧મા | ગાન્ધારી શ્વેત વરદાનમુદ્રા, તલવાર અંબા સુવર્ણ સિંહ આંબાની લંબ, પાશ 2 ૩માં પદ્માવતી સુવર્ણ | કુર્કટસર્પ | 4 કમળ, પાશ 2 ૪મા | સિદ્ધાયિકા લીલો | સિંહ | 4 | પુસ્તક, અભયમુદ્રા દ્વાર ૨૬મું - 24 તીર્થકરોની દેવીઓ કમળ, અભયમુદ્રા કમંડળ, કમળ મુકુંઢિ, કમળ કમળ, અક્ષમાળા બીજોરુ, શક્તિ બીજોરુ, ભાલો બીજોરુ, ભાલો પુત્ર, અંકુશ ફળ, અંકુશ બીજોરુ, વીણા કમળ હંસ ૨૨મા 1. મતાંતરે કંદર્પ ર. મતાંતરે બલા 3. મુકુંઢિ = એક પ્રકારનું શસ્ત્ર . 4. મતાંતરે નરદત્તા. 1 39

Page #159
14) દ્વાર ૨૯મું, ૩૦મું, ૩૧મું, ૩૨મું, ૩૩મું દ્વાર ૨૯મું - 24 તીર્થકરોના લાંછન દ્વાર ૩૦મું - 24 તીર્થકરોના વર્ણ દ્વાર ૩૧મું - ર૪ તીર્થકરોએ કેટલા સાથે દીક્ષા લીધી? દ્વાર ૩૨મું - ર૪ તીર્થકરોના આયુષ્ય દ્વાર ૩૩મું - 24 તીર્થકરો કેટલા સાથે મોક્ષે ગયા? તીર્થકર | લાંછન | વર્ણ | કેટલા સાથે | આયુષ્ય | કેટલા સાથે (રંગ) | દીક્ષા લીધી? મોક્ષે ગયા? ૧લા વૃષભ 4,000 | 84 લાખ પૂર્વ | 10,000 ૨જા | હાથી | સુવર્ણ | 1,OOO | 72 લાખ પૂર્વ | 1,000 રૂજા ઘોડો | સુવર્ણ 1,000 | દ0 લાખ પૂર્વ | 1,000 ૪થા | વાંદરો | સુવર્ણ 1,000 | 50 લાખ પૂર્વ | 1,000 પમા કોચ | સુવર્ણ 1,000 | 40 લાખ પૂર્વ | 1,000 દકા કમળ | લાલ 1,000 | 30 લાખ પૂર્વ | 300 ૭માં સ્વસ્તિક સુવર્ણ 1,000 | 20 લાખ પૂર્વ પCO ૮મા | ચંદ્ર | સફેદ | 1,000 | 10 લાખ પૂર્વ 1 ,000 (૯મા | મગર | 1,000 2 લાખ પૂર્વ | 1,000 ૧૦માં શ્રીવન્સ 1,000 | 1 લાખ પૂર્વ | 1,000 | 11 માં ગડા સુવર્ણ 1,OOO 84 લાખ વર્ષ 1,000 ૧રમ | પાડો લાલ દ00 72 લાખ વર્ષ FOO ૧૩માં | વરાહ સુવર્ણ 1,000 60 લાખ વર્ષ 6OOO ૧૪મા બાજ | સુવર્ણ | 1,000 | 30 લાખ વર્ષ 7OOO ૧૫માં | વજન | સુવર્ણ | 1,000 10 લાખ વર્ષ | 108 1. સુવર્ણવર્ણ - સોના જેવો રંગ, 2. લાલવર્ણ - જાસુદના ફુલ જેવો રંગ, 3. મતાંતરે 801, આવશ્યકટિપ્પનકમાં 3 4 કહ્યા છે. 4. સફેદ વર્ણ-ચંદ્ર જેવો સફેદ રંગ.

Page #160
દ્વાર ૨૯મું, ૩૦મું, ૩૧મું, ૩૨મું, ૩૩મું 141 તીર્થકર | લાંછન ૧૬માં | હરણ ૧૩માં | બકરો ૧૮મા | | નંદાવર્ત વર્ણ | (રંગ) સુવર્ણ સુવર્ણ સુવર્ણ 1 '૯મા | કળશ ] કેટલા સાથે | આયુષ્ય | કેટલા સાથે | દીક્ષા લીધી ? મોક્ષે ગયા? 1,000 1 લાખ વર્ષ 900 | 1,000 |95,000 વર્ષ | 1,000 1,000 84,000 વર્ષ 1,000 પપ,૦૦૦ વર્ષ 500 1,000 | 30,000 વર્ષ 1,000 1,000 |10,000 વર્ષ 1,000 1,0OO 1,000 વર્ષ 5 36 300 | 10 વર્ષ 33 72 વર્ષ ૨મા | કાચબો કાળો 2 ૧માં નીલકમળ સુવર્ણ 2 ૨મા | શંખ કાળો 2 3માં સપી લીલો 2 ૪મા સુવર્ણ અશુભમાં પ્રવેશી જતું મન જો એમાં પડ્યું જ રહેતું હોય તો એ ભેસ જેવું છે અને શુભની ડાળ પર બેસતું મન જો ત્યાંથી તુર્ત ઊડી જતું હોય તો એ કોયલ જેવું છે. સ્વબુદ્ધિથી કલ્પિત અર્થને અનુસારે કષ્ટપૂર્વક થતું શુદ્ધ અનુષ્ઠાન પણ અજ્ઞાનકષ્ટમાં ગણાય છે. ધર્મના આચરણમાં આળસુ જીવોનો મનુષ્ય જન્મ નિષ્ફળ જાય છે. નવકારને ધારણ કરનાર શ્રાવકને પણ સર્વ પ્રયત્નથી પરમબંધુ જેવો માનવો. 1. લીલોવર્ણ-રાયણ જેવો રંગ. 2. સ્થાનાંગની ટીકામાં 303 કહ્યા છે. 3. કાળો વર્ણ ઇન્દ્રનીલ મણિ જેવો રંગ.

Page #161
142 દ્વાર ૩૪મું, ૩૫મું - 24 તીર્થકરોના નિર્વાણગમનસ્થાન અને અંતરો દ્વાર ૩૪મું - 24 તીર્થકરોના નિર્વાણગમનસ્થાન દ્વાર ૩પમું - 24 તીર્થકરોના અંતરો અંતર૧ તીર્થકર નિર્વાણગમનસ્થાન ૧લા અષ્ટાપદ ૨જા સમેતશિખર ૩જા સમેતશિખર ૪થા સમેતશિખર પમા સમેતશિખર દટ્ટો સમેતશિખર સમેતશિખર ૮માં સમેતશિખર ૯મા | સમેતશિખર ૧૦મા | સમેતશિખર ૧૧મા | સમેતશિખર ૭માં 50 લાખ કરોડ સાગરોપમ 30 લાખ કરોડ સાગરોપમ 10 લાખ કરોડ સાગરોપમ 9 લાખ કરોડ સાગરોપમ 90,000 કરોડ સાગરોપમ 9,000 કરોડ સાગરોપમ 900 કરોડ સાગરોપમ 90 કરોડ સાગરોપમ 9 કરોડ સાગરોપમ 1 કરોડ સાગરોપમ - (10) સાગરોપમ + 66, 26,000 વર્ષ) 54 સાગરોપમ 30 સાગરોપમ 9 સાગરોપમ 4 સાગરોપમ ૧૨મા | ચંપાપુરી ૧૩માં | સમેતશિખર ૧૪મા | સમેતશિખર ૧પમા | સમેતશિખર 1. આ અંતર પૂર્વ-પૂર્વના ભગવાનના નિર્વાણથી પછી-પછીના ભગવાનના નિર્વાણ સુધીનું છે.

Page #162
દ્વાર ૩૪મું, ૩૫મું - 24 તીર્થકરોના નિર્વાણગમનસ્થાન અને અંતરો 143 તીર્થકર નિર્વાણગમનસ્થાન અંતર ૧૬મા | સમેતશિખર | 3 સાગરોપમ - 3 પલ્યોપમ ૧૭મા સમેતશિખર | પલ્યોપમ ૧૮મા | સમેતશિખર | પલ્યોપમ - 1,000 કરોડ વર્ષ ૧૯મા | સમ્મતશિખર | 1,000 કરોડ વર્ષ ૨૦મા | સમેતશિખર 54 લાખ વર્ષ ૨૧મા | સમેતશિખર | 6 લાખ વર્ષ ૨૨મા | ઉજ્જયંતગિરિ | પ લાખ વર્ષ ૨૩માં | સમેતશિખર | 83, 750 વર્ષ ૨૪મા | અપાપાપુરી | 250 વર્ષ કુલ | |1 કોડાકોડી સાગરોપમ-૪૨,OOO વર્ષ | ત્રીજા આરાના 89 પખવાડીયા બાકી હતા ત્યારે ઋષભદેવ ભગવાન નિર્વાણ પામ્યા. ચોથા આરાના 89 પખવાડીયા બાકી હતા ત્યારે મહાવીરસ્વામી ભગવાન નિર્વાણ પામ્યા. આ અવસર્પિણીમાં થયેલા તીર્થકરો, ચક્રવર્તીઓ અને વાસુદેવોના ક્રમ, શરીરની ઊંચાઈ અને આયુષ્ય - તીર્થકર | ચક્રવર્તી | વાસુદેવ શરીરની ઊંચાઈ આયુષ્ય | (1) ઋષભદેવ | (1) ભરત | - | 500 ધનુષ્ય 84 લાખ પૂર્વ | (2) અજિતનાથ | (2) સગર | - | ૪૫૦ધનુષ્ય 72 લાખ પૂર્વ | (3) સંભવનાથ 400 ધનુષ્ય 60 લાખ પૂર્વ (4) અભિનંદન 350 ધનુષ્ય 50 લાખ પૂર્વ - સ્વામી

Page #163
144 દ્વાર ૩૪મું, ૩૫મું - 24 તીર્થકરોના નિર્વાણગમનસ્થાન અને અંતરો તીર્થકર | | | | | | | | ચક્રવર્તી | વાસુદેવ | શરીરની આયુષ્ય ઊંચાઈ (5) સુમતિનાથ 3OOધનુષ્ય |40 લાખ પૂર્વ (6) પદ્મપ્રભ | ૨૫૦ધનુષ્ય 30 લાખ પૂર્વ સ્વામી (7) સુપાર્શ્વનાથ 200 ધનુષ્ય | 20 લાખ પૂર્વ (2) ચંદ્રપ્રભસ્વામી ૧૫૦ધનુષ્ય 10 લાખ પૂર્વ (9) સુવિધિનાથ 100 ધનુષ્ય ર લાખ પૂર્વ (10) શીતલનાથ) ૯૦ધનુષ્ય | 1 લાખ પૂર્વ (11) શ્રેયાંસનાથ (1) ત્રિપૃષ્ઠ 80 ધનુષ્ય | 84 લાખ વર્ષ (12) વાસુપૂજય (2) દ્વિપૃષ્ઠ 70 ધનુષ્ય | ૭ર લાખ વર્ષ સ્વામી (13) વિમલનાથ | (3) સ્વયંભૂ | 60 ધનુષ્ય 60 લાખ વર્ષ (14) અનંતનાથ |(4) પુરુષોત્તમ 50 ધનુષ્ય | 30 લાખ વર્ષ (15) ધર્મનાથ (5) પુરુષસિંહ 45 ધનુષ્ય | 10 લાખ વર્ષ (3) મઘવનું ૪ર ધનુષ્ય | પ લાખ વર્ષ 2 હાથ | - |(4) સનકુમાર 41 ધનુષ્ય | 3 લાખ વર્ષ 2 હાથ | (16) શાંતિનાથ (5) શાંતિનાથ 40 ધનુષ્ય | 1 લાખ વર્ષ (17) કુંથુનાથ (6) કુંથુનાથ 35 ધનુષ્ય 95,000 વર્ષ (18) અરનાથ | (7) અરનાથ 30 ધનુષ્ય 84,000 વર્ષ (6) પુરુષ- 29 ધનુષ્ય 65,000 વર્ષ પુંડરીક (8) સુબૂમ | - 28 ધનુષ્ય 60,0OO વર્ષ (7) દર | 26 ધનુષ્ય પદ,000 વર્ષ

Page #164
દ્વાર ૩૪મું, ૩૫મું - 24 તીર્થકરોના નિર્વાણગમનસ્થાન અને અંતરો 145 તીર્થકર ચક્રવર્તી | વાસુદેવ | શરીરની | આયુષ્ય ઊંચાઈ (19) મલ્લિનાથ | - | - | 25 ધનુષ્ય | પ૫,વર્ષ (20) મુનિસુવ્રત | (9) મહાપદ્મ | ૨૦ધનુષ્ય | 30,000 વર્ષ | સ્વામી - | (2) નારાયણ | 16 ધનુષ્ય ૧૨,000વર્ષ (ર૧) નમિનાથ |(10) હરિષણ 15 ધનુષ્ય | 10,000 વર્ષ | - | (11) જય 12 ધનુષ્ય | 3,000 વર્ષ (22) નેમિનાથ (9) કૃષ્ણ | ૧૦ધનુષ્ય 1,OOO વર્ષ | (12) બ્રહ્મદત્ત 7 ધનુષ્ય 700 વર્ષ (23) પાર્શ્વનાથ 9 હાથ 100 વર્ષ (24) મહાવીર 7 હાથ | 72 વર્ષ સ્વામી + + + પરંપરાથી આવેલ અર્થને સ્વબુદ્ધિથી નિષેધ કરવો યોગ્ય નથી. તેનો નિષેધ કરવાથી નિહનવોના માર્ગને અનુસરવાનું થાય છે. સ્વછંદપણે કરાતું સુંદર કાર્ય પણ સંસાર માટે થાય છે. તપથી કંઈ પણ દુષ્પાય, દુઃસાધ્ય કે દુરારાધ્ય નથી. બાળ, વૃદ્ધ, ગ્લાન, શૈક્ષક, તપસ્વી વગેરેની વૈયાવચ્ચ બધા કલ્યાણોની વેલડીરૂપ કલ્પવૃક્ષના કંદ સમાન છે. એકાદિ ઉત્તરગુણ હીન પણ મૂળગુણસંપન્ન ગુરુ ત્યાજય નથી. ઉપધાન વહન કર્યા વિના શ્રાવકને અને યોગ વહન કર્યા વિના સાધુને પોતપોતાને ઉચિત શ્રતનું અધ્યયન પણ અધર્મ છે. + +

Page #165
146 દ્વાર ૩૬મું- તીર્થવિચ્છેદનો કાળ દ્વાર ૩૬મું - તીર્થવિચ્છેદનો કાળ ઋષભદેવ ભગવાનથી સુવિધિનાથ ભગવાન સુધીના 9 ભગવાનોના 8 અંતરોમાં તીર્થનો વિચ્છેદ થયો નથી. શાંતિનાથ ભગવાનથી મહાવીરસ્વામી ભગવાન સુધીના 9 ભગવાનોના 8 અંતરોમાં તીર્થનો વિચ્છેદ થયો નથી. સુવિધિનાથ ભગવાનથી શાંતિનાથ ભગવાન સુધીના 8 ભગવાનોના 7 અંતરોમાં તીર્થનો વિચ્છેદ થયો. તેનો કાળ આ પ્રમાણે અંતર સુવિધિનાથ-શીતલનાથ શીતલનાથ-શ્રેયાંસનાથ શ્રેયાંસનાથ-વાસુપૂજય વાસુપૂજય-વિમલનાથ વિમલનાથ-અનંતનાથ અનંતનાથ-ધર્મનાથ ધર્મનાથ-શાંતિનાથ واهی ها ها ها ها هاله های તીર્થવિચ્છેદનો કાળ 1 પલ્યોપમ 1 પલ્યોપમ 3 પલ્યોપમ 1 પલ્યોપમ 3 પલ્યોપમ 1 પલ્યોપમ 1 પલ્યોપમ 2 પલ્યોપમ + વૈભવનુસાર પૂજા કર્યા વિના સુરો-અસુરો નમસ્કાર ક્રિયામાં પ્રવર્તતા નથી. + ધન્ય આત્માઓના પુત્રો ચારિત્ર લે છે.

Page #166
દ્વાર ૩૭મું - જિનાલયમાં વર્જવાની 10 આશાતનાઓ 147 દ્વાર ૩૭મું - જિનાલયમાં વર્જવાની 10 આશાતનાઓ (1) તાંબૂલ ખાવું. (2) પાણી પીવું. (3) ભોજન કરવું. (4) જોડા પહેરવા. (5) મૈથુન સેવવું. (6) સૂવું. (7) થુંકવું. (8) પેશાબ કરવો. (9) ઝાડો કરવો. (10) જુગાર રમવો + મને સંસારથી તારે તે મંગળ. + ધર્મને લાવે તે મંગળ. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર સ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગ છે. તે સિવાયનો બધો જ ઉન્માર્ગ છે. કોઈ પણ બદલાની ઇચ્છા વિના બીજાના દુઃખોનો નાશ કરવાની ઇચ્છા તે દયાળુપણું. બીજાએ કરેલા ઉપકારનું સ્મરણ તે કૃતજ્ઞતા. વિદ્યાસિદ્ધ પુરુષોનું ધ્યાન વિદ્યા અને જાપમાં વિપ્નને દૂર કરે છે. સર્વ જીવોને વિષે સ્વઆત્માની સમાન આચરણ કરવું. ગર્વ એ વિનાશનું મૂળ છે. + સર્વ રીતે બીજાને ઠગવા નહી. + + + +

Page #167
148 દ્વાર ૩૮મું - જિનાલયમાં વર્જવાની 84 આશાતનાઓ દ્વાર ૩૮મું - જિનાલયમાં વર્જવાની 84 આશાતનાઓ આશાતના - બધા કલ્યાણોની સંપત્તિ રૂપી વેલડીઓના વિસ્તારના સમર્થ બીજ સમાન જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરેના લાભનો નાશ કરે તે આશાતના. (1) કફ નાંખવો. (2) ક્રીડા કરવી. (3) વાણીથી ઝઘડો કરવો. (4) કળા શિખવાની શાળાની જેમ દેરાસરમાં ધનુર્વેદ વગેરે કળાઓ શિખવી. (5) કોગળો કરવો. (6) તાંબૂલ ચાવવું. (7) તાંબૂલના રસની પીચકારી કાઢવી. (8) ગાળ આપવી. (9) લઘુનીતિ-વડીનીતિ કરવી. (10) શરીરને ધોવું. (11) માથા વગેરે પરથી વાળ ઉતારવા. (12) હાથ-પગના નખ કાપવા. (13) શરીરમાંથી નીકળેલ લોહી વોસિરાવવું. (14) સુખડી વગેરે મીઠાઈ ખાવી. (15) ઘા વગેરેની ચામડી કાઢવી. (16) ઔષધ વગેરેથી પિત્ત કાઢવા.

Page #168
1 49 દ્વાર ૩૮મું - જિનાલયમાં વર્જવાની 84 આશાતનાઓ (17) વમન કરવું. (18) દાંત નાખે કે દાંત સાફ કરે. (19) શરીર દબાવડાવે. (20) બકરા વગેરે જાનવરોને બાંધવા. (21) દાંતનો મેલ નાંખવો. (22) આંખનો મેલ નાંખવો. (23) નખનો મેલ નાંખવો. (24) લમણા ઉપરનો મેલ નાંખવો. (રપ) નાકનો મેલ નાંખવો. (રદ) માથાનો મેલ નાંખવો. (ર૭) કાનનો મેલ નાંખવો. (28) શરીરનો મેલ નાંખવો. (29) ભૂત વગેરેનો નિગ્રહ કરવા રૂપ મંત્ર કરવો કે રાજા વગેરેના કાર્યની વિચારણારૂપ મંત્રણા કરવી. (30) પોતાના લગ્ન વગેરે કાર્યોનો નિર્ણય કરવા માટે વડિલોને ભેગા કરવા. (31) વેપાર વગેરેનું લખાણ કરવું. (32) લેણદારો વગેરેનો વિભાગ કરવો. (33) પોતાના ધન વગેરેનો ભંડાર બનાવવો. (34) પગ ઉપર પગ ચઢાવવો વગેરે અનુચિત રીતે બેસવું. (35) છાણા સુકાવવા. (16) કપડા સુકાવવા.

Page #169
150 દ્વાર ૩૮મું - જિનાલયમાં વર્જવાની 84 આશાતનાઓ (37) મગ વગેરેની દાળ સુકાવવી. (38) પાપડ સુકાવવા. (39) વડી સુકાવવી. (40) રાજા, લેણદાર વગેરેના ભયથી મંદિરના ગભારા વગેરેમાં છુપાવું. (41) પુત્ર, પત્ની વગેરેના વિયોગમાં રડવું. (42) સુંદર સ્ત્રીઓ વગેરેની વિકથા કરવી. (43) બાણો અને શેરડીઓ ઘડવી. (પાઠાંતરે બાણો અને ધનુષ્ય વગેરે શસ્ત્રો ઘડવા.) (44) ઘોડા, ગાય વગેરેને રાખવા. (45) ઠંડી વગેરેમાં તાપણું કરવું. (46) અન્ન વગેરે રાંધવું. (47) નાણાની પરીક્ષા કરવી. (48) નિસહી ન કરવી. (સામાચારીમાં ચતુર પુરુષોએ દેરાસરમાં પ્રવેશતા અવશ્ય નિસહી કરવી જોઈએ.) (49) છત્ર બહાર ન મૂકવું કે અંદર ધારણ કરવું. (50) જોડા બહાર ન મૂકવા કે અંદર ધારણ કરવા. (51) તલવાર વગેરે શસ્ત્રો બહાર ન મૂકવા કે અંદર ધારણ કરવા. (પ) ચામર બહાર ન મૂકવા કે અંદર ધારણ કરવા. (53) મનની એકાગ્રતા ન રાખવી. (54) તેલ વગેરેનું માલીશ કરવું. (55) ફુલ, તાંબૂલ, પાન વગેરે સચિત્તનો બહાર ત્યાગ ન કરવો.

Page #170
151 દ્વાર ૩૮મું - જિનાલયમાં વર્જવાની 84 આશાતનાઓ (પદ) હાર, વીંટી વગેરે અચિત્તનો બહાર ત્યાગ કરવો. (હાર વગેરે બહાર મૂકી દેવાથી લોકો નિંદા કરે, “અરે, આ ભિખારીઓનો ધર્મ છે.” (57) જિનપ્રતિમાના દર્શન થતા અંજલી ન કરવી. (58) ખેસનો ઉત્તરાસંગ ન કરવો. (59) મુગટ ધારણ કરવો. (60) પાઘડી, સાફો પહેરવો. (61) ફુલ વગેરેનો માથે મુગટ કરવો. (ફુલનો અંબોળો કરવો) (62) પારેવા, નાળિયેર વગેરે સંબંધી શરત કરવી, લીલામ કરવું. ( 3) ગેડી (વાંકી લાકડી) દડાથી, લખોટીથી, કોડી વગેરેથી રમવું. (4) પિતા વગેરે સાથે હાથ મીલાવવા. (65) નાટકીયાની કક્ષા વગાડવી વગેરે ક્રિયા કરવી. (6) તિરસ્કારસૂચક “રે, રે' વગેરે શબ્દો કહેવા. (67) અપકારીઓને અને દેવાદારોને રોકવા. (68) યુદ્ધ કરવું. (69) વાળને ઓળવા. (70) પલાઠી વાળવી. (71) લાકડા વગેરેના જોડા પહેરવા. (72) સ્વેચ્છાથી પગ પસારવા. (73) મુખથી શરણાઈ વગાડવા જેવો અવાજ કરવો કે ચપટીઓ વગાડવી. (74) પોતાના શરીરના અવયવો ધોવા વડે કાદવ કરવો.

Page #171
૧૫ર. દ્વાર ૩૮મું - જિનાલયમાં વર્જવાની 84 આશાતનાઓ (75) પગ વગેરેમાં લાગેલી ધૂળને ખંખેરવી. (76) મૈથુન સેવવું. (77) માથા વગેરેમાં જૂ જોવી કે માથા વગેરેમાંથી જૂ કાઢીને નાંખવી. (78) ભોજન કરવું. (79) લિંગને ખુલ્લું કરવું. (પાઠાંતરે દષ્ટિયુદ્ધ, મુષ્ટિયુદ્ધ, બાહુયુદ્ધ વગેરે યુદ્ધો કરવા.) (80) વૈદ્યક કરવું. (81) વંચવા-ખરીદવારૂપ વેપાર કરવો. (82) શય્યા કરીને સૂવું. (83) પીવા માટેનું પાણી મૂકવું કે પીવું. (84) સ્નાન કરવું. આ આશાતનાઓ ભવભ્રમણનું કારણ છે. તેથી સ્નાન ન કરતા હોવાથી મેલથી મલિન શરીરવાળા સાધુઓએ જિનાલયમાં ‘સિદ્ધાણં બુદ્ધાણં' બોલાય ત્યાંસુધી જ રહેવું, ધર્મ સાંભળવા આવેલ ભવ્ય લોકો પર ઉપકાર કરવો વગેરે કારણ હોય તો ચૈત્યવંદન પછી પણ સાધુઓ જિનાલયમાં રહી શકે, બાકીના સમયમાં કારણ વિના નહીં. શરીરને સ્નાન કરાવવા છતાં પણ તેમાંથી દુર્ગધી મેલ અને પસીનો નીકળે છે, ઓડકાર નીકળે છે, શ્વાસોચ્છવાસ નીકળે છે, વાછૂટ થાય છે. તેથી સાધુઓ જિનાલયમાં વધુ રહેતા નથી. આમ સાધુઓ પણ જિનાલયની આશાતનાઓને વર્જે છે, તો ગૃહસ્થોએ અવશ્ય એ વર્જવી જોઈએ. + પડેલી વસ્તુ બીજાની છે એમ જાણીને ન લેવી.

Page #172
153 ધાર ૭૯મું - તીર્થકરોના 8 પ્રાતિહાર્યો દ્વાર ૩૯મું - તીર્થકરોના 8 પ્રાતિહાર્યો પ્રાતિહાર્ય - દેવેન્દ્ર નીમેલા દેવોએ કરેલા પરમાત્માની ભક્તિ માટેના કૃત્યો તે પ્રાતિહાર્ય. તે આઠ છે. તે આ પ્રમાણે - (1) દેવતાઓ ભગવાનની ઉપર અશોકવૃક્ષને રચે છે. (2) દેવતાઓ ઘુંટણ સુધી પાંચ રંગના પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરે છે. (3) દેવતાઓ લોકોને આનંદ આપનાર દિવ્યધ્વનિ રેલાવે છે. (4) દેવતાઓ ચારે દિશામાં ચામર વીંઝે છે. (5) દેવતાઓ અનેક પ્રકારના રત્નોથી સુંદર સિંહાસન રચે છે. (6) દેવતાઓ ભગવાનના મસ્તકની પાછળ પ્રભાના સમૂહને ભેગો કરીને ભામંડલ રચે છે. (3) દેવતાઓ અવાજથી વિશ્વને ભરી દેનારી મોટી ભેરીઓ દુંદુભિઓ) રચે છે. (8) દેવતાઓ ત્રણ ભુવનના સામ્રાજયને સૂચવનારા ત્રણ છત્રો રચે બધા તીર્થકરોના અશોકવૃક્ષો તેમના પોતપોતાના શરીર કરતા બાર ગુણા ઊંચા હોય છે. મહાવીરસ્વામી ભગવાનની શરીરની ઊંચાઈ 7 હાથ હતી. તેથી તેમનું અશોકવૃક્ષ 7 X 12 = 84 હાથ = 21 ધનુષ્ય ઊંચું હતું. તેની ઉપર 11 ધનુષ્ય ઊંચું સાલવૃક્ષ હતું. બન્ને વૃક્ષો મળીને ૩ર ધનુષ્ય ઊંચા હતા. * દેવોએ વરસાવેલા ઘુંટણ સુધીના પુષ્પો ઉપર સાધુઓ અને લોકો ચાલે, બેસે અને ઊભા રહે તો પણ પ્રભુના અચિંત્ય પ્રભાવથી તે

Page #173
154 દ્વાર ૩૯મું તીર્થકરોના 8 પ્રાતિહાર્યો પુષ્પોને પીડા થતી નથી, ઊલટા જાણે અમૃતથી સિંચાયા હોય તેમ તેઓ ઉલ્લાસ પામે છે. જેમ ગાયકના મધુર ગીતને વાજિંત્રોનું સંગીત વધુ મધુર કરે છે, તેમ માલવ, કૈશિકી વગેરે રાગમાં ભવ્યજીવોના ઉપકાર માટે દેશના આપનારા તીર્થકરોની સ્વાભાવિક રીતે મધુર વાણીને દેવતા દિવ્યધ્વનિ (વાંસળી, વીણા વગેરેના સંગીત) વડે વધુ મધુર બનાવે + + + + + વેપાર પણ પોતાના મિત્ર, મૂળી, બળ, ભાગ્યોદય, દેશ, કાળ વગેરેને અનુરૂપ કરવો, નહીતર અચાનક વેપાર ભાંગી પડે. વેપારમાં દેશ-કાળની અપેક્ષાએ એક, બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ટકા વગેરે રૂપ વ્યાજ પણ સજ્જનોથી અનિંદિત જ લેવું. + દેવું ચૂકવવા માટે સર્વશક્તિથી પ્રયત્ન કરવો. જેમાં થોડું પણ બીજાનું મન દુભાતુ હોય તેવા ઘર-દુકાન બનાવડાવવા, લેવા, રાખવા વગેરેનો બધો વેપાર તજવો, કેમકે બીજાના નિસાસા વડે સમૃદ્ધિ, સુખ વગેરેની વૃદ્ધિ થતી નથી. મુશ્કેલીમાં મદદ માટે સમાન ધર્મ-ધન-પ્રતિષ્ઠા વગેરે ગુણવાળો, બુદ્ધિશાળી, નિર્લોભી એવો એક મિત્ર કરવો. ધન કમાવાના ઉપાયોનું રહસ્ય હકીકતમાં ન્યાય જ છે. બુદ્ધિચક્ષુ આપણને લગભગ ‘તફાવત'ના દર્શન કરાવતી રહે છે જ્યારે હૃદયચક્ષુ આપણને લગભગ “સમાનતા'ના દર્શન કરાવતી રહે છે. જીવન આપણે એવું પવિત્ર જીવીએ કે એ જીવન પર કોકને કાંક લખવાનું મન થઈ જાય. + + +

Page #174
દ્વાર ૪૦મું - તીર્થકરોના 34 અતિશયો 155 દ્વાર ૪૦મું - તીર્થકરોના 34 અતિશયો જન્મથી થનારા 4 અતિશયો - (1) તીર્થકરનું શરીર મેલ, રોગ, પસીના વિનાનું હોય છે અને લોકોત્તર રૂપ, રસ, ગંધથી સુંદર હોય છે. (2) તીર્થંકરના શરીરના માંસ અને લોહી ગાયના દૂધની જેમ સફેદ હોય છે અને સુગંધી હોય છે. (3) તીર્થકરના આહાર અને નીહાર (લઘુનીતિ-વડીનીતિનો ત્યાગ) ચર્મચક્ષુથી દેખાતા નથી. (4) તીર્થકરના શ્વાસોચ્છવાસ વિકસિત કમળની જેમ સુગંધી હોય છે. કર્મોનો ક્ષય થવાથી થનારા 11 અતિશયો - (5) એક યોજનના સમવસરણમાં કરોડો કરોડો દેવો, મનુષ્યો અને તિર્યંચો પરસ્પર પીડા વિના સુખેથી બેસી શકે છે. (6) અર્ધમાગધી ભાષામાં બોલાતી પ્રભુની વાણી બધાને પોતપોતાની ભાષામાં સમજાય છે. (7) ચારે દિશામાં 25 યોજન સુધીમાં જુના રોગો શાંત થાય અને નવા રોગો ઉત્પન્ન ન થાય. (8) ચારે દિશામાં 25 યોજન સુધીમાં પૂર્વભવમાં બાંધેલા વૈરો અને જાતિના વૈરો થતા નથી. (9) ચારે દિશામાં 25 યોજન સુધીમાં દુકાળ થતો નથી. (10) ચારે દિશામાં 25 યોજન સુધીમાં સ્વરાષ્ટ્ર-પરરાષ્ટ્રનો ઉપદ્રવ થતો નથી. (11) ચારે દિશામાં 25 યોજન સુધીમાં દુષ્ટ દેવતા વગેરેએ કરેલ મારી થતી નથી.

Page #175
156 દ્વાર ૪૦મું - તીર્થકરોના 34 અતિશયો (12) ચારે દિશામાં 25 યોજન સુધીમાં અનાજ વગેરેનો વિનાશ કરનાર ઘણા પતંગીયા, પોપટ, ઉંદર વગેરે રૂપ ઇતિ થતી નથી. (13) ચારે દિશામાં 25 યોજન સુધીમાં અતિવૃષ્ટિ (વધુ વરસાદ) થતી નથી. (14) ચારે દિશામાં 25 યોજન સુધીમાં અનાવૃષ્ટિ (વરસાદ સર્વથા ન થવો) થતી નથી. (15) પ્રભુના મસ્તકની પાછળ દેદીપ્યમાન ભામંડલ હોય છે. દેવોએ કરેલા 19 અતિશયો - (16) પાદપીઠ સહિત સ્ફટિકનું સિંહાસન રચે છે. (17) ત્રણ છત્ર રચે છે. (18) પ્રભુની આગળ નાની ધજાઓથી શોભતો 1,000 યોજન ઊંચો ઇન્દ્રધ્વજ રચે છે. (19) બન્ને બાજુ દેવો ચામર વીંઝે છે. (20) પ્રભુની આગળ કમળ ઉપર પ્રતિષ્ઠિત ધર્મચક્ર રચે છે. સિંહાસન, છત્ર, ઈન્દ્રધ્વજ, ચામર અને ધર્મચક્ર - આ પાંચ જયાં જયાં પ્રભુ વિચરે છે ત્યાં ત્યાં આકાશમાં સાથે જાય છે. (21) જ્યાં જ્યાં પ્રભુ સ્થિર રહે છે ત્યાં ત્યાં અશોકવૃક્ષ રચે છે. (22) પ્રભુ પૂર્વાભિમુખ બેસે છે. બાકીની ત્રણ દિશામાં પ્રભુના પ્રભાવથી પ્રભુ જેવા જ પ્રતિબિંબો બનાવે છે. (23) સમવસરણમાં ત્રણ ગઢ રચે છે. વૈમાનિક દેવો ઉપરથી પહેલો રત્નનો ગઢ રચે છે. જ્યોતિષદેવો બીજો સોનાનો ગઢ રચે છે. ભવનપતિદેવો ત્રીજો ચાંદીનો ગઢ રચે છે. (24) માખણ જેવા કોમળ, સોનાના નવ કમળો રચે છે. તેમાં બે કમળો

Page #176
દ્વાર ૪૦મું - તીર્થકરોના 34 અતિશયો 157 ઉપર પ્રભુ પગ મૂકીને ચાલે છે, બાકીના 7 કમળો પાછળ હોય છે. પ્રભુ પગ મૂકે ત્યારે છેલ્લું કમળ પ્રભુની આગળ આવીને પ્રભુના પગ નીચે ગોઠવાઈ જાય. (25) જ્યાં જ્યાં પ્રભુ વિચરે ત્યાં ત્યાં કાંટા ઊંધા થઈ જાય. (રદ) પ્રભુના વાળ, રોમ અને નખ વધતા નથી, અવસ્થિત રહે છે. (27) પાંચે ઇન્દ્રિયોના વિષયો મનને પ્રીતિ કરનારા થાય છે. (28) છએ ઋતુઓ અનુકૂળ થાય છે. (29) જયાં પ્રભુ રહે છે ત્યાં ધૂળને શાંત કરવા સુગંધી પાણીની વૃષ્ટિ કરે (30) પાંચ રંગના પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરે છે. (31) પક્ષીઓ પ્રભુને પ્રદક્ષિણા આપે છે. (32) એક યોજન સુધીના ક્ષેત્રને શુદ્ધ કરનારો, સુગંધી, ઠંડો અને સુખકારી પવન થાય છે. (33) જયાં પ્રભુ જાય ત્યાં વૃક્ષો પ્રભુને નમે છે. (34) જ્યાં પ્રભુ જાય ત્યાં દુંદુભિ વાગે છે. ઉપર બતાવેલા અતિશયો અને સમવાયાંગમાં બતાવેલા અતિશયોમાં થોડો મતાંતર છે. જુદા જુદા ઉપાયો કરવા છતાં પણ જ્યારે પોતાના ભાગ્યની હીનતાને જ અનુભવાય ત્યારે કોઈક ભાગ્યશાળીનો સારી યુક્તિપૂર્વક કોઈ પણ રીતે આધાર લેવો.

Page #177
158 દ્વાર ૪૧મું - 18 દોષો દ્વાર ૪૧મું - 18 દોષો (1) અજ્ઞાન - મૂઢતા. તેના ત્રણ પ્રકાર છે - સંશય, અનવ્યવસાય, વિપર્યય. (2) ક્રોધ - ગુસ્સો. (3) મદ - કુળ, બળ, ઐશ્વર્ય, રૂપ, વિદ્યા વગેરેનો અહંકાર કરવો, બીજાને હલકા પાડવા. (4) માન - કદાગ્રહ ન છોડવો, યુક્તિપૂર્વક કહેવાયેલું ન સ્વીકારવું. (5) લોભ - આસક્તિ (6) માયા - કપટ (7) રતિ - ઇષ્ટ પદાર્થો ઉપર મનની પ્રીતિ. (8) અરતિ - અનિષ્ટનો સંયોગ થવા પર મનમાં દુ:ખ થવું. (9) નિદ્રા - ઊંધવું. (10) શોક - માનસિક પીડા. (11) જૂઠ - ખોટું બોલવું. (12) ચોરી - બીજાની વસ્તુ હરવી. (13) મત્સર - બીજાની સંપત્તિને સહન ન કરવી. (14) ભય - ડરવું. (15) હિંસા - જીવોનો ઘાત કરવો. (16) પ્રેમ - સ્નેહ. (17) ક્રીડાપ્રસંગ - રમવામાં આસક્તિ. (18) હાસ્ય - હસવું. તીર્થંકર પ્રભુમાં આ 18 દોષો હોતા નથી.

Page #178
ધાર ૪૨મું - 4 પ્રકારના અરિહંત 159 દ્વાર ૪૨મું - 4 પ્રકારના અરિહંત | (1) નામઅરિહંત - ઋષભ, અજિત, સંભવ વગેરે અરિહંતના નામ તે નામઅરિહંત. (2) સ્થાપનાઅરિહંત - સોનું, મોતી, મરકતમણિ વગેરેથી બનેલી અરિહંતની પ્રતિમા તે સ્થાપનાઅરિહંત. (3) દ્રવ્યઅરિહંત - ભવિષ્યમાં અરિહંત થનારા જીવો તે દ્રવ્યઅરિહંત. દા.ત. શ્રેણિક વગેરે. (4) ભાવઅરિહંત - 8 પ્રાતિહાર્યો વગેરે સમૃદ્ધિને સાક્ષાત્ અનુભવતા, કેવળજ્ઞાન પામેલા, વિચરતા અરિહંતો અને મોક્ષમાં ગયેલા અરિહંતો તે ભાવઅરિહંત. (બીજા ગ્રંથોમાં મોક્ષમાં ગયેલા અરિહંતોને દ્રવ્ય અરિહંત કહ્યા છે.) જો પોતાનો નિર્વાહ ન થવાના કારણે દેવુ ચુકવવા અસમર્થ હોય તો દેવાદારે લેણદારના ઘરે યથાયોગ્ય કામ કરવું વગેરે વડે પણ દેવુ ઉતારવું, અન્યથા જો દેવુ ન ઊતારે તો ભવાંતરમાં લેણદારના ઘરમાં નોકર, પાડો, બળદ, ઊંટ, ગધેડો, ઘોડો વગેરરૂપે પણ થાય. થાપણ છૂપી રીતે મૂકવી કે લેવી નહીં, પણ થોડા સ્વજનોની સમક્ષ જ થાપણ લેવી કે મૂકવી. કેવળજ્ઞાની પણ જ્યાં સુધી અન્યથી અજાણ હોય ત્યાં સુધી પૂર્વથી ચાલતા વિનયને છોડતા નથી. સત્કાર્ય-દુષ્કાર્યનું ફળ આજે કદાચ નહીં પણ મળે, પણ કાયમ નહીં મળે એવું માની લેવાની જરૂર નથી. +

Page #179
16) દ્વાર ૪૩મું, ૪૪મું, ૪૫મું દ્વાર ૪૩મું - 24 તીર્થકરોનો દીક્ષાતપ દ્વાર ૪૪મું - ર૪ તીર્થકરોનો કેવળજ્ઞાનતપ દ્વાર ૪૫મું- 24 તીર્થકરોનો નિર્વાણતપ તીર્થકર દીક્ષાનો તપ | કેવળજ્ઞાનનો તપ છ8 અઠમ ૧લા 2 જા છટ્ટ છ છટ્ટ ૩જા ૪થા છ છટ્ટ એકાસણું છટ્ટ પમાં છટ્ટ છટ્ટ ૭માં છટ્ટ | નિર્વાણનો તપ 6 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ 30 ઉપવાસ | 30 ઉપવાસ ૮મા. છટ્ટ ૯મા. છે? છટ્ટ ૧૦માં છટ્ટ છટ્ટ ૧૧માં છટ્ટ ૧૨મા છટ્ટ 1 ઉપવાસ | છદ્ર 1 ઉપવાસ ૧૩માં ૧૪મા છટ્ટ છઠ્ઠ ૧પમા | | છટ્ઠ છ ૧૬માં | છ 30 ઉપવાસ

Page #180
1 6 1 દ્વાર ૪૩મું, ૪૪મું, ૪૫મું | તીર્થકર | દીક્ષાનો તપ | કેવળજ્ઞાનનો તપ | નિર્વાણનો તપ ૧૭માં છઠ્ઠ છ8 30 ઉપવાસ ૧૮મા છ છ 30 ઉપવાસ ૧૯માં. અટ્ટમ અટ્ટમ 30 ઉપવાસ ૨૦માં છઠ્ઠ છટ્ટ 30 ઉપવાસ ૨૧માં છટ્ટ છ8 30 ઉપવાસ 2 રમા છટ્ટ અટ્ટમ 30 ઉપવાસ ૨૩માં અક્રમ અમ 30 ઉપવાસ ૨૪માં છટ્ટ છકે છઠ્ઠ + જેવું બીજા માટે વિચારાય છે, તેવું પોતાને મળે છે. એમ જાણતો થકો શી રીતે બીજાની આબાદીમાં ઇર્ષ્યા કરે ? ધાર્મિક કાર્યોમાં ધનવ્યય કરવો એ લક્ષ્મીનું વશીકરણ છે. ધાર્મિક કાર્યોમાં ધનવ્યય કરવાથી જ લક્ષ્મી સ્થિર થાય છે. એવું ક્યારેય માનવું નહીં કે ધન આપતા ઓછું થાય છે, કેમકે કૂવા, બગીચા, ગાય વગેરે જેમ જેમ આપે છે, તેમ તેમ તેમની સંપત્તિ વધે છે. + પરોપકારમાં તત્પર મનુષ્ય બધાની આંખો માટે અમૃતના આંજણ સમાન છે. ગુરુદેવના મનમાં આપણા માટે ઊભી રહી જતી ગેરસમજ માત્રથી આપણી દુર્ગતિ થઈ જવાની નથી, પરંતુ આપણા મનમાં ગુરુદેવશ્રી માટે ઊભી રહી જતી ગેરસમજો તો આપણા ડૂચા કાઢી નાખવાની છે.

Page #181
1 6 2 દ્વાર ૪૬મું - ભાવી ચોવીશીના 24 તીર્થકરોના જીવો દ્વાર ૪૬મું - ભાવી ચોવીશીના ર૪ તીર્થકરોના જીવો | મહાવીરસ્વામી ભગવાનના નિર્વાણ પછી 89 પખવાડીયા પછી આ અવસર્પિણીનો ચોથો આરો પૂરો થયો. ત્યાર પછી 21,000 વર્ષનો અવસર્પિણીનો પમો આરો પૂરો થશે. ત્યાર પછી 21,000 વર્ષનો અવસર્પિણીનો દઢો આરો પૂરી થશે. ત્યાર પછી 21,000 વર્ષનો ઉત્સર્પિણીનો ૧લો આરો પૂરો થશે. ત્યાર પછી 21,000 વર્ષનો ઉત્સર્પિણીનો રજો આરો પૂરો થશે. ત્યાર પછી ઉત્સર્પિણીના ૩જા આરાના 89 પખવાડીયા પછી ભાવી ચોવીશીના ૧લા તીર્થકરનો જન્મ થશે. ભાવી ચોવીશીના | તેમના ભૂતકાળના 24 તીર્થકરોના નામો | | ભવોમાં નામો ૫મનાભ શ્રેણિક મહારાજા સૂરદેવ સુપાર્થ (વીરપ્રભુના સંસારી કાકા) સુપાર્શ્વ ઉદાયી મહારાજા (કોણિકના પુત્ર) સ્વયંપ્રભ પોટ્ટિલ સર્વાનુભૂતિ દઢાયુષ દેવશ્રુત કીર્તિ શંખ શ્રાવક ઉદય

Page #182
દ્વાર ૪૬મું - ભાવી ચોવીશીના 24 તીર્થકરોના જીવો 163 દેવકી ભાવી ચોવીશીના | તેમના ભૂતકાળના 24 તીર્થકરોના નામો | ભવોમાં નામો પેઢાલ આનંદ શ્રાવક પોટ્ટિલ સુનંદ 10 | શતકીર્તિ શતક 11 | મુનિસુવ્રત 1 2 અમમ સત્યકી 13 | નિષ્કષાય કૃષ્ણ વાસુદેવ 14 | નિષ્ણુલાક બળદેવ 15 | નિર્મમ સુલસા શ્રાવિકા 16 | ચિત્રગુપ્ત રોહિણી 17 | સમાધિ રેવતી શ્રાવિકા 18 | સંવર શતાલિ 19 ] યશોધર દીપાયન 20 | વિજય કૃષ્ણ | 21 | મલ્લિક નારદ 22 | દેવ અંબડ 23 | અનંતવીર્ય અમર 24 | ભદ્ર સ્વાતિબુદ્ધ

Page #183
164 વાર ૪૭મું, ૪૮મું દ્વાર ૪૭મું - ઊર્ધ્વલોક, અધોલોક, તિøલોકમાં એકસાથે સિદ્ધ થનારાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા ક્ષેત્ર એકસાથે સિદ્ધ થનારા જીવોની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા ઊર્ધ્વલોક 0 સમુદ્ર શેષ જલ અધોલોક (અધોગ્રામ) તિર્થાલોક 3 (સિદ્ધપ્રાભૃતના મતે 4) 22 (સિદ્ધપ્રાભૃતમાં 20 પૃથત્વ કહ્યું છે. ટીકામાં તેનો અર્થ 40 કર્યો છે.) 108 દ્વાર ૪૮મું - એક સમયે સિદ્ધ થનારાની સંખ્યા મનુષ્યગતિમાં સંખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળા વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતો એક સમયે જઘન્યથી 1, 2 કે 3 અને ઉત્કૃષ્ટથી 100 સિદ્ધ થાય છે. + પુણ્યપ્રભાવના ક્ષેત્રની હરણફાળ કરતાં આત્મસ્વભાવના ક્ષેત્રની પા પા પગલી આપણા માટે વધુ મહત્ત્વની છે. + “મારે લાયક કામ કહેજો એમ ન કહેતા “કામને લાયક હું બનું આવો તંદુરસ્ત અભિગમ આપણે અપનાવીએ.

Page #184
દ્વાર ૪૯મું - સિદ્ધોના 15 ભેદો 165 દ્વાર ૪૯મું - સિદ્ધોના 15 ભેદો (1) તીર્થંકરસિદ્ધ - તીર્થંકર થઈને સિદ્ધ થયેલા. (2) અતીર્થકરસિદ્ધ - સામાન્ય કેવળી થઈને સિદ્ધ થયેલા. (3) તીર્થસિદ્ધ - જેનાથી સંસારસાગર તરાય તે તીર્થ. તીર્થ એટલે જીવ વગેરે પદાર્થોનું સાચું સ્વરૂપ કહેનારું તીર્થકરનું પ્રકૃષ્ટ વચન. તેના આધારરૂપ સંઘ અને પહેલા ગણધર પણ તીર્થ છે. તીર્થની સ્થાપના પછી સિદ્ધ થયેલા તે તીર્થસિદ્ધ. (4) અતીર્થસિદ્ધ - તીર્થની સ્થાપના પહેલા કે તીર્થના વિચ્છેદ પછી સિદ્ધ થયેલા. મરુદેવીમાતા તીર્થની સ્થાપના પહેલા સિદ્ધ થયા. સુવિધિનાથ વગેરે ભગવાનના અંતરોમાં જાતિસ્મરણજ્ઞાન વગેરેથી સિદ્ધ થયેલા તે તીર્થવિચ્છેદસિદ્ધ. (5) સ્વલિંગસિદ્ધ - રજોહરણ વગેરે રૂપ સાધુવેષમાં રહીને સિદ્ધ થયેલા. (6) અ લિંગસિદ્ધ - પરિવ્રાજક વગેરેના દ્રવ્યવેષમાં રહીને ભાવથી સમ્યકત્વ અને કેવળજ્ઞાન પામીને તરત કાળ કરીને સિદ્ધ થયેલા. જો કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી આયુષ્ય લાંબુ હોય તો અવશ્ય સાધુવેષ સ્વીકારીને સિદ્ધ થવાથી સ્વલિંગસિદ્ધ થાય. (7) ગૃહિલિંગસિદ્ધ - મરુદેવીમાતા વગેરેની જેમ ગૃહસ્થાવસ્થામાં સિદ્ધ થયેલા. (8) સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ - સ્ત્રીના આકારમાં રહીને સિદ્ધ થયેલા. લિંગના ત્રણ પ્રકાર છે - વેદ, શરીરની આકૃતિ અને વેષ. અહીં લિંગનો અર્થ શરીરની આકૃતિ સમજવો. (9) પુરુષલિંગસિદ્ધ - પુરુષના આકારમાં રહીને સિદ્ધ થયેલા.

Page #185
166 દ્વાર ૪૯મું - સિદ્ધોના 15 ભેદો (10) નપુંસકલિંગસિદ્ધ - નપુંસકના આકારમાં રહીને સિદ્ધ થયેલા. (11) સ્વયંબુદ્ધસિદ્ધ - બીજાના ઉપદેશ કે નિમિત્ત વિના સ્વયં બોધ પામીને સિદ્ધ થયેલા. (12) પ્રત્યેકબુદ્ધસિદ્ધ - અનિત્ય ભાવનામાં કારણભૂત એવી બળદ વગેરે વસ્તુને જોઈને બોધ પામીને સિદ્ધ થયેલા. (13) બુદ્ધબોધિતસિદ્ધ - આચાર્ય વગેરેના ઉપદેશથી બોધ પામીને સિદ્ધ થયેલા. (14) એકસિદ્ધ - એકસમયમાં એક સિદ્ધ થયેલા. (15) અનેકસિદ્ધ - એકસમયમાં અનેક સિદ્ધ થયેલા. તીર્થંકરસિદ્ધ - અતીર્થંકરસિદ્ધ એ બે ભેદોમાં કે તીર્થસિદ્ધઅતીર્થસિદ્ધ એ બે ભેદોમાં બાકીના ભેદોનો સમાવેશ થવા છતાં તેમને સમજાવવા તેમને જુદા બતાવ્યા છે. + ધન કમાવાની શરૂઆત કરનારાએ સાત ક્ષેત્રમાં ધનનો વ્યય કરવો વગેરે ધર્મસંબંધી મોટા જ મનોરથ નિરન્તર કરવા. જો વેપારમાં લાભ થાય તો તેને અનુરૂપ તે મનોરથો સફળ કરવા. મહાઆરંભ વગેરે અનુચિત વૃત્તિથી ભેગુ કરેલું ધન સાત ક્ષેત્રોમાં વાવવું વગેરે વિના મમ્મણશેઠની જેમ અપકીર્તિ અને દુર્ગતિરૂપી ફળને જ આપનારું છે. + સામગ્રીની હાજરીમાં પોતાના સાધ્ય સાથે જોડાય તે યોગ્ય. + ભવ્યત્વ એટલે મોક્ષમાં જવાની યોગ્યતારૂપ અનાદિ પારિણામિક ભાવ. + વંદનને અપાત્રને વંદન કરવાથી કર્મબંધન વગેરે થાય છે.

Page #186
દ્વાર ૫૦મું, ૫૧મું 16 7 દ્વાર ૫૦મું - એકસમયમાં જઘન્ય-મધ્યમ-ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા મધ્યમ અવગાહના એકસમયમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા ઉત્કૃષ્ટ (500 ધનુષ્ય) જઘન્ય (2 હાથ) 108 0 મરુદેવી માતાની અવગાહના 500 ધનુષ્યની હતી. વળી તેઓ હાથીની અંબાડી ઉપર બેઠા બેઠા સિદ્ધ થયેલા. તેથી તેમનું શરીર સંકોચાયેલુ હોવાથી 500 ધનુષ્યથી વધુ તેમની અવગાહના સંભવતી નથી. મતાંતરે-મરુદેવી માતાની અવગાહના પ૨૫ ધનુષ્યની હતી. સિદ્ધ થનારાની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના 500 ધનુષ્યની કહી છે તે બહુલતાની અપેક્ષાએ સમજવું. તેથી પર 5 ધનુષ્યની અવગાહનાવાળા પણ સિદ્ધ થાય છે. દ્વાર પ૧મું - એકસમયમાં ગૃહીલિંગ-અન્યલિંગ-સ્વલિંગમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા એકસમયમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 4 લિંગ ગૃહીલિંગ અન્યલિંગ સ્વલિંગ 10 108

Page #187
168 દ્વાર પરમું - કેટલા જીવો નિરંતર કેટલા સમય સુધી સિદ્ધ થાય? દ્વાર પરમું - કેટલા જીવો નિરંતર કેટલા સમય સુધી સિદ્ધ થાય? કેટલા જીવો? નિરંતર કેટલા સમય સુધી સિદ્ધ થાય? 1 થી 32 | 8 સમય 33 થી 48 7 સમય 49 થી 60 6 સમય. 61 થી 72 73 થી 84 4 સમય 85 થી 96 3 સમય 97 થી 102 103 થી 108 1 સમય સિદ્ધોનું જઘન્ય અંતર 1 સમય છે અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર 6 માસ છે. અંતર = તેટલો સમય કોઈ સિદ્ધ ન થાય. 5 સમય. 2 સમય. હે નાથ ! પરમાત્મન્ ! એવું પુણ્ય આપો કે જેથી આરાધના કરતા વચ્ચે સંકૂલેશ ઊભા કરે. વિઘ્ન કરે, મનની સમાધિ જોખમાવે તેવા પ્રતિકૂળ વાતાવરણના વંટોળીયા ઊભા જ ન થાય. તથા એવી ધીરતા આપો કે ગમે તેવા પ્રતિકૂળ વાતાવરણના વંટોળીયા વચ્ચે પણ મેરુ પર્વત જેવી સ્થિરતા, સમાથિ મારી અડગ રહે. 1. પછી અવશ્ય અંતર પડે. એમ આગળ પણ જાણવું.

Page #188
દ્વાર ૫૩મું - એકસમયમાં ત્રણ વેદમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 169 દ્વાર પડયું - એકસમયમાં ત્રણ વેદમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા વેદ એકસમયમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા સ્ત્રીવેદ | 20 પુરુષવેદ | 108 નપુંસકવેદ 10 કઈ ગતિમાંથી આવેલા એકસમયમાં ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા સિદ્ધ થાય? ગતિ એકસમયમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા મનુષ્ય સ્ત્રી | 201 સૌધર્મ-ઈશાનની દેવી 20 જ્યોતિષ દેવી 20 10 ભવનપતિ દેવી ૩ર વ્યંતર દેવી પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ સ્ત્રી મનુષ્ય પુરુષ, જ્યોતિષદેવ, 10 ભવનપતિ દેવ, ૩ર વ્યંતર દેવ, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ પુરુષ વૈમાનિક દેવોમાંથી મનુષ્ય 108 | પુરુષ થયેલા 1. સિદ્ધપ્રાભૃતમાં કહ્યું છે કે, “દેવગતિ સિવાયની ત્રણ ગતિમાંથી આવેલા એકસમયમાં ઉત્કૃષ્ટથી 10-10 સિદ્ધ થાય છે.

Page #189
170 દ્વાર પ૩મું - એકસમયમાં ત્રણ વેદમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા ગતિ એકસમયમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા પૃથ્વીકાય, અપ્લાય 4 પંકપ્રભા રત્નપ્રભા, શર્કરા પ્રભા, વાલુકાપ્રભા ધૂમપ્રભા, તમ.પ્રભા, તમસ્તમ:પ્રભા વનસ્પતિકાય તેઉકાય, વાયુકાય, વિકસેન્દ્રિય યા વેદમાંથી ક્યા વેદમાં આવેલા એકસમયમાં ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા સિદ્ધ થાય? ક્યા વેદમાંથી ક્યા એકસમયમાં સિદ્ધ વેદમાં આવેલા? થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા પુરુષમાંથી પુરુષ થયેલા 108 પુરુષમાંથી સ્ત્રી થયેલા 10 પુરુષમાંથી નપુંસક થયેલા 10 સ્ત્રીમાંથી પુરુષ થયેલા સ્ત્રીમાંથી સ્ત્રી થયેલા 10 સ્ત્રીમાંથી નપુંસક થયેલા 10 નપુંસકમાંથી પુરુષ થયેલા નપુંસકમાંથી સ્ત્રી થયેલા નપુંસકમાંથી નપુંસક થયેલા 1 ) 10 GO

Page #190
171 દ્વાર ૫૩મું - એકસમયમાં ત્રણ વેદમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા કયા ક્ષેત્ર વગેરેમાં એકસમયમાં ઉત્કૃષ્ટથી કેટલા સિદ્ધ થાય? ક્ષેત્ર વગેરે એકસમયમાં સિદ્ધ થયેલાની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા - 4 20 108 નંદનવન 1 વિજય સંહરણથી કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં પંડકવન 15 કર્મભૂમિ (જન્મથી) અવસર્પિણીનો ૩જો-૪થો આરો, ઉત્સર્પિણીનો ૩જો થો આરો અવસર્પિણીનો પમો આરો ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણીના બાકીના આરામાં સંકરણથી 108 આપણે (શિષ્યોને) તે ગુરુ તરફથી ક્યારેક મળતાં ઠપકાના શબ્દો જ સહન કરવાના છે. તેમાં પણ આપણે ઊણા પડીએ છીએ. જયારે ગુરુને તો આપણા હંમેશના પ્રમાદના વર્તનને સહન કરવાનું હોય છે. વાણી કરતા પણ વર્તનની પ્રતિકૂળતા સહન કરવી વધુ કઠણ છે. વળી આપણે તો એક જ ગુરુના ક્યારેક મળતાં ઠપકાના કઠોર શબ્દો સાંભળવાના. બીજા કોઈ તરફથી તો કંઈ નહીં. ગુરુને તો અનેક શિષ્યોના અસદ્વર્તનને સહન કરવાનું. ગુરુપદ વહન કરવું બહુ કઠીન છે !

Page #191
172 દ્વાર ૫૪મું, 55 - સિદ્ધોના સંસ્થાન અને અવસ્થિતિસ્થાન દ્વાર ૫૪મું - સિદ્ધોનું સંસ્થાન (આકાર) સિદ્ધ થતી વખતે જીવ શરીરના મુખ, પેટ વગેરેના છિદ્રો કે જયાં આત્મપ્રદેશો નથી તેમને આત્મપ્રદેશોથી ભરી દે છે. તેથી તે આત્મપ્રદેશોથી ઘન બની જાય છે. આમ કરવાથી તેની ત્રીજા ભાગની અવગાહના ઘટી જાય છે. તેથી છેલ્લા ભવમાં જે જીવની જેટલી અવગાહના હોય છે તેના કરતા સિદ્ધ થયા પછીની તેમની અવગાહના ત્રીજો ભાગ ઓછી હોય છે. ચત્તા સૂતા હોય, પાછળથી અડધા વળેલા હોય, પડખે સૂતા હોય, ઊભા હોય, બેઠા હોય - જે જીવો જે અવસ્થામાં કાળ કરે તેઓ તે આકારે સિદ્ધ થાય. દ્વાર પપમું - સિદ્ધોનું અવસ્થિતિ (રહેવાનું) સ્થાન સર્વાર્થસિદ્ધવિમાનથી 12 યોજન ઉપર સિદ્ધશિલા છે. તેનું નામ ઇષત્નાભારા છે. તે 45 લાખ યોજન લાંબી-પહોળી છે, વચ્ચે 8 યોજન જાડી છે, ત્યારપછી દિશા-વિદિશામાં 1-1 પ્રદેશ ઘટતા ઘટતા અંતે માખીની પાંખ કરતા પણ પાતળી છે, સર્વશ્વેતસુવર્ણની બનેલી છે, સ્ફટિક જેવી નિર્મળ છે, ચત્તા છત્રના આકારની છે, ઘીથી ભરેલી કડાઈના આકારની છે. તેની ઉપર 1 યોજના ગયા પછી લોકનો અંત છે. મતાંતરે સર્વાર્થસિદ્ધવિમાનથી 12 યોજન ઉપર ગયા પછી લોકનો અંત છે. સિદ્ધશિલાની ઉપરના 1 યોજનના ઉપરના ચોથા ગાઉના 3333 ધનુષ્ય પ્રમાણ ઉપરના ૬ઠ્ઠા ભાગમાં સિદ્ધો રહે છે. અલોકમાં ધર્માસ્તિકાય ન હોવાથી સિદ્ધ લોકના અગ્ર ભાગે વસે છે. મનુષ્યક્ષેત્રમાં શરીર છોડીને સિદ્ધો એક જ સમયમાં લોકના અગ્રભાગે પહોંચી જાય છે.

Page #192
દ્વાર પદમું, ૫૭મું, ૫૮મું - સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ, જઘન્ય અવગાહના 173 દ્વાર પ૬મું - સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના દ્વાર પ૭મું - સિદ્ધોની મધ્યમ અવગાહના દ્વાર ૫૮મે - સિદ્ધોની જઘન્ય અવગાહના અવગાહના છેલ્લા ભવની ઘટતી અવગાહના સિદ્ધોની અવગાહના અવગાહના ઉત્કૃષ્ટ 500 ધનુષ્ય | 166 ધનુષ્ય | 333 ધનુષ્ય | મધ્યમ | 7 હાથ? | 2 હાથ | 4 હાથ જઘન્ય | ર હાથ’ | હાથ 1 હાથ 1. 1 ધનુષ્ય = 96 અંગુલ. ધનુષ્ય = 64 અંગુલ. 24 અંગુલ = 1 હાથ. 64 અંગુલ = 2 હાથ 16 અંગુલ. . ; ધનુષ્ય = 64 અંગુલ = 2 હાથ 16 અંગુલ = 2 હાથ 1 વેત જ અંગુલ. 2. 1 ધનુષ્ય = 96 અંગુલ. | ધનુષ્ય = 32 અંગુલ. 24 અંગુલ = 1 હાથ. ૩ર અંગુલ = 1 હાથ 8 અંગુલ - 3 ધનુષ્ય = 32 અંગુલ = 1 હાથ 8 અંગુલ. 3. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાથી ઓછી અને જઘન્ય અવગાહનાથી વધુ બધી અવગાહનાઓ મધ્યમ અવગાહના છે. તેમાંથી અહીં 7 હાથ રૂપ એક જ મધ્યમ અવગાહના બતાવી છે. તેના પરથી બીજી મધ્યમ અવગાહનાઓ પણ જાણી લેવી. 4. 1 હાથ = 24 અંગુલ. હાથ = 8 અંગુલ. 5. 1 હાથ = 24 અંગુલ. હાથ = 16 અંગુલ. 6. તીર્થકરોની જઘન્ય અવગાહના 7 હાથની છે, સિદ્ધ થનારા શેષ જીવોની છેલ્લા ભવની જધન્ય અવગાહના 2 હાથ છે. 7. સિદ્ધોની આ જઘન્ય અવગાહના છેલ્લા ભવમાં 2 હાથની અવગાહનાવાળા કૂર્મપુત્ર વગેરેને હોય છે, અથવા છેલ્લા ભવમાં 7 હાથની અવગાહનાવાળા હોવા છતાં પણ યંત્રમાં પીલાવા વગેરેના કારણે સંકોચાયેલા શરીરવાળાને હોય છે.

Page #193
174 દ્વાર ૫૯મું -શાશ્વત જિનપ્રતિમાઓના નામો દ્વાર પ૯મું - શાશ્વત જિનપ્રતિમાઓના નામો (1) વૃષભસેન, (2) વારિણ, (3) વર્ધમાન, (4) ચન્દ્રાનન. + (1) અભિમાનનો ત્યાગ કરવો. (2) કામસુખોનો ત્યાગ કરવો. (3) મન રાગાદિથી વિકૃત ન થવું. મનની પવિત્રતા જાળવવી. (4) વચન રાગાદિથી વિકૃત ન થવું. વચનની પવિત્રતા જાળવવી. (5) કાયા અસ–વૃત્તિથી વિકૃત ન થવી. કાયા સદાચારથી પવિત્ર હોવી. (6) બીજાની આશા-અપેક્ષા ન રાખવી. આ છ વાતો અપનાવવાથી અહીં સંસારમાં જ મોક્ષના સુખનો કંઈક અનુભવ થશે. ગુરુના ચરણકમળના પ્રભાવે શિષ્યની બુદ્ધિ નિર્મળ થાય છે. આ નિર્મળ બુદ્ધિ પાસે ચિંતામણી, કલ્પવૃક્ષ, કલ્પવેલડી અને કામધેનુનો પ્રભાવ પણ ગૌણ બની જાય છે. જો તમે હૃદયમાં કડવાશને આશરો આપો છો તો ખુશાલી એ હૃદયને છોડીને અન્યત્ર રહેવા ચાલી જાય છે. +

Page #194
દ્વાર ૬૦મું - જિનકલ્પીના ઉપકરણોની સંખ્યા 175 દ્વાર ૬૦મું - જિનકલ્પીના ઉપકરણોની સંખ્યા ઉપકરણ - સાધુ પર ઉપકાર કરે તે ઉપકરણ, એટલે કે ઉપધિ. તે બે પ્રકારે છે - (1) ઔધિક - સામાન્યથી જે રોજ વપરાય છે. (2) ઔપગ્રહિક - જે રોજ ન વપરાય પણ કારણે સંયમયાત્રાના પાલન માટે ગ્રહણ કરાય છે. આ બન્નેના બે પ્રકાર છે - (1) ગણનાપ્રમાણથી - સંગાથી. (2) પ્રમાણપ્રમાણથી - લંબાઈ-પહોળાઈ વગેરેથી. જિનકલ્પીની ઔધિક ઉપધિ ગણના પ્રમાણથી ૧૨પ્રકારની છે. તે આ પ્રમાણે - (1) પાત્ર (2) પાત્રબંધન - જેમાં પાટુ રખાય તે વસ્ત્રનો ચોરસ ટુકડો - ઝોળી. (3) પાત્રકસ્થાપન - જેની ઉપર પાણા રખાય તે કાંબળીનું આસન-પાત્રાસન. (4) પાત્રકેસરિકા - પાત્રુ જવા માટેની ચરવળી. (5) પડલા - ગોચરી ફરતી વખતે પાત્રો ઉપર રખાય તે. (6) રજસ્ત્રાણ - પાત્રાને વીંટવા માટેનું વસ્ત્ર. (7) ગુચ્છો - પાત્રા ઉપર રખાતો કાંબળીનો ટુકડો. આ 7 પ્રકારનો પાત્રનિર્યોગ - પાત્રા સંબંધી ઉપધિ છે. (8, 9, 10) 3 કપડા - બે સૂતરના, 1 ઊનનો (કાંબળી). (11) રજોહરણ (12) મુહપત્તિ જિનકલ્પી બે પ્રકારના છે -

Page #195
1 76 1 | દ્વાર ૬૦મું જિનકલ્પીના ઉપકરણોની સંખ્યા (1) પાણિપાત્ર - હાથમાં ભોજન કરનારા. (2) પાત્રધારી - પાત્રામાં ભોજન કરનારા. આ બન્નેના બે પ્રકાર છે - (1) સપ્રવરણ - વસ્ત્રધારી. (2) અપાવરણ - વસ્ત્રરહિત. આ જ પ્રકારના જિનકલ્પીઓની ઉપધિ આ પ્રમાણે હોય છે - . જિનકલ્પી | ઉપધિ અપ્રાવરણ પાણિપાત્ર મુહપત્તિ, રજોહરણ સDાવરણ પાણિપાત્ર | મુહપત્તિ, રજોહરણ, 1 કપડો મુહપત્તિ, રજોહરણ, 2 કપડા મુહપત્તિ, રજોહરણ, 3 કપડા 3] અપ્રાવરણ પાત્રધારી મુહપત્તિ, રજોહરણ, 7 પાત્રનિર્યોગ 4 | સમાવરણ પાત્રધારી મુહપત્તિ, રજોહરણ, 1 કપડો, 7 પાત્રનિર્યોગ મુહપત્તિ, રજોહરણ, 2 કપડા, 7 પાત્રનિર્યોગ મુહપત્તિ, રજોહરણ, 3 કપડા, 7 પાત્રનિર્યોગ 1 1 આમાં (1) અને (3) એ વિશુદ્ધ જિનકલ્પી છે, (2) અને (4) એ અવિશુદ્ધ જિનકલ્પી છે. જિનકલ્પ સ્વીકારતા પહેલા જિનકલ્પની તુલના કરાય છે, એટલે કે જિનકલ્પને સ્વીકારવા માટે પોતાની પરીક્ષા કરાય છે. તે 5 પ્રકારે છે -

Page #196
વાર ૬૦મું - જિનકલ્પીના ઉપકરણોની સંખ્યા 177 (1) તપથી - 1 ઉપવાસથી 6 ઉપવાસ સુધીના તપના અભ્યાસથી આત્માને ભાવિત કરે. તેમાં તકલીફ ન આવે તો જિનકલ્પ સ્વીકારે, તકલીફ પડે તો જિનકલ્પ ન સ્વીકારે. તેથી દેવતા વગેરેના ઉપસર્ગમાં આહાર દોષિત થવાના કારણે 6 મહિના સુધી નિર્દોષ આહાર ન મળે તો પણ પીડિત ન થાય. (2) સૂત્રથી - જિનકલ્પને ઉચિત એવા નવ પૂર્વ વગેરે રૂપ સૂત્રનો તેવી રીતે અભ્યાસ કરે છે જેથી પશ્ચાનુપૂર્વી વગેરે ક્રમથી તેનું પરાવર્તન કરી શકે, દિવસે કે રાતે શરીરનો પડછાયો ન હોય ત્યારે સૂત્રપરાવર્તનને અનુસારે કાળને જાણી શકે. (3) સત્ત્વથી - માનસિક ધીરતાવડે પોતાની એવી રીતે પરીક્ષા કરે કે જેથી શૂન્ય ઘર, ચાર રસ્તા, સ્મશાન વગેરે ભયજનક સ્થાનોમાં કાઉસ્સગ્ન વગેરે કરતી વખતે પરીષહો વગેરેથી ડરે નહીં અને નિદ્રાધીન ન થાય. તેની માટે રાત્રે બધા સાધુઓ સૂઈ ગયા પછી ઉપાશ્રયમાં, ઉપાશ્રયની બહાર, ચોકમાં, શૂન્યઘરમાં અને સ્મશાનમાં કાઉસ્સગ્ન કરે. (4) એકત્વથી - એકલા વિચરતા જો મન ડામાડોળ ન થાય તો જિનકલ્પ સ્વીકારે. તેની માટે કોઈની સાથે વાત ન કરે અને શરીર, ઉપધિ વગેરેથી પોતાને ભિન્ન જોઈને, તેમાં રાગ ન કરે. (5) બળથી - એક અંગુઠા ઉપર લાંબા કાળ સુધી ઊભા રહેવા રૂપ શારીરિક બળ અને ધીરતા વડે પોતાની પરીક્ષા કરે. જિનકલ્પ સ્વીકારનારનું શારીરિક બળ અન્ય લોકો કરતા વધુ હોય છે. તપથી શારીરિક બળ ઘટે તો પણ ધીરતાથી જાતને એવી ભવિત કરે કે મોટા પરીષદોમાં પણ ડગે નહીં. આ પાંચ પ્રકારની તુલના કરીને પછી જિનકલ્પ સ્વીકારાય છે.

Page #197
178 દ્વાર ૬૧મું સ્થવિરકલ્પીના ઉપકરણો દ્વાર ૬૧મું - સ્થવિરકલ્પીના ઉપકરણો વિકલ્પીની ઔધિક ઉપધિ ગણનાપ્રમાણથી 14 પ્રકારની છે. તે આ પ્રમાણે - 7 પાત્રનિર્યોગ, 3 કપડા, રજોહરણ, મુહપત્તિ, માત્રક અને ચોલપટ્ટો. વિકલ્પીની ઔવિક ઉપધિનું પ્રમાણપ્રમાણ અને પ્રયોજન આ પ્રમાણે છે - (1) પાત્રુ - તે ચારે બાજુથી સમગોળ હોય, સારી રીતે ભૂમિ ઉપર રહે તેવું હોય (ડગમગ થાય તેવું ન હોય), છિદ્ર વિનાનું હોય, સાંધા વિનાનું હોય અને સારા રંગવાળું હોય. પાત્રાની પરિધિ 3 વૈત અને 4 અંગુલની હોય તો તે મધ્યમ પાત્રુ છે. તેનાથી નાનુ તે જઘન્ય પાત્રુ છે અને મોટુ તે ઉત્કૃષ્ટ પાત્રુ છે. છ કાયની રક્ષા માટે પાત્રુ ગ્રહણ કરાય છે. ગુરુ, ગ્લાન, વૃદ્ધ, બાળ, ભિક્ષા ન જઈ શકે તેવા, રાજપુત્ર, મહેમાન, લબ્ધિરહિત સાધુઓની ભિક્ષા લાવવા પાત્રુ વપરાય છે. (2) પાત્રબંધન - તે પાત્રોના પ્રમાણ પ્રમાણેનું હોય છે. ગાંઠ લગાવ્યા પછી ગાંઠના છેડા 4 અંગુલ જેટલા બહાર રહે તેટલું પાત્રબંધન રાખવું. તે ધૂળથી પાત્રાનું રક્ષણ કરવા માટે વપરાય છે. (3) પાત્રસ્થાપન - તેનું પ્રમાણ 1 વેત અને 4 અંગુલ છે. તે ધૂળથી પાત્રાનું રક્ષણ કરવા માટે વપરાય છે. (4) પાત્રકેસરિકા - તેનું પ્રમાણ 1 વેંત અને 4 અંગુલ છે. તે પાત્રા પૂંજવા માટે વપરાય છે. (5) પડલા - તે અઢી હાથ એટલે 60 અંગુલ લાંબા અને દોઢ હાથ એટલે 36 અંગુલ પહોળા હોય છે. અથવા પાત્રા અને શરીર પ્રમાણેના હોય છે એટલે કે મોટા પાત્રા અને જાડુ શરીર હોય તો તે પ્રમાણેના હોય અને નાના પાત્રો અને પાતળું શરીર હોય તો તે પ્રમાણેના હોય.

Page #198
દ્વાર ૬૧મું - સ્થવિરકલ્પીના ઉપકરણો 179 પડેલા કેળના ગર્ભ જેવા સફેદ, કોમળ, ઘન (ગાઢ) અને સૂતરના હોય છે. તેમાંથી સૂર્ય ન દેખાવો જોઈએ. તે ત્રણ પ્રકારના હોય છે - ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને જઘન્ય. ત્રણ ઋતુઓમાં પડલાની સંખ્યા ઋતુ પડલાની સંખ્યા મધ્યમ ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય ઉનાળો શિયાળો ચોમાસુ પાત્રામાં સંપાતિમ જીવો (ઉપરથી ઊડીને પડનારા જીવો), ઝાડના પાંદડા, ફૂલ, ફળ વગેરે, સચિત્ત રજ, પાણી વગેરે, પક્ષીની હગાર, ધૂળ વગેરે ન પડે એટલા માટે પડલા રખાય છે. ભિક્ષા માટે ભમતા સાધુને વેદોદય થાય તો વિકૃત થયેલા લિંગને ઢાંકવા માટે પણ પડલા રખાય છે. (6) રજસ્ત્રાણ - પાત્રાને ચારે બાજુથી વીંટીને પાત્રાની અંદર 4 અંગુલ ઊતરે તેટલું રજસ્ત્રાણનું પ્રમાણ હોય છે. ઉંદરડો પાત્રાને કોતરીને રજ ન પાડે એટલા માટે, વરસાદનું પાણી - ઓસ-સચિત્ત પૃથ્વી વગેરેથી પાત્રાનું રક્ષણ કરવા માટે રજસ્ત્રાણ રખાય છે. (7) ગુચ્છો - તેનું પ્રમાણ 1 વેત અને 4 અંગુલ છે. તેનાથી પડલાની પ્રમાર્જના થાય છે. ' (8-10) 3 કપડા - તે સાડા ત્રણ હાથ લાંબા અને અઢી હાથ પહોળા હોય છે. બે સૂતરના કપડા અને 1 ઊનનો કપડો હોય છે. ઘાસ અને અગ્નિનો ઉપયોગ ન કરવો પડે તે માટે કપડા વપરાય છે. ધર્મધ્યાન-શુલધ્યાન કરવા માટે કપડા વપરાય છે. ગ્લાનની રક્ષા માટે

Page #199
180 દ્વાર ૬૧મું - સ્થવિરકલ્પીના ઉપકરણો અને મૃતક ઉપર ઢાંકવા માટે કપડા વપરાય છે. (11) રજોહરણ - તે 32 અંગુલ લાંબુ હોય છે. તેમાં 24 અંગુલનો દંડ અને 8 અંગુલની દશી હોય છે. દંડ અને દશીનું પ્રમાણ ઓછું-વત્ત પણ હોઈ શકે, પણ બન્ને મળીને ૩ર અંગુલ પ્રમાણ થવા જોઈએ. લેવામાં, મૂકવામાં, ઊઠવામાં, બેસવામાં, આડા પડવામાં, સંકોચવામાં ભૂમિ વગેરેને રજોહરણથી પૂજાય છે. તે સાધુનું લિંગ છે. રજોહરણમાં નીચેનો દોરો બાંધવાની ગીતાર્થોની આચરણા છે. (12) મુહપત્તિ - તેનું પ્રમાણ 1 વેંત અને 4 અંગુલ છે. અથવા વસતિને પ્રમાર્જતી વખતે નાક અને મુખમાં રજ ન પેસે એટલા માટે અને ચંડિલભૂમિએ નાકના મસા ન થાય એટલા માટે મુહપત્તિને તીરછી કરીને તેનાથી મોટું ઢાંકીને બન્ને છેડાથી મસ્તકની પાછળ ગાંઠ બાંધી શકાય તેટલું મુહપત્તિનું પ્રમાણ હોય છે. માખી, મચ્છર વગેરે સંપાતિમ જીવોની રક્ષા માટે બોલતી વખતે મુખ આગળ મુહપત્તિ રખાય છે. સચિત્ત રજ અને ધૂળને પૂંજવા મુહપત્તિ વપરાય છે. વસતિ પ્રમાર્જતી વખતે મુહપત્તિથી મોટું અને નાક ઢંકાય છે. (13) માત્રક - તેનું પ્રમાણ મગધ દેશના પ્રસ્થ કરતા વધુ હોય છે. અથવા મૂળનગરમાંથી ઉપનગરમાં આવેલા ગોકુળો વગેરેમાં ભિક્ષા માટે ફરીને પાછા વસતિમાં આવીને એક સાધુ એક સાથે જેટલા દાળ - ભાત વગેરે વાપરી શકે તેટલા દાળ-ભાત વગેરે જેમાં સમાય તેટલું માત્રકનું પ્રમાણ છે. ર અસતિ = 1 પ્રસતિ 2 પ્રસતિ = 1 સેતિકા 4 સેતિકા = 1 કુડવા 4 કડવ = મગધ દેશનો 1 પ્રસ્થ.

Page #200
દ્વાર ૬૧મું - સ્થવિરકલ્પીના ઉપકરણો 181 જે ક્ષેત્રમાં ગુરુ, ગ્લાન, મહેમાન વગેરેને યોગ્ય દ્રવ્યો અવશ્ય મળતા હોય ત્યાં વૈયાવચ્ચ કરનાર સંઘાટક જ માત્રકમાં તે યોગ્ય દ્રવ્ય લે. જયાં તે યોગ્ય દ્રવ્યો અવશ્ય ન મળતા હોય ત્યાં બધા સંઘાટકો માત્રકમાં તે યોગ્ય દ્રવ્ય લે. જે ક્ષેત્રમાં કે કાળમાં અન્ન-પાણી સ્વાભાવિક રીતે જ જીવોથી સંસક્ત થતા હોય ત્યાં પહેલા અન્ન-પાણી માત્રકમાં લઈને તેમને તપાસીને પછી માત્રામાં નંખાય છે. ઘી વગેરે દુર્લભ દ્રવ્ય માત્રકમાં લેવાય છે. કોઈ અચાનક કંઈ આપે તો તે માત્રકમાં લેવાય છે. (14) ચોલપટ્ટો - પુરુષચિહ્નને ઢાંકનારું વસ્ત્ર તે ચોલપટ્ટો. બમણો કે ચાર ગણો કર્યા પછી 1 હાથ પ્રમાણ અને ચોરસ થાય તેટલું તેનું પ્રમાણ છે. સ્થવિરો માટે બમણો કરાય, યુવાનો માટે ચાર ગણો કરાય. વિરોનો ચોલપટ્ટો પાતળો હોય, યુવાનોને ચોલપટ્ટો જાડો હોય. વિકૃત લિંગને ઢાંકવા ચોલપટ્ટો વપરાય છે. કોઈનું લિંગ આગળથી ચામડીથી ઢંકાયેલું ન હોય, કોઈનું લિંગ વાયુથી ફૂલી ગયું હોય, કોઈ શરમાળ હોય, કોઈનું લિંગ મોટું હોય, સ્ત્રીને જોઈને કોઈને લિંગનો ઉદય થાય, સાધુના લિંગને જોઈને કોઈ સ્ત્રીને વેદનો ઉદય થાય. આ બધા કારણસર લિંગને ઢાંકવા ચોલપટ્ટો વપરાય છે. પગ્રહિક ઉપધિ - (1) સંથારો - તે અઢી હાથ લાંબો અને 1 હાથ 4 અંગુલ પહોળો હોય છે. તે ઊનનો હોય છે. તે જીવોની રક્ષા માટે અને ધૂળથી બચવા માટે હોય છે. (2) ઉત્તરપટ્ટો - તે અઢી હાથ લાંબો અને 1 હાથ 4 અંગુલ પહોળો હોય છે. તે સૂતરાઉ હોય છે. તે જૂની રક્ષા માટે સંથારા ઉપર પથરાય છે. જિનકલ્પી અને વિકલ્પી સાધુઓ સિવાયના સાધુઓ બે પ્રકારના છે -

Page #201
182 દ્વાર ૬૧મું - સ્થવિરકલ્પીના ઉપકરણો (1) સ્વયંબુદ્ધ - તેઓ બે પ્રકારના છે - (i) તીર્થકર અને (i) તીર્થકર સિવાયના. (2) પ્રત્યેકબુદ્ધ. સ્વયંબુદ્ધ અને પ્રત્યેકબુદ્ધના બોધિ, ઉપધિ, વ્યુત, લિંગ અને વિહારનો ભેદ - સ્વયંબુદ્ધ પ્રત્યેકબુદ્ધ (1) બોધિ - બાહ્યનિમિત્ત વિના (1) બોધિ - બળદ વગેર બાહ્ય જાતિસ્મરણજ્ઞાન વગેરેથી બોધ નિમિત્તથી બોધ પામે. પામે. (2) ઉપધિ - 12 પ્રકારની ઉપાધિ (2) ઉપધિ - જઘન્ય પ્રકારની હોય - મુહપત્તિ, રજોહરણ, ઉપધિ હોય - મુહપત્તિ, 3 કપડા, 7 પાત્રનિર્યોગ. રજોહરણ. ઉત્કૃષ્ટ - 9 પ્રકારની ઉપધિ હોય - મુહપત્તિ, રજો હરણ, 7 પાત્રનિર્યોગ. (3) શ્રુત - પૂર્વે ભણેલું શ્રત હોય (3) શ્રુત - પૂર્વે ભણેલું શ્રત જ કે ન હોય, પણ નવું ભણેલું હોય. જઘન્યથી 11 શ્રત હોય. અંગનું શ્રત હોય. ઉત્કૃષ્ટથી ન્યૂન 10 પૂર્વનું શ્રત હોય. (4) લિંગ (સાધુવેષ) - પૂર્વે ભણેલું (4) લિંગ - દેવતા જ લિંગ શ્રત હોય તો લિંગ દેવતા | આપે. ક્યારેક લિંગરહિત આપે અથવા ગુરુ પાસે સ્વીકારે. પણ હોય. પૂર્વે ભણેલું શ્રુત ન હોય તો લિંગ ગુરુ પાસે જ સ્વીકારે.

Page #202
દ્વાર ૬૧મું - સ્થવિરકલ્પીના ઉપકરણો 183 | સ્વયંબુદ્ધ પ્રત્યેકબુદ્ધ (5) વિહાર - પૂર્વે ભણેલું શ્રત હોય (5) એકલા વિચરે, ગચ્છમાં ન અને એકલા વિચરવા સમર્થ | રહે. હોય કે એકલા વિચરવાની તેમની ઇચ્છા હોય તો એકલા વિચરે. એકલા વિચરવાની તેમની ઇચ્છા ન હોય તો ગચ્છમાં રહે. પૂર્વે ભણેલું શ્રત ન હોય તો અવશ્ય ગચ્છમાં રહે. આપણે ગુરુસમર્પિતભાવ કેળવવા, વિનયધર્મની આરાધના કરવા | આટલું કરીએ– (1) ગુરુદેવ પ્રત્યે ખૂબ જ બહુમાનવાળા થઈએ. (2) ગુરુદેવના ગુણ-સાધના વગેરેને વારંવાર યાદ કરી ખૂબ અનુમોદના કરીએ. ગુરુના અનંત ઉપકારને હંમેશ આદ્રભાવે (ભીના હૃદયે) યાદ કરીએ. પ્રસંગ મળે ગુરુ-ગુણની સ્તવના કરતા રહીએ. (5) ગુરુદેવના પ્રત્યેક વચનને અમૃત માની ખૂબ બહુમાન પૂર્વક એનું પાન કરીએ. (6) એમની આગળ બાળક જેવા થઈને રહીએ. (7) એમની વાતોમાં ખોટા તર્કો ન કરીએ. (8) એમની આજ્ઞામાં ખોટા તર્કો ન કરીએ. (9) વગર વિચાર્યે એમની આજ્ઞાને સહર્ષ સ્વીકારીએ. (10) પ્રતિકૂળ એવી પણ એમની આજ્ઞામાં સ્વહિત જોઈએ.

Page #203
184 દ્વાર ૬૨મું - સાધ્વીઓના ઉપકરણો દ્વાર ૬૨મું - સાધ્વીઓના ઉપકરણો પૂર્વે સ્થવિરકલ્પીના જે 14 ઉપકરણો કહ્યા છે તેમાંથી ચોલપટ્ટા સિવાયના 13 ઉપકરણો સાધ્વીઓને પણ હોય છે. સાધ્વીઓને નીચે કહેલા ઉપકરણો વધુ હોય છે - (14) કમઢક - તે લેપાયેલા તુંબડાનું ભાજન છે. તે કાંસાના મોટા વાટકાના આકારનું હોય છે. તેનું પ્રમાણ સાધ્વીના પેટ પ્રમાણેનું હોય છે. સાધ્વીઓની માંડલીમાં પાગુ ફરતું નથી. એક સાધ્વીનું પાત્રુ બીજી સાધ્વીને ઉપયોગમાં નથી આવતું, કેમકે તેમનો સ્વભાવ તુચ્છ હોય છે. સાધ્વીઓ કમઢકમાં જ વાપરે છે. (15) અવગ્રહાનંતક - યોનિદ્વારને ઢાંકનારું વસ્ત્ર. તે નાવડી જેવું, વચ્ચેથી પહોળું અને બન્ને છેડે પાતળું હોય છે. તે બ્રહ્મચર્યની રક્ષા માટે અને ઋતુસમયના બીજમાતના રક્ષણ માટે વપરાય છે. તેની સંખ્યા 1 હોય છે. તે ઘટ્ટ વસ્ત્રનું અને કોમળ હોય છે. તેનું પ્રમાણ શરીર પ્રમાણેનું હોય છે. (16) પટ્ટ - તે 1 હોય છે. તેને અંતે બીટક બંધ (બટન) હોય છે. તે 4 અંગુલ પહોળો અને કેડ જેટલો લાંબો હોય છે. તે અવગ્રહાનંતકના આગળના અને પાછળના છેડાઓને ઢાંકીને વાધર (ચામડાની દોરી)ની જેમ કેડે બંધાય છે. તે બાંધ્યા પછી મલ્લના કછોટા જેવું લાગે છે. (17) અધ્ધરુક - તે અવગ્રહાનંતક અને પટ્ટને ઢાંકીને કેડના ભાગને ઢાંકે છે. તે બન્ને સાથળની વચ્ચે અને બન્ને સાથળ ઉપર દોરીથી બંધાયેલ હોય છે. તે મલ્લની ચડ્ડી જેવું હોય છે. (18) ચલનકા - તે ઘુંટણ સુધીનું, સીવ્યા વિનાનું, દોરીથી બંધાયેલું અને વાંસ પર નાચતી નર્તકીના વસ્ત્ર જેવું હોય છે. (19) અંતર્નિવસની - તે કેડથી અડધી જંઘા સુધીની હોય છે.

Page #204
185 દ્વાર ૬૨મું- સાધ્વીઓના ઉપકરણો (20) બહિર્નિવસની - તે કેડથી ઘુંટી સુધીની હોય છે. તે કેડે દોરીથી બંધાયેલી હોય છે. (15) થી (20) સુધીના 6 ઉપકરણો શરીરના નીચેના ભાગના (21) કંચુક - તે અઢી હાથ લાંબુ અને 1 હાથ પહોળું હોય છે. તે સીવ્યા વિનાનું અને બન્ને બાજુ દોરીથી બંધાયેલું હોય છે. તે કાપાલિક (એક પ્રકારના સંન્યાસી)ના કંચુક જેવું હોય છે. તે સ્તનોને ઢાંકે છે. તે ઢીલું પહેરાય છે. (22) ઉપકક્ષિકા - તે દોઢ હાથની, ચોરસ, સીવ્યા વિનાની હોય છે. તે છાતી, જમણું પડખું અને પીઠને ઢાંકીને ડાબી બાજુ બીટકથી બંધાયેલી હોય છે. (23) વૈકક્ષિકા - તે ઉપકક્ષિકા જેવી હોય છે. તે કંચુક અને ઉપકક્ષિકાને ઢાંકે છે. તે ડાબી બાજુ પહેરાય છે. (24) સંઘાટીઓ - તે જ હોય છે. એક સંઘાટી બે હાથ પહોળી હોય છે. તે ઉપાશ્રયમાં પહેરાય છે. બે સંઘાટીઓ 3 હાથની હોય છે. તેમાંથી એક સંઘાટી ભિક્ષા લેવા જતી વખતે પહેરાય છે અને બીજી સંઘાટી અંડિલ જતી વખતે પહેરાય છે. ચોથી સંઘાટી 4 હાથની હોય છે. તે સમવસરણ, વ્યાખ્યાન, સ્નાત્રમહોત્સવ વગેરેમાં પહેરાય છે. સમવસરણમાં સાધ્વીઓને બેસવાનું ન હોવાથી તેઓ ઊભા રહે છે અને આ સંઘાટીથી આખું શરીર ઢાંકે છે. આ ચારે સંઘાટીઓ પૂર્વે પહેરેલા વેષને ઢાંકવા માટે, લોકોમાં પ્રશંસા અને પ્રભાવ માટે કોમળ વસ્ત્રની બનાવાય છે. (25) સ્કંધકરણી - તે 4 હાથની અને ચોરસ હોય છે. પવનથી વસ્ત્રો ન ઊડે એટલા માટે અંધકરણીના 4 પડ કરી ખભે રખાય છે. રૂપવતી સાધ્વીને કુન્જ (વિરૂપ) કરવા માટે અંધકરણીને પીઠ પર ખભાની નીચે કોમળ વસ્ત્રના પાટાથી ઉપકક્ષિકા-વૈકક્ષિકાની સાથે બાંધીને ખુંધ કરાય છે.

Page #205
186 દ્વાર ૬૩મું - એક વસતિમાં જિનકલ્પીઓની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા દ્વાર ૬૩મું - એક વસતિમાં જિનકલ્પીઓની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા જિનકલ્પીનું સ્વરૂપ - જિનકલ્પ સ્વીકારવાની ઇચ્છાવાળાએ મધ્યરાત્રિએ આ પ્રમાણે વિચારવું - “મેં વિશુદ્ધ ચારિત્ર પાળીને પોતાનું હિત કર્યું છે. મેં શિષ્યો વગેરેને તૈયાર કરીને બીજાનું હિત કર્યું છે. મારા શિષ્યો ગચ્છનું પાલન કરવા સમર્થ થયા છે. માટે હવે મારે વિશેષ પ્રકારે આત્મહિતકારી અનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ.' આમ વિચારીને પોતાની પાસે જ્ઞાન હોય તો પોતે જ પોતાનું કેટલું આયુષ્ય બાકી છે? તે વિચારે. પોતાની પાસે જ્ઞાન ન હોય તો બીજા જાણકાર આચાર્ય વગેરેને પૂછે. જો આયુષ્ય થોડું હોય તો ભક્તપરિજ્ઞામરણ, ઇંગિનીમરણ કે પાદપોપગમનમરણમાંથી એક મરણને સ્વીકારે. જો આયુષ્ય લાંબુ હોય અને જંઘાબળ ક્ષીણ થયું હોય તો વૃદ્ધવાસ (સ્થિરવાસ) સ્વીકારે. જો આયુષ્ય લાંબુ હોય અને શક્તિ હોય તો જિનકલ્પ સ્વીકારે. તેની માટે પૂર્વે બતાવેલ પાંચ તુલનાઓથી પોતાની પરીક્ષા કરે. ત્યાર પછી ગચ્છમાં રહીને તે ઉપધિ અને આહારનું પરિકર્મ કરે. જો પાણિપાત્રની લબ્ધિ હોય તો તેને અનુરૂપ પરિકર્મ કરે. જો પાણિપાત્રની લબ્ધિ ન હોય તો યથાયોગ્ય રીતે પાત્રધારીનું પરિકર્મ કરે. આહારપરિકર્મમાં ત્રીજા પ્રહરમાં વધેલા, વિરસ અને રૂક્ષ વાલ, ચણા વગેરે વાપરે. સંસૃષ્ટા, અસંસૃષ્ટા, ઉદ્ધતા, અલ્પલપા, અવગૃહીતા, પ્રગૃહીતા, ઉજિઝતધર્મા - આ 7 પિંડેષણામાંથી પહેલી બે સિવાયની બાકીની પાંચમાંથી બેનો અભિગ્રહ કરે. તેમાંથી એકથી આહાર લે અને બીજીથી પાણી લે. આ અને આગમમાં કહેલી આવી અન્ય વિધિથી પોતાનું પરિકર્મ કરે. પછી સંઘને ભેગો કરે. સંઘ ન હોય તો પોતાના સાધુસમુદાયને ભેગો કરે.

Page #206
દ્વાર ૬૩મું - એક વસતિમાં જિનકલ્પીઓની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 187 પછી તીર્થંકર પાસે, તે ન હોય તો ગણધર પાસે, તે ન હોય તો 14 પૂર્વી પાસે, તે ન હોય તો 10 પૂર્વી પાસે, તે ન હોય તો વડ, પીપળો, અશોકના ઝાડ વગેરેની નજીકમાં મોટી ઋદ્ધિપૂર્વક જિનકલ્પ સ્વીકારે. પછી પોતાના પદે સ્થાપેલ આચાર્યને, ગચ્છને અને વિશેષ કરીને પૂર્વે જેમની સાથે વિરોધ થયો હોય તેમને ખમાવે. પછી નૂતન આચાર્યને અને શેષસાધુઓને હિતશિક્ષા આપે. પછી તે જિનકલ્પી ગચ્છમાંથી નીકળી જાય. બાકીના સાધુઓ પાછા વળે. (1) જિનકલ્પી જયાં માસકલ્પ કે ચોમાસુ કરે તે ગામ વગેરેના છે ભાગ કલ્પ. દરરોજ 1-1 ભાગમાં ગોચરી જાય. જે ભાગમાં એક દિવસ ગોચરી માટે જાય ત્યાં ફરી સાતમા દિવસે જાય. (2) તે ગોચરી માટે ફરવાનું અને વિહાર ત્રીજા પ્રહરમાં કરે. (3) ચોથો પ્રહાર ક્યાં પૂરો થાય ત્યાં અવશ્ય રહી જાય. (4) પૂર્વે કહેલી બે એષણાથી લેપરહિત અન્ન-પાણી ગ્રહણ કરે. ગોચરી વગેરે સંબંધી બોલવા સિવાય કોઈની સાથે બોલે નહીં. બધા ઉપસર્ગો-પરીષહોને તે સહન કરે છે. (5) તે રોગ આવે તો પણ ચિકિત્સા ન કરાવે, પણ સહન કરે. (6) તે એકલા જ હોય છે. (7) 10 ગુણવાળી ચંડિલભૂમિમાં જ અંડિલ, જીર્ણ વસ્ત્ર વગેરે વોસિરાવે, પરિકર્મ રહિત વસતિમાં રહે. (8) ઔપગ્રહિક ઉપકરણો ન હોવાથી ઉભડક પગે બેસે, આસન પર નહીં. (9) માસકલ્પથી જ વિહાર કરે. (10) હાથી, વાઘ, સિંહ વગેરે સામે આવે તો પણ ઉન્માર્ગે જવા

Page #207
188 દ્વાર ૬૩મું - એક વસતિમાં જિનકલ્પીઓની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા વગેરે વડે ઇર્યાસમિતિનો ભંગ ન કરે. (11) જઘન્યથી નવમા પૂર્વની ત્રીજી આચાર વસ્તુ સુધીનું શ્રુત હોય. તેનાથી તે કાળને સંપૂર્ણ રીતે જાણે. ઉત્કૃષ્ટથી જૂન 10 પૂર્વનું શ્રુત હોય છે. (12) તે પહેલા સંઘયણવાળા અને વજની દિવાલ જેવા મજબૂત હોય છે. તે રોજ લોચ કરે. (13) તેમને આવસહી, નિસીપી, મિથ્યાદુષ્કૃત, ગૃહસ્થ સંબંધી પૃચ્છા અને ઉપસંપદા - આ પાંચ સામાચારીઓ હોય છે. મતાંતરે તેમને આવસ્યહી, નિસીહી અને ગૃહસ્થની ઉપસંપદા રૂપ ત્રણ જ સામાચારી હોય. જિનકલ્પીની અન્ય સામાચારી બૃહત્કલ્પમાંથી જાણી લેવી. જિનકલ્પીના સ્વરૂપને સમજવા 16 તારો બતાવાય છે. (1) ક્ષેત્ર - જન્મથી અને સભાવથી 15 કર્મભૂમિમાં હોય. સંકરણથી કર્મભૂમિમાં અને અકર્મભૂમિમાં હોય. (2) કાલ - અવસર્પિણીમાં જન્મથી ૩જા, ૪થા આરામાં. અવસર્પિણીમાં વ્રતમાં રહેલો ૩જા, ૪થા, પમા આરામાં. ઉત્સર્પિણીમાં જન્મથી રજા, ૩જા, ૪થા આરામાં. ઉત્સર્પિણીમાં વ્રતમાં રહેલો ઉજા, ૪થા આરામાં. મહાવિદેહક્ષેત્રમાં ૪થા આરામાં જન્મથી અને સદ્ભાવથી હોય. સંહરણથી બધા કાળમાં હોય. ચારિત્ર-પ્રતિપદ્યમાનક સ્વીકારનાર) - પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના શાસનમાં છેદો પસ્થાપનીયચારિત્રામાં હોય.૨૨ ભગવાનના શાસનમાં અને મહાવિદેહક્ષેત્રમાં સામાયિકચારિત્રમાં હોય. પૂર્વપ્રતિપન્ન પૂર્વે પામેલ) - સામાયિક, છેદોપસ્થાપનીય, સૂક્ષ્મ (3)

Page #208
દ્વાર ૬૩મું - એક વસતિમાં જિનકલ્પીઓની ઉત્કૃષ્ટ સંખ્યા 189 સંપરાય, યથાપ્યાત ચારિત્રોમાં હોય. તે પણ ઉપશમશ્રેણિમાં, ક્ષપકશ્રેણિમાં નહીં. (4) તીર્થ - ૬૯મા પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (5) પર્યાય - ૬૯માં પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (6) આગમ - ૬૯મા પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (7) વેદ - ૬૯મા પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (8) કલ્પ - સ્થિતકલ્પમાં અને અસ્થિતકલ્પમાં હોય છે. (9) લિંગ (વેષ) - પ્રતિપદ્યમાનક દ્રવ્યલિંગમાં અને ભાવલિંગમાં હોય. પૂર્વપ્રતિપન્ન ભાવલિંગમાં અવશ્ય હોય અને દ્રવ્યલિંગમાં હોય કે ન હોય. લિંગને કોઈ હરી ગયું હોય કે લિંગ ફાટી ગયું હોય તો ન હોય. (10) ધ્યાન - ૬૯મા પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (11) ગણના - પ્રતિપદ્યમાનક - જઘન્યથી 1, ઉત્કૃષ્ટથી શતપૃથફત્વ. પૂર્વપ્રતિપન્ન - જઘન્યથી સહસ્રપૃથક્વ, ઉત્કૃષ્ટથી સહસ્રપૃથત્વ. ઉત્કૃષ્ટ કરતા જઘન્ય નાનું હોય. (12) અભિગ્રહ - ૬૯મા પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (13) પ્રવ્રાજના - ૬૯મા પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (14) નિષ્પતિકર્મતા - ૬૯મા પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (15) ભિક્ષા - ૬૯માં પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. (16) પથ - ૬૯મા પરિહારવિશુદ્ધિ દ્વાર પ્રમાણે જાણવું. એક વસતિમાં ઉત્કૃષ્ટથી 7 જિનકલ્પી હોય. તેઓ પરસ્પર બોલે નહીં. ગામના એક ભાગમાં એક જિનકલ્પી જ ગોચરી માટે જાય, બીજા ન જાય.

Page #209
190 દ્વાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો | દ્વાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો | (I) પહેલી રીતે આચાર્યના 36 ગુણો - જેની પાસે મોટો કે અતિશયવાળો ગુણોનો કે સાધુઓનો સમુદાય હોય તે ગણી એટલે આચાર્ય. તેની સંપત્તિ 8 પ્રકારની છે. તે દરેકના 4-4 પ્રકાર છે. એટલે 8 4 4 = 32 પ્રકાર થયા. 4 પ્રકારનો વિનય છે. આમ આચાર્યના 36 ગુણો થયા. તે આ પ્રમાણે - (1) આચારસંપત્તિ - તેના ચાર પ્રકાર છે - (i) ચરણયુક્ત (સંયમધુવયોગયુક્તતા) - ચરણસિત્તરીથી યુક્ત. (i) મદરહિત (અસંગ્રહ) - જાતિ, કુલ, તપ, શ્રત વગેરેના અભિમાન વિનાના. (ii) અનિયતવૃત્તિ - ગામ વગેરેમાં અનિયત વિહાર કરનાર. (iv) અચંચલ - ઇન્દ્રિયોને વશમાં કરેલ. અન્ય ગ્રંથોમાં આને વૃદ્ધશીલતા - શરીરમાં અને મનમાં નિર્વિકારપણું કહ્યું છે. (2) શ્રુતસંપત્તિ - તેના ચાર પ્રકાર છે - (i) યુગપ્રધાનાગમ (બહુશ્રુતતા) - તે તે કાળે વિદ્યમાન બધા શાસ્ત્રોના જાણકાર. (i) પરિચિતસૂત્ર (પરિચિતસૂત્રતા) - ક્રમથી અને ઉત્કમથી વાંચવાથી સૂત્રોને સ્થિર કર્યા હોય. (i) ઉત્સર્ગી (વિચિત્રસૂત્રતા) - ઉત્સર્ગ, અપવાદ, સ્વશાસ્ત્ર, પરશાસ્ત્ર વગેરેને જાણે. (iv) ઉદાત્તઘોષાદિ (ઘોષવિશુદ્ધિકરણતા) - ઉદાત્ત, અનુદાત્ત વગેરે સ્વરની વિશુદ્ધિ કરનારા. (3) શરીરસંપત્તિ - તેના ચાર પ્રકાર છે -

Page #210
દ્વાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો 191 (i) ચતુરન્સ (આરોહપરિણાયુક્તતા) - લંબાઈ-પહોળાઈથી લક્ષણ પ્રમાણથી યુક્ત હોય. (i) અકુંટાદિ (અનવરાપ્યતા) - હાથ, પગ વગેરે અંગો પરિપૂર્ણ હોવાથી લજ્જા પામવા યોગ્ય ન હોય. (i) બધિરતાદિવર્જિત (પરિપૂર્ણેન્દ્રિયતા) - બધી ઇન્દ્રિયો પરિપૂર્ણ હોય. (iv) તપમાં શક્ત (સ્થિરસંહાનતા) - દઢ સંઘયણવાળા હોવાથી બાહ્ય અભ્યતર તપ કરવા સમર્થ હોય. (4) વચનસંપત્તિ - તેના ચાર પ્રકાર છે - (i) વાદી (આદેયવચનતા) - જેનું વચન બીજા માને તેવા હોય. (ii) મધુરવચન (મધુરવચનતા) - પ્રકૃષ્ટ અર્થને કહેનારા, કર્કશ ન હોય તેવા, સુસ્વરતા-ગંભીરતા વગેરે ગુણોવાળા અને સાંભળનારના મનને પ્રીતિ કરાવનારા વચનવાળા હોય. (i) અનિશ્રિતવચન (અનિશ્રિતવચનતા) - રાગ-દ્વેષથી કલુષિત ન હોય તેવા વચનવાળા. (iv) ફુટવચન (અસંદિગ્ધવચનતા) - બધા સમજી શકે તેવા સ્પષ્ટ વચનવાળા. (5) વાચનારંપત્તિ - તેના ચાર પ્રકાર છે - (i) યોગ્યવાચન - પરિણામકત્વ વગેરે ગુણોથી યુક્ત શિષ્યોને જાણીને જે સૂત્ર જેને યોગ્ય હોય તે સૂત્રનો તેને ઉદેશો કે સમુદેશો આપે. અન્ય ગ્રંથોમાં આના ‘વિદિવા ઉદ્દેશન અને વિદિતા સમુદેશન” એવા બે ભેદ કહ્યા છે. (i) પરિણતવાચન (પરિનિર્વાપ્ય વાચના) - પૂર્વે આપેલા આલાવા શિષ્યમાં બરાબર પરિણાવીને પછી નવા નવા આલાવાની

Page #211
192 દ્વાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો વાચના આપે. (ii) વાચનાનિર્યાપક - શિષ્યને ઉત્સાહિત કરીને ગ્રંથ પૂરો કરાવે, અધૂરો ન મૂકે. અન્ય ગ્રંથોમાં આ ભેદ કહ્યો નથી. (v) નિર્વાહક (અર્થનિર્યાપણા) - આગળ-પાછળની સંગતિ કરીને અર્થને સ્વયં જાણે અને બીજાને સમજાવે. (6) મતિસંપત્તિ - તેના ચાર પ્રકાર છે - (i) અવગ્રહ - આનું સ્વરૂપ ૨૧૬મા દ્વારમાં કહેવાશે. (i) ઇહા - આનું સ્વરૂપ ૨૧૬મા દ્વારમાં કહેવાશે. (ii) અવાય - આનું સ્વરૂપ ૨૧૬મા દ્વારમાં કહેવાશે. (iv) ધારણા - આનું સ્વરૂપ ૨૧૬મા દ્વારમાં કહેવાશે. (7) પ્રયોગમતિ સંપત્તિ - વાદ વગેરેની સિદ્ધિ માટે વસ્તુના જ્ઞાનરૂપી સંપત્તિ. તેના ચાર પ્રકાર છે - () શક્તિજ્ઞાન - પ્રતિવાદીને જીતવાની પોતાની શક્તિ વિચારવી. (i) પુરુષજ્ઞાન - પ્રતિવાદી બૌદ્ધ છે કે સાંખ્ય છે કે વૈશેષિક છે કે બીજો કોઈ છે, પ્રતિભાવાળો છે કે નહીં વગેરે જાણે. (ii) ક્ષેત્રજ્ઞાન - આ ક્ષેત્ર માયાવાળુ છે કે નહીં, સાધુથી ભાવિત છે કે નહીં વગેરે જાણે. (iv) વસ્તુશાન - આ રાજા, મંત્રી કે સભાજનો ભયંકર છે કે નહીં, ભદ્રક છે કે નહીં વગેરે જાણે. (8) સંગ્રહપરિજ્ઞાસંપત્તિ - તેના ચાર પ્રકાર છે - (1) ગણયોગ્યઉપસંગ્રહ સંપત્તિ - ગચ્છના નિર્વાહને યોગ્ય ક્ષેત્રોને | સ્વીકારવું. (i) સંસક્તસંપત્તિ - ભદ્રક વગેરે પુરુષોને અનુરૂપ દેશના આપે.

Page #212
કાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો 193 અન્યગ્રંથમાં અહીં “પીઠફલકોપાદાનસંપત્તિ - આસન વગેરે મેલા ન થાય એટલા માટે પાટ, પાટલા, પાટીયા ગ્રહણ કરવા.' કહ્યું છે. (i) સ્વાધ્યાયસંપત્તિ - શાસ્ત્રમાં કહ્યા મુજબ સ્વાધ્યાય, પડિલેહણ, ગોચરી, ઉપધિ મેળવવું વગેરે કરવું. (iv) શિક્ષાપસંગ્રહસંપત્તિ - ગુરુ, દીક્ષા આપનાર, અધ્યયન કરાવનાર, રત્નાધિક વગેરેની ઉપધિ ઊંચકવી, શરીર દબાવવું, દાંડો લેવો વગેરે શિખવવું. (9) વિનય - જેનાથી કર્મ દૂર થાય તે વિનય. તેના ચાર પ્રકાર છે - (i) આચારવિનય - તેના ચાર પ્રકાર છે - (a) સંયમસામાચારી - પોતે સંયમ આચરે, સંયમમાં સીદાતાં બીજાને સ્થિર કરે અને સંયમમાં તત્પર બીજાની અનુમોદના કરે. (b) તપસામાચારી - પફખી વગેરેમાં પોતે તપ કરે, બીજાને તપ કરાવે, પોતે ગોચરી જાય, બીજાને ગોચરી મોકલે. (c) ગણસામાચારી - પડિલેહણ, બાળ-વૃદ્ધ વગેરેની વૈયાવચ્ચ વગેરે કાર્યોમાં પોતે ગ્લાનિ વિના તત્પર હોય અને બીજાને પ્રેરે. (0) એકાકીવિહારસામાચારી - એકાકીવિહારપ્રતિમાને પોતે સ્વીકારે અને બીજાને ગ્રહણ કરાવે. (i) શ્રતવિનય - તેના ચાર પ્રકાર છે - (a) સૂત્રની વાચના આપે. (b) અર્થનું વ્યાખ્યાન કરે. (C) હિતકારી વાચના આપે, એટલે કે પરિણામક વગેરે ગુણોને જોઈને જેને જે યોગ્ય હોય તેને તે સૂત્ર, અર્થ, ઉભય આપે. (4) સૂત્ર કે અર્થની સમાપ્તિ સુધી વાચના આપે, વચ્ચે છોડી ન દે.

Page #213
194 દ્વાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો (ii) વિક્ષેપણવિનય - તેના ચાર પ્રકાર છે - (a) મિથ્યાદષ્ટિને મિથ્યા માર્ગમાંથી દૂર કરીને સમ્યકત્વમાર્ગ ગ્રહણ કરાવે. (b) સમ્યગુષ્ટિ ગૃહસ્થને ગૃહસ્થપણામાંથી દૂર કરીને દીક્ષા આપે. (C) સમ્યત્વ કે ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થયેલાને ફરી ત્યાં સ્થિર કરે. (4) દોષિત ગોચરી વગેરેનો ત્યાગ કરીને અને નિર્દોષ ગોચરી વગેરેને સ્વીકારીને જેમ ચારિત્રધર્મની વૃદ્ધિ થાય તેમ પોતે પ્રવર્તે. (iv) દોષપરિઘાતવિનય - તેના ચાર પ્રકાર છે - (a) ગુસ્સે થયેલાનો દેશના વગેરેથી ગુસ્સો દૂર કરે. (b) કષાયવિષયોથી દુષ્ટને તેમાંથી પાછો વાળે. (C) અન્ન-પાણીની કે પરદર્શનની કાંક્ષાને દૂર કરે. (d) પોતે ક્રોધ, કષાય-વિષય એ કાંક્ષા વિના સારી રીતે પ્રણિધાનપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી. (I) બીજી રીતે આચાર્યના 36 ગુણો - 8 દર્શનાચાર પાળે 8 જ્ઞાનાચાર પાળે 8 ચારિત્રાચાર પાળે 12 પ્રકારનો તપ કરે કુલ 36 (III) ત્રીજી રીતે આચાર્યના 36 ગુણો - 8 પ્રકારની ગણિસંપદાવાળા 10 પ્રકારના સ્થિતકલ્પને જાણે અને પાળે - 10

Page #214
195 દ્વાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો ૧ર પ્રકારનો તપ કરે - 12 6 આવશ્યક કરે કુલ 36 10 પ્રકારની સ્થિતકલ્પ આગળ કહેવાશે. 12 પ્રકારનો તપ પૂર્વે કહ્યો છે. 6 આવશ્યક = સામાયિક, ચતુર્વિશતિસ્તવ, વાંદણા, પ્રતિક્રમણ, કાઉસ્સગ્ગ, પચ્ચકખાણ. (IV) ચોથી રીતે આચાર્યના 36 ગુણો - (1) દેશયુક્ત - સાડા પચીશ આર્યદેશોમાં જન્મેલા હોય તે દેશયુક્ત. તે આર્યદેશની ભાષા જાણતા હોવાથી શિષ્યો તેમની પાસે સુખેથી ભણી શકે છે. (2) કુલયુક્ત - પિતાના વંશને કુળ કહેવાય. ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ તે કુલયુક્ત. તે સ્વીકારેલ વસ્તુને પૂરી કરે છે. (3) જાતિયુક્ત - માતાનો વંશ તે જાતિ. ઉત્તમ જાતિમાં ઉત્પન્ન થયેલ તે જાતિયુક્ત. તે વિનય વગેરે ગુણોવાળા હોય છે. (4) રૂપયુક્ત - તે લોકાના બહુમાનને યોગ્ય બને છે. (5) સંઘયણયુક્ત - તે વિશિષ્ટ સામર્થ્યથી યુક્ત હોવાથી વ્યાખ્યાન વગેરેમાં થાકતા નથી. (6) ધૃતિયુક્ત - તે વિશિષ્ટ માનસિક બળવાળા હોવાથી તેમને અતિગહન પદાર્થોમાં પણ ભ્રમ થતો નથી. (7) અનાશસી - શ્રોતા પાસેથી વસ્ત્ર વગેરેની ઇચ્છા ન કરે તે. (8) અવિકલ્થન - અતિઘણું ન બોલે તે. અથવા બીજાના નાના પણ અપરાધમાં વારંવાર ન કહે તે.

Page #215
196 દ્વાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો (9) અમાયી - શઠતા વિનાના હોય તે. (10) સ્થિરપરિપાટી - વારંવાર ઘણો અભ્યાસ થવાથી જેના સૂત્ર અને અર્થ સ્થિર થયા હોય તે. તે સૂત્ર - અર્થને ભૂલે નહીં. (11) ગૃહીતવાક્ય - બીજા જેનું વચન સ્વીકારે છે. તેમનું થોડું પણ વચન ઘણા અર્થવાળુ લાગે. (12) જિતપર્ષદ્ - તે મોટી સભામાં પણ ક્ષોભ ન પામે. (13) જિતનિદ્ર - અલ્પ નિદ્રાવાળા હોય છે. તેમને રાત્રે સૂત્ર કે અર્થ | વિચારતા ઊંઘ ન આવે. (14) મધ્યસ્થ - તે બધા શિષ્યો ઉપર સમાન ચિત્તવાળા હોય, (15, 16, 17) દેશજ્ઞ-કાલજ્ઞ-ભાવજ્ઞ - લોકોના દેશ, કાળ, ભાવને જાણીને સુખેથી વિચરે છે, અથવા શિષ્યોના ભાવને જાણીને સુખેથી અનુવર્તન કરે તે. (18) આસનલબ્ધપ્રતિભ - કર્મના ક્ષયોપશમથી પરદર્શનવાળાને તાત્કાલિક જવાબ આપવાની શક્તિ જેની પાસે હોય તે. (19) નાનાવિધ દેશભાષાજ્ઞ - જુદા જુદા દેશોની ભાષાને જાણે છે. તે જુદા જુદા દેશના શિષ્યોને સુખેથી શાસ્ત્રો સમજાવી શકે અને તે તે દેશના લોકોને તેમની ભાષામાં સમજાવીને ધર્મમાર્ગમાં જો ડી શકે. (20-24) પંચાચારથી યુક્ત - જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર અને વીર્યાચારને પોતે આચરે અને બીજા પાસે આચરાવે 4. (25) સૂત્રાર્થતદુભયવિધિજ્ઞ - સૂત્ર, અર્થ અને બન્નેની વિધિને જાણે તે. (26-29) આહરણહેતૂપનયનયનિપુણ - આહરણ = દષ્ટાંત. હેતુ બે પ્રકારના છે - (i) કારક - કુંભાર ઘડો બનાવે છે. માટે કુંભાર

Page #216
દ્વાર ૬૪મું - આચાર્યના 36 ગુણો 197 કારક હેતુ છે. (i) જ્ઞાપક - દીવો અંધારામાં ઘડો બતાવે છે. માટે દીવો જ્ઞાપક હેતુ છે. ઉપનય = ઉપસંહાર = દાંતની વાત પ્રસ્તુતમાં જોડવી. નય = નૈગમ વગેરે. આહરણ, હેતુ, ઉપનય અને નયમાં હોંશિયાર હોય છે. તે શ્રોતાને સમજાવવા ક્યાંક દષ્ટાંત કહે છે, કયાંક હેતુ કહે છે, સારી રીતે ઉપસંહાર કરે છે, વિસ્તારથી નયોને કહે છે. (30) ગ્રાહણાકુશલ - સમજાવવાની શક્તિવાળા હોય તે. (31-32) સ્વસમયપરસમયવિદ્ - સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંતને જાણે તે. પરદર્શનવાળા આક્ષેપ કરે ત્યારે તે સુખેથી પરસિદ્ધાંતનું ખંડન કરી સ્વસિદ્ધાંતને સ્થાપી શકે. (33) ગંભીર - તુચ્છ સ્વભાવવાળા ન હોય તે. (34) દીપ્તિમાન - પરવાદીઓ જેના તેજને સહન ન કરી શકે તે. (35) શિવ - ગુસ્સા વિનાના કે સર્વત્ર કલ્યાણકારી હોય તે. (36) સોમ - શાંત દષ્ટિવાળા હોય તે. આ 36 ગુણો અને બીજા ઔદાર્ય, સ્વૈર્ય વગેરે સેંકડો ગુણોથી અલંકૃત આચાર્ય પ્રવચનનો ઉપદેશ આપે છે. બીજા તરફથી કડવા વચનો કે પ્રતિકૂળતા વગેરે સહવામાં મોટા પુણ્યબંધ કે પાપક્ષયના આત્મિક મહાન લાભની પ્રાપ્તિ થાય છે. + રાગદ્વેષની આકુળતા વિનાની ચિત્તની સ્વસ્થ અવસ્થા એ સમાધિ.

Page #217
198 દ્વાર ૬૫મું - વિનયના પર ભેદ દ્વાર ૬૫મું - વિનયના પર ભેદ (1) તીર્થકર - તીર્થની સ્થાપના કરનાર અરિહંત ભગવંતો. (2) સિદ્ધ - મોક્ષમાં ગયેલા શુદ્ધ આત્માઓ. (3) કુળ - સમાન જાતિવાળા ઘણા ગચ્છોનો સમૂહ દા.ત. નાગેંદ્ર કુળ વગેરે. (4) ગણ - ઘણા કુળોનો સમુદાય. દા.ત. કોટિક ગણ વગેરે. (5) સંઘ - સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા રૂપ. (6) ક્રિયા - આસ્તિકરૂપ. (7) ધર્મ - સાધુધર્મ, શ્રાવકધર્મ વગેરે. (8) જ્ઞાન - મતિજ્ઞાન વગેરે. (9) જ્ઞાની - જ્ઞાનવાળા. (10) આચાર્ય - 36 ગુણોવાળા. (11) સ્થવિર - સીદાતાને સ્થિર કરે તે. (12) ઉપાધ્યાય - 25 ગુણોવાળા. (13) ગણી - કેટલાક સાધુસમુદાયોના અધિપતિ. આ 13 ના અનાશાતના, ભક્તિ, બહુમાન, વર્ણસંજવલના કરવા. (1) અનાશાતના - જાતિ વગેરેથી હીલના ન કરવી. (2) ભક્તિ - ઉચિત સેવા કરવી. (3) બહુમાન - અંદરથી પ્રીતિ કરવી. (4) વર્ણસંજવલના - ગુણાનુવાદ કરવા. આમ વિનયના 13 4 4 = પર ભેદ થયા. 1. એક આચાર્યનો સાધુસમૂહ તે ગચ્છ.

Page #218
દ્વાર ૬૬મું - ચરણસિત્તરી 199 દ્વાર ૬૬મું - ચરણસિત્તરી ચરણ = ચારિત્ર, એટલે કે મૂળગુણો. તેનું નિત્ય પાલન થાય છે. ચારિત્રના 70 પ્રકાર છે. તે આ પ્રમાણે - 5 મહાવ્રત 10 પ્રકારના શ્રમણધર્મ 17 પ્રકારનું સંયમ 10 પ્રકારની વૈયાવચ્ચ 9 પ્રકારની બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિઓ 3 જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર 12 પ્રકારનો તપ 4 કષાયોનો નિગ્રહ કુલ 70 (1) 5 મહાવ્રત - (i) પ્રાણિવધવિરતિ - પ્રમાદથી થતા ત્રાસ-સ્થાવર જીવોના વધથી સમ્યજ્ઞાન અને સભ્યશ્રદ્ધા પૂર્વક અટકવું. પ્રમાદના 8 પ્રકાર છે - (1) અજ્ઞાન (5) દ્વેષ (2) સંશય (6) સ્મૃતિભ્રંશ (3) વિપર્યય (7) યોગોનું દુપ્રણિધાન (4) રાગ (8) ધર્મમાં અનાદર. (i) મૃષાવાદવિરતિ - પ્રિય, પથ્ય, તથ્ય વચન ન બોલીને જૂઠ બોલવું તે

Page #219
200 પ મહાવ્રત, 10 પ્રકારનો શ્રમણધર્મ મૃષાવાદ. તેનાથી અટકવું. પ્રિય = પ્રીતિ કરાવનાર, પથ્ય = હિતકારી, તથ્ય = સાચું. (i) અદત્તાદાનવિરતિ - માલિકે નહીં આપેલું લેવું તે અદત્તાદાન. તેના 4 પ્રકાર છે - (1) સ્વામીઅદત્ત - માલિકે નહીં આપેલ ઘાસ, લાકડુ, પથ્થર વગેરે. (2) જીવઅદત્ત - માલિકે આપવા છતા જીવે નહીં આપેલું. દા.ત. ચારિત્રની ભાવના વિનાના પુત્રને માતા-પિતા ગુરુને આપે તે, સચિત્ત પૃથ્વીકાય વગેરે. (3) તીર્થકર અદત્ત - તીર્થકર ભગવાને નિષેધ કરેલ આધાકર્મી વગેરે. (4) ગુરુઅદત્ત - માલિકે આપેલ નિર્દોષ ગોચરી વાપરવાની ગુરુએ રજા ન આપી હોય તે. આ ચાર પ્રકારના અદત્તથી અટકવું. (iv) મૈથુનવિરતિ - સ્ત્રી-પુરુષનું કર્મ તે મૈથુન. તેનાથી અટકવું. (V) પરિગ્રહવિરતિ - ધન, ધાન્ય, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, ચાંદી, સોનું, ચતુષ્પદ, દ્વિપદ, કુષ્ય - મૂનો ત્યાગ કરીને આ નવ પ્રકારના પરિગ્રહથી અટકવું. (2) 10 પ્રકારનો શ્રમણધર્મ - સાધુઓનો ધર્મ તે શ્રમણધર્મ. તે 10 પ્રકારે છે - (i) ક્ષાન્તિ - શક્તિ હોય કે ન હોય, પણ સહન કરવું, ગુસ્સો ન કરવો. (ii) મૃદુતા - નમ્રતા, અભિમાન ન કરવું. (ii) આર્જવ - સરળતા, મન-વચન-કાયાની વક્રતા ન કરવી, માયા ન કરવી. (v) મુક્તિ - બાહ્ય-અત્યંતર વસ્તુમાં તૃષ્ણા ન કરવી, લોભનો ત્યાગ

Page #220
201 17 પ્રકારનું સંયમ કરવો. (v) તપ - રસ વગેરે ધાતુઓ કે કર્મો જેનાથી તપે તે તપ. તે 12 પ્રકારનો છે. (i) સંયમ - આસ્રવોથી અટકવું. (vii) સત્ય - જૂઠ ન બોલવું. (vi) મતાંતરે લાઘવ - દ્રવ્યથી ઉપધિ અલ્પ રાખવી અને ભાવથી ગારવોનો ત્યાગ કરવો. (vi) શૌચ - સંયમમાં અતિચાર ન લગાડવા. (vi) મતાંતરે ત્યાગ - સર્વસંગનો ત્યાગ કરવો, અથવા સાધુઓને વસ્ત્ર વગેરે આપવા. (ix) અકિંચન્ય - શરીર, ધર્મોપકરણ વગેરે પર મમત્વ ન કરવું. (x) બ્રહ્મચર્ય - બ્રહ્મચર્યની નવ વાડનું પાલન કરવાપૂર્વક મૈથુનનો ત્યાગ કરવો. (3) 17 પ્રકારનું સંયમ - આસ્રવોથી અટકવું તે સંયમ. તેના 17 પ્રકાર (1-5) પાંચ આસ્રવોથી અટકવું - આસ્રવ = કર્મબંધના કારણો. 5 આગ્નવો = હિંસા, જૂઠ, ચોરી, મૈથુન, પરિગ્રહ. (6-10) પાંચ ઇન્દ્રિયોનું નિયંત્રણ - 5 ઇન્દ્રિયો = સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય, શ્રોત્રન્દ્રિય. નિયંત્રણ = ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા. (11-14) ચાર કષાયોનો જય - 4 કષાયો = ક્રોધ, માન, માયા, લોભ. જય = ઉદયમાં આવેલ કષાયોને નિષ્ફળ કરવા અને ઉદયમાં નહીં આવેલ કષાયોને ઉત્પન્ન ન કરવા. વા

Page #221
202 17 પ્રકારનું સંયમ (15-17) ત્રણ દંડથી અટકવું - 3 દંડ = દુષ્ટ મન-વચન-કાયા. બીજી રીતે 17 પ્રકારનું સંયમ - (1-9) જીવસંયમ - પૃથ્વીકાય અપકાય તેઉકાય આ નવના સંરંભ, વાયુકાય સમારંભ અને આરંભનો વનસ્પતિકાય મન-વચન-કાયાથી અને બેઇન્દ્રિય કરણ-કરાવણ-અનુમોદનથી તેઇન્દ્રિય ત્યાગ કરવો. ચઉરિન્દ્રિય પંચેન્દ્રિય સંરંભ = મનમાં હિંસાનો સંકલ્પ કરવો. સમારંભ = કરવી. આરંભ = મારી નાંખવા. (10) અજીવસંયમ - પુસ્તક વગેરેને પડિલેહણ - પ્રમાર્જના પૂર્વક જયણાથી વાપરવા તે. (11) પ્રેક્ષાસંયમ - આંખથી જોઈને બીજ, વનસ્પતિ, જંતુ વગેરે રહિત સ્થાને સૂવું, બેસવું, ચાલવું વગેરે પ્રવૃત્તિ કરવી તે. (12) ઉપેક્ષાસંયમ - પાપવ્યાપાર કરનારા ગૃહસ્થની ઉપેક્ષા કરવી, તેને પાપ કરવાનો ઉપદેશ ન આપવો. સંયમમાં સીદાતા સાધુઓને સંયમમાં ઉદ્યમ કરવાની પ્રેરણા કરવી. નિર્ધ્વસ એવા પાર્શ્વસ્થ વગેરેની પ્રવૃત્તિની ઉપેક્ષા કરવી. (13) પ્રમાર્જનાસંયમ - ચંડિલભૂમિ અને વસ્ત્ર-પાત્રા વગેરે જોવા છતાં રજોહરણ વગેરેથી પ્રમાજીને સૂવું, બેસવું, મૂકવું, લેવું વગેરે કરવું.

Page #222
17 પ્રકારની વૈયાવચ્ચ 203 કાળી ભૂમિવાળા પ્રદેશમાંથી સફેદ ભૂમિવાળા પ્રદેશમાં જતા ગૃહસ્થ વગેરે ન જોતા હોય તો સચિત્ત-અચિત્ત-મિશ્ર રજવાળા પગ રજોહરણથી પ્રમાર્જવા, ગૃહસ્થો વગેરે જોતા હોય તો ન પ્રમાર્જવા. (14) પરિષ્ઠાપનાસંયમ - જીવયુક્ત, દોષિત, અનુપયોગી એવા અન્ન, પાણી, વસ્ત્ર, પાત્રા વગેરે જંતુરહિત સ્થાનમાં વિધિપૂર્વક પરઠવવા. (15) મનસંયમ - મનને દ્રોહ, ઈર્ષા, અભિમાન વગેરેથી અટકાવવું અને ધર્મધ્યાન વગેરેમાં પ્રવૃત્ત કરવું. (16) વચનસંયમ - હિંસક, કઠોર વગેરે વાણીથી અટકવું અને સારી ભાષામાં પ્રવૃત્તિ કરવી. (17) કાયસંયમ - અવશ્ય કરવા યોગ્ય ગમન, આગમન વગેરેમાં ઉપયોગપૂર્વક કાયાની પ્રવૃત્તિ કરવી. (4) 10 પ્રકારની વૈયાવચ્ચ - આચાર્ય વગેરેના કાર્યમાં મગ્ન થવું તે વૈયાવચ્ચ. (i) આચાર્ય - પંચાચાર પાળે-પળાવે તે. (i) ઉપાધ્યાય - જેમની પાસે જઈને શિષ્યો ભણે તે. (i) તપસ્વી - તપ કરે તે. (iv) શૈક્ષક - નૂતન દીક્ષિત. (V) ગ્લાન - તાવ વગેરે રોગવાળા. (vi) સાધુ - સ્થવિરો. (vii) મનોજ્ઞ - સમાન સામાચારીવાળા. (viii) સંઘ - સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકાનો સમુદાય. (ii) કુલ - સમાન જાતિવાળા ઘણા ગચ્છોનો સમૂહ. દા.ત. ચાંદ્રકુળ વગેરે. (8) ગણ - ઘણા કુળોનો સમુદાય. દા.ત. કોટિક ગણ વગેરે.

Page #223
204 બ્રહ્મચર્યની 9 ગુપ્તિ આ 10 ની અન્ન, પાણી, વસ્ત્ર, પાત્રા, ઉપાશ્રય, પાટ, પાટલા, સંથારા વગેરે ધર્મસાધનો વડે ભક્તિ કરવી, શારીરિક સેવા કરવી, ઔષધ આપવા, જંગલમાં રોગમાં-ઉપસર્ગોમાં રક્ષા કરવી વગેરે વૈયાવચ્ચ છે. (5) બ્રહ્મચર્યની 9 ગુપ્તિ - બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કરવાના ઉપાયો તે બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ. તે 9 પ્રકારની છે - (i) વસતિ - સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક રહિત વસતિમાં રહેવું. સ્ત્રીઓ બે પ્રકારની છે - (a) સચિત્ત - તેના બે પ્રકાર છે - દેવી અને મનુષ્ય સ્ત્રી. (b) અચિત્ત - સ્ત્રીનું પૂતળું, ચિત્ર, મૂર્તિ વગેરે. (i) કથા - એકલી સ્ત્રીઓને એકલા સાધુએ ધર્મદેશના વગેરે કથા ન કહેવી. સ્ત્રીસંબંધી કથા પણ મનમાં વિકાર કરનારી હોવાથી ન કરવી. (ii) આસન - સ્ત્રીની સાથે એક આસન પર ન બેસવું. સ્ત્રીના ઊહ્યા પછી પણ 1 મુહૂર્ત સુધી તે આસન પર ન બેસવું, કેમકે ત્યાં બેસવાથી મનમાં વિકાર થાય છે. (iv) ઇન્દ્રિય - સ્ત્રીની ઇન્દ્રિયો અને અંગો જોવા નહીં. કદાચ જોવાઈ જાય તો ખરાબ વિચાર ન કરવા. જોવાથી અને વિચારવાથી મોહનો ઉદય થાય છે. (V) કુવ્યંતર - દિવાલના અંતરે જયાં પતિ-પત્નીની કામક્રીડા વગેરેના શબ્દો સંભળાય ત્યાં ન રહેવું. (vi) પૂર્વક્રીડિત - પૂર્વે ગૃહસ્થ અવસ્થામાં અનુભવેલા કામક્રીડા જુગાર રમવો વગેરેને યાદ ન કરવા. યાદ કરવાથી કામાગ્નિ પ્રગટે છે. (vi) પ્રણીતાહાર - અતિસ્નિગ્ધ, અતિમધુર વગેરે રસોવાળું ભોજન ન કરવું. તેવા ભોજનથી ધાતુ પુષ્ટ થવાથી વેદોદય થાય અને અબ્રહ્મનું સેવન થાય.

Page #224
205 જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર 3, 12 પ્રકારનો તપ, 4 કષાયોનો નિગ્રહ (vii) અતિમાત્રાહાર - લૂખો આહાર પણ આકંઠ પેટ ભરીને ન વાપરવો. આકંઠ પેટ ભરીને વાપરવાથી બ્રહ્મચર્યમાં સ્કૂલના થાય અને શરીરને પીડા થાય. (ix) વિભૂષણા - સ્નાન, વિલેપન, ધૂપ કરવો, નખ સમારવા, દાંત સમારવા વાળ સમારવા વગેરે શરીરની શોભા ન કરવી. (6) જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર 3 (i) જ્ઞાન - કર્મના ક્ષયોપશમથી થયેલો બોધ તે જ્ઞાન. તેના કારણરૂપ 12 અંગ, 12 ઉપાંગ, પન્ના વગેરે પણ જ્ઞાન છે. (i) દર્શન - જીવ, અજીવ, આગ્નવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, મોક્ષ - આ તત્ત્વોની શ્રદ્ધા તે દર્શન. (i) ચારિત્ર - જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા પૂર્વક બધી પાપ પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ તે ચારિત્ર. તેના બે પ્રકાર છે - (i) દેશચારિત્ર - તે શ્રાવકોને હોય છે. (i) સર્વચારિત્ર - તે સાધુઓને હોય છે. (7) 12 પ્રકારનો તપ - રસ વગેરે ધાતુઓને કે કર્મોને તપાવે તે તપ. તેના 12 પ્રકાર છે - પૂર્વે તપના અતિચાર બતાવતી વખતે 12 પ્રકારનો તપ બતાવ્યો છે. (8) 4 કષાયોનો નિગ્રહ - કષ = જેમાં જીવોની હિંસા થાય છે તે સંસાર. કષાય = જીવ જેનાથી સંસારને પામે છે. તેના ચાર પ્રકાર છે - ક્રોધ, માન, માયા, લોભ. આ ચારે કષાયોને નિયંત્રણમાં રાખવા.

Page #225
206 દ્વાર ૬૭મું - કરણસિત્તરી દ્વાર ૬૭મું - કરણસિત્તરી કરણ - મોક્ષના અર્થી સાધુઓ વડે કરાય છે. કરણ એટલે ઉત્તરગુણો. તેનું અવસરે પાલન કરાય છે. તે 70 છે. તે આ પ્રમાણે - 4 પ્રકારની પિંડવિશુદ્ધિ 5 સમિતિ 12 ભાવના 12 પ્રકારની સાધુની પ્રતિમા 5 ઇન્દ્રિયોનો નિરોધ 25 પ્રકારનું પડિલેહણ 3 ગુપ્તિઓ 4 પ્રકારના અભિગ્રહો કુલ 70 (1) 4 પ્રકારની પિંડવિશુદ્ધિ - સમાન જાતિના કે ભિન્ન ભિન્ન જાતિના કઠણ દ્રવ્યોનો સમુદાય તે પિંડ. પિંડની આધાકર્મી વગેરે દોષોના ત્યાગપૂર્વક જે શુદ્ધિ તે પિંડવિશુદ્ધિ છે. તેના ચાર પ્રકાર છે. તે આ પ્રમાણે - (i) પિંડવિશુદ્ધિ. (i) શય્યા (વસતિ) વિશુદ્ધિ (i) વસ્ત્રવિશુદ્ધિ (iv) પાત્રવિશુદ્ધિ ગોચરીના 42 દોષોથી રહિત પિંડને શોધવો તે પિંડવિશુદ્ધિ. ગોચરીના 42 દોષો - 16 ઉદ્ગમના દોષો 16 ઉત્પાદનોના દોષો 10 એષણાના દોષો કુલ 42

Page #226
4 પ્રકારની પિંડવિશુદ્ધિ, 16 ઉદ્ગમના દોષો 207 16 ઉદ્દગમના દોષો - પિંડની ઉત્પત્તિ સંબંધી દોષો તે ઉગમના દોષો. તે 16 છે. તે આ પ્રમાણે - (1) આધાકર્મ - સાધુ માટે સચિત્તને અચિત્ત કરવું કે અચિત્તને રાંધવું (2) ઓટો દેશિક - સાધુને ઉદ્દેશીને બનાવેલું હોય તે દેશિક. તેના બે પ્રકાર છે - (1) ઓઘૌશિક - પોતાની માટે રાંધવાનું હોય તેમાં સાધુને આપવા માટે ‘આટલું અમારી માટે અને આટલું સાધુ માટે' એ વિભાગ કર્યા વિના વધુ રાંધવું તે. (i) વિભાગૌશિક - લગ્ન વગેરેમાં જે વધ્યું હોય તેને દાન આપવા માટે જુદુ કાઢી રાખવું તે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે - (a) ઉદ્દિષ્ટ - પોતાની માટે બનાવેલા આહારમાંથી જે વધેલું હોય તે ભિક્ષાચરોને આપવા માટે જુદુ કાઢવું તે. (b) કૃત - પોતાની માટે બનાવેલા આહારમાંથી વધેલા ભાત વગેરેને ભિક્ષાચરોને આપવા માટે ચૂલે ચઢાવ્યા વિના દહીં વગેરે સાથે ભેળવીને કરબો વગેરે બનાવવો તે. (c) કર્મ - લગ્ન વગેરેમાં વધેલા લાડવાના ચૂરા વગેરેને ભિક્ષાચરોને આપવા ગોળનો પાયો વગેરે કરીને તેમાં ચૂરો ભેળવીને લાડવા વગેરે રૂપે બનાવવા તે. આમાં ચૂલે ચડાવીને સંસ્કાર થાય છે. આધાકર્મમાં સાધુ માટે જ બનાવાય છે, પોતાની માટે નહીં. કશિકમાં પોતાની માટે બનાવેલાને ફરી ચૂલે ચડાવીને સંસ્કાર કરાય છે.

Page #227
208 16 ઉદ્ગમના દોષો આ ત્રણના દરેકના ચાર પ્રકાર છે - (a) ઉદ્દેશ - બધા ભિક્ષાચરો માટે કાઢેલુ હોય તે. (b) સમુદ્દેશ - સંન્યાસીઓ માટે કાઢેલુ હોય તે. (c) આદેશ - સાધુઓ માટે કાઢેલુ હોય તે. (d) સમાદેશ - જૈન સાધુઓ માટે કાઢેલુ હોય છે. આમ વિભાગોદેશિકના બાર પ્રકાર થયા. (3) પૂતિકર્મ - નિર્દોષ આહારમાં અવિશોધિકોટીના દોષવાળા આહારનાં અવયવોનો સંપર્ક થાય છે. આધાકર્મી દોષવાળા થોડા પણ અવયવો જેમાં હોય તે થાળી, ચમચો, વાટકી વગેરે પૂતિ હોવાથી તજવા. પૂતિકર્મના બે પ્રકાર છે - (i) ભક્તપાનપૂતિકર્મ- અવિશોધિકોટિના દોષવાળા આહારથી ખરડાયેલા વાસણમાં બીજો શુદ્ધ આહાર નાખ્યો હોય અથવા અવિશોધિકોટિના દોષવાળા આહારથી ખરડાયેલા હાથ કે ચમચા વગેરેથી અપાતો શુદ્ધ આહાર તે ભક્તમાનપૂતિકર્મ છે. (i) ઉપકરણપૂતિકર્મ - અવિશોધિકોટિના દોષવાળા ચૂલા ઉપર રાંધેલો કે મુકેલો અથવા અવિશોધિકોટિના દોષવાળા વાસણ, ચમચા વગેરેમાં રહેલો શુદ્ધ આહાર તે ઉપકરણ પૂતિકર્મ છે. (4) મિશ્રજાત - કુટુંબ માટે અને સાધુ માટે એમ બન્ને માટે રાંધેલું હોય તે. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) યાવદર્થિકમિશ્ર - કુટુંબ માટે અને બધા ભિક્ષાચરો માટે રાંધેલું હોય (i) પાખંડીમિશ્ર - કુટુંબ માટે અને સંન્યાસીઓ માટે રાંધેલું હોય તે. (i) સાધુમિશ્ર - કુટુંબ માટે અને જૈન સાધુ માટે રાંધેલું હોય તે. (5) સ્થાપના - આપવાની વસ્તુ સાધુ માટે થોડો સમય કે વધુ સમય

Page #228
16 ઉદ્ગમના દોષો 209 રાખી મૂકવી છે. તેના બે પ્રકાર છે - (i) સ્વસ્થાનસ્થાપના - ચૂલા, થાળી વગેરેમાં રાખી મૂકવું તે. (i) પરસ્થાનસ્થાપના - છાબળી વગેરેમાં મૂકવું તે. (6) પ્રાભૃતિકા - સાધુ ભગવંતને વહોરાવવા માટે ભોજનનો સમય કે લગ્ન વગેરે પ્રસંગ વહેલા કે મોડા કરવા તે. ભોજનનો સમય વહેલો-મોડો કરવો તે સૂક્ષ્મપ્રાભૃતિકા છે. લગ્ન વગેરે પ્રસંગ વહેલો-મોડો કરવો તે બાદરપ્રાકૃતિકા છે. (7) પ્રાદુષ્કરણ - વહોરાવવાની વસ્તુને સાધુ માટે અગ્નિ, દીવો, મણી વગેરે વડે કે દિવાલ વગેરે દૂર કરીને કે બહાર લાવીને પ્રકાશિત કરવી તે. (8) ક્રીત - સાધુ માટે ખરીદેલું હોય છે. તેના 4 પ્રકાર છે - (i) આત્મદ્રવ્યક્રીત - તીર્થની શેષ, રૂપપરાવર્તન કરનારી ગુટિકા, સૌભાગ્ય કરનાર રક્ષાપોટલી વગેરે દ્રવ્ય આપીને સાધુ બીજા પાસેથી આહાર વગેરે મેળવે તે. (i) આત્મભાવક્રીત - ધર્મકથા કરવી વગેરે પોતાના ભાવ વડે સાધુ બીજા પાસેથી આહાર વગેરે મેળવે તે. (i) પરદ્રવ્યક્રત - ગૃહસ્થ પોતાના સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર એવા દ્રવ્ય વડે આહાર વગેરે ખરીદીને આપે તે. (i) પરભાવક્રીત - ગૃહસ્થ પોતાના ધર્મકથા વગેરે રૂપ ભાવ વડે બીજા પાસેથી આહાર વગેરે મેળવીને આપે છે. (9) પ્રામિત્ય - સાધુ માટે ઉછીનું લઈને આપે છે. તે બે પ્રકારે છે - (i) લૌકિક - ગૃહસ્થ બીજા પાસેથી વસ્તુ ઉછીની લઈને સાધુને આપે તે. (i) લોકોત્તર - સાધુઓ પરસ્પર એકબીજાને વસ્ત્ર વગેરે આપે છે. તે બે પ્રકારે છે -

Page #229
2 10 16 ઉદ્ગમના દોષો (a) બીજાનું વસ્ત્ર થોડા દિવસ વાપરીને પાછું આપવું. (b) બીજાનું વસ્ત્ર લઈને થોડા દિવસ પછી તેને નવું વસ્ત્ર આપવું. (10) પરિવર્તિત - સાધુ માટે વસ્તુની અદલાબદલી કરીને આપે છે. તે બે પ્રકારે છે - (i) લૌકિક - તેના બે પ્રકાર છે - (a) તે દ્રવ્ય સંબંધી - ખરાબ ઘી આપીને સાધુ માટે સારું ઘી લેવું તે. (b) અન્ય દ્રવ્ય સંબંધી - કૂર આપીને સાધુ માટે ભાત લેવા તે. (i) લોકોત્તર - તેના બે પ્રકાર છે - (a) તે દ્રવ્ય સંબંધી - એક સાધુ બીજા સાધુને જુનો કપડો આપીને નવો કપડો લે તે. (b) અન્ય દ્રવ્ય સંબંધી - એક સાધુ બીજા સાધુને કપડો આપીને ચોલપટ્ટો લે તે. (11) અભ્યાહત - સાધુ માટે અન્ય સ્થાનમાંથી લાવેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (i) અનાચીર્ણ - સાધુને ન કહ્યું છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) પ્રચ્છન્ન - ‘આ અભ્યાહત છે' એમ સાધુને ખબર ન હોય તે. (b) પ્રગટ - ‘આ અભ્યાહત છે' એમ સાધુને ખબર હોય છે. આ બન્નેના બે-બે પ્રકાર છે - (a) સ્વગ્રામવિષયક - સાધુ જે ગામમાં રહ્યા હોય તે જ ગામમાંથી લાવેલું હોય તે. (b) પરગ્રામવિષયક - સાધુ જે ગામમાં રહ્યા હોય તે સિવાયના બીજા ગામમાંથી લાવેલું હોય તે. (i) આશીર્ણ - સાધુને કહ્યું છે. તેના બે પ્રકાર છે -

Page #230
2 1 1 16 ઉદ્ગમના દોષો (a) ક્ષેત્રવિષયક - તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) ઉત્કૃષ્ટ - 100 હાથ દૂરથી લાવેલું હોય તે. (2) જઘન્ય - હાથ ફેરવીને આપે તે. (3) મધ્યમ - જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની વચ્ચેના ક્ષેત્રમાંથી લાવેલું હોય તે. (b) ઘરવિષયક - ત્રણ ઘરમાંથી લાવેલું હોય છે. એક સાધુ એક ઘરમાં વહોરતા હોય ત્યારે સંઘાટક સાધુ બાજુના બે ઘરમાંથી લવાતી ભિક્ષામાં ઉપયોગ રાખે. (12) ઉક્લિન - છાણ વગેરેથી ઢંકાયેલું બરણી વગેરેનું મોટું સાધુને આપવા માટે ખોલવું તે. તેના બે પ્રકાર છે - (i) પિડિતોભિન્ન - છાણ, લાખ, સચિત્ત માટી વગેરે દ્રવ્યોથી જેનું ઢાંકણું બંધ કર્યું હોય એવા રોજ નહીં વપરાતા બરણી વગેરેનું ઢાંકણું સાધુ માટે ખોલીને સાધુને આપવું તે. (ii) કપાટોશ્મિન - જેનું બારણું બંધ હોય એવા રોજ નહીં ખોલાતા ઓરડાનું બારણું સાધુ માટે ખોલીને સાધુને આપવું તે. (13) માલાપહત - સાધુ માટે માળીયા પરથી, કે સિક્કામાંથી ઉતારીને આપવું તે. તેના ચાર પ્રકાર છે - (i) ઊર્વેમાલાપહત - ઉપરથી ઊતારીને આપવું તે. તેના ત્રણ પ્રકાર (a) જઘન્ય - પગ ઊંચા કરીને સિક્કા વગેરેમાંથી ઉતારીને આપવું તે. (b) ઉત્કૃષ્ટ - નિસરણીથી ઉપરના માળે ચઢીને ઉતારીને આપવું તે. (c) મધ્યમ - જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની વચ્ચેના સ્થાનમાંથી ઉતારીને આપવું તે. (ii) અધોમાલાપહત - ભોંયરા વગેરેમાંથી લાવીને આપવું તે.

Page #231
21 ર 16 ઉગમના દોષો (i) ઉભયમાલાપહત - કોઠી વગેરેમાંથી પહેલા ઊંચા થઈને અને પછી નમીને લઈને આપવું તે. (iv) તિર્યમાલાપહત - ખભા જેટલા ઊંચા પ્રદેશ પર રહેલું, જાડી ભીંત ઉપર રહેલું, લાંબી બારી વગેરેમાં રહેલું હોય તેને હાથથી લઈને આપવું તે. (14) આચ્છેદ્ય - જેની ઇચ્છા ન હોય એવા નોકર વગેરે પાસેથી સાધુ માટે લઈને આપવું તે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે - (i) સ્વામીવિષયક - ગામ વગેરેનો મુખી સાધુ માટે લોકો પાસેથી ઝુંટવીને આપે તે. (i) પ્રભુ વિષયક - ઘરનો માલિક સાધુ માટે નોકર, દીકરા, દીકરી વગેરે પાસેથી ઝુંટવીને આપે તે. (ii) ચોર વિષયક - ચોર સાધુ માટે સાર્થિકો પાસેથી ઝુંટવીને આપે તે (15) અનિસૃષ્ટ - બધા માલિકોએ સાધુને આપવા માટે અનુમતિ ન આપી હોય તેવું આપવું તે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે - (i) સાધારણાનિસૃષ્ટ - ઘણા માલિકવાળી વસ્તુ બધાની અનુમતિ વિના કોઈ એક સાધુને આપે તે. (i) ચોલ્લકાનિસૃષ્ટ - ચોલ્લક = માલિક વડે નોકરોને અપાતું ભોજન. તે બે પ્રકારનું છે. (a) છિન્ન - દરેક નોકરને જુદુ આપેલું હોય છે. તે નોકર તે વહોરાવે તો સાધુને કહ્યું. (b) અચ્છિન્ન - દરેક નોકરને જુદુ આપ્યું ન હોય તે. તે માલિક અને બધા નોકરોએ અનુમતિ આપેલ હોય તો સાધુને કહ્યું. બધાએ કે એક અનુમતિ ન આપી હોય તો સાધુને ન કલ્પ. (i) જાનિસૃષ્ટ - જ$ = હાથી. હાથીનું ભોજન મહાવત સાધુને આપે

Page #232
2 13 16 ઉત્પાદનોના દોષો તો પણ રાજા અને હાથીએ અનુમતિ ન આપી હોવાથી સાધુને ન કલ્પ. (16) અધ્યવપૂરક - પોતાની માટે રંધાતા આહારમાં સાધુ માટે ઉમેરવું તે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે - i) સ્વગૃહયાવદર્થિકમિશ્ન - પોતાની માટે રંધાતા આહારમાં બધા ભિક્ષાચરો માટે ઉમેરવું તે. (ii) સ્વગૃહપાખંડી મિશ્ર - પોતાની માટે રંધાતા આહારમાં સંન્યાસીઓ માટે ઉમેરવું તે. (i) સ્વગૃહસાધુમિશ્ર - પોતાની માટે રંધાતા આહારમાં સાધુ માટે ઉમેરવું તે. 16 ઉત્પાદનોના દોષો - મૂળથી શુદ્ધ એવા આહારને ધાત્રીપણું વગેરે કરીને મેળવવો તે ઉત્પાદના. તેના દોષ તે ઉત્પાદનાદોષો. તે 16 છે. તે આ પ્રમાણે - (1) ધાત્રીપિંડ - ધાત્રી=બાળકનું પાલન કરનાર. તે પાંચ પ્રકારની છે - (i) ક્ષીરધાત્રી - બાળકને દૂધ પીવડાવે તે. (i) મજ્જનધાત્રી - બાળકને નવડાવે તે. (ii) મંડનધાત્રી - બાળકને વસ્ત્ર-અલંકાર પહેરાવે છે. (iv) કીડનધાત્રી - બાળકને રમાડે તે. (v) ઉસંગધાત્રી - બાળકને ખોળામાં રાખે તે. ધાત્રીપણું કરીને જે પિંડ મેળવાય તે ધાત્રીપિંડ. (2) દૂતીપિંડ - દૂતી = એકબીજાનો સંદેશો કહેનાર. દૂતીપણું કરીને પિંડ મેળવાય તે દૂતીપિંડ. તે બે પ્રકારે છે - (i) સ્વગ્રામદૂતી - જે ગામમાં સાધુ રહેતા હોય તે ગામમાં જ સંદેશો

Page #233
2 14 16 ઉત્પાદનના દોષો કહેવો તે. (i) પરગ્રામદૂતી - જે ગામમાં સાધુ રહેતા હોય તે સિવાયના બીજા ગામમાં સંદેશો કહેવો તે. આ બન્નેના બે-બે પ્રકાર છે - (a) પ્રગટ - બીજાને ખબર પડે તેમ પ્રગટ રીતે દૂતીપણું કરે તે. (b) પ્રચ્છન્ન - બીજાને ખબર ના પડે તેમ ગુપ્ત રીતે દૂતીપણું કરે તે. તેના બે પ્રકાર છે - (1) લોકોત્તરવિષયક - સંઘાટકસાધુને પણ ખબર ન પડે તેમ દૂતીપણું કરે (2) લોકલોકોત્તરવિષયક - લોકોને અને સંઘાટકસાધુને બન્નેને ખબર ન પડે તેમ દૂતીપણું કરે તે. (3) નિમિત્તપિંડ - નિમિત્ત = શુભ કે અશુભ ચેષ્ટા પરથી ભૂત ભવિષ્યની વસ્તુનું જ્ઞાન થયું છે. તેનો પ્રયોગ કરીને પિંડ મેળવવો તે નિમિત્તપિંડ. (4) આજીવપિંડ - આજીવ = આજીવિકા. પોતાના જાતિ વગેરે પ્રગટ કરીને પિંડ મેળવવો તે આજીવપિંડ. તેના પાંચ પ્રકાર છે - (i) જાતિવિષયક - પોતાની જાતિને પ્રગટ કરીને પિંડ મેળવવો તે. (i) કુલવિષયક - પોતાના કુળને પ્રગટ કરીને પિંડ મેળવવા તે. (ii) ગણવિષયક - પોતાના ગણને પ્રગટ કરીને પિંડ મેળવવો તે. ગણ = મલ્લ વગેરેનો સમૂહ. (iv) કર્મવિષયક - પોતાના કર્મને પ્રગટ કરીને પિંડ મેળવવો તે. કર્મ = આચાર્ય વિના જે કળા શિખાય તે. (5) શિલ્પવિષયક - પોતાના શિલ્પને પ્રગટ કરીને પિંડ મેળવવો તે. શિલ્પ = આચાર્ય પાસેથી જે કળા શિખાય તે.

Page #234
2 1 5 16 ઉત્પાદનોના દોષો આ પાંચના બે-બે પ્રકાર છે - (a) સૂચાથી - આડકતરી રીતે કહેવું તે. (b) અસૂચા - સ્પષ્ટ શબ્દોથી કહેવું તે. (5) વનપકપિંડ - દાતા જેનો ભક્ત હોય સાધુ પોતાને તેનો ભક્ત બતાવીને પિંડ માંગે તે વનપકપિંડ. (6) ચિકિત્સાપિંડ - ચિકિત્સા કરીને પિંડ મેળવવો તે ચિકિત્સાપિંડ. ચિકિત્સા = રોગનો પ્રતીકાર કરવો કે તેનો ઉપદેશ આપવો. તેના બે પ્રકાર છે - (i) સૂક્ષ્મ - ઔષધ બતાવવું, વૈઘ બતાવવા તે. (i) બાદર - પોતે ચિકિત્સા કરવી, બીજા પાસે ચિકિત્સા કરાવવી. (7) ક્રોધપિંડ - ક્રોધ કરીને પિંડ મેળવવો તે ક્રોધપિંડ. (8) માનપિંડ - પોતે અભિમાન કરીને કે ગૃહસ્થને અભિમાન પેદા કરાવીને પિંડ મેળવવો તે માનપિંડ. (9) માયાપિંડ - માયાથી રૂપપરાવર્તન વગેરે કરીને પિંડ મેળવવો તે માયાપિંડ. (10) લોભપિંડ - આસક્તિથી પિંડ મેળવવો તે લોભપિંડ. (11) પૂર્વપશ્ચાત્સસ્તવપિંડ - સંતવ = વાર્તાલાપ, પરિચય. તેના બે પ્રકાર છે - (i) વચનસંસ્તવ - પ્રશંસા કરવી તે. (i) સંબંધીસંસ્તવ - માતા વગેરે રૂપે અને સાસુ વગેરે રૂપે વાર્તાલાપ તે. આ બન્નેના બે-બે પ્રકાર છે - (a). પૂર્વસંસ્તવ - વહોરાવ્યા પહેલા દાતાની પ્રશંસા કરવી તે. (b) પશ્ચાત્સસ્તવ - પહોરાવ્યા પછી દાતાની પ્રશંસા કરવી તે.

Page #235
2 16 16 ઉત્પાદનના દોષો વહોરાવ્યા પહેલા કે પછી દાતાની પ્રશંસા કરીને મેળવેલો પિંડ તે પૂર્વપશ્ચાત્સસ્તવપિંડ. (12) વિદ્યાપિંડ - વિદ્યાનો પ્રયોગ કરીને પિંડ મેળવવો તે વિદ્યાપિંડ. વિઘા = સ્ત્રીદેવતાથી અધિષ્ઠિત વિશેષ પ્રકારની અક્ષરની રચના. તે જાપ, હોમ વગેરેથી સધાય છે. દા.ત. પ્રજ્ઞપ્તિ વગેરે વિદ્યા. (13) મંત્રપિંડ - મંત્રનો પ્રયોગ કરીને પિંડ મેળવવો તે મંત્રપિંડ. મંત્ર = પુરુષદેવતાથી અધિષ્ઠિત વિશેષ પ્રકારની અક્ષરોની રચના. તે પાઠ કરવા માત્રથી સિદ્ધ થાય છે. (14) ચૂર્ણપિંડ - ચૂર્ણનો પ્રયોગ કરીને પિંડ મેળવવો તે ચૂર્ણપિંડ. ચૂર્ણ = આંખમાં આંજવાનું અંજન વગેરે. એનાથી અદશ્ય થવું વગેરે ફળ મળે છે. તેનો ઉપયોગ શરીરના બહારના ભાગમાં થાય છે. (15) યોગપિંડ - યોગનો પ્રયોગ કરીને પિંડ મેળવવો તે યોગપિંડ. યોગ = પગનો લેપ વગેરે. તે સૌભાગ્ય કે દૌર્ભાગ્ય કરે છે. તેના બે પ્રકાર છે - (i) અભ્યવહાર્ય - પાણી વગેરે દ્વારા જે શરીરમાં અંદર ઉતારી શકાય તે. (i) અનાહાર્ય - જે શરીરની ઉપર વપરાય છે. દા.ત. પગનો લેપ વગેરે. (16) મૂલકર્મ - ગર્ભ થંભાવવો, ગર્ભ ધારણ કરાવવો, ગર્ભપાત કરાવવો, યોનિને ક્ષત કે અક્ષત કરવી વગેરે સંસારના મૂળ સમાન સાવદ્ય ક્રિયાઓ કરીને પિંડ મેળવવો તે મૂલકર્મ. 1) એષણાના દોષો - એષણા = આહાર ગ્રહણ કરતી વખતે શંકિત વગેરે દોષોને શોધવા તે. એષણા સંબંધી દોષો તે એષણાના દોષો. તે 10 પ્રકારના છે -

Page #236
2 17. 10 એષણાના દોષો (1) શંકિત - આધાકર્મ વગેરે દોષોની શંકાવાળું હોય છે. તેના 4 ભાંગા છે - (i) વહોરતી વખતે શંકા હોય અને વાપરતી વખતે શંકા હોય. (i) વહોરતી વખતે શંકા હોય, વાપરતી વખતે શંકા ન હોય. (i) વહોરતી વખતે શંકા ન હોય, વાપરતી વખતે શંકા હોય. (iv) વહોરતી વખતે શંકા ન હોય, વાપરતી વખતે શંકા ન હોય. આમાંથી ચોથો ભાંગો શુદ્ધ છે. બાકીના ત્રણ ભાંગામાં 16 ઉદ્ગમના દોષો અને 9 એષણાના દોષો = કુલ 25 દોષોમાંથી જે દોષની શંકા થાય તે દોષ લાગે. (2) પ્રક્ષિત - પૃથ્વી વગેરેથી લેપાયેલું હોય તે પ્રક્ષિત. તેના બે પ્રકાર (i) સચિત્તપ્રક્ષિત - સચિત્તથી લેપાયેલું હોય છે. તેના ત્રણ પ્રકાર છે - (a) પૃથિવીકાયપ્રક્ષિત - સુકી કે ભીની સચિત્ત પૃથ્વીથી વસ્તુ, વાસણ કે હાથ લેપાયેલા હોય તે. (b) અપ્લાયબ્રેક્ષિત - પાણીથી લેપાયેલું હોય છે. તેના ચાર પ્રકાર છે - (1) પુરકર્મ - વહોરાવ્યા પહેલા સાધુ માટે હાથ કે વાસણ ધોવા તે. (2) પશ્ચાત્કર્મ - વહોરાવ્યા પછી હાથ કે વાસણ ધોવા તે. (3) સસ્નિગ્ધ - પાણીથી સહેજ ભીના હાથ, વાસણ વગેરે. (4) ઉદકાÁ - સ્પષ્ટ રીતે દેખાતા પાણીથી ભીના હાથ, વાસણ વગેરે. (9) વનસ્પતિકાયમ્રક્ષિત - આંબા વગેરેના તરત કરેલા નાના ટુકડાઓથી હાથ, વાસણ વગેરે ખરડાયેલા હોય તે. (i) અચિત્તભ્રક્ષિત - અચિત્તથી લેપાયેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) ગહિત - ચરબી વગેરે ખરાબ વસ્તુથી લેપાયેલું હોય તે.

Page #237
218 10 એષણાના દોષો (b) અગહિત - ઘી વગેરેથી લેપાયેલું હોય તે. - સચિત્તથી લેપાયેલું અને ગહિત અચિત્તથી લેપાયેલું હોય તે સાધુને ન કલ્પે. (3) નિક્ષિપ્ત - સચિત્તની ઉપર રાખેલું હોય તે નિક્ષિપ્ત. તેના છ પ્રકાર (i) પૃથિવીનિક્ષિપ્ત - પૃથિવી ઉપર રાખેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરનિક્ષિપ્ત - સચિત્ત માટી વગેરે ઉપર પફવાન્ન, ખાખરા વગેરે રાખ્યા હોય તે. (b) પરંપરનિક્ષિપ્ત - સચિત્ત માટી વગેરે ઉપર રાખેલા ડબ્બા વગેરેમાં રાખેલું હોય તે. (i) અપૂકાયનિક્ષિપ્ત - પાણી ઉપર રાખેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરનિક્ષિપ્ત - માખણ, થીજેલું ઘી વગેરે સચિત્ત પાણી ઉપર રાખ્યું હોય તે. (b) પરંપરનિક્ષિપ્ત - પાણીમાં રહેલ નાવડી વગેરેમાં માખણ, પક્વાન્સ વગેરે રાખ્યા હોય તે. (ii) તેઉકાયનિક્ષિપ્ત - અગ્નિ ઉપર રાખ્યું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરનિક્ષિપ્ત - અગ્નિ ઉપર પાપડ વગેરે રખાય છે તે. (b) પરંપરનિક્ષિપ્ત - અગ્નિ ઉપર રાખેલા તપેલા વગેરેમાં રાખેલું હોય તે. (v) વાયુકાયનિક્ષિપ્ત - વાયુ ઉપર રાખ્યું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરનિક્ષિપ્ત - પવનથી ઉડેલા ભાત, પાપડ વગેરે. (b) પરંપરનિક્ષિપ્ત - પવનથી પૂરેલી મશક ઉપર રાખેલ ખાખરા વગેરે. (v) વનસ્પતિકાયનિક્ષિપ્ત - વનસ્પતિ ઉપર રાખ્યું હોય છે. તેના બે

Page #238
2 19 10 એષણાના દોષો પ્રકાર છે - (a) અનંતરનિક્ષિપ્ત - સચિત્ત ડાંગર, ફળો વગેરે પર પૂડલા, ખાખરા વગેરે રાખ્યા હોય તે. (b) પરંપરનિક્ષિપ્ત - વનસ્પતિની ઉપર રાખેલ ડબ્બા વગેરેમાં રાખેલ પૂડલા વગેરે. (vi) ત્રસકાયનિક્ષિપ્ત - ત્રસજીવો ઉપર રાખ્યું હોય છે. તેના બે પ્રકાર (a) અનંતરનિક્ષિપ્ત - બળદ વગેરેની પીઠ ઉપર પૂડલા, લાડવા વગેરે રાખ્યા હોય તે. (b) પરંપરનિક્ષિપ્ત - બળદ વગેરેની પીઠ ઉપર રાખેલ બરણી, ડબ્બા વગેરેમાં ઘી, લાડવા વગેરે રાખ્યા હોય તે. આ બધામાં અનંતરનિક્ષિપ્ત સાધુને ન કહ્યું. પરંપરનિક્ષિપ્તમાં સચિત્તનો સંઘટ્ટો વગેરે કર્યા વિના જયણાપૂર્વક વહોરાવે તો કહ્યું. તેઉકાય ઉપર પરંપરનિક્ષિપ્તને વહોરવામાં વિશેષ બતાવે છે - અગ્નિ ઉપર રાખેલી કડાઈ વગેરે બધી બાજુથી માટીથી લેપાયેલી હોય અને પહોળી હોય, અને તેમાં રહેલા ઈશુરસ વગેરે બહુ ગરમ ન હોય અને તે ઈશુરસ ઢોળ્યા વિના વહોરાવે તો કહ્યું. (4) પિહિત - સચિત્તથી ઢંકાયેલું હોય તે પિહિત. તેના છ પ્રકાર છે - (i) પૃથિવીકાયપિહિત - સચિત્ત પૃથ્વીથી ઢાંકેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર (a) અનંતરપિહિત - ખાખરા વગેરેની ઉપર સચિત્ત પૃથ્વી રાખેલ હોય (b) પરંપરપિહિત - ખાખરા વગેરેની ઉપર સચિત્ત પૃથ્વીવાળો ડબ્બો વગેરે રાખેલ હોય તે.

Page #239
220 10 એષણાના દોષો (i) અપૂકાયપિહિત - અપકાયથી ઢાંકેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરપિહિત - ખાખરા વગેરે ઉપર બરફ વગેરે રાખ્યો હોય તે. (b) પરંપરપિહિત - ખાખરા વગેરે ઉપર રાખેલ ડબ્બા વગેરેમાં બરફ વગેરે રાખ્યો હોય તે. (i) તેઉકાયષિહિત - અગ્નિથી ઢાંકેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે (a) અનંતરપિહિત - થાળીમાં સંસ્વેદિક પદાર્થ (ચણા, મમરા વગેરે) વગેરેની વચ્ચે અંગારા રાખીને હિંગ વગેરેની વાસ અપાય ત્યારે તે અંગારાનો તે તે સંસ્વેદિક પદાર્થ વગેરેને સંસ્પર્શ હોય છે તે. અગ્નિમાં નંખાયેલા ચણા વગેરે. (b) પરંપરપિહિત - ચણા વગેરે પર અંગારા ભરેલ કોડિયા વગેરે રાખ્યા હોય તે. (iv) વાયુકાયપિહિત - વાયુથી ઢાંકેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરપિહિત - વસ્તુ ઉપર રાખેલ અંગારાને પવનથી સળગાવાય તે. (b) પરંપરપિહિત - વસ્તુ ઉપર પવન ભરેલી મશક રાખી હોય તે. (5) વનસ્પતિકાયપિહિત - વનસ્પતિથી ઢાંકેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે(a) અનંતરપિહિત - ખાખરા વગેરે ઉપર ફળ વગેરે રાખ્યા હોય તે. (b) પરંપરપિહિત - ખાખરા વગેરે ઉપર રાખેલ છાબડીમાં ફળ વગેરે રાખ્યા હોય તે. (vi) ત્રસકાયપિહિત - ત્રસકાયથી ઢાંકેલું હોય છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરપિહિત - ખાખરા, લાડવા વગેરેની ઉપર કીડીની હાર હોય (b) પરંપરપિહિત - ખાખરા, લાડવા વગેરેની ઉપર રાખેલ કોડીયુ

Page #240
2 21 10 એષણાના દોષો વગેરે કીડીઓ વગેરેથી ભરેલું હોય તે. આમાં અનંતરપિહિત સાધુને ન કલ્પ. પરંપરપિહિત જયણાપૂર્વક લઈ શકાય. અચિત્ત વસ્તુથી અચિત્ત વસ્તુ ઢાંકેલી હોય તેમાં ચાર ભાંગા છે - (i) ભારે વસ્તુથી ભારે વસ્તુ ઢાંકેલી હોય. (i) હલકી વસ્તુથી ભારે વસ્તુ ઢાંકેલી હોય. (i) ભારે વસ્તુથી હલકી વસ્તુ ઢાંકેલી હોય. (iv) હલકી વસ્તુથી હલકી વસ્તુ ઢાંકેલી હોય. આમાં પહેલા-ત્રીજા ભાંગામાં ન લેવું, બીજા-ચોથા ભાંગામાં લેવું. (5) સંહત - જેનાથી વહોરાવવાનું હોય તેમાં રહેલ ન વહોરાવવા યોગ્ય સચિત્ત કે અચિત્ત વસ્તુને બીજે નાંખીને તેનાથી આપે તે સંહૃત. અહીં ચાર ભાંગા છે - (i) સચિત્તને સચિત્તમાં નાંખે. (i) સચિત્તને અચિત્તમાં નાંખે. (i) અચિત્તને સચિત્તમાં નાંખે. (iv) અચિત્તને અચિત્તમાં નાંખે. આમાં પહેલા ત્રણ ભાંગામાં ન કલ્પ, ચોથા ભાંગામાં કહ્યું. સંહતના છ પ્રકાર છે - (i) પૃથ્વીકાયસંહત - સચિત્ત પૃથ્વીમાં નાંખે છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરસંહત - સચિત્ત પૃથ્વી ઉપર નાંખે છે. (b) પરંપરસંત - સચિત્ત પૃથ્વી ઉપર રાખેલ ડબ્બા વગેરેમાં નાંખે તે. (i) અપકાયસંહત - પાણીમાં નાંખે છે. તેના બે પ્રકાર છે -

Page #241
22 2 10 એષણાના દોષો (a) અનંતરસંહત - પાણીમાં નાંખે છે. (b) પરંપરસંહત - પાણી ઉપર રાખેલ ડબ્બા વગેરેમાં નાંખે છે. (i) તેઉકાયસંહૃત - અગ્નિમાં નાંખે છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરસંત - અગ્નિમાં નાંખે છે. (b) પરંપરસંહત - અગ્નિ ઉપર રાખેલ ડબ્બા વગેરેમાં નાંખે છે. (iv) વાયુકાયસંહત - વાયુ ઉપર નાંખે છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરસંહત - પવનમાં ફેંકે છે. (b) પરંપરસંહત - પવન ભરેલી મશક વગેરે ઉપર નાખે તે. (v) વનસ્પતિકાયસંહત - વનસ્પતિ ઉપર નાંખે છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરસંહત - વનસ્પતિ ઉપર નાંખે છે. (b) પરંપરસંહત - વનસ્પતિ ઉપર રાખેલ ડબ્બા વગેરેમાં નાંખે તે. (vi) ત્રસકાયસંહત - ત્રસકાય ઉપર નાંખે છે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) અનંતરસંહત - કીડી વગેરેની ઉપર નાંખે છે. (b) પરંપરસંહત - કીડી ભરેલા ડબ્બા ઉપર નાંખે તે. આમાં અનંતરસંહત ન કલ્પ. પંરપરસંહૃતમાં સચિત્તપૃથ્વી વગેરેનો સંઘટ્ટો ન થાય તો લઈ શકાય. (6) દાયક - અયોગ્ય દાયક આપે તે ન કલ્પ. અયોગ્ય દાયક અનેક પ્રકારના છે - (1) સ્થવિર - 70 વર્ષથી વધુ વયવાળા. મતાંતરે 60 વર્ષથી વધુ વયવાળા. (2) અપ્રભુ - માલિક ન હોય તે. (3) નપુંસક - નપુંસકવેદવાળો.

Page #242
2 23 10 એષણાના દોષો (4) કંપતો - શરીર કે હાથ ધ્રુજતા હોય તે. (5) જ્વરિત - રોગવાળો હોય તે. (6) અંધ - આંધળો હોય તે. (7) બાળ - 8 વર્ષથી ઓછી વયવાળો હોય તે. (8) મત્ત - દારૂ વગેરેના નશામાં હોય તે. (9) ઉન્મત્ત - અભિમાની કે જેને કોઈ વળગાળ હોય તે. (10) છિન્નકર - જેના હાથ કપાયેલા હોય તે. (11) છિન્નચરણ - જેના પગ કપાયેલા હોય તે. (12) ગલત્કૃષ્ઠ - જેના શરીરમાંથી કોઢ ઝરતો હોય તે. (13) બદ્ધ - લાકડાના બંધન, લોઢાના બંધન, બેડી વગેરેથી બંધાયેલ હોય તે. (14) પાદુકારૂઢ - જેણે જોડા પહેર્યા હોય તે. (15) ખાંડતી - ખાંડણીયામાં ચોખા વગેરે અનાજને છાંડતી હોય તે. (16) પિસતી - તલ, આમળા વગેરેને વાટતી હોય તે. (17) ભુંજતી - ચણા વગેરેને મુંજતી હોય તે. (18) કાંતતી - યત્રથી રૂની પૂણીઓ બનાવતી હોય તે. (19) લોઢતી - લોઢિની (એક પ્રકારનું યંત્ર) વડે કપાસમાંથી રૂ બનાવતી હોય તે. (20) વાંખતી - હાથથી રૂને વારંવાર છૂટું કરતી હોય તે. (21) પિંજતી - પિંજણ વડે રૂને છૂટું કરતી હોય તે. (22) દળતી - ઘંટીથી ઘઉંનો લોટ બનાવતી હોય તે. (23) મથતી - દહીં વગેરેને મથતી હોય તે.

Page #243
224 10 એષણાના દોષો (24) જમતી - ભોજન કરતી હોય તે. (25) ગર્ભવતી - ગર્ભ રહ્યા પછી નવમો મહિનો ચાલતો હોય તે. (26) બાલવત્સા - દૂધ પીનારો બાળક જેના હાથમાં હોય તે. (27) છ કાયનો સંઘટ્ટો કરતી - છ કાયને હાથ, પગ વગેરેથી અડતી હોય તે. (28) છ કાયનો વિનાશ કરતી - છ કાયની હિંસા કરતી હોય તે. (29) સપ્રત્યપાયા - અપાય (નુકસાન)ની સંભાવના હોય તેવી અપાય ત્રણ પ્રકારે છે - (i) તીરછા - ગાય વગેરેથી. (i) ઉપર - બારસાખ વગેરેથી. (ii) નીચે - સાંપ, કાંટા વગેરેથી. આવા બીજા પણ દાયકદોષો અન્ય ગ્રંથોમાંથી જાણવા. (7) ઉન્મિશ્ર - સચિત્ત વગેરે અકથ્ય વસ્તુથી મિશ્ર હોય તે ઉન્મિશ્ર. (8) અપરિણત - જે અચિત્ત ન થયું હોય તે કે જેને આપવાનો - લેવાનો ભાવ ન થયો હોય તે. તેના બે પ્રકાર છે - (1) દ્રવ્યથી - સજીવ પૃથ્વી વગેરે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) દાતાસંબંધી - તે વસ્તુ દાતા પાસે હોય તે. (b) ગ્રહીતાસંબંધી - તે વસ્તુ વહોરનાર સાધુ પાસે હોય તે. (i) ભાવથી - આપવાનો કે લેવાનો ભાવ ન થયો હોય તે. તેના બે પ્રકાર છે - (a) દાતાસંબંધી - ઘણાની વસ્તુ હોય અને એકને તે આપવાનું મન થાય અને બીજા બધાને તે આપવાનું મન ન થાય તે. સાધારણ અનિસૃષ્ટમાં જેની આપવાની ઇચ્છા ન હોય તે દાતા પરોક્ષમાં

Page #244
10 એષણાના દોષો 225 હોય છે, સામે નથી હોતો. દાતા સંબંધી ભાવ અપરિણતમાં જેની આપવાની ઇચ્છા ન હોય તે દાતા સામે હોય છે. (b) ગ્રહોતાસંબંધી - સંઘાટક સાધુમાંથી એકને વસ્તુ નિર્દોષ લાગે અને બીજાને દોષિત લાગે છે. (9) લિપ્ત - સાધુએ જે હાથ, વાસણ વગેરેને ચીકણું કરે તેવા દૂધ, દહીં, રાયતું વગેરે ન વહોરવું, પણ સુકા વાલ, ચણા, ભાત વગેરે વહોરવા. શક્તિ ન હોય તો લેપવાળી વસ્તુ કલ્પ. દાતાનો હાથ સંસૂઝ (ખરડાયેલો) હોય કે અસંસૃષ્ટિ (નહીં ખરડાયેલો) હોય. દાતા જે વાસણથી આપે તે સંસૃષ્ટ હોય કે અસંસષ્ટ હોય. દાતા જે વસ્તુ આપે તે સાવશેષ (થોડી) હોય કે નિરવશેષ (બધી) હોય. આ ત્રણ પદના આઠ ભાંગા છે - ભાંગા ક. દ્રવ્ય હાથ સંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ વાસણ સંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ અસંતૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ સાવશેષ નિરવશેષ સાવશેષ નિરવશેષ સાવશેષ નિરવશેષ સાવશેષ | નિરવશેષ |

Page #245
226 10 એષણાના દોષો આમાંથી 1,3,5,7 ભાંગાવાળું કહ્યું, 2,4,6,8 ભાંગાવાળુ ન કલ્પે. (10) છર્દિત - ઢોળતા ઢોળતા વહોરાવે તે છર્દિત. અહીં ચાર ભાંગા છે(i) સચિત્તને સચિત્તમાં ઢોળતા વહોરાવે. (i) સચિત્તને અચિત્તમાં ઢોળતા વહોરાવે. (i) અચિત્તને સચિત્તમાં ઢોળતા વહોરાવે. (iv) અચિત્તને અચિત્તમાં ઢોળતા વહોરાવે. આ ચારે ભાંગાવાળું ન કલ્પ. આ 42 દોષરહિત પિંડને શોધવો તે પિંડવિશુદ્ધિ. સંપૂર્ણ પિંડવિશુદ્ધિ સંક્ષેપથી નવ કોટિમાં અવતરે છે. નવ કોટિ આ પ્રમાણે છે - (1) પોતે હણે નહીં. (2) બીજા પાસે હણાવે નહીં. (3) હણનારાની અનુમોદના ન કરે. (4) પોતે ખરીદે નહીં. (5) બીજા પાસે ખરીદાવે નહીં. (6) ખરીદનારાની અનુમોદના ન કરે. (7) પોતે રાંધે નહીં. (8) બીજા પાસે રંધાવે નહીં. (9) રાંધનારાની અનુમોદના ન કરે. ઉદ્ગમના દોષો સામાન્યથી બે પ્રકારના છે - (1) વિશોધિકોટિના દોષો - શુદ્ધ આહારમાં દોષિત આહાર ભેગો થયો હોય અને તેમાંથી દોષિત આહાર જુદો કર્યા પછી બાકીનો આહાર

Page #246
વિશોધિકોટિ-અવિશોધિકોટિના દોષો 2 27 નિર્દોષ રહે અને વાપરવા કહ્યું તો દોષિત આહારમાં લાગેલા દોષો વિશોધિકોટિના છે. અવિશોધિકોટિના દોષો સિવાયના ઉદ્ગમના દોષો વિશોધિકોટિના છે. તે આ પ્રમાણે છે - (1) ઓઘદેશિક (14) સૂક્ષ્મપ્રાભૃતિકા (2) ઉદ્દેશ ઉદિષ્ટ વિભાગોદેશિક (15) પ્રાદુષ્કરણ (3) સમુદેશ ઉદિષ્ટ વિભાગૌદેશિક (16) ક્રીત (4) આદેશ ઉદિષ્ટ વિભાગીદેશિક (17) પ્રામિયક (5) સમાદેશ ઉદિષ્ટ વિભાગીદેશિક (18) પરિવર્તિત (6) ઉદ્દેશ કૃત વિભાગીદેશિક (19) અભ્યાહત (7) સમુદેશ કૃત વિભાગૌદેશિક (20) ઉભિન્ન (8) આદેશ કૃત વિભાગીદેશિક (21) માલાપહત (9) સમાદેશ કૃત વિભાગૌદેશિક (10) ઉદ્દેશ કમ વિભાગૌદેશિક (23) અનિસૃષ્ટ (11) ઉપકરણ પૂતિકર્મ (24) સ્વગૃહયાવદર્થિકમિશ્ર (12) યાવદર્થિકમિશ્રજાત અધ્યવપૂરક (13) સ્થાપના (i) અવિશોધિકોટિના દોષો - શુદ્ધ આહારમાં દોષિત આહાર ભેગો થયો હોય અને તેમાંથી દોષિત આહાર જુદો કર્યા પછી પણ બાકીનો આહાર દોષિત જ રહે અને ન કહ્યું તો દોષિત આહારમાં લાગેલા દોષો અવિશોધિકોટીના છે. તે આ પ્રમાણે છે - (1) આધાકર્મ (4) સમાદેશ કર્મ વિભાગદેશિક (2) સમુદેશ કર્મ વિભાગીદેશિક (5) ભક્તપાન પૂતિકર્મ (3) આદેશ કર્મ વિભાગીદેશિક (6) પાખંડીમિશ્રજાત

Page #247
228 5 સમિતિ (7) સાધમિશ્રજાત (9) સ્વગૃહપાખંડી મિશ્ર અથવપૂરક (8) બાદરપ્રાભૃતિકા (10) સ્વગૃહસાધુમિશ્ર અધ્યવપૂરક (2) 5 સમિતિ - સમ્ = સારી = જૈનશાસ્ત્રો અનુસારે. ઇતિ = ચેષ્ટા = પ્રવૃત્તિ. જૈનશાસ્ત્રો અનુસારે સારી પ્રવૃત્તિ કરવી તે સમિતિ. તેના પાંચ પ્રકાર છે - (i) ઈર્યાસમિતિ - લોકો વડે ખુંદાયેલા, સૂર્યના કિરણોથી પ્રકાશિત થયેલા, અચિત્ત માર્ગો ઉપર જીવોની રક્ષા માટે અને પોતાના શરીરની રક્ષા માટે પગના અગ્રભાગથી ગાડાની ધુંસરી જેટલા (સાડા ત્રણ હાથ જેટલા) ક્ષેત્રને જોઈને ઉપયોગપૂર્વક ચાલવું તે ઇર્યાસમિતિ. (i) ભાષાસમિતિ - સાવદ્ય ભાષા અને ધૂર્ત, કામી, કસાઈ, ચોર, નાસ્તિક વગેરેની ભાષાનો ત્યાગ કરીને બધાને હિતકારી, અલ્પ, ઘણા કાર્યને સાધના, શંકા રહિત, મુહપત્તિના ઉપયોગપૂર્વક જે બોલવું તે ભાષાસમિતિ. (ii) એષણાસમિતિ - ગવષર્ણષણા, ગ્રહણૂષણ અને ગ્રામૈષણાના દોષોથી દૂષિત નહીં થયેલા વિશુદ્ધ અન્ન-પાણી, રજોહરણ - મુહપત્તિ વગેરે ધિક ઉપધિ અને સંથારો, પાટ, પાટલા, દાંડો વગેરે ઔપગ્રહિક ઉપધિનું ગ્રહણ કરવું તે એષણાસમિતિ. ગવેષશૈષણાના દોષો = 16 ઉદ્ગમના દોષો અને 16 ઉત્પાદનના દોષો. ગ્રણેષણાના દોષો = 10 એષણાના દોષો ગ્રામૈષણાના દોષો = ગોચરી વાપરતી વખતે તજવાના દોષો. તે આગળ ૯પમાં દ્વારમાં કહેવાશે. (iv) આદાનનિક્ષેપસમિતિ - આસન, સંથારો, પાટ, પાટલા, વસ્ત્ર,

Page #248
12 ભાવના 229 પાત્રા, દાંડો વગેરે આંખથી જોઈને રજોહરણ વગેરેથી ઉપયોગપૂર્વક પ્રમાર્જીને લેવા અને જોયેલી - પ્રમાર્જેલી ભૂમિ ઉપર મૂકવા તે આદાનનિક્ષેપસમિતિ. (v) પરિષ્ઠાપનાસમિતિ - વડીનીતિ, લઘુનીતિ, થુંક, કફ, શરીરનો મેલ, અનુપયોગી વસ્ત્ર-અન્ન-પાણી વગેરેને જંતુરહિત સ્થંડિલ ભૂમિમાં ઉપયોગપૂર્વક તજવું તે પરિષ્ઠાપનાસમિતિ. (3) 12 ભાવના - જેનાથી આત્માને ભાવિત કરાય તે ભાવના, એટલે ચિંતન. તે 12 પ્રકારની છે - (1) અનિત્યભાવના - વિષયસુખો, શરીર, જીવન, લાવણ્ય, યુવાની, માલિકી, લક્ષ્મી, પ્રેમ વગેરે બધા પદાર્થો અનિત્ય છે. - એમ ભાવવું તે. (2) અશરણભાવના - પિતા, માતા, ભાઈ, દીકરા, પત્ની વગેરેની સામે ઘણા આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિથી પીડાયેલા રડતા, ચીસો પાડતા, કર્મો વડે યમના મુખમાં નંખાતા જીવો ખરેખર શરણરહિત છે. - એમ ભાવવું તે. (3) સંસારભાવના - બુદ્ધિશાળી મૂર્ણ થાય છે, શ્રીમંત ગરીબ બને છે, સુખી દુ:ખી થાય છે, રૂપવાન કદ્રુપો થાય છે, માલિક નોકર થાય છે, પ્રિય અપ્રિય થાય છે, રાજા રંક થાય છે, દેવ જાનવર થાય છે, મનુષ્ય નારક થાય છે. આમ સંસારની રંગભૂમિ પર જીવ ઘણી રીતે નાચે છે. - એમ ભાવવું તે. (4) એકત્વભાવના - જીવ એકલો જન્મ છે, એકલો મરે છે, એકલો જ દુઃખ ભોગવે છે, એકલો કર્મ બાંધે છે, એકલો જ ફળ ભોગવે છે. - એમ ભાવવું તે. (5) અન્યત્વભાવના - પરભવમાં જતો જીવ કાયાને પણ મૂકીને જાય છે. તેથી કાયા પણ જીવથી જુદી છે. તો બીજી વસ્તુઓ તો અવશ્ય

Page #249
1 2 ભાવના 230 જીવથી જુદી છે. - એમ ભાવવું તે. (6) અશુચિભાવના - જેમ મીઠાની ખાણમાં નાખેલ વસ્તુ મીઠારૂપ બની જાય છે તેમ આ કાયામાં નાંખેલ વસ્તુઓ મલીન થાય છે. આ કાયા લોહી અને વીર્યના સંયોગથી ઉત્પન્ન થઈ છે, લોહી, માંસ વગેરે અપવિત્ર ધાતુઓ, વિષ્ટા, મૂત્ર વગેરે ગંદા પદાર્થોથી ભરેલી છે. - એમ ભાવવું તે. (7) આસવભાવના - મન-વચન-કાયાની શુભ કે અશુભ પ્રવૃત્તિથી આત્મામાં શુભ કે અશુભ કર્મો આવે છે, ૪ર પ્રકારના આગ્નવો દ્વારા આત્મામાં કર્મો આવે છે - એમ ભાવવું તે. (8) સંવરભાવના - આગ્નવોને અટકાવવા રૂપ સંવરના 57 ભેદોનું ચિંતન કરવું. સંવરના બે પ્રકાર છે - (i) સર્વસંવર - તે અયોગીકેવલીને હોય છે. (i) દેશસંવર - તે એક, બે વગેરે આગ્નવોને અટકાવવાથી થાય છે. આ બન્નેના બે-બે ભેદ છે - (a) દ્રવ્યસંવર - આત્મામાં કર્મપુદ્ગલોને આવતા અટકાવવા. (b) ભાવસંવર - સંસારની કારણભૂત ક્રિયાઓનો ત્યાગ કરવો. આમ ભાવવું તે સંવરભાવના. (9) નિર્જરાભાવના - સંસારના કારણભૂત કર્મોનો ક્ષય કરવો તે નિર્જરા. તે બે પ્રકારની છે - (i) સકામનિર્જરા - “અમારા કર્મોનો ક્ષય થાઓ.' એવા આશયપૂર્વક તપસ્યા વગેરે કરનારા શ્રમણોને થતી નિર્જરા તે સકામનિર્જરા. જેમ આંબાને ઉપાયથી પકાવાય તેમ આ નિર્જરા આશયપૂર્વક થાય (i) અકામનિર્જરા - સમ્યજ્ઞાન વિનાના એકેન્દ્રિય જીવોને કષ્ટ સહન કરવાથી થતી નિર્જરા તે અકામનિર્જરા. જેમ આંબો સ્વાભાવિક

Page #250
12 પ્રકારની સાધુની પ્રતિમા 231 રીતે પાકે તેમ આ નિર્જરા આશય વિના સહજ થાય છે. - આમ નિર્જરાનું સ્વરૂપ ચિતવવું અને નિર્જરાના બાર ભેદોને ચિંતવવા તે નિર્જરાભાવના. (10) લોકસ્વભાવભાવના - ચૌદ રાજલોકના સ્વરૂપને વિચારવું તે લોકસ્વભાવભાવના. (11) બોધિદુર્લભભાવના - સંસારમાં ભમતો જીવ કર્મો ઓછા થવાથી આર્યક્ષેત્ર, સારી જાતિ, સારુ કુળ, નીરોગી શરીર, સંપત્તિ, રાજય વગેરે પામે છે, પણ સાચા-ખોટાનો ભેદ કરાવનાર સમ્યકત્વ જલ્દીથી પામતો નથી. સમ્યકત્વ પામનારનો અવશ્ય મોક્ષ થાય છે. જે જીવો સિદ્ધ થયા છે, થાય છે અને થશે તે બધા સમ્યકત્વના પ્રભાવથી. - આમ સમ્યક્ત્વની દુર્લભતા અને તેનું માહાભ્ય વિચારવું તે બોધિદુર્લભભાવના. (12) “ધર્મકથક અરિહંત છે” એવી ભાવના - અરિહંત ભગવંતોએ કેવળજ્ઞાન વડે જાણીને ધર્મનું સાચું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. આવો ધર્મ બીજા કોઈ બતાવી ન શકે. સામ્રાજ્ય મળે છે, વૈભવ મળે છે, ગુણો મળે છે, સૌભાગ્ય મળે છે, સમુદ્ર પૃથ્વીને ડુબાડતો નથી, વાદળો સંપૂર્ણ પૃથ્વીને વરસાદથી પોષે છે, સૂર્ય-ચન્દ્ર ઊગે છે - આ બધો ધર્મનો પ્રભાવ છે. આવા ધર્મમાં દઢ બનવું. - આમ ભાવવું તે. 12 પ્રકારની સાધુની પ્રતિમા - પ્રતિમા = વિશેષ પ્રકારની પ્રતિજ્ઞા. પ્રતિમા સ્વીકારનારની યોગ્યતા - (1) સંઘયણથી યુક્ત હોય - મજબુત શારીરિક શક્તિવાળો હોય. તે પરીષહોને સહન કરી શકે છે. (2) ધૃતિથી યુક્ત હોય - માનસિક સ્વસ્થતાવાળો હોય. તે રતિ અરતિથી પીડાતો નથી.

Page #251
232 12 પ્રકારની સાધુની પ્રતિમા (3) સાત્ત્વિક હોય - તે અનુકૂળ- પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોમાં હર્ષ-ખેદ કરતો નથી. . (દ) (4) ભાવિતાત્મા હોય - ભાવાનાઓથી તેનું અંતઃકરણ ભાવિત થયેલું હોય. અથવા પૂર્વે બતાવેલ પાંચ તુલનાઓથી તેણે આત્માને ભાવિત કર્યો હોય. (5) ગુરુએ અનુમતિ આપેલ હોય. જો ગુરુ જ પ્રતિમા સ્વીકારનાર હોય તો સ્થાપેલ આચાર્યું કે ગચ્છ અનુમતિ આપેલ હોય. ગચ્છમાં રહીને પ્રતિમાકલ્પનું પરિકર્મ કર્યું હોય. જે પ્રતિમા જેટલા મહિનાની હોય તેટલા મહિનાનું તેનું પરિકર્મ હોય. ચોમાસામાં પરિકર્મ ન કરે અને પ્રતિમા ન સ્વીકારે. પહેલી બે પ્રતિમાના પરિકર્મ અને તે બે પ્રતિમાનો સ્વીકાર એક વરસમાં થાય. ત્રીજી પ્રતિમાનું પરિકર્મ અને તેનો સ્વીકાર એક વરસમાં થાય. ચોથી પ્રતિમાનું પરિકર્મ અને તેનો સ્વીકાર એક વરસમાં થાય. પાંચમી પ્રતિમાનું પરિકર્મ એક વરસમાં થાય અને તેનો સ્વીકાર બીજા વરસે થાય. છઠ્ઠી પ્રતિમાનું પરિકર્મ એક વરસમાં થાય અને તેનો સ્વીકાર બીજા વરસે થાય. સાતમી પ્રતિમાનું પરિકર્મ એક વરસમાં થાય અને તેનો સ્વીકાર બીજા વરસે થાય. આમ પહેલી સાત પ્રતિમાના પરિકર્મ અને તેમના સ્વીકાર નવ વરસમાં થાય છે. ઉત્કૃષ્ટથી જૂન 10 પૂર્વ ભણેલ હોય. 10 પૂર્વધર અમોઘવચનવાળા હોવાથી ધર્મદેશના વડે ભવ્ય જીવો ઉપર ઉપકાર કરીને તીર્થની વૃદ્ધિ કરે. તે પ્રતિમાકલ્પ વગેરે કલ્પોને ન સ્વીકારે. જઘન્યથી નવમા પ્રત્યાખ્યાનપૂર્વની ત્રીજી આચાર વસ્તુ સુધી ભણેલ હોય. (8) શરીરનું પરિકર્મ (ટાપટીપ) ન કરે. શરીર પર મમત્વ ન કરે. (7)

Page #252
12 પ્રકારની સાધુની પ્રતિમા 233 (9) દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ સંબંધી ઉપસર્ગોને જિનકલ્પીની જેમ સહન કરે. (10) સાત પ્રકારની એષણામાંથી પહેલી બે સિવાયની બાકીની પાંચ એષણામાંથી એકથી અન્ન વહોરવાનો અને બીજીથી પાણી વહોરવાનો અભિગ્રહ લે. (11) લેપરહિત સુકા વાલ-ચણા વગેરેનું ભોજન કરે. (12) ચાર પ્રકારની વઐષણામાંથી છેલ્લી બે એષણાથી કલ્પને ઉચિત ઉપાધિ મેળવે. તે ન મળે ત્યાં સુધી પોતાની ચાલુ ઉપાધિ વાપરે. તે મળે એટલે ચાલુ ઉપધિને તજી દે. ચાર પ્રકારની વસ્તૃષણા આ પ્રમાણે છે - (i) કપાસનું વગેરે ઉદ્દેશેલું (મનમાં વિચારેલુ) વસ્ત્ર જ ગ્રહણ કરવું. (i) જોયેલું વસ્ત્ર જ ગ્રહણ કરવું. (i) ગૃહસ્થ વાપરેલું વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવું. (iv) ગૃહસ્થ માટે તજવા યોગ્ય વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવું. (i) પહેલી પ્રતિમા - (1) સામાન્ય સાધુ હોય તો ગચ્છને છોડે. આચાર્ય હોય તો થોડા સમય માટે પોતાની જવાબદારી સોંપીને ગચ્છને છોડે. (2) શુભ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવમાં શરદઋતુમાં બધા સાધુઓને બોલાવીને, ખમાવીને પહેલી પ્રતિમા સ્વીકારે. તે એક મહિનાની છે. તેમાં ભોજનની એક દત્તિ હોય છે અને પાણીની એક દત્તિ હોય છે. દક્તિ = અટક્યા વિના એક સાથે વહોરાવેલ હોય તે. (3) જેને ખબર ન હોય તેવા ગૃહસ્થને ત્યાંથી લાવેલુ, છેલ્લી પાંચ એષણામાંથી અભિગ્રહ કરેલ એક એષણાથી લીધેલું, લેપરહિત, કૃપણ વગેરે જેને લેવા ન ઇચ્છતા હોય તેવુ, એક માલિકનું,

Page #253
234 12 પ્રકારની સાધુની પ્રતિમા ગર્ભવતી-બાળકવાળી-સ્તનપાન કરાવતી સ્ત્રીઓએ વહોરાવેલ ન હોય તેવું, એક પગ ઉંબરાની અંદર રાખીને અને બીજો પગ બહાર રાખીને આપેલું ભોજન પ્રતિમાધારી ગ્રહણ કરે. (4) જ્યાં સૂર્ય અસ્ત થાય ત્યાંથી સૂર્યોદય સુધી એક ડગલુ પણ ન ચાલે. (5) જે ગામ વગેરેમાં ખબર પડે કે આ પ્રતિમાધારી છે. ત્યાં એક અહોરાત્ર રહે, વધુ નહીં. જે ગામ વગેરેમાં ખબર ન હોય કે “આ પ્રતિમાધારી છે. ત્યાં એક કે બે અહોરાત્ર રહે, વધુ નહીં. (6) હાથી, સિંહ, વાઘ વગેરેના ભયથી એક ડગલુ પણ ઘાસ વગેરે પર ન ચાલે, પણ માર્ગ ઉપર જ ચાલે. (7) તડકામાંથી છાયામાં ન જાય, છાયામાંથી તડકામાં ન જાય. (8) સંથારો - ઉપાશ્રય વગેરે માંગવા માટે, શંકાવાળા સૂત્રાર્થ પૂછવા માટે, ઘર વગેરે પૂછવા માટે, ઘાસ-લાકડા વગેરેની અનુમતિ માગવા માટે, પૂછાયેલા સૂત્ર વગેરેને એકવાર કે બે વાર કહેવા માટે પ્રતિમાધારી બોલે, તે સિવાય ન બોલે. (9) આગંતુક માટેનું ઘર (જ્યાં કાપડીયા વગેરે આવીને રહેતા હોય તેવું મુસાફરખાનુ), ખુલ્લુ (દિવાલ અને છત વિનાનું) ઘર કે ઝાડની નીચે - આ ત્રણ વસતિમાં તે રહે, બીજે નહીં. (10) આગ લાગે તો પણ ઉપાશ્રયમાંથી નીકળે નહીં, કોઈ હાથ પકડીને કાઢે તો નીકળે પણ ખરા. (11) પગમાં પેસેલ ફાંસ, કાંટા, કાંકરા વગેરે કાઢે નહીં, આંખમાં ગયેલ ધૂળ, તણખલું વગેરે, આંખનો મેલ વગેરે કાઢે નહીં. (12) અચિત્ત પાણીથી પણ હાથ, પગ, મુખ વગેરે અંગોને ધુવે નહીં. (13) આમ એક મહિના સુધી પહેલી પ્રતિમાનું પાલન કરીને તે પાછા ગચ્છમાં આવે. ત્યારે રાજા વગેરે લોકો અને શ્રમણ સંઘ તપના

Page #254
12 પ્રકારની સાધુની પ્રતિમા 235 બહુમાન માટે, બીજાની શ્રદ્ધા વધારવા માટે અને શાસનપ્રભાવના માટે સામૈયા પૂર્વક ગચ્છની નજીકના ગામમાંથી તેમને ગચ્છમાં પ્રવેશ કરાવે. (i) બીજી પ્રતિમા - તે બે માસની છે. તેમાં ભોજનની બે દત્તિ અને પાણીની બે દક્તિ હોય છે. બાકીની વિધિ ઉપર મુજબ જાણવી. (ii) ત્રીજી પ્રતિમા - તે ત્રણ માસની છે. તેમાં ભોજનની ત્રણ દત્તિ અને પાણીની ત્રણ દક્તિ હોય છે. બાકીની વિધિ ઉપર મુજબ જાણવી. (iv) ચોથી પ્રતિમા - તે ચાર માસની છે. તેમાં ભોજનની ચાર દત્તિ અને પાણીની ચાર દત્તિ હોય છે. બાકીની વિધિ ઉપર મુજબ જાણવી. (5) પાંચમી પ્રતિમા - તે પાંચ માસની છે. તેમાં ભોજનની પાંચ દત્તિ અને પાણીની પાંચ દત્તિ હોય છે. બાકીની વિધિ ઉપર મુજબ જાણવી. (vi) છઠ્ઠી પ્રતિમા - તે છ માસની છે. તેમાં ભોજનની છ દત્તિ અને પાણીની છે દત્તિ છે. બાકીની વિધિ ઉપર મુજબ જાણવી. (ii) સાતમી પ્રતિમા - તે સાત માસની છે. તેમાં ભોજનની સાત દત્તિ અને પાણીની સાત દત્તિ છે. બાકીની વિધિ ઉપર મુજબ જાણવી. (iii) આઠમી પ્રતિમા - 7 રાત્રિદિવસની પહેલી પ્રતિમા - તે 7 અહોરાત્રની છે. તેમાં એકાંતરે ચઉવિહાર ઉપવાસ કરવાના હોય છે. પારણે આયંબિલ કરવાનું હોય છે. દક્તિનો નિયમ નથી. તેમાં ચત્તો સૂવે, પડખે સૂવે કે આસન પર બેસે. તે ગામની બહાર રહે. તે મન અને શરીરથી ચલિત થયા વિના દેવતા વગેરેએ કરેલ ઘોર ઉપસર્ગોને સહન કરે. (i) નવમી પ્રતિમા - 7 રાત્રિદિવસની બીજી પ્રતિમા - તે 7 અહોરાત્રની છે. તેમાં ઉત્કટુકાસનમાં (ભૂમિ ઉપર કુલ ટેકવ્યા વિના) રહે,

Page #255
236 12 પ્રકારની સાધુની પ્રતિમા મસ્તક અને પગની પાનીથી ભૂમિને સ્પર્શીને વચ્ચેથી ઊંચા રહે, પીઠથી ભૂમિને સ્પર્શીને મસ્તક-પગને ઊંચા રાખે કે ભૂમિ ઉપર લાકડીની જેમ લાંબા થઈને રહે. બાકીની વિધિ આઠમી પ્રતિમા પ્રમાણે જાણવી. () દસમી પ્રતિમા - 7 રાત્રિદિવસની ત્રીજી પ્રતિમા - તે 7 અહોરાત્રની છે. તેમાં ગોદોહિદાસનમાં રહે, વીરાસનમાં રહે કે આંબાના ફળની જેમ વાંકા આકારે રહે. સિંહાસન વગેરે પર બેસીને પગ ભૂમિ ઉપર રાખીને સિંહાસન વગેરે કાઢી લેવા છતાં તેમ જ બેઠા રહેવું તે વીરાસન. અથવા ડાબા પગને જમણા સાથળ ઉપર રાખવો, જમણા પગને ડાબા સાથળ ઉપર રાખવો, જમણી હથેળી ઉપર ડાબી હથેળી અને ડાબી હથેળી ઉપર જમણી હથેળી ચત્તી અને નાભિને અડાડીને રાખવી તે વીરાસન. બાકીની વિધિ આઠમી પ્રતિમા પ્રમાણે જાણવી. (i) અગિયારમી પ્રતિમા - એક અહોરાત્રાની પ્રતિમા - તે એક અહોરાત્રની છે. તેમાં ગામ-નગરની બહાર નીચેની તરફ હાથ લાંબા રાખીને ઊભા રહેવાનું હોય છે. અહોરાત્ર પછી ચઉવિહાર છઠ્ઠ કરવાનો હોય છે. છના ઉત્તરપારણા અને પારણામાં એકાસણા કરવાના હોય છે. આમ ત્રણ દિવસે આ પ્રતિમા પૂરી થાય છે. બાકીની વિધિ આઠમી પ્રતિમાની જેમ જાણવી. (xi) બારમી પ્રતિમા - એક રાત્રિની પ્રતિમા - તે એક રાત્રિની છે. તેમાં ગામ-નગરની બહાર કંઈક કુલ્થ બનીને રહે છે અથવા નદી વગેરેના ખરાબ કિનારે ઊભા રહે છે, આંખ ખોલ-બંધ કરવાની નથી, એક પુદ્ગલ ઉપર દૃષ્ટિ રાખે છે, પગ જિનમુદ્રામાં (બે પગ વચ્ચે પાછળથી 4 આંગળ અને આગળથી કંઈક વધુ અંતર રાખવું તે જિનમુદ્રા) રાખે છે, બે હાથ નીચે તરફ લાંબા રાખે છે. આ

Page #256
5 ઈન્દ્રિયોનો નિરોધ, 25 પ્રકારનું પડિલેહણ 237 પ્રતિમા પછી ચઉવિહાર અટ્ટમ કરે છે. આમ ચાર દિવસે આ પ્રતિમા પૂરી થાય છે. બાકીની વિધિ અગિયારમી પ્રતિમાની જેમ જાણવી. આ પ્રતિમાનું બરાબર પાલન કરવાથી અવધિજ્ઞાન થાય કે મન:પર્યવજ્ઞાન થાય કે કેવળજ્ઞાન થાય. આ પ્રતિમાની વિરાધના કરવાથી ઉન્માદ (ગાંડપણ) થાય, લાંબા સમયનો રોગ થાય કે ભગવાને બતાવેલા ધર્મથી ભ્રષ્ટ થાય. (5) પ ઇન્દ્રિયોનો નિરોધ - ક્ર. ઇન્દ્રિયો | હિએ.,.,, વિષયો આસક્ત થઈને મરનારના દેષ્ટાંત 1 સ્પર્શનેન્દ્રિય (ચામડી) સ્પર્શ | હાથી 2 રસનેન્દ્રિય (જીભ) | રસ | માછલી 3 ધ્રાણેન્દ્રિય (નાક) | ગંધ | ભમરો 4 ચક્ષુરિન્દ્રિય (આંખ) | રૂપ | પતંગિયું 5 શ્રોત્રેન્દ્રિય (કાન) | શબ્દ હરણ, પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવા તે ઇન્દ્રિયોનો નિરોધ છે. (6) ર૫ પ્રકારનું પડિલેહણ - પડિલેહણ = શાસ્ત્રમાં કહેલ વિધિ મુજબ ઉપકરણોને જોવા. દરરોજ પડિલેહણ ત્રણ વાર કરવાનું છે - (i) સવારે સૂર્યોદય પહેલા - 10 ઉપકરણોનું પડિલેહણ કરવાનું હોય (1) પહેલા મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરવું.

Page #257
238 25 પ્રકારનું પડિલેહણ (2) પછી રજોહરણનું પડિલેહણ કરવું. (3) પછી રજો હરણની અંદરની સૂતરની નિષઘા (નિશીથીયુ) પડિલેહણ કરવું. (4) પછી રજો હરણની બહારની ઊનની નિષદ્યા (ઘારીયુ) પડિલેહણ કરવું. (5) પછી ચલપટ્ટાનું પડિલેહણ કરવું. (દ-૮) પછી ત્રણ કપડાનું પડિલેહણ કરવું. (9) પછી ઉત્તરપટ્ટાનું પડિલેહણ કરવું. (10) પછી સંથારાનું પડિલેહણ કરવું. મતાંતરે 11 ઉપકરણોનું પડિલેહણ કરવું. 11 મુ ઉપકરણ = દાંડો. આ 10 કે 11 ઉપકરણોનું પડિલેહણ પૂરું થાય અને સૂર્યોદય થાય એ રીતે પડિલેહણ શરૂ કરવું. વસતિની પ્રાર્થના વગેરે સૂર્યોદય પછી કરવું. (1) પહેલા આચાર્યનું પડિલેહણ કરવું. (2) પછી અનશનીનું પડિલેહણ કરવું. (3) પછી ગ્લાનનું પડિલેહણ કરવું. (4) પછી શૈક્ષક વગેરેનું પડિલેહણ કરવું. (5) છેલ્લે પોતાનું પડિલેહણ કરવું. (i) પહેલા પહોરનો પોણો ભાગ પૂરો થાય ત્યારે - 7 પ્રકારના પાત્રનિર્યોગનું પડિલેહણ કરવું. (1) પહેલા આસન ઉપર બેસીને મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરવું. (2) પછી ગુચ્છાનું પડિલેહણ કરવું. (3) પછી પડલાનું પડિલેહણ કરવું.

Page #258
2 39 25 પ્રકારનું પડિલેહણ (4) પછી ચરવળીનું પડિલેહણ કરવું. (5) પછી પાત્રાબંધન (ઝોડી)નું પડિલેહણ કરવું. (6) પછી રજસ્ત્રાણનું પડિલેહણ કરવું. (7) પછી પાત્રાનું પડિલેહણ કરવું. (8) પછી પાત્રાસનનું પડિલેહણ કરવું. (i) સાંજે ત્રીજો પહોર પૂરો થાય ત્યારે - 14 ઉપકરણોનું પડિલેહણ કરવાનું છે - (1) પહેલા મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરવું. (2) પછી ચોલપટ્ટાનું પડિલેહણ કરવું. (3) પછી ગુચ્છાનું પડિલેહણ કરવું. (4) પછી ચરવળીનું પડિલેહણ કરવું. (5) પછી પાત્રાબંધનનું પડિલેહણ કરવું. (6) પછી પડલાનું પડિલેહણ કરવું. (7) પછી રજસ્ત્રાણનું પડિલેહણ કરવું. (8) પછી પાત્રાસનનું પડિલેહણ કરવું. (9) પછી માત્રકનું પડિલેહણ કરવું. (10) પછી પાત્રાનું પડિલેહણ કરવું. (11) પછી રજોહરણનું પડિલેહણ કરવું. (12-14) પછી ત્રણ કપડાનું પડિલેહણ કરવું. (15) પછી બીજી પણ ઔપગ્રહિક ઉપધિનું પડિલેહણ કરવું. સવારે પડિલેહણ કર્યા પછી વસતિ (ઉપાશ્રય) પ્રમાર્જવાની હોય છે. સાંજે પહેલા વસતિ પ્રમાર્જીને પછી પડિલેહણ કરવાનું હોય છે.

Page #259
240 ૩પ્રકારની ગતિ શેષકાળમાં દરરોજ સવારે અને સાંજે એમ બે વાર વસતિ પ્રમાર્જવાની હોય છે. ચોમાસામાં સવારે, બપોરે અને સાંજે એમ ત્રણ વાર વસતિ પ્રમાર્જવાની હોય છે. જયાં કુંથવા વગેરે ઘણા જીવો ઉત્પન્ન થતાં હોય ત્યાં વસતિને 2 કે 3 વાર પ્રમાર્યા પછી પણ જીવોત્પત્તિ થતી હોય તો વસતિને ઘણીવાર પ્રમાર્જવી. વસતિને ઘણીવાર પ્રમાર્જવા છતાં પણ જીવોત્પત્તિ થતી હોય તો બીજી વસતિમાં કે બીજા ગામમાં જવું. દરેક ઉપકરણનું 25 રીતે પડિલેહણ કરવાનું હોય છે. તે પૂર્વે બીજા દ્વારમાં 25 પ્રકારની મુહપત્તિપડિલેહણા બતાવી છે તે મુજબ જાણવું. (7) 3 પ્રકારની ગુપ્તિ - ગુપ્તિ એટલે અશુભમાંથી નિવૃત્તિ અને શુભમાં પ્રવૃત્તિ. તેના ત્રણ પ્રકાર છે - (i) મનોગુપ્તિ - તેના ત્રણ પ્રકાર છે - (a) આર્તધ્યાન-રૌદ્રધ્યાન ન કરવું. (b) શાસ્ત્રને અનુસારે પરલોકના સાધક એવા ધર્મધ્યાનવાળા મધ્યસ્થ પરિણામ રાખવા. (c) શુભ-અશુભ વિચારોનો નિરોધ કરીને યોગનિરોધની અવસ્થામાં થનારી આત્મરમણતા. (i) વચનગુપ્તિ - તેના બે પ્રકાર છે - (a) હાથ, પગ, મુખ વગેરેના ઈશારાનો ત્યાગ કરીને નહીં બોલવાનો અભિગ્રહ કરવો. (b) વાચના, પૃચ્છના, બીજાએ પૂછેલ પ્રશ્નનો જવાબ આપવો વગેરેમાં લોક અને આગમને વિરોધ ન આવે તેમ મુહપત્તિથી મુખ

Page #260
2 41 25 પ્રકારનું પડિલેહણ ઢાંકીને બોલવું. ભાષાસમિતિ વાણીની શુભપ્રવૃત્તિરૂપ છે. વચનગુપ્તિ સર્વથા વાણીના નિરોધરૂપ અને વાણીની શુભપ્રવૃત્તિરૂપ છે. માટે બન્નેમાં ભેદ (i) કાયગુપ્તિ - તેના બે પ્રકાર છે - (a) દેવ, મનુષ્ય વગેરે સંબંધી ઉપસર્ગો આવે ત્યારે અને ભૂખ, તરસ વગેરે પરીષહો આવે ત્યારે કાઉસ્સગ્ન કરીને કાયાને નિશ્ચલ કરવી અને યોગનિરોધની અવસ્થામાં કાયાની બધી ચેષ્ટાનો નિરોધ કરવો. (b) સ્વચ્છંદ ચેષ્ટાનો ત્યાગ કરીને શાસ્ત્રમાં કહેલ વિધિ મુજબ શરીર, સંથારો, ભૂમિ વગેરે જોઈને અને પ્રમાર્જીને શયન વગેરે કરવું. (8) 4 પ્રકારના અભિગ્રહો - અભિગ્રહ = નિયમ. અભિગ્રહ ચાર પ્રકારના છે - (i) દ્રવ્ય અભિગ્રહ - અમુક દ્રવ્ય જ વાપરવાનો નિયમ લેવો તે. (i) ક્ષેત્ર અભિગ્રહ - અમુક ક્ષેત્રમાં વાપરવાનો કે અમુક ક્ષેત્રમાંથી મળેલું વાપરવાનો નિયમ લેવો તે. (i) કાળ અભિગ્રહ - અમુક કાળે વાપરવાનો કે અમુક કાળે મળેલું વાપરવાનો નિયમ લેવો તે. (i) ભાવ અભિગ્રહ - અમુક ભાવમાં રહેલ વ્યક્તિ પાસેથી મળેલું વાપરવાનો નિયમ લેવો તે. આ દરેકના અનેક પ્રકાર છે. શ્રીવીરપ્રભુએ છદ્મસ્થાવસ્થામાં કૌશાંબીમાં લીધેલા ચાર અભિગ્રહો.

Page #261
242 4 પ્રકારના અભિગ્રહો (i) દ્રવ્ય અભિગ્રહ - સૂપડાના ખૂણામાં રહેલા અડદના બાકુના મળે તો વાપરવા. (i) ક્ષેત્ર અભિગ્રહ - બેડીથી બંધાયેલી સ્ત્રી એક પગ ઉંબરાની બહાર રાખીને અને બીજો પગ ઉંબરાની અંદર રાખીને વહોરાવે તો વાપરવું. (ii) કાળ અભિગ્રહ - દિવસનો બીજો પહોર વીત્યા પછી વહોરાવે તો વાપરવું. (iv) ભાવ અભિગ્રહ - મસ્તક મુંડાવેલ, રડતી સ્ત્રી વહોરાવે તો વાપરવું. + અનુકંપા એ સમ્યત્વનું લક્ષણ છે. બીજાના દુઃખોને કે પાપોને જોઈને કરુણાન્વિત થઈ શક્તિ મુજબ તે દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કરવો એ જ કરુણા છે. મને સમજાતું નથી કે આજે આખુ અહીંનું જગત દ્રવ્ય-ભાવ દાવાનળમાં બની રહ્યું છે, તીર્થો પર આક્રમણો આવી રહ્યા છે, શાસન પર આફતો આવી રહી છે, સંસ્કારોનો ધ્વંસ થઈ રહ્યો છે, ત્યારે સામર્થ્યવાળા અને શક્તિવાળા સમ્યગૃષ્ટિ દેવો ! આપ કેમ ઉપેક્ષા કરી રહ્યા છો ? જેમ ભાજનો પરસ્પર અથડાવાથી નાશ પામે છે તેમ ઇર્ષાળુ જનો | પરસ્પરના દોષગ્રહણ કરવાથી નાશ પામે છે. ગુરુદેવની અનિવાર્યતા આપણને શા માટે લાગી રહી છે ? જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશમ માટે કે મોહનીયના ક્ષયોપશમ માટે ? જ્ઞાન ભણવું છે માટે કે આપણો અહં તોડવો છે માટે ?

Page #262
દ્વાર ૬૮મું - જંઘાચારણ અને વિદ્યાચારણની ગમનશક્તિ 243 2 43 | દ્વાર ૬૮મું જંઘાચારણ અને વિદ્યાચારણની ગમનશક્તિ | અતિશયવાળી ગમનાગમનની લબ્ધિ જેમની પાસે હોય તે ચારણ. તે બે પ્રકારના છે - (1) જંઘાચારણ - વિશેષ પ્રકારના ચારિત્ર અને તપના પ્રભાવથી જેમને ગમનાગમનની લબ્ધિ મળી હોય છે. તેઓ તીરછું ચકવરદ્વીપ સુધી અને ઉપર મેરુપર્વતના શિખર સુધી જઈ શકે છે. તેઓ સૂર્યના કિરણોનું આલંબન લઈને જાય છે. તેઓ એક છલાંગથી રુચકવરદ્વીપમાં જાય છે. ત્યાં ચૈત્યો વાંદીને પાછા ફરતા એક છલાંગથી નંદીશ્વરદ્વીપમાં આવે છે અને બીજી છલાંગથી પોતાના સ્થાનમાં આવે છે. તેઓ એક છલાંગથી પંડકવનમાં જાય છે. ત્યાં ચૈત્યો વાંધીને પાછા ફરતા એક છલાંગથી નંદનવનમાં આવે છે અને બીજી છલાંગથી પોતાના સ્થાનમાં આવે છે. જંઘાચારણો ચારિત્ર અને તપના અતિશયથી થાય છે. લબ્ધિનો ઉપયોગ કરવાથી ઉત્સુકતા થવાથી પ્રમાદ થાય છે. તેથી તેમની લબ્ધિ ઘટે છે. તેથી જતી વખતે એક છલાંગમાં જાય છે અને આવતી વખતે બે છલાંગમાં આવે છે. (2) વિદ્યાચારણ - જેમને વિદ્યાથી ગમનાગમનની લબ્ધિ મળી હોય છે. તેઓ તીરછું નંદીશ્વરદ્વીપ સુધી જઈ શકે છે અને ઉપર મેરુપર્વતના શિખર સુધી જઈ શકે છે. તેઓ આલંબન વિના જાય છે. તેઓ એક છલાંગથી માનુષોત્તરપર્વત પર જાય છે અને બીજી છલાંગથી નંદીશ્વરદ્વીપમાં જાય છે. ત્યાં ચૈત્યોને વાંદીને પાછા ફરતા એક છલાંગથી પોતાના સ્થાનમાં આવે છે.

Page #263
244 દ્વાર ૬૮મું - જંઘાચારણ અને વિદ્યાચારણની ગમનશક્તિ તેઓ એક છલાંગથી નંદનવનમાં જાય છે અને બીજી છલાંગથી પંડકવનમાં જાય છે. ત્યાં ચૈત્યોને વાંદીને પાછા ફરતા એક છલાંગમાં પોતાના સ્થાનમાં આવે છે. વિદ્યાચારણ વિદ્યાથી થાય છે. અભ્યાસથી વિદ્યા વધુ સ્પષ્ટ થાય છે. તેથી અતિશય શક્તિ થવાથી પાછા ફરતા એક છલાંગમાં આવે છે. આ બે સિવાય બીજા પણ અનેક પ્રકારના ચારણો છે. તે આ પ્રમાણે - (1) કેટલાક ચારણો પર્યકાસનમાં બેસીને આકાશમાં ગમન કરે (2) કેટલાક ચારણો કાઉસ્સગ્નમાં રહીને આકાશમાં ગમન કરે (3) કેટલાક ચારણો પગ હલાવ્યા-ચલાવ્યા વિના આકાશમાં ગમન કરે છે. (4) જલચારણ - તેઓ વાવડી, નદી, સમુદ્રના પાણી પર અપકાયના જીવોની વિરાધના કર્યા વિના જેમ ભૂમિ પર ચાલે તેમ ચાલે (5) કેટલાક ચારણો પૃથ્વીની ચાર અંગુલ ઉપર આકાશમાં ચાલે (6) પુષ્પચારણ - તેઓ વૃક્ષો, વેલડીના ફૂલોને લઈને ફૂલોના જીવોની વિરાધના કર્યા વિના ફલોની પાંખડીઓના આલંબનથી ચાલે (7) શ્રેણિચારણ - તેઓ 400 યોજન ઊંચા નિષધપર્વત અને નીલવંતપર્વતની ટાંકણાથી છેદાયેલી શ્રેણિનું આલંબન લઈને પગથી ચઢી કે ઊતરી શકે છે.

Page #264
245 દ્વાર ૬૮મું - જંઘાચારણ અને વિદ્યાચારણની ગમનશક્તિ (8) અગ્નિશિખાચારણ - તેઓ અગ્નિની શિખાનું આલંબન લઈને તેઉકાયના જીવોની વિરાધના કર્યા વિના અને પોતે બળ્યા વિના ચાલી શકે છે. | (9) ધૂમચારણ - તેઓ તીરછી કે ઊંચે જતી ધૂમાડાની શ્રેણિનું આલંબન કરીને અખ્ખલિત રીતે ગમન કરી શકે છે. (10) મર્કટકતંતુચારણ - તેઓ વાંકાચૂકા વૃક્ષ પર લાગેલા કરોડીયાના જાળાના તાંતણાનું આલંબન લઈને તે તાંતણાને છેદ્યા વિના તે વૃક્ષની વચ્ચેના આકાશપ્રદેશો પર ચાલી શકે છે. (11) જ્યોતિષરશ્મિચારણ - તેઓ ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા વગેરેમાંથી કોઈ એકના કિરણોનું આલંબન લઈને પૃથ્વી પર ચાલે તેમ ચાલી શકે છે. (12) વાયુચારણ - તેઓ જુદી જુદી દિશામાં વાતા અનુકૂળ - પ્રતિકૂળ વાયુના પ્રદેશોની શ્રેણિનું આલંબન લઈને તે વાયુ ઉપર અખ્ખલિત રીતે ચાલી શકે છે. (13) નીહારચારણ - તેઓ ઝાકળનું આલંબન લઈને અપકાયના જીવોની વિરાધના કર્યા વિના ચાલી શકે છે. (14) જલદચારણ - તેઓ વાદળોનું આલંબન લઈને અપકાયના જીવોની વિરાધના કર્યા વિના ચાલી શકે છે. (15) અવશ્યાયચારણ - તેઓ ધૂમ્મસનું આલંબન લઈને અપકાયના જીવોની વિરાધના કર્યા વિના ચાલી શકે છે. (16) ફલ ચારણ - તેઓ ફળોનું આલંબન લઈને તેમાં રહેલા જીવોની વિરાધના કર્યા વિના ચાલી શકે છે. આવા બીજા પણ અનેક પ્રકારના ચારણો જાણવા.

Page #265
246 દ્વાર ૬૯મું - પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ દ્વાર ૬૯મું - પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ વિશેષ પ્રકારના તપ વડે જેમાં વિશુદ્ધિ થાય તે પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ. તે કરે તે પારિવારિક. તે બે પ્રકારના છે - (1) નિર્વિશમાનક - પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ કરનારા. (2) નિર્વિષ્ટકાયિક - જેમણે પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ કરી લીધો છે તે. (1) આ તપમાં 9 સાધુઓનો સમુદાય હોય છે - (1) 4 નિર્વિશમાનક - તપ કરનારા સાધુ. (2) 4 અનુચારક - સેવા કરનારા સાધુ. (3) 1 કલ્પસ્થિત - વાચનાચાર્ય. જો કે નવે સાધુઓ અતિશય શ્રુતવાળા હોય છે, છતાં આ તપનો તેવો આચાર હોવાથી 1 વાચનાચાર્ય રખાય છે. (2) 4 નિર્વિશમાનકને તપ આ પ્રમાણે કરવાનો હોય છે - ઋતુ | જઘન્ય | મધ્યમ | ઉત્કૃષ્ટ ઉનાળો | 1 ઉપવાસ | છઠ્ઠ | અટ્ટમ શિયાળો - છઠ્ઠ અટ્ટમ 4 ઉપવાસ ચોમાસુ | અઢમ | 4 ઉપવાસ | 5 ઉપવાસ (3) પારણે આયંબિલ કરવાનું હોય છે. 4 અનુચારક અને વાચનાચાર્ય રોજ આયંબિલ કરે છે. (4) 7 ભિક્ષામાંથી પહેલી બે સિવાયની બાકીની પાંચ ભિક્ષામાંથી એકથી આહાર વહોરે અને બીજીથી પાણી વહોરે. (5) આ પ્રમાણે 6 મહિના કરે. પછી તપ કરનારા સેવા કરે, સેવા ત૫

Page #266
247 દ્વાર ૬૯મું - પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ કરનારા તપ કરે અને વાચનાચાર્ય વાચના આપે. આ પ્રમાણે બીજા 6 મહિના કરે. (6) આમ 12 મહિના થયા પછી વાચનાચાર્ય તપ કરે અને બાકીના ૮માંથી એક વાચનાચાર્ય થાય, બાકીના 7 સેવા કરે. આ પ્રમાણે ત્રીજા 6 મહિના કરે. (7) આમ 18 મહિને આ કલ્પ પૂરો થાય. (8) આ કલ્પ પૂરો થયા પછી ફરીથી આ કલ્પ સ્વીકારે, અથવા જિનકલ્પ સ્વીકારે, અથવા ગચ્છમાં પ્રવેશ કરે. (9) આ કલ્પ કરનારા બે પ્રકારના છે - (1) ઇવર - આ કલ્પ પૂરો થયા પછી ફરી આ કલ્પને સ્વીકારે કે ગચ્છમાં પ્રવેશ કરે છે. તેમને કલ્પના પ્રભાવથી દેવ-મનુષ્ય-તિર્યંચ સંબંધી ઉપસર્ગો, તરત મારનારા આતંકો અને અતિભયંકર પીડાઓ આવતી નથી. (2) યાવન્કથિક - આ કલ્પ પૂરો થયા પછી જિનકલ્પ સ્વીકારે છે. તેમને ઉપસર્ગો, આતંકો અને પીડાઓ આવે છે. (10) આ કલ્પ તીર્થંકર પાસે સ્વીકારાય છે અથવા જેમણે તીર્થંકર પાસે આ કલ્પ સ્વીકાર્યો હોય તેમની પાસે સ્વીકારાય છે. (11) પરિહારવિશુદ્ધિ કલ્પની ક્ષેત્ર વગેરે દ્વારોથી વિચારણા - (1) ક્ષેત્ર - અહીં બે રીતે વિચારણા થાય છે - (i) જન્મથી - જ્યાં જન્મ થયો હોય તે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ. (i) સભાવથી - જ્યાં આ કલ્પ સ્વીકારે તે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ. જન્મથી અને સભાવથી આ કલ્પ પાંચ ભરતક્ષેત્રોમાં અને પાંચ ઐરવતક્ષેત્રોમાં હોય છે. મહાવિદેહક્ષેત્રમાં આ કલ્પ હોતો નથી. આ કલ્પ સ્વીકારનારનું સંહરણ થતું નથી.

Page #267
248 દ્વાર ૬૯મું-પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ (2) કાળ - અવસર્પિણીના ત્રીજા-ચોથા આરામાં જન્મ હોય છે, ત્રીજા ચોથા-પાંચમા આરામાં સદ્ભાવ હોય છે. ઉત્સર્પિણીના બીજા-ત્રીજાચોથા આરામાં જન્મ હોય છે, ત્રીજા-ચોથા આરામાં સદ્ભાવ હોય છે. નોઉત્સર્પિણીઅવસર્પિણીકાળમાં આ કલ્પ હોતો નથી. (3) તીર્થ - આ કલ્પ તીર્થમાં હોય છે. તીર્થના વિચ્છેદ પછી કે તીર્થની ઉત્પત્તિ પૂર્વે આ કલ્પ હોતો નથી. (4) પર્યાય - તે બે પ્રકારે છે - (1) ગૃહસ્થપર્યાય - તેના બે પ્રકાર છે - (a) જઘન્ય - 29 વર્ષ (b) ઉત્કૃષ્ટ - દેશોનપૂર્વકોડ વર્ષ. (i) યતિપર્યાય - તેના બે પ્રકાર છે - (a) જઘન્ય - 20 વર્ષ. (b) ઉત્કૃષ્ટ - દેશોનપૂર્વક્રોડ વર્ષ. (5) આગમ - આ કલ્પમાં નવા આગમ ભણતો નથી, મન ડામાડોળ ન થાય તે માટે રોજ એકાગ્ર થઈને પૂર્વે ભણેલું યાદ કરે છે. (6) વેદ - પ્રતિપદ્યમાન (નવું સ્વીકારનાર) પુરુષવેદી કે નપુંસકવેદી હોય, સ્ત્રીવેદી ન હોય. પૂર્વપ્રતિપન્ન (પૂર્વે સ્વીકારેલ) શ્રેણિમાં ન હોય તો સવેદી હોય, શ્રેણિમાં હોય તો અવેદી હોય. (7) કલ્પ - આ કલ્પ સ્થિતકલ્પમાં હોય છે, અસ્થિતકલ્પમાં નહીં. આગળ કહેવાશે તે આચેલક્ય વગેરે દસે સ્થાનોમાં સાધુઓ રહેલા હોય તો તે સ્થિતકલ્પ છે. શય્યાતરપિંડ, ચાર વ્રત, પુરુષજયેષ્ઠ અને કૃતિકર્મરૂપ ચાર સ્થાનમાં સાધુઓ રહેલા હોય અને બાકીના છે સ્થાનમાં રહેલા ન હોય તો તે અતિકલ્પ છે. (સ્થિતકલ્પઅસ્થિતકલ્પનું વિશેષ સ્વરૂપ આગળ ૭૭મા-૭૮મા દ્વારોમાં

Page #268
249 દ્વારા ૬૯મું - પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ બતાવાશે.) (8) લિંગ - દ્રવ્યલિંગમાં અને ભાવલિંગમાં બન્નેમાં હોય. દ્રવ્યલિંગ = બાહ્યસાધુવેષ, ભાવલિંગ = જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર. (9) ધ્યાન - પ્રતિપદ્યમાન પ્રવર્ધમાન ધર્મધ્યાનમાં હોય. પૂર્વપ્રતિપન્ન આર્તધ્યાન-રૌદ્રધ્યાનમાં પણ હોય, પણ તે પ્રાયઃ અનુબંધ (પરંપરા) વિનાનું હોય. (10) ગણના - પ્રતિપદ્યમાન પૂર્વપ્રતિપન્ન જઘન્ય | ઉત્કૃષ્ટ | જઘન્ય | ઉત્કૃષ્ટ | ગણ | 3 | 1OO | સેંકડો | સેંકડો પુરુષ | ર૭ | 1,000, સેકડો | હજારો જયારે પૂર્વપ્રતિપન્નમાંથી એક નીકળે અને એક પ્રવેશે એ અપેક્ષાએ પ્રતિપદ્યમાન એક કે પૃથકૃત્વ (2 થી 9) પણ હોય. એ જ રીતે પૂર્વપ્રતિપન્ન પણ એક કે પૃથત્વ હોય. (11) અભિગ્રહ - આ કલ્પ પોતે જ અભિગ્રહરૂપ છે. માટે એમાં દ્રવ્ય વગેરેના અન્ય અભિગ્રહો હોતા નથી. (12) પ્રવ્રજ્યા - આ કલ્પમાં રહેલો બીજાને દીક્ષા ન આપે, યથાશક્તિ ઉપદેશ આપે. (13) નિષ્પતિકર્મતા - આંખના મેલને પણ ન કાઢે, શરીરનું પ્રતિકર્મ ન કરે. મરણાંત કષ્ટ આવે તો ય અપવાદ ન સેવે. (15) માર્ગ - વિહાર ત્રીજા પ્રહરમાં કરે. જંઘાબળ ક્ષીણ થવાથી વિહાર ન કરે તો પણ અપવાદ ન સેવે, પણ કલ્પની સામાચારી પાળે.

Page #269
25) ધાર ૭૦મું - યથાલંદકલ્પ દ્વાર ૭૦મું - યથાલંદકલ્પ લંદ = કાળ. તે ત્રણ પ્રકારનો છે - (i) જઘન્યકાળ - ભીનો હાથ સુકાય તેટલો કાળ. સમય વગેરે રૂપ જઘન્ય કાળ હોવા છતાં અહીં આટલો જઘન્ય કાળ કહ્યો છે, કેમકે પચ્ચખાણ-વિશેષ પ્રકારના નિયમોમાં તે વિશેષથી ઉપયોગી છે. (i) ઉત્કૃષ્ટકાળ - પૂર્વક્રોડ વર્ષ. પલ્યોપમ વગેરે રૂપ ઉત્કૃષ્ટ કાળ હોવા છતાં અહીં આટલો ઉત્કૃષ્ટકાળ કહ્યો છે તે ચારિત્રના કાળને આશ્રયીને સમજવો. (ii) મધ્યમકાળ - જઘન્યકાળ અને ઉત્કૃષ્ટકાળની વચ્ચેનો કાળ. તે અનેક પ્રકારનો છે. યથાલંદકલ્પમાં પાંચ અહોરાત્રનો ઉત્કૃષ્ટકાળ છે. જે કલ્પમાં પેટા, અર્ધપટા વગેરે ભિક્ષા માટેના આઠ માર્ગોમાંથી કોઈપણ એક માર્ગમાં પાંચ અહોરાત્ર સુધી ફરે તે યથાલંદકલ્પ. પાંચ સાધુઓનો સમૂહ આ કલ્પને સ્વીકારે છે. યથાલન્ટિકો બે પ્રકારના છે - (i) ગચ્છપ્રતિબદ્ધ - નહીં સાંભળેલા કંઈક અર્થને સાંભળવા માટે ગચ્છ સાથે સંબંધવાળા. (i) ગચ્છઅપ્રતિબદ્ધ - ગચ્છ સાથે સંબંધ વિનાના. આ કલ્પની બધી મર્યાદા જિનકલ્પની મર્યાદા પ્રમાણે જાણવી. જિનકલ્પ કરતા યથાલંદકલ્પમાં માસિકલ્પ, ભિક્ષાચર્યા, સૂત્ર અને પ્રમાણ સંબંધમાં ભિન્નતા છે. તે આ પ્રમાણે - (1) માસકલ્પ - ચોમાસામાં એક સ્થાનમાં ચાર માસ રહે. શેષકાળમાં એક સ્થાનમાં પાંચ અહોરાત્ર રહે. જો ગામ મોટું હોય તો

Page #270
ધાર ૭૦મું - યથાલંદ કલ્પ 251 ઘરની પંક્તિ રૂપ છે માર્ગોને કલ્પીને 1-1 માર્ગમાં પ-૫ દિવસ ફરે અને ત્યાં જ રહે. આમ છ માર્ગોમાં 5-5 દિવસ રહીને મહિનો પૂરો કરે. જો ગામ નાનું હોય તો નજીક નજીકના છ ગામોમાં 5-5 દિવસ રહે. ગચ્છપ્રતિબદ્ધ યથાલન્ટિકોનો 5 ગાઉનો ક્ષેત્રઅવગ્રહ જે આચાર્યની નિશ્રામાં તેઓ વિચરતા હોય તેમનો જ હોય છે. ગચ્છઅપ્રતિબદ્ધ યથાલબ્દિકોનો ક્ષેત્રઅવગ્રહ હોતો નથી. (2) ભિક્ષાચર્યા - એક માર્ગમાં ઉદ્ધતા વગેરે પાંચ ભિક્ષાઓમાંથી એક દિવસમાં એક ભિક્ષા લે, બીજા દિવસે બીજી ભિક્ષા લે. આમ પાંચ દિવસ જુદી જુદી ભિક્ષા લે. (3) સૂત્ર - ગચ્છપ્રતિબદ્ધ અને ગચ્છઅપ્રતિબદ્ધ યથાસંદિકો બે પ્રકારના છે - (i) જિનકલ્પિક - યથાલંદકલ્પ પૂર્ણ થયા પછી જે જિનકલ્પ સ્વીકાર નારા છે તે. (ii) સ્થવિરકલ્પિક - યથાલંદકલ્પ પૂર્ણ થયા પછી જે સ્થવિરકલ્પ સ્વીકારનારા છે તે. શુભ મુહૂર્ત આવી ગયું હોય અને ફરી તેવું મુહૂર્ત જલ્દી ન આવવાનું હોય તો પૂરા સૂત્રાર્થ લીધા વિના યથાલંદ કલ્પ સ્વીકારે. પછી ગુરુ જયાં રહ્યા હોય તે ક્ષેત્રની બહાર દૂરના ગામમાં રહીને બાકીના અર્થ ગ્રહણ કરે. આચાર્ય પોતે ત્યાં જઈને તેમને ભણાવે. જો યથાલબ્દિકો ભણવા માટે ગચ્છમાં આવે તો ગચ્છના સાધુઓ તેમને વંદન કરે, પણ તેઓ આચાર્ય સિવાય કોઈને વંદન ન કરે. તેથી લોકોમાં તેમની નિંદા થાય કે ગચ્છના સાધુઓ ઉપર ભ્રષ્ટ હોવાની લોકોને શંકા થાય કે ગચ્છના સાધુઓને લોકો આત્માર્થી માને, કેમકે યથાસંદિકો તેમને વંદન ન કરતા હોવા છતાં તેઓ તેમને વંદન કરે છે. તેથી આચાર્ય પોતે ત્યાં જઈને તેમને ભણાવે.

Page #271
252 ધાર ૭૦મું - યથાલંદ કલ્પ જો આચાર્ય તે ગામમાં જઈ ન શકે તો જે યથાસંદિક ધારણામાં હોંશિયાર હોય તે અંતરપલ્લીમાં આવે. મૂળક્ષેત્રથી અઢી ગાઉ દૂર રહેલ ગામ તે અંતરપલ્લી. આચાર્ય પણ ત્યાં જઈને અર્થ કહે. સાધુસંઘાટક મૂળક્ષેત્રમાંથી અન્ન-પાણી લઈને આચાર્યને વપરાવે. સાંજે આચાર્ય મૂળક્ષેત્રમાં પાછા આવે. - જો આચાર્ય અંતરપલ્લીમાં જઈ ન શકે તો અંતરપલ્લી અને પ્રતિવૃષભગામની વચ્ચે જઈને અર્થ કહે. પ્રતિવૃષભગામ એટલે. મૂળક્ષેત્રથી બે ગાઉ દૂર રહેલ ભિક્ષાચર્યા માટેના ગામ. જો આચાર્ય અંતરપલ્લી અને પ્રતિવૃષભગામની વચ્ચે જઈ ન શકે તો પ્રતિવૃષભગામમાં જાય. જો ત્યાં પણ ન જઈ શકે તો પ્રતિવૃષભગામ અને મૂળક્ષેત્રની વચ્ચે જાય. જો ત્યાં પણ ન જઈ શકે તો મૂળક્ષેત્રની બહાર નિર્જન પ્રદેશમાં જાય. જો ત્યાં પણ ન જઈ શકે તો મૂળક્ષેત્રમાં જ અન્ય વસતિમાં જાય. જો ત્યાં પણ ન જઈ શકે તો મૂળવસતિમાં જ છૂપી રીતે આચાર્ય યથાલબ્દિકને અર્થ આપે. તે બાકીના અર્થ લઈને પછી પ્રયોજન પૂરું થવાથી યથાલન્ટિકો ગચ્છમાં અપ્રતિબદ્ધ બનીને પોતાના કલ્પનું પાલન કરે છે. જિનકલ્પિક યથાલબ્દિકો મરણાંત રોગ આવે તો પણ ચિકિત્સા ન કરાવે અને શરીરનું પ્રતિકર્મ ન કરે, આંખનો મેલ પણ ન કાઢે. સ્થવિરકલ્પિક યથાલબ્દિકો રોગને સહન નહીં કરી શકતા પોતાના સાધુને ગચ્છને સોપે અને તેના સ્થાને વિશિષ્ટ ધૃતિ અને સંઘયણવાળા સાધુને પોતાના કલ્પમાં પ્રવેશ કરાવે. ગચ્છના સાધુઓ તે રોગી સાધુની

Page #272
દ્વાર ૭૦મું - યથાલંદ કલ્પ 253 નિર્દોષ અન્ન-પાણીથી સેવા કરે. જિનકલ્પિક યથાલબ્દિકો ભાવી જિનકલ્પની અપેક્ષાએ સપ્રાવરણ કે અપ્રાવરણ અને પાત્રધારી કે પાણિપાત્ર હોય. વિરકલ્પિક યથાલબ્દિકો એકપાત્રધારી અને સખાવરણ હોય. (4) પ્રમાણ - પ્રતિપદ્યમાન પૂર્વપ્રતિપન્ન જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય | ઉત્કૃષ્ટ | ગણ | 3 | શતપૃથત્વ | કોટિપૃથત્વ | કોટિપૃથકૃત્વ | પુરુષ | 15 | સહમ્રપૃથકત્વ | કોટિપૃથકત્વ | કોટિપૃથકૃત્વ જઘન્ય કરતા ઉત્કૃષ્ટ મોટું જાણવું. રોગ વગેરેના કારણે કોઈ સાધુને ગચ્છને સોંપીને તેના સ્થાને નવા સાધુને કલ્પમાં પ્રવેશ કરાવે તે અપેક્ષાએ જઘન્યથી 1, ર વગેરે પણ હોય. + જેમ ભૂંડ ઉકરડાના ખાડામાં આળોટે છે તેમ અનાદિકાળના અભ્યાસના કારણે મારુ ચંચળ મન વિષયોના કાદવમાં આળોટે છે. હે નાથ ! મારા મનને અટકાવવા હું સમર્થ નથી. તેથી હવે કૃપા કરો. હે પ્રભુ ! મારા મનને વિષયરૂપી કાદવમાં જતું અટકાવો. પ્રભુ ! કૃપા કરો.

Page #273
254 દ્વાર ૭૧મું - 48 પ્રકારના નિર્ધામક દ્વાર ૭૧મું - 48 પ્રકારના નિર્ધામક | નિર્ધામક = અનશન કરનારાની સેવા કરનારા સાધુઓ. પાર્થસ્થ, અવસગ્ન વગેરે દોષવાળા અને અગીતાર્થ સાધુઓને નિર્ધામક ન બનાવવા. સમયને ઉચિત ગીતાર્થતા વગેરે ગુણોથી યુક્ત અને વિશેષ કરીને વૈયાવચ્ચ કરવામાં તત્પર એવા સાધુઓને નિર્ધામક બનાવવા. તે ઉત્કૃષ્ટથી 48 રાખવાં. તે આ પ્રમાણે - (1-4) ચાર નિર્ધામકો ઉદ્વર્તન વગેરે શરીરની ચેષ્ટા કરે - ઉત્સર્ગથી અનશનીએ પોતે જ પડખા ફેરવવા જોઈએ. જો તે ન કરી શકે તો ચાર નિર્યામકો તેમના પડખા ફેરવે છે. તેઓ તેમને ઉઠાડે, બેસાડે, બહાર લઈ જાય, અંદર લઈ જાય, તેમનું પડિલેહણ કરે છે. (પ-૮) અંદરના દરવાજે ચાર નિર્ધામકો લોકોની ભીડને અટકાવવા ઊભા રહે છે. લોકોની ભીડ થાય તો અનશનીને કદાચ અસમાધિ થાય. (9-12) ચાર નિર્યામકી સમાધિ વધારવા માટે અનુકૂળ એવા સુખકારી સ્પર્શવાળો સંથારો કરે છે. (13-16) વિશિષ્ટ દેશનાલબ્ધિવાળા ચાર નિર્યામકો વસ્તુના સ્વરૂપને જાણનારા એવા પણ અનશનીને સંવેગ પ્રગટાવનારો ધર્મ સતત કહે છે. (17-20) લોકો વડે કરાતી અનશનીની ચઢિયાતી પ્રભાવના જોઈને કેટલાક દુષ્ટાત્માઓ જિનમતનો તિરસ્કાર કરવા માટે વાદ કરવા આવે છે. ચાર વાદી નિર્ધામકો તેમની સાથે વાદ કરીને તેમને હરાવે છે. (21-24) ચાર નિર્યામકો આગળના દરવાજે દુશ્મન વગેરેના પ્રવેશને અટકાવવા માટે ઊભા રહે છે.

Page #274
ધાર ૭૧મું - 48 પ્રકારના નિર્ધામક 255 (25-28) કદાચ અનશનીને ખાવાની ઇચ્છા થાય. ત્યારે તે દુષ્ટ દેવતાથી અધિષ્ઠિત થઈને માગતા નથી ને? એની પરીક્ષા કરવા તેમને પૂછવું, ‘તમે કોણ છો - ગીતાર્થ કે અગીતાર્થ ? તમે અનશન સ્વીકાર્યું છે. કે નહીં? અત્યારે દિવસ છે કે રાતે ?" જો તે બરાબર જવાબ આપે તો સમજવું કે તે દેવતાથી અધિષ્ઠિત નથી પણ ભૂખથી વ્યાકુળ છે. તેથી સમાધિ આપવા તેમને થોડો આહાર અપાય છે. તેથી સમાધિ થવાથી તેઓ અનશનનું બરાબર પાલન કરીને સદ્ગતિ પામી શકે છે. જો તેમને આહાર ન અપાય તો આર્તધ્યાનમાં મરીને તિર્યંચમાં કે ભવનપતિવ્યંતરમાં ઉત્પન્ન થાય, દુષ્ટ ભવનપતિ-વ્યંતરમાં ઉત્પન્ન થઈને ગુસ્સાથી પાછળના સાધુઓ ઉપર ઉપદ્રવ કરે. તેથી ચાર નિર્યામકો તેમની માટે ઉચિત આહારની ગવેષણા કરે છે. (29-32) ચાર નિયમકો શરીરના દાહને શમાવવા માટે પાણીની ગવેષણા કરે છે. (33-36) ચાર નિર્ધામકો અંડિલ પરઠવે છે. (37-40) ચાર નિર્યામકો માત્રુ પરઠવે છે. (41-44) ચાર નિર્ધામકો બહાર લોકોની આગળ સુંદર ધર્મ કહે (45-48) ચાર દિશામાં ક્ષુદ્ર ઉપદ્રવોને નિવારવા 1-1 સહસ્રોધી નિર્ધામક ઊભા રહે છે. જો આટલા નિર્ધામકો ન મળે તો 1-1 નિર્ધામક ઓછા રાખવા. થાવત્ 2 નિર્ધામક તો અવશ્ય રાખવા. તેમાં એક નિર્ધામક અનશનીની પાસે રહે અને બીજો નિર્યામક આહારપાણી વગેરે લેવા જાય. જો એક જ નિર્ધામક હોય તો અનશન ન સ્વીકારવું.

Page #275
2 56 ધાર ૭૨મું- 25 ભાવનાઓ ધાર ૭૨મું - 25 ભાવનાઓ મહાવ્રતોને દઢ કરવા માટે જેનો અભ્યાસ કરાય તે ભાવના. જેમ અભ્યાસ વિના વિદ્યા ભૂલાઈ જાય છે તેમ ભાવના વિના મહાવ્રતો દઢ થતા નથી. જેમ અભ્યાસથી વિદ્યા યાદ રહે છે તેમ અભ્યાસથી મહાવ્રતો દઢ બને છે. દરેક મહાવ્રતની પ-૫ ભાવનાઓ છે. પહેલા મહાવ્રતની પ ભાવનાઓ - (1) ઇર્યાસમિતિમાં ઉપયોગ રાખવો. (2) વહાર્યા પછી અને વસતિમાં આવ્યા પછી પાત્રામાં રહેલ આહાર પાણી ઉપયોગપૂર્વક બરાબર જોઈને પછી વાપરવા. (3) શાસ્ત્રને અનુસાર જો ઈને અને પ્રમાર્જીને ઉપયોગપૂર્વક ઉપાધિ વગેરેને લેવા-મૂકવી. (4) મનોગુપ્તિનું પાલન કરવું. (5) વચનગુપ્તિનું પાલન કરવું. તત્ત્વાર્થમાં આની બદલે “એષણા સમિતિનું પાલન કરવું એમ કહ્યું છે. બીજા મહાવ્રતની પ ભાવનાઓ - (1) હાસ્યથી જૂઠ ન બોલવું. (2) સમ્યજ્ઞાનપૂર્વક વિચારીને બોલવું. (3) કોધથી જૂઠ ન બોલવું. (4) લોભથી જૂઠ ન બોલવું. (5) ભયથી જૂઠ ન બોલવું. ત્રીજા મહાવ્રતની 5 ભાવનાઓ - (1) માલિક પાસે કે માલિકે નીમેલ અન્ય વ્યક્તિ પાસે પોતે ઇન્દ્ર,

Page #276
2 57 ધાર ૭૨મું - 25 ભાવનાઓ રાજા, ગૃહપતિ, શય્યાતર અને સાધર્મિકનો અવગ્રહ માંગવો. (2) અનુમતિ અપાયેલ અવગ્રહમાં ઘાસ વગેરે લેવા માટે અનુજ્ઞા માંગવી. (3) પૂર્વે મળેલા અવગ્રહમાં ગ્લાન વગેરે અવસ્થામાં માતુ-અંડિલ પરઠવવાની, પાત્રા-હાથ-પગ ધોવાની જગ્યા માંગવી. (4) ગુરુ કે વડિલની અનુમતિ લઈને અન્ન-પાણી-ઉપધિ વગેરે વાપરવા. (5) ક્ષેત્રમાં પૂર્વે રહેલા સાધર્મિકો (સંવિગ્ન સાધુઓ) પાસેથી મહિના વગેરે કાળ માટે પાંચ ગાઉ વગેરે ક્ષેત્ર માંગીને ત્યાં રહેવું. ચોથા મહાવ્રતની 5 ભાવનાઓ - (1) સ્નિગ્ધ (વિગઈઓથી ભરપૂર) અને અતિમાત્રાવાળું ભોજન ન કરવું. (2) વિભૂષા ન કરવી. (3) સ્ત્રીના અંગોપાંગ નિરખવા નહીં. (4) સ્ત્રીઓથી સંસક્ત વસતિ, સ્ત્રીઓએ વાપરેલ શય્યા, આસન વગેરેનો ત્યાગ કરીને સ્ત્રીઓનો પરિચય ન કરવો. (5) સ્ત્રીકથા ન કરવી. પાંચમા મહાવ્રતની પ ભાવનાઓ - (1-5) સારા કે ખરાબ શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શમાં રાગહેપ ન કરવા. સમવાયાંગ, તત્ત્વાર્થ વગેરેમાં આ ભાવનાઓમાંથી કેટલીક ભાવનાઓ જુદી રીતે બતાવી છે.

Page #277
2 58 દ્વાર ૭૩મું - 25 અશુભ ભાવનાઓ ધાર ૭૩મું - 25 અશુભ ભાવનાઓ (1) કાંદર્પભાવના - જે દેવોમાં કામની મુખ્યતા હોય છે, જેઓ મશ્કરી કરવામાં રત હોય છે, જેઓ નાટકિયા જેવા હોય છે તે કંદર્પ. તેમની ભાવના તે કાંદÍભાવના. તે પાંચ પ્રકારે છે - (i) કંદર્પ - ઊંચા અવાજે હસવું, એકબીજાની મશ્કરી કરવી, ગુરુ વગેરે સાથે પણ સ્વેચ્છાથી નિષ્ફર અને વક્ર વચનો બોલવા, કામકથા કહેવી, કામનો ઉપદેશ આપવો, કામની પ્રશંસા કરવી. (i) કીકુચ્ય - ભાંડચેષ્ટા કરવાપણું. તેના બે પ્રકાર છે (a) કાયકોકુણ્ય - પોતે હસ્યા વિના શરીરના અવયવોની હાસ્યકારી ચેષ્ટાઓ વડે બીજાને હસાવવા. (b) વાકકુશ્ય - મશ્કરીના વચનો બોલવા, વિવિધ જીવોના અવાજો કરવા, મુખથી વાજિંત્ર વગાડવું વગેરે વડે બીજાને હસાવવા. (ii) દુઃશીલપણું - વિચાર્યા વિના જલ્દી જલ્દી બોલવું, જલ્દી જલ્દી ચાલવું, વિચાર્યા વિના જલ્દી જલ્દી કાર્ય કરવું, અત્યંત આવેશમાં આવી ગર્વથી ફાટી જવું. (iv) હાસ્યકરણ - ભાંડની જેમ બીજાના વિરૂપ વેષ, ભાષાને સતત જોઈને તેવા વેષ, ભાષા વડે બીજાને અને પોતાને હસાવવા. (V) પરવિસ્મયજનન - ઇન્દ્રજાળ વગેરે કુતૂહલો, પ્રહેલિકા, જાદુઈ રમતો વગેરે વડે પોતે આશ્ચર્ય પામ્યા વિના બાલિશ લોકોને આશ્ચર્ય પમાડવું. (2) દેવકિલ્વેિષભાવના - સ્પર્શ કરવાને અયોગ્ય એવા હલકા દેવો તે દેવકિલ્બિષતેમની ભાવના તે દેવકિલ્બિષીભાવના. તે પાંચ પ્રકારે છે -

Page #278
ધાર ૭૩મું- 25 અશુભ ભાવનાઓ 259 (i) શ્રુતજ્ઞાનના અવર્ણવાદ - “પજીવનિકાય અધ્યયનમાં જે પૃથ્વીકાય વગેરેનું વર્ણન કર્યું છે, શસ્ત્રપરિજ્ઞા વગેરે અધ્યયનોમાં પણ ઘણીવાર તેમનું જ વર્ણન કર્યું છે.' વગેરે શ્રુતજ્ઞાનની નિંદા કરવી. (ii) કેવલીના અવર્ણવાદ - “જો કેવળીઓ ને જ્ઞાનોપયોગ અને દર્શનોપયોગ ક્રમથી હોય તો જ્ઞાન વખતે દર્શન ન હોવાથી અને દર્શન વખતે જ્ઞાન ન હોવાથી તે બન્ને એકબીજાનું આવરણ બની જાય. જો કેવળીઓને જ્ઞાનોપયોગ અને દર્શનોપયોગ એકસાથે હોય તો તે બન્ને એક બની જાય.” વગેરે કેવલીની નિંદા કરવી. (i) ધર્માચાર્યના અવર્ણવાદ - “ગુરુ હલકી જાતિના છે, વ્યવહારકુશળ નથી, ઔચિત્ય જાણતા નથી.' વગેરે ગુરુની નિંદા કરવી, ગુરુનો અવિનય કરવો, તેમના છિદ્રો જોવા, લોકોની સામે ગુરુના દોષો બોલવા, ગુરુને પ્રતિકૂળ આચરવું. (iv) સંઘના અવર્ણવાદ - ‘શિયાળ વગેરેના સંઘો ઘણા છે. શું એ તમારા માટે આરાધ્ય છે ?' વગેરે સંઘની નિંદા કરવી. (5) સાધુના અવર્ણવાદ - “આ સાધુઓ એકબીજાને સહન કરી શકતા નથી. તેથી જ એકબીજાની સ્પર્ધા કરીને જુદા જુદા દેશોમાં ફરે છે, ભેગા થઈને એકસ્થાનમાં રહેતા નથી.” વગેરે સાધુની નિંદા કરવી. આ પાંચના અવર્ણવાદ કરનારો અને માયા કરનારો (પોતાની શક્તિ છુપાવનારો) દૈવકિલ્બિષીભાવના કરે છે. મતાંતરે - () સર્વસાધુના અવર્ણવાદ - બધા સાધુઓની નિંદા કરવી. (v) માયી - પોતાનો ભાવ છૂપાવવો, બીજાના ગુણ ઢાંકવા, ચોરની જેમ બધે શંકા કરવી, ગૂઢ આચારવાળા હોવું. (3) આભિયોગીભાવના - નોકર જેવા દેવો તે અભિયોગ્ય દેવો. તેમની ભાવના તે આભિયોગીભાવના. તે પાંચ પ્રકારે છે -

Page #279
260 ધાર ૭૩મું - 25 અશુભ ભાવનાઓ (i) કૌતુક - બાળક વગેરેની રક્ષા વગેરે માટે સ્નાન કરાવવું, હાથ ફેરવવો, અભિમંત્રિત કરવું, ઘૂંકવું, ધૂપ કરવો વગેરે કરવું. (ii) ભૂતિકર્મ - શરીર અને ઉપકરણોની રક્ષા માટે રાખ, દોરા વગેરેથી વીંટવું. (i) પ્રશ્ન - લાભ, અલાભ વગેરે બીજાને પૂછવા કે પોતે અંગુઠા , દર્પણ, તલવાર, પાણી વગેરેમાં જોવા. (iv) પ્રશ્નાપ્રશ્ન - સ્વપ્નમાં વિદ્યાએ પોતે કહેલું કે ઘંટડી વગેરેમાં ઉતારેલ દેવતાએ કહેલું શુભ, અશુભ, જીવન, મરણ વગેરે બીજાને કહેવું. () નિમિત્ત - ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તમાનની વસ્તુને જાણીને કહેવી. ગૌરવ માટે આ પાંચને કરે તે સાધુ આભિયોગિકકર્મ બાંધે છે. અપવાદે શાસનની ઉન્નતિ માટે નિઃસ્પૃહવૃત્તિથી આ પાંચને કરે તે ઉચ્ચગોત્ર બાંધે છે. (4) આસુરીભાવના - અસુરો એટલે ભવનપતિના એક પ્રકારના દેવો. તેમની ભાવના તે આસુરીભાવના. તે પાંચ પ્રકારે છે - (i) સદા વિગ્રહશીલપણું - હંમેશા ઝઘડો કરીને પછી પસ્તાવો ન થવો, માફી માંગવા છતાં ખુશ ન થવું, વિરોધની પરંપરા ચલાવવી. (i) સંસતતપ - આહાર, ઉપધિ, શય્યા વગેરેમાં આસક્ત થઈને આહાર વગેરે માટે જ તપ કરવો. (i) નિમિત્તકથન - ત્રણકાળ સંબંધી લાભ, અલાભ, સુખ, દુ:ખ, જીવન, મરણનું નિમિત્ત અભિમાનથી કહેવું. (iv) નિષ્કપતા - બીજા કાર્યમાં મન રહેલું હોવાથી સ્થાવર વગેરે જીવોને અજીવ માનીને દયા વિના તેમની ઉપર ચાલવું, બેસવું વગેરે કરવું, કરીને બીજા કહે તો પણ પસ્તાવો ન કરવો. (5) નિરનુકંપ - કોઈક કારણસર કંપતા દયાપાત્ર જીવને જોઈને પણ

Page #280
261 દ્વાર ૭૩મું- 25 અશુભ ભાવનાઓ કૂરપણાથી કઠણભાવવાળા થઈને દયા ન કરવી. (5) સમ્મોહી - સમ્મોહ એટલે એક પ્રકારના મૂઢ દેવો. તેમની ભાવના તે સમ્મોહી ભાવના. તેના પાંચ પ્રકાર છે - (i) ઉન્માર્ગદશના - માર્ગને દૂષિત કર્યા વિના વિપરીત માર્ગનો ઉપદેશ આપવો. (i) માર્ગદૂષણ - જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રારૂપ મોક્ષમાર્ગને અને તેને સ્વીકારેલ સાધુઓને જાતિ વગેરેના દૂષણોથી દૂષિત કરવા. (iii) માર્ગવિપ્રતિપત્તિ - મોક્ષમાર્ગને ખોટા દૂષણોથી દૂષિત કરીને જમાલીની જેમ ઉન્માર્ગને સ્વીકારવો. (iv) સંમોહ - સમજી ન શકવાથી જ્ઞાન વગેરેના અઘરા વિષયોમાં મુંઝાવું, પરદર્શનવાળાની વિવિધ સમૃદ્ધિ જોઈને મોહ કરવો. () મોહજનન - સ્વાભાવિક રીતે કે કપટથી બીજાને બીજા દર્શનોમાં મોહિત કરવા. સાધુ આમાંથી જે ભાવના કરે તેવા દેવોમાં તે ઉત્પન્ન થાય. ગૃહસ્થ આમાંથી જે ભાવના કરે તે તેવા દેવોમાં ઉત્પન્ન થાય. અથવા નરક, તિર્યંચ કે ખરાબ મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય. આ ભવાનાઓ સમ્મચારિત્રમાં વિદન કરનારી હોવાથી અશુભ છે. માટે સાધુઓએ આ ભાવનાઓ ન કરવી. હૃદયમાં સાધુઓ પ્રત્યે વિપરીત ભાવ હોય તો દર્શનમોહનીય બંધાય અને ધર્મબંશનું કારણ બને, માટે હૃદયને સમજાવીને સુધારવું.

Page #281
26 2 ધાર ૭૪મું - મહાવ્રતોની સંખ્યા દ્વાર ૭૪મું - મહાવ્રતોની સંખ્યા | (1) પહેલા ભગવાનના સાધુઓ ઋજુ અને જડ હતા. ઋજુ = સરળ, શઠતા વિનાના. જડ = જેટલું કહ્યું હોય તેટલું સમજે, વધુને ન સમજે. તેમને હેય વસ્તુનું જ્ઞાન ઘણા ઉપદેશો સાંભળ્યા પછી થતું હતું. છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓ વક્ર અને જડ છે. વક્ર = શઠતાવાળા. તેઓ તે તે બહાના કાઢીને હેય વસ્તુનું સેવન કરે છે. તેથી પહેલા અને છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓ પરિગ્રહવિરતિવ્રત વડે મૈથુનવિરતિવ્રતનો સંગ્રહ થઈ જાય છે એવું સમજતા નથી. તેથી તેમને પાંચ મહાવ્રતો હોય છે. તે આ પ્રમાણે - (1) પ્રાણાતિપાતવિરતિ મહાવ્રત. (2) મૃષાવાદવિરતિ મહાવ્રત. (3) અદત્તાદાનવિરતિ મહાવ્રત. (4) મૈથુનવિરતિ મહાવ્રત. (પ) પરિગ્રહવિરતિ મહાવ્રત. (2) વચ્ચેના 22 ભગવાનના સાધુઓ ઋજુ અને પ્રાજ્ઞ હતા. પ્રાજ્ઞ = બુદ્ધિશાળી, થોડું કહેવાથી પણ ઘણું સમજે તેવા. તેથી તેઓ હેય વસ્તુને સુખેથી સમજી શકતા હતા અને તજી શકતા હતા. તેથી તેઓ સમજી શકતા હતા કે પરિગ્રહવિરતિવ્રત વડે મૈથુનવિરતિવ્રતનો સંગ્રહ થઈ જાય છે, કેમકે સ્ત્રી પણ એક પ્રકારનો પરિગ્રહ

Page #282
ધાર ૭૪મું - મહાવ્રતોની સંખ્યા 263 છે, તેનો પરિગ્રહ કર્યા વિના તેને ભોગવી શકાતી નથી. તેથી તેમને ચાર મહાવ્રતો હતા. તે આ પ્રમાણે - (1) પ્રાણાતિપાતવિરતિ મહાવ્રત. (2) મૃષાવાદવિરતિ મહાવ્રત. (3) અદત્તાદાનવિરતિ મહાવ્રત. (4) પરિગ્રહવિરતિ મહાવ્રત. + + હે નાથ ! આપ કેવળજ્ઞાન દ્વારા સમસ્ત વિશ્વને જોઈ રહ્યા છો ત્યારે આપની સન્મુખ રહેલા અને કષાયરૂપી દુશ્મનોના સમૂહથી પીડિત મને કેમ જોતા નથી? કષાયોથી હેરાન-પરેશાન એવા મને જોઈને છોડાવવામાં સમર્થ અને કરુણાનિધિ એવા આપ મારી ઉપેક્ષા કરો એ ઉચિત નથી. હે મહાભાગ ! સંસારથી પાર પામેલા એવા આપને જોયા પછી સંસારમાં એક ક્ષણ પણ રહેવામાં મને આનંદ નથી. + પણ શું કરું? હે નાથ ! આ ભયંકર આંતરશત્રુઓનો સમુદાય મને તારી પાસે આવતા અટકાવે છે. પ્રભુ ! મારો સંસાર પણ તારે આધીન છે, મારો મોક્ષ પણ તારે આધીન છે. આ પ્રમાણે સ્થિતિ છે, તો આપ મને સંસારથી પાર ઉતારવામાં વિલંબ કેમ કરો છો? જો તમે તે ગુણસ્થાનકોની સ્પર્શના કરવા માગો છો તો પહેલા એક કામ કરો - એ ગુણસ્થાનકને અનુરૂપ ગુણોની સ્પર્શના કરતા જાવ. .

Page #283
264 ધાર ૭૫મું - દિવસમાં કૃતિકર્મ (વંદન)ની સંખ્યા દ્વાર ૭૫મું - દિવસમાં કૃતિકર્મ (વંદન)ની સંખ્યા પ્રતિક્રમણમાં ચાર વંદન થાય છે. તે આ પ્રમાણે - (1) આલોચનાનું વંદન. (2) ખામણાનું વંદન. (3) આચાર્ય વગેરે સર્વસાધુઓની ખામણાપૂર્વક આશ્રય કરવા માટેનું વંદન. (4) પચ્ચખાણનું વંદન. સ્વાધ્યાયમાં ત્રણ વંદન થાય છે. તે આ પ્રમાણે - (1) સ્વાધ્યાયનું પ્રસ્થાપન કરતી વખતનું વંદન. (2) સ્વાધ્યાયનું પ્રવેદન કરતી વખતનું વંદન. (3) સ્વાધ્યાય કર્યા પછીનું વંદન. કાલગ્ર હણ, ઉદેશ, સમુદે શ, અનુજ્ઞા વગેરેના વંદનોનો સ્વાધ્યાયના વંદનોમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. | દિવસના પૂર્વ ભાગમાં ઉપર કહેલા 7 વંદન હોય છે. દિવસના પાછલા ભાગમાં પણ એજ રીતે 7 વંદન હોય છે. આમ ઉપવાસવાળાને દિવસમાં 14 વંદન થાય છે. જેને વાપરવાનું હોય તેને આ 14 વંદન ઉપરાંત વાપર્યા પછી પચ્ચખાણનું વંદન અધિક હોય છે. જગદાધાર ! નાથ ! આપને હું સ્પષ્ટ જણાવું છું કે આપના સિવાય આ | જગતમાં મારું કોઈ શરણ નથી.

Page #284
ધાર ૭૬મું - ક્ષેત્રોમાં ચારિત્રની સંખ્યા 265 : ૭૬મું - ક્ષેત્રોમાં ચારિત્રની સંખ્યા જી રે ચારિત્ર સામાયિક, છેદોપસ્થાપનીય, પરિહારવિશુદ્ધિ, સૂક્ષ્મસંપરાય, યથાખ્યાત ક્ષેત્ર 5 ભરતક્ષેત્ર૫ ઐરાવતક્ષેત્ર (પહેલા-છેલ્લા | ભગવાનના કાળમાં) 5 મહાવિદેહક્ષેત્ર, 5 ભરતક્ષેત્રપ ઐરાવતક્ષેત્ર (22 ભગવાનના કાળમાં) સામાયિક, સૂક્ષ્મસંપરાય, યથાખ્યાત + ઘણા આડા-અવળા લીટા કર્યા પછી બાળકને એકડો આવડે, પહેલેથી ન આવડે, એમ ઘણી દ્રવ્યક્રિયાઓ થયા પછી ભાવક્રિયા આવે. એકડાના લક્ષ વિના લીટા કરનારને એકડો આવડવો મુશ્કેલ છે. તેમ ભાવના લક્ષ વિનાની ક્રિયા કરનારને ભાવ આવવો મુશ્કેલ છે. એકડો શીખવા લીટા કરનારને અટકાવી દેવાથી તે ક્યારેય એકડો શીખી નહીં શકે, તેમ દ્રવ્યક્રિયાવાળાને અટકાવી દેવાથી ક્યારેય ભાવક્રિયા પામી નહીં શકે. + સાચુ સમજાવી શકાય એવી જીવમાં રહેલી પાત્રતા તે પ્રજ્ઞાપનીયતા.

Page #285
266 દ્વાર ૭૭મું - સ્થિતકલ્પ દ્વાર ૭૭મું - સ્થિતકલ્પ કલ્પ = સાધુઓની સામાચારી. તે દસ પ્રકારની છે - (1) આચેલકય (6) વ્રત (2) દેશિક (7) જયેષ્ઠ (3) શય્યાતરપિંડ (8) પ્રતિક્રમણ (4) રાજપિંડ (9) માસ (5) કૃતિકર્મ (10) પર્યુષણા. પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓને આ દસે પ્રકારના કલ્પનું હંમેશા પાલન કરવાનું હોય છે. તેથી તેમના માટે તે સ્થિતકલ્પ છે. 22 ભગવાનના સાધુઓને ચાર કલ્પોનું હંમેશા પાલન કરવાનું હોવાથી તેમના માટે તે સ્થિતકલ્પ છે અને છ કલ્પોનું કયારેક પાલન કરવાનું હોવાથી તેમના માટે તે અસ્થિતકલ્પ છે. ચાર પ્રકારનો સ્થિતકલ્પ આ પ્રમાણે છે - (1) શય્યાતરપિંડ - બધા સાધુઓ શય્યાતરપિંડનો અવશ્ય ત્યાગ કરે છે. શય્યાતરપિંડનું સ્વરૂપ આગળ ૧૧૨મા દ્વારમાં કહેવાશે. (2) વ્રત - પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓને પાંચ મહાવ્રત હોય છે. 22 ભગવાનના સાધુઓને ચાર મહાવ્રત હોય છે. (3) જયેષ્ઠ - પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓને વડીદીક્ષાથી જયેષ્ઠપણું (વડિલપણું) હોય છે. 22 ભગવાનના સાધુઓને દીક્ષાથી જયેષ્ઠપણું હોય છે. (4) કૃતિકર્મ - તે બે પ્રકારે છે - (i) અભ્યત્થાન = ઊભા થવું.

Page #286
26 7 દ્વાર ૭૭મું - સ્થિતકલ્પ (i) દ્વાદશાવર્ત વગેરે વંદન કરવા. બધા સાધુ-સાધ્વીઓએ પર્યાય પ્રમાણે વડિલને બન્ને પ્રકારનું કૃતિકર્મ કરવું. પર્યાયથી વડિલ એવા પણ સાધ્વીઓએ આજના દીક્ષિત સાધુને વંદન કરવું, સાધુએ તેમને વંદન ન કરવું, કેમકે ધર્મમાં પુરુષ પ્રધાન છે. પરીક્ષાના પેપર સહેલા પણ હોય છે અને અઘરા પણ હોય છે. પરીક્ષામાં કેટલું પૂછાવાનું ? છતાં હોંશિયાર વિદ્યાર્થીને બધું જ (ન પૂછાયેલ) પણ આવડતું હોવું જોઈએ. કેટલાક જીવો હસતા હસતા બાહ્ય સુંદર વાતાવરણમાં ક્ષપકશ્રેણેિ આરોહણ કરીને કેવળજ્ઞાન પામે છે. જેમકે પૃથ્વીચંદ્ર રાજસિંહાસન પર બેઠા બેઠા, ગુણસાગર લગ્નની ચોરીમાં, ભરતચક્રવર્તી અરિસાભવનમાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા. કેટલાક જીવો ભારે તપ વગેરે કરતા, ઉપસર્ગો સહન કરતા વગેરે પ્રતિકૂળ વાતાવરણમાં ક્ષપકશ્રેણિ આરોહણ કરીને કેવળજ્ઞાન પામે છે. જેમકે ગજસુકુમાલમુનિ, ખંધકમુનિ, અંધક સૂરિના 500 શિષ્યો, મેતારજ મુનિ વગેરે. જેમ પરીક્ષામાં પ્રશ્નો થોડા હોય. છતાં બધું જ જ્ઞાન હોય તે વિદ્યાર્થી વિશારદ ગણાય. તેમ બધા જ પ્રકારના અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ સંયોગોમાં અર્થાતુ ચક્રવર્તિપણાની સહિબીમાં કે મરણાંત કષ્ટોમાં સમાધિ જાળવવાનું સત્ત્વ જેની પાસે લબ્ધિરૂપે પણ હોય છે તેઓ જ ક્ષપકશ્રેણિ આરોહણ કરીને કેવળજ્ઞાન પામી શકે છે. પ્રભુ આપણને પૂછે છે - તું જયાં ઉપસ્થિત હોય ત્યાં તારો ઉપયોગ હોય છે ખરો?

Page #287
268 દ્વાર ૭૮મું - અસ્થિતકલ્પ દ્વાર ૭૮મું - અસ્થિતંકલ્પ છ પ્રકારનો અસ્થિતકલ્પ આ પ્રમાણે છે - (1) આચેલક્ય - વસ્ત્રરહિતપણું. પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓ અચેલક હોય છે. કેમકે તેઓ અનુક્રમે ઋજુ-જડ અને વક્ર-જડ હોવાથી તેમને ઘણા મૂલ્યવાળા-રંગીન વા વાપરવાની અનુજ્ઞા નથી, અલ્પમૂલ્યવાળા સફેદ વસ્ત્રો વાપરવાની જ અનુજ્ઞા છે. અચલકપણે બે રીતે હોય છે - (i) વસ્રરહિત અચલકપણું - તે તીર્થકરોને ઇન્દ્ર મૂકેલ દેવદૂષ્ય જતું રહે તે પછી હોય છે. (i) વસ્ત્રસહિત અચલકપણું - તે સાધુઓને હોય છે, કેમકે તેઓ અલ્પ મૂલ્યવાળા, સફેદ અને જીર્ણ વસ્ત્રો વાપરે છે. 22 ભગવાનના સાધુઓ સચેલક કે અચેલક હોય છે, કેમકે તેઓ ઋજુ - પ્રાજ્ઞ હોવાથી તેમને ઘણા મૂલ્યવાળા-રંગીન વસ્ત્રો અને અલ્પમૂલ્યવાળા-સફેદ વસ્ત્રો વાપરવાની અનુજ્ઞા છે. (2) ઔદ્દેશિક - સાધુ માટે બનાવેલું હોય તે આધાકર્મી. પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના શાસનમાં જે સાધુની માટે આધાકર્મી કર્યું હોય તે તેને અને બાકીના સાધુઓને એમ બધા સાધુઓને ન કલ્પ. 22 ભગવાનના શાસનમાં જે સાધુની માટે આધાકર્મી કર્યું હોય તે તેને જ ન કલ્પ, બીજા સાધુઓને કહ્યું. (3) પ્રતિક્રમણ - પાપથી પાછા ફરવું. પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓને અતિચાર લાગે કે ન લાગે તો પણ સવારે અને સાંજે છ આવશ્યકરૂપ પ્રતિક્રમણ અને જવા,

Page #288
269 ધાર ૭૮મું - અસ્થિતકલ્પ આવવા, નદી ઉતરવા વગેરેમાં ઇરિયાવહિરૂપ પ્રતિક્રમણ અવશ્ય કરવાનું હોય છે. 22 ભગવાનના સાધુઓને અતિચાર લાગતા નથી. કદાચ અતિચાર લાગે તો તેઓ તરત પ્રતિક્રમણ કરે છે. અતિચાર ન લાગે તો તેઓ પ્રતિક્રમણ કરતા નથી. (4) રાજપિંડ - રાજપિંડ એટલે રાજાના ઘરના અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ, વસ્ત્ર, પાત્રા, કાંબળી, રજોહરણ. પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓને રાજપિંડ ન કહ્યું, કેમકે (i) રાજાને ત્યાં ભીડને લીધે કે અમંગળની બુદ્ધિથી પાત્રા તૂટી જાય, શરીર પર ઘાત થાય. (i) ચોર-જાસુસ-ઘાતક વગેરે સમજી રાજા ગુસ્સે થઈને કુલ, ગણ, સંઘ વગેરેનો ઉપઘાત કરે. (i) લોકોમાં નિંદા થાય, કેમકે સ્મૃતિ(લૌકિકશાસ્ત્ર)માં રાજપિંડ નિદ્ય કહ્યો છે. 22 ભગવાનના સાધુઓને રાજપિંડ કલ્પ, કેમકે તેઓ ઉપર કહેલા દોષોને ટાળી શકે છે. (5) માસકલ્પ - માસકલ્પ એટલે એકસ્થાનમાં એક માસ સુધી રહેવું. પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓને માસિકલ્પ હોય છે. જો માસકલ્પ ન કરાય તો (i) શય્યા, શય્યાતર વગેરે પર રાગ થાય. (i) લોકોમાં લઘુતા થાય. (iii) અન્ય દેશોના લોકો પર ઉપકાર ન થાય.

Page #289
27) દ્વાર ૭૮મું - અસ્થિતંકલ્પ (iv) અન્ય દેશોના લોકોના વંદન,પૂજા વગેરે ન મળે. (v) સાધુઓના વ્યવહારનું પાલન ન થાય. (vi) વિવિધ દેશોના વ્યવહારનું જ્ઞાન ન થાય. (vi) આજ્ઞાની આરાધના ન થાય. દ્રવ્ય વગેરેના દોષને લીધે બહારથી માસકલ્પ ન થાય તો પણ વસતિ, સંથારો વગેરે બદલીને માસકલ્પ કરાય છે. (i) દ્રવ્યદોષ - શરીરને પ્રતિકૂળ અન્ન મળવું વગેરે. (i) ક્ષેત્રદોષ - સંયમને પ્રતિકૂળ વગેરે ક્ષેત્ર. (i) કાળદોષ - દુકાળ વગેરે. (iv) ભાવદોષ - ગ્લાન થવું, જ્ઞાનની હાનિ થવી વગેરે. 22 ભગવાનના સાધુઓને માસકલ્પ હોતો નથી, કેમકે તેઓ ઋજુ-પ્રાજ્ઞ હોવાથી એકસ્થાનમાં વધુ રહે તો પણ તેમને ઉપર કહેલા દોષો લાગતા નથી. (6) પર્યુષણાકલ્પ - પર્યુષણાકલ્પ એટલે (i) ઊણોદરી કરવી. (i) નવ વિગઈઓનો ત્યાગ કરવો. (i) પાટ, પાટલા વગેરે તથા સંથારો લેવા. (iv) સ્થડિલ વગેરેના પ્યાલા લેવા. (V) લોચ કરવો. (vi) મુમુક્ષુને દીક્ષા ન આપવી. (vi) પૂર્વે લીધેલા રાખ, ડગલ વગેરેનો ત્યાગ કરવો. (vi) નવા રાખ, ડગલ વગેરે લેવા.

Page #290
271 ધાર ૭૮મું - અસ્થિતંકલ્પ (ix) ચોમાસા માટેના બમણા ઉપકરણો રાખવા. (5) નવા ઉપકરણો ન લેવા. (i) સવા યોજનથી વધુ ન જવું. વગેરે ચોમાસાની સામાચારી. તેના બે પ્રકાર છે - (a) ઉત્કૃષ્ટ - અષાઢ પૂનમથી કાર્તિક પૂનમ સુધી ચાર મહિનાનો. (b) જઘન્ય - ભાદરવા સુદ પાંચમથી કાર્તિક પૂનમ સુધી 70 દિવસનો. પહેલા-છેલ્લા ભગવાનના સાધુઓને પર્યુષણાકલ્પ હોય છે . જિનકલ્પીઓને ઉત્કૃષ્ટ પર્યુષણાકલ્પ જ હોય છે. સ્થવિરકલ્પીઓને ઉત્કૃષ્ટ અને જધન્ય બન્ને પર્યુષણાકલ્પ હોય છે. 22 ભગવાનના સાધુઓને પર્યુષણાકલ્પ હોતો નથી. + + જગતમાં જે કોઈ સુખી લોકો છે તે બીજાના સુખની ઇચ્છાથી સુખી થયા છે. જગતમાં જે કોઈ દુઃખી લોકો છે તે બીજાના દુઃખની ઇચ્છાથી થયા છે. સ્તુતિ નવ કીજે આપણી, નવ કીજે નિંદાય; ઉપદેશમાળા ઈમ કહે, તપ જપ સંયમ જાય. માસખમણને પારણે, એક સિકૂથ લઈને ખાય; પણ નર નિંદા નવ તજે, નિચ્ચે દુર્ગતિ જાય. પરનિંદા પુંઠે કરે, વહેતો પાતિક પુર; દુર્ગતિ દશવૈકાલિકે, કહી સિજર્જભવસુર. જેની સાથે અભેદભાવ રાખવાનો છે, તેની સાથે ભેદ રાખીએ છીએ. જેની સાથે સંપૂર્ણપણે ભેદને અનુભવવાનો છે તેની સાથે અભેદરૂપ બની ગયા છીએ. અનંત શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થશે ? ચાલો, પરમાત્મા સાથે વધુને વધુ અભિન્ન થવાનો અને સંસાર સાથે ભિન્ન થવાનો પ્રયત્ન કરીએ. + +

Page #291
272 દ્વાર ૭૯મું - 5 પ્રકારના ચૈત્ય | ધાર ૭૯મું - 5 પ્રકારના ચૈત્ય | ચૈત્ય = જિનપ્રતિમા. ઉપચારથી જિનપ્રતિમા જે સ્થાનમાં હોય તેને પણ ચૈત્ય કહેવાય છે. (1) ભક્તિચેત્ય - દરરોજ ત્રિકાળ પૂજા, વંદન વગેરે કરવા માટે ઘરમાં રખાયેલી જિનપ્રતિમા તે ભક્તિચેત્ય. (2) મંગલચૈત્ય - બારસાખના મધ્યભાગમાં બનાવેલ જિનપ્રતિમા તે મંગલચૈત્ય, મથુરામાં ઘર બનાવ્યા પછી બારસાખમાં જિનપ્રતિમા સ્થપાતી હતી, નહીંતર તે ઘર પડી જતું હતું. (3) નિશ્રાચૈત્ય - કોઈ એક ગચ્છનું ચૈત્ય તે નિશ્રાચઢ્યું. તેના પ્રતિષ્ઠા વગેરે કાર્યો કરવાનો અધિકાર તે ગચ્છનો જ હોય, બીજા ગચ્છોને તેમાં કંઈ લાભ ન મળે. (4) અનિશ્રાકૃતચંત્ય - બધા ગચ્છોનું ચૈત્ય તે અનિશ્રાકૃતચૈત્ય. તેના પ્રતિષ્ઠા, માળારોપણ વગેરે કાર્યોનો અધિકાર બધા ગચ્છોને હોય. (5) શાશ્વતચેત્ય (સિદ્ધાયતન) - શાશ્વત જિનાલયો તે શાશ્વતચૈત્ય. તે દેવલોક, મેરુપર્વત, કૂટ, નંદીશ્વરદ્વીપ, ચકવરદ્વીપ વગેરે સ્થાનોમાં હોય છે. બીજી રીતે 5 પ્રકારના ચૈત્યો - (1) શાશ્વતત્ય (2-3) ભક્તિચૈત્ય - ભરતચક્રી વગેરેએ કરાવેલા ચૈત્યો. તેઓ બે પ્રકારના છે - (i) નિશ્રાકૃતચૈત્ય (i) અનિશ્રાકૃતચૈત્ય (4) મંગલચૈત્ય

Page #292
ધાર ૭૯મું - 5 પ્રકારના ચૈત્ય 273 (5) સાધર્મિકચય - વારત્તકમુનિના પુત્રે વારત્તકમુનિની પ્રતિમા બનાવી વારત્તક નગરમાં વારત્તક મંત્રી રહેતો હતો. એકવાર ધર્મઘોષમુનિ તેને ત્યાં વહોરવા આવ્યા. તેની પત્નીએ વહોરાવવા માટે વાસણ ઉપાડ્યું. ઘીનું એક ટીપું જમીન પર પડ્યું. મહાત્મા વહોર્યા વિના નીકળી ગયા. હાથી પર બેઠેલા મંત્રીએ જોઈને વિચાર્યું, “મહાત્મા કેમ નીકળી ગયા?’ એટલામાં ઘી પર માખી આવી. તેને ખાવા ગરોળી આવી. તેને ખાવા કાચિંડો આવ્યો. તેને ખાવા બિલાડી આવી. તેને ખાવા બહારનો કુતરો આવ્યો. તેને ભગાડવા ઘરનો કુતરો આવ્યો. બન્નેનું યુદ્ધ થયું. બન્નેના માલિકોનું યુદ્ધ થયું. આ જોઈ વારત્તકમંત્રીએ વિચાર્યું, ‘ઘીનું એક ટીપું પડ્યું એમાં આટલી વિરાધના થઈ. માટે ભગવાને આવો ધર્મ બતાવ્યો. મારે પણ તે જ ભગવાન માનવા યોગ્ય છે અને તેમનો ધર્મ જ કરવા યોગ્ય છે.' આમ વિચારી શુભધ્યાનથી તેમને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. દેવતાએ સાધુવેષ આપ્યો. લાંબા કાળ સુધી ચારિત્ર પાળી તેઓ કેવળજ્ઞાન પામ્યા. કાળક્રમે તે સિદ્ધ થયા. તેમના પુત્રે મંદિર બંધાવી તેમાં મુહપત્તિ-રજોહરણવાળી પિતામુનિની મૂર્તિ સ્થાપી અને દાનશાળા ખોલી. ચારે બાજું કાદવની વચ્ચે પણ કાદવને સ્પર્યા વિના કમળ કેવું અલિપ્ત શોભે છે? જીવ ! સંસારમાં ચારે બાજુ રાગ-દ્વેષ, મદ-મત્સર વગેરેના કાદવ છે. તું કમળની માફક એને સ્પર્યા વિના અલિપ્ત રહેજે. તો જ તારો આ ભવ સફળ થશે. નહીંતર ભવ-ભ્રમણ ઊભુ જ રહેશે.

Page #293
274 દ્વાર ૮૦મું-પુસ્તકપંચક દ્વાર ૮૦મું - પુસ્તકપંચક (1) ગંડી પુસ્તક - તે લાંબુ હોય છે. તેની જાડાઈ-પહોળાઈ સરખી હોય છે. (2) કચ્છપીપુસ્તક - તે બને છેડે પાતળું હોય છે અને વચ્ચે પહોળુ હોય છે. તેની જાડાઈ અલ્પ હોય છે. (3) મુષ્ટિપુસ્તક - તે ચાર અંગુલ લાંબુ અને વર્તુળાકાર કે ચોરસ હોય છે. (4) સંપુટફલપુસ્તક - તેમાં બન્ને બાજુ બે વગેરે પુઠા હોય છે. દા.ત. વેપારીઓની જમા-ઉધાર લખવાની વહી. (5) છેદપાટીપુસ્તક - તે અલ્પ પાનાવાળુ હોવાથી થોડું જ ઊંચું હોય છે અથવા, તે પહોળુ અને અલ્પ જાડાઈવાળુ હોય છે. તે લાંબુ કે ટુંકું હોય છે. - + + ચક્રવર્તીને કે દેવેન્દ્રને જે સુખ નથી તે સુખ લોકવ્યાપાર રહિત સાધુઓને હોય છે. + જીવ ગુણોથી સુખી છે અને દોષોથી દુ:ખી છે. + સમકિત પામેલ જીવ પણ જો દેવ-ગુરુની આશાતના કરે અને જ્ઞાન ચારિત્રની વિરાધના કરે તો ઉત્કૃષ્ટથી દેશોન અર્ધપુદ્ગલપરાવર્તકાળ સંસારમાં રખડે. સંસાર એટલે જન્મ-મરણનું ચક્ર. સંસાર એટલે રોગ-શોક-દરિદ્રતાનો દરિયો. સંસાર એટલે આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિની ખાણ.

Page #294
દ્વાર ૮૧મું - દંડપંચક 2 75 દ્વાર ૮૧મું - દંડપંચક (1) યષ્ટિ - તે સાડા ત્રણ હાથ લાંબી હોય છે. તેનાથી ઉપાશ્રયમાં ભોજન વગેરેના અવસરે ગૃહસ્થો ન આવે તે માટે પડદો કરાય છે. (2) વિયષ્ટિ - તે યષ્ટિથી 4 અંગુલ નાની હોય છે. ખરાબ ગામ વગેરેમાં ચોર વગેરેથી બચવા ઉપાશ્રયના દરવાજાને વિયષ્ટિથી મરાય છે જેથી અવાજ સાંભળીને ચોર, કુતરા વગેરે ભાગી જાય. (3) દંડ - તે ખભા જેટલો લાંબો હોય છે. રોષકાળમાં ગોચરી માટે ફરતી વખતે તે હાથમાં રખાય છે. તેનાથી પી મનુષ્ય અને જાનવરોનું નિવારણ કરાય છે. દુર્ગમસ્થાનમાં વાઘ, ચોર વગેરેના ભયમાં તે શસ્ત્રરૂપ બને છે. વૃદ્ધ માટે તે ટેકારૂપ બને છે. (4) વિદંડ - તે બગલ જેટલો લાંબો હોય છે. ચોમાસામાં ગોચરી માટે ફરતી વખતે તે હાથમાં રખાય છે. તે નાનો હોવાથી વરસાદમાં સુખેથી કપડાની અંદર લઈ શકાય છે જેથી પાણીથી પલળે નહીં. (5) નાલિકા - તે યષ્ટિથી 4 અંગુલ ઊંચી હોય છે. નદી, સરોવર વગેરેને ઊતરતા પહેલા તેનાથી પાણી ઊંડું છે કે નહીં તે મપાય છે. જે દંડમાં 1,3, 5, 7, 9, 10 પર્વો અને વધતા પર્વો એટલે 11,12 વગેરે પર્વો હોય અને તે એક રંગના હોય, કાબરચીતરા ન હોય, પોલા ન હોય તેવા સ્નિગ્ધ રંગવાળા, કોમળ અને વર્તુળ દંડ શુભ છે. આનાથી વિપરીત દંડ અશુભ છે. પર્વ = ગાંઠ. દંડમાં કેટલા પર્વો હોય તો શું ફળ મળે? ફળ સારુ. ઝઘડો કરાવે.

Page #295
276 દ્વાર ૮૨મું- તૃણપંચક ફિળ લાભ કરાવે. મરણ કરાવે. માર્ગમાં કલંકનું નિવારણ કરાવે. આતંક (તરત મારનાર રોગ) આવે. નીરોગી બનાવે. સંપત્તિ ન મળે. યશ ફેલાવે. સર્વ સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરાવે. 10 | દ્વાર ૮૨મું - તૃણપંચક (1) શાલીનું ઘાસ. (2) વ્રીહિનું ઘાસ. (3) કોદ્રવનું ઘાસ. (4) રાલકનું ઘાસ. (5) જંગલનું ઘાસ - શ્યામાક વગેરે. આપણી રુચિને ગુરુદેવની સૂચના સામે આપણે હરાવતા રહેતા હોઈએ તો જ આપણે સાચા અર્થમાં ગુરુદેવ પ્રત્યેના સમર્પણભાવના માલિક છીએ.

Page #296
દ્વાર ૮૩મું ચર્મપંચક 277 દ્વાર ૮૩મું ચર્મપંચક (1) બકરીનું ચામડુ. (2) ઘેટીનું ચામડુ. (3) ગાયનું ચામડુ. (4) ભેંસનું ચામડુ. (5) હરણનું ચામડુ. બીજી રીતે ચર્મપંચક - (1) તલિકા - એક તળીયાવાળા જોડા (ચપ્પલ જેવા). તે ન મળે તો બે, ત્રણ કે ચાર તળીયાવાળા જોડા લે. સાર્થને લીધે રાત્રે અંધારામાં જવાનું થાય ત્યારે, દિવસે માર્ગને છોડીને ઉન્માર્ગે જવાનું થાય ત્યારે, ચોર - જંગલી પશુઓ વગેરેના ભયથી ઝડપથી જવાનું થાય ત્યારે કાંટા વગેરે ન વાગે તે માટે અથવા જેના પગ કોમળ હોય તે પગમાં તલિકા પહેરે છે. (2) ખલક - પગનું રક્ષણ કરનારા જોડા (બુટ જેવા). જેના પગ વિચર્ચિકા વાયુથી ફાટી ગયા હોય (ચીરા પડી ગયા હોય) તેને રસ્તામાં ચાલતા ઘાસ વગેરેથી પીડા થાય. તે અથવા જેના પગ કોમળ હોય તેને પાનીમાં ચીરા પડી જાય તેની રક્ષા માટે તે પગમાં ખલ્લક પહેરે છે. (3) વર્ધા - ચામડાના દોરા. તે તૂટેલા જોડા સાંધવા માટે વપરાય છે. (4) કોશક - ચામડાનું વિશેષ પ્રકારનું ઉપકરણ. જેના પગના નખો પથ્થર વગેરેની સાથે અથડાઈને ભાગી ગયા હોય તેઓ આંગળીઓ કે અંગુઠાને કોશકમાં નાંખે છે. અથવા કોશક એટલે નખ કાપવાનું સાધન (નેકટર) રાખવા માટેનું ઉપકરણ.

Page #297
278 દ્વાર ૮૩મું ચર્મપંચક (5) કૃત્તિ - ચામડુ. તે રસ્તામાં દાવાનળના ભયથી રખાય છે. જયાં ઘણી સચિત્ત પૃથ્વી હોય ત્યાં પૃથ્વીકાયની જયણા માટે કૃત્તિને પાથરીને તેની ઉપર બેસવું વગેરે કરાય છે. ચોરોએ લુટી લીધા હોય ત્યારે બીજા વસ્ત્રો ન હોવાથી કૃત્તિને પહેરી લે છે. + જાણી લો કર્મસત્તાના નિશ્ચિત નિયમો - (1) નરકની ભયંકર વેદનાઓ ભોગવ્યા પછી પણ બહુ જ થોડા નારકીઓને મનુષ્ય થવાનું મળે છે. મોટા ભાગના નારકીઓને તિર્યંચ થવું પડે છે. (2) ભૌતિક સુખના શિખરે બેઠેલા દેવલોકના દેવોમાંથી બહુ જ થોડા દેવો દેવજીવન પૂરું કરીને મનુષ્ય થાય છે. મોટા ભાગના દેવાવીને પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ કે એકેન્દ્રિયમાં જ જાય છે. (3) વર્તમાનકાળે જે મનુષ્યો છે તેનો મોટો ભાગ તિર્યંચમાં જવાનો છે. વર્તમાનકાળના મનુષ્યોનો મોટો ભાગ ભવિષ્યમાં અસંખ્યકાળ કે અનંતકાળ સુધી મનુષ્ય થઈ શકવાનો નથી. + 84 લાખ યોનિમાંથી દરેક યોનિમાં ભૂતકાળમાં આપણો જીવ અનંતવાર ઉત્પન્ન થયો છે. + 2000 સાગરોપમથી વધુ કાળ જેને સંસારમાં રહેવાનું હોય તેણે અવશ્ય એકેન્દ્રિયમાં જવું જ પડે. + અપવાદનું સેવન જો દવાના સ્થાને છે, ઉત્સર્ગનું સેવન જો ભોજનના સ્થાને છે તો પરિણતિની નિર્મળતા એ પ્રાણવાયુના સ્થાને છે. સમજવાની તૈયારી છોડી દઈએ છીએ ત્યારે જ સમસ્યાની સફર ચાલુ થાય છે.

Page #298
દ્વાર ૮૪મું દૂષ્યપંચક (વસ્ત્રપંચક) 279 દ્વાર ૮૪મું - દૂષ્યપંચક (વસ્ત્રપંચક) દૂષ્ય = વસ્ત્ર. તે બે પ્રકારનું છે - (i) અપ્રત્યુપેક્ષિત - જેનું પડિલેહણ ન થઈ શકે તે. (i) દુપ્રત્યુપેક્ષિત - જેનું પડિલેહણ બરાબર ન થઈ શકે તે. અપ્રત્યુપેક્ષિતદૂષ્યપંચક આ પ્રમાણે છે - (1) તૂલી - સંસ્કાર કરાયેલા રૂથી કે આંકડાના રૂથી ભરેલુ, વિસ્તારવાળુ સૂવા માટેનું ગાદલુ. (2) ઉપધાનક - હંસના રોમ વગેરેથી ભરેલું ઓશીકુ. (3) ગંડોપધાનિક (ગલ્લમસૂરિકા) - ઓસીકાની ઉપર ગાલના પ્રદેશ રખાય તે. (4) આલિંગિની - ઢીંચણ, કોણી વગેરે સ્થાને રખાય તે. (5) મસૂરક - વસ્ત્રનું કે ચામડાનું બૂરી વગેરે રૂથી ભરેલુ ગોળ આસન. આ પાંચે પ્રાયઃ વસ્ત્રના હોય છે. દુષ્કયુપેક્ષિતદૂષ્મપંચક આ પ્રમાણે છે - (1) પલ્હવિ (ખરડ) - તે હાથીની પીઠ ઉપર પથરાય છે. બીજા પણ અલ્પ રુવાટીવાળા કે ઘણી વાટીવાળા પાથરણાનો સમાવેશ આમાં થાય છે. (2) કોવિક (વ્રુટ્ટી) - રૂથી ભરેલુ કપડું. ઘણી વાટીવાળા નેપાળના કંબલ વગેરેનો સમાવેશ આમાં થાય છે. (3) પ્રાવારક - સ્વાટીવાળુ કપડુ. મતાંતરે પ્રાધારક એટલે મોટો કંબલ. (4) નવતક - જીણનું વસ્ત્ર (ઊનનું વિશેષ પ્રકારનું વસ્ત્ર). (5) દઢગાલિ - બ્રાહ્મણો પહેરે તે દશીવાળી ધોતી. બીજા બે સેરવાળા સૂતરના કપડા વગેરેનો સમાવેશ આમાં થાય છે.

Page #299
28) દ્વાર ૮૫મું - પાંચ પ્રકારના અવગ્રહ દ્વાર ૮પમું - પાંચ પ્રકારના અવગ્રહ અવગ્રહ = માલિકીનો વ્યવહાર. તે 5 પ્રકારના છે - (1) દેવેન્દ્રનો અવગ્રહ - લોકની મધ્યમાં રહેલ મેરુપર્વતના મધ્યભાગમાં ઉપર-નીચે પ્રતરરૂપ અને તીરછી 1 પ્રદેશની શ્રેણિ છે. તેનાથી લોકના બે ભાગ થાય છે - દક્ષિણાર્ધ અને ઉત્તરાર્ધ. દક્ષિણાર્ધનો માલિક શક છે અને ઉત્તરાર્ધનો માલિક ઈશાનેન્દ્ર છે. દક્ષિણાર્ધમાં રહેલા સાધુઓએ શક્રની અનુજ્ઞા લેવી અને ઉત્તરાર્ધમાં રહેલા સાધુઓએ ઈશાનેન્દ્રની અનુજ્ઞા લેવી. (2) રાજાનો અવગ્રહ - ચક્રવર્તી વગેરે રાજાઓ જેટલા ક્ષેત્રના માલિક હોય તે રાજાનો અવગ્રહ છે. ચક્રવર્તીનો અવગ્રહ તીરછો માગધ વગેરે તીર્થો સુધીનો હોય છે, ઉપર લઘુહિમવંતપર્વત પર 64 યોજન (મતાંતરે 72 યોજન) સુધીનો હોય છે અને નીચે ખાડા, કૂવા વગેરેમાં હોય છે. તે તે કાળે જે ચક્રવર્તી હોય તેની અનુજ્ઞા લેવી. (3) ગૃહપતિનો અવગ્રહ - ગૃહપતિ = એક દેશનો અધિપતિ. તે દેશમાં રહેનારા સાધુઓએ તેની અનુજ્ઞા લેવી. તેનો અવગ્રહ તીરછો પોતાના દેશની સીમા સુધી હોય છે, નીચે વાવડી-કૂવા-ભોંયરા વગેરે સુધી હોય છે અને ઉપર પર્વત, વૃક્ષ વગેરેના શિખર સુધી હોય છે. (4) સાગારિકનો અવગ્રહ - સાગારિક = વસતિનો માલિક = શય્યાતર. તેના ઘરમાં રહેનારા સાધુઓએ તેની અનુજ્ઞા લેવી. તેનો અવગ્રહ તીરછી ઘરના વાડ-વરંડા સુધી હોય છે, નીચે વાવડી-કૂવા-ભોંયરા વગેરે સુધી હોય છે અને ઉપર પર્વત, વૃક્ષ વગેરેના શિખર સુધી હોય છે.

Page #300
દ્વાર ૮૫મું- પાંચ પ્રકારના અવગ્રહ 281 (5) સાધર્મિકનો અવગ્રહ - ચોમાસુ કરેલ આચાર્ય વગેરેનો અવગ્રહ. જ્યાં ચોમાસુ કર્યું હોય ત્યાંથી 5 ગાઉ સુધીનો તેમનો અવગ્રહ છે. તે ચોમાસામાં અને ચોમાસા પછી 2 માસ સુધી હોય છે. તે કાળમાં તે ક્ષેત્રમાં રહેનારા સાધુઓએ તે આચાર્ય વગેરેની અનુજ્ઞા લેવી. આ પાંચની અનુજ્ઞા લઈને તેમના અવગ્રહમાં રહેવું સાધુઓને કહ્યું છે. તેમની અનુજ્ઞા લીધા વિના તેમના અવગ્રહમાં રહેવું સાધુઓને ન કલ્પ. આમાં પછી પછીનો અવગ્રહ પૂર્વ પૂર્વના અવગ્રહને બાધિત કરે છે. એટલે કે રાજાના અવગ્રહમાં રાજાની જ મુખ્યતા છે, દેવેન્દ્રની નહીં. તેથી ત્યાં રાજાની જ અનુજ્ઞા લેવી, દેવેન્દ્રની નહીં. એમ ગૃહપતિના અવગ્રહમાં તેની જ અનુજ્ઞા લેવી, દેવેન્દ્રની અને રાજાની નહીં. સાગારિકના અવગ્રહમાં તેની જ અનુજ્ઞા લેવી, દેવેન્દ્રની, રાજાની અને ગૃહપતિની નહીં. સાધર્મિકના અવગ્રહમાં તેની જ અનુજ્ઞા લેવી, દેવેન્દ્રની, રાજાની, ગૃહપતિની અને સાગારિકની નહીં. + જે સાધુના કષાયો ઉત્કટ હોય છે તેનું ચારિત્ર શેરડીના પુષ્પની જેમ નિષ્ફળ થાય છે. દેશોનપૂર્વકોડવર્ષ સુધી પાળેલા ચારિત્રાને પણ કષાયવાળો જીવ મુહૂર્તમાત્રમાં હારી જાય છે.

Page #301
282 દ્વાર ૮૬મું - 22 પરીષહ દ્વાર ૮૬મું- 22 પરીષહ પરીષહ - મોક્ષમાર્ગથી ઊતરી ન જવાય એ માટે અને નિર્જરા માટે ચારે બાજુથી જે સહન કરાય તે પરીષહ. તે 22 છે - (1) ક્ષુધા પરીષહ - ભૂખને સહન કરવી, પણ અનેષણીય (દોષિત) અન્ન ગ્રહણ ન કરવું. (2) પિપાસા પરીષહ - તરસને સહન કરવી, પણ સચિત્ત પાણી કે અનેષણીય પાણી ન લેવું. (3) શીત પરીષહ - ઠંડીને સહન કરવી, પણ અકથ્ય વસ્ત્રોને ગ્રહણ ન કરવા, અગ્નિ પ્રગટાવવો નહીં, બીજાએ પ્રગટાવેલ અગ્નિમાં શરીર તપાવવું નહીં, શાસ્ત્રમાં કહેલ વિધિ મુજબ એષણીય (નિર્દોષ) કપડા વગેરે વાપરવા. (4) ઉષ્ણ પરીષહ - ગરમીને અને ગરમ રસ્તાને સહન કરવા, પણ પાણીમાં ડૂબકી મારવાની, સ્નાનની, પવન નાખવાની વગેરે ઇચ્છા ન કરવી, છત્ર ધારણ ન કરવું. (5) દંશ પરીષહ - મચ્છર, ડાંસ, જુ, માકડ વગેરે ક્ષુદ્ર જીવોના ખો સહન કરવા, પણ તે સ્થાનમાંથી બીજે ન જવું, ધુમાડા વગેરેથી તેમને દૂર ન કરવા, પવન વગેરેથી તેમને ન નીવારવા. (6) અચેલ પરીષહ - અલ્પ મૂલ્યવાળા, જીર્ણ, સફેદ અને મલિન વસ્ત્રો ધારણ કરવા, વસ્ત્ર ન મળે તો દીનતા ન કરવી, સારા વસ્ત્રો મળે તો આનંદ ન પામવો. (7) અરતિ પરીષહ - સંયમમાં કંટાળો આવે તો પણ તેને છોડવું નહીં, ખરાબ વિચાર કરવા નહીં, ધર્મમાં લીન બનવું. (8) સ્ત્રી પરીષહ - સ્ત્રીઓ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રતિબંધક છે. માટે કામની

Page #302
283 દ્વાર ૮૬મું - 22 પરીષહ બુદ્ધિથી ક્યારેય તેમની ઉપર દષ્ટિ પણ કરવી નહીં, તેમના અંગોપાંગો, હાવ-ભાવ, ચેષ્ટાઓ જોવી કે વિચારવી નહીં. (9) ચર્યા પરીષહ - આળસ છોડીને દરેક મહિને ગામ, નગર, કુલોમાં વિહાર કરવો, એક સ્થાન પર મમત્વ ન રાખવું. (10) નૈષેધિકી પરીષહ - શૂન્ય ઘર, સ્મશાન વગેરે સ્વાધ્યાય વગેરેની ભૂમિમાં રહેવું. મતાંતરે નિષદ્યાપરીષહ - સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક રહિત સ્થાનમાં રહેવું અને ત્યાં ઉગ કર્યા વિના ઇષ્ટ-અનિષ્ટ ઉપસર્ગોને સહન કરવા. (11) શય્યા પરીષહ - ઊંચી-નીચી જમીનવાળો, ધૂળવાળો, બહુ ઠંડો કે બહુ ગરમ ઉપાશ્રય કે કોમળ-કઠણ, ઊંચી-નીચી સંથારાની ભૂમિ મળે તો ઉગ ન કરવો, પણ સહન કરવું. (12) આક્રોશ પરીષહ - કોઈ અનિષ્ટવચનો કહે તો પણ ગુસ્સો ન કરવો, પણ “જો એ સાચું કહે છે, તો શા માટે ગુસ્સો કરવો? એ મને શિખવતો હોવાથી મારો ઉપકારી છે. હવે એવું નહીં કરું. જો એ ખોટું કહે છે તો ગુસ્સો કરવાની જરૂર નથી.' આમ વિચારી સહન કરવું. (13) વધુ પરીષહ - દુષ્ટાત્માઓ હાથ, પગ, દોરડા વગેરેથી દ્વેષપૂર્વક મારે તો પણ સહન કરવું, ગુસ્સે ન થવું, “આ શરીર પુદ્ગલનું બનેલું છે, આત્માથી જુદુ છે, આત્માને મારી શકાતો નથી, મેં પૂર્વે કરેલા કર્મોનું આ મને ફળ મળ્યું છે.” એમ વિચારવું. (14) વાંચા પરીષહ - સાધુને વસ્ત્ર, પાત્રા, અન્ન, પાણી, ઉપાશ્રય વગેરે બધું બીજા પાસેથી જ મળે છે. તેથી કુળવાન હોવાને લીધે માંગી ન શકે તો પણ લજ્જાને છોડીને, કાર્ય આવે ત્યારે પોતાને ધર્મ કરવામાં સહાયક કાયાનું પાલન કરવા હિંમતપૂર્વક અવશ્ય યાચના કરવી.

Page #303
284 દ્વાર ૮૬મું- 22 પરીષહ (15) અલાભ પરીષહ - યાચના કરવા છતાં વસ્તુ ન મળે તો પણ ગુસ્સો ન કરવો, મન અને મુખ પ્રસન્ન રાખવા. (16) રોગ પરીષહ - તાવ, ખાંસી, શ્વાસ વગેરે રોગો આવે ત્યારે જિનકલ્પિક ચિકિત્સા કરાવતા નથી, પણ પોતાના કર્મોના ઉદયથી આ ફળ મળ્યું છે એમ વિચારી સહન કરે છે. રોગ આવે ત્યારે ગચ્છવાસી મુનિઓ લાભાલાભ વિચારીને બરાબર સહન કરે અથવા શાસ્ત્રમાં કહેલ વિધિથી ચિકિત્સા કરાવે. (17) તૃણસ્પર્શ પરીષહ - સાધુઓને પોલાણ વિનાના ઘાસને વાપરવાની અનુજ્ઞા છે. જેમને અનુજ્ઞા મળી હોય તેઓ કંઈક ભીની ભૂમિ ઉપર ઘાસ પાથરીને તેની ઉપર સંથારો-ઉત્તરપટ્ટો પાથરીને સૂવે છે. અથવા ચોરોએ ઉપકરણ હરી લીધા હોવાથી તે ઘાસ પર સૂવે છે. અથવા અત્યંત જીર્ણ હોવાથી જેના સંથારો-ઉત્તરપટ્ટો પાતળા હોય તે ઘાસ પર સંથારો-ઉત્તરપટ્ટો પાથરીને સૂવે છે. સૂતી વખતે ઘાસની કઠણ અને તીક્ષ્ણ અણીઓ વાગવાથી પીડા થાય તો પણ સહન કરવું. (18) મલ પરીષહ - મલ = પસીનો અને પાણીના સંપર્કથી કઠણ થયેલ ધૂળ = મેલ. શરીર પર મેલ લાગ્યો હોય, પસીનાને લીધે તેમાંથી દુર્ગધ આવતી હોય તો પણ તે મેલને દૂર કરવા સ્નાન વગેરેની ઇચ્છા ક્યારેય ન કરવી. (19) સત્કાર પરીષહ - સત્કાર = અન્ન-પાણી-વસ્ત્ર-પાત્રા વહોરાવવા, વંદન કરવા, ઊભા થવું, આસન આપવું, ગુણાનુવાદ કરવા વગેરે. બીજા સત્કાર કરે તો અભિમાન ન કરવું, બીજા સત્કાર ન કરે તો શ્વેષ ન કરવો. (20) પ્રજ્ઞા પરીષહ - અતિશય બુદ્ધિશાળી હોય તો ગર્વ ન કરવો, અલ્પબુદ્ધિવાળો હોય તો ખેદ ન કરવો પણ પોતાના કર્મોના ઉદયને વિચારવો.

Page #304
285 દ્વાર ૮૬મું - 22 પરીષહ (21) અજ્ઞાન પરીષહ - હું શાસ્ત્રો ભણ્યો નથી.” એવો ખેદ ન કરવો, હું બધા શાસ્ત્રોનો પારગામી છું.” એવો ગર્વ ન કરવો. (22) સમ્યક્ત્વ પરીષહ - અન્યદર્શનીઓના વિચિત્ર મતો સાંભળવા છતાં પણ સમ્યકત્વમાં નિશ્ચલ રહેવું. આવશ્યકમાં અસમ્યકત્વપરીષહ કહ્યું છે - “હું ચારિત્રી, તપસ્વી, નિરસંગ છું, છતાં મને ધર્મ, અધર્મ, આત્મા, દેવ, નારક વગેરે પદાર્થો દેખાતા નથી, એટલે આ બધું ખોટું છે.” આવા વિચાર આવે ત્યારે “ધર્મઅધર્મ જો પુણ્ય-પાપરૂપ હોય તો તેમનું કાર્ય દેખાવાથી અનુમાનથી તેમનું જ્ઞાન થાય છે. ધર્મ-અધર્મ જો ક્ષમા-ક્રોધ વગેરે રૂપ હોય તો તેનો અનુભવ તો થાય જ છે. દેવો સુખમાં આસક્ત છે. તેમને મનુષ્યલોકમાં કોઈ કાર્ય નથી. હાલ પાંચમો આરો છે. તેથી દેવો અહીં આવતા નથી. નારકો તીવ્ર વેદનાથી પીડિત છે અને પરાધીન છે. તેથી અહીં આવતા નથી.' આમ વિચારી સમ્યકત્વમાં સ્થિર રહેવું. આમાંથી પ્રજ્ઞાપરીષહ અને સમ્યકત્વપરીષહ મોક્ષમાર્ગથી ઊતરી ન જવાય એ માટે સહન કરાય છે અને બાકીના 20 પરીષહ નિર્જરા માટે સહન કરાય છે. 22 પરીષહોનો કર્મપ્રકૃતિમાં સમાવતાર પરીષહ કર્મપ્રકૃતિમાં સમાવતાર સમ્યક્ત્વપરીષહ = 1 દર્શનમોહનીયકર્મ પ્રજ્ઞાપરીષહ, અજ્ઞાનપરીષહ = 2 | જ્ઞાનાવરણીયકર્મ અલાભપરીષહ = 1 અંતરાયકર્મ આક્રોશપરીષહ, અરતિપરીષહ, ચારિત્રમોહનીયકર્મ સ્ત્રીપરીષહ, નૈધિકીપરીષહ, અચલપરીષહ, યાંચાપરીષહ, સત્કારપરીષહ = 7

Page #305
286 દ્વાર ૮૬મું - 22 પરીષહ કર્મપ્રકૃતિમાં સમાવતાર વેદનીયકર્મ પરીષહ સુધાપરીષહ, પિપાસાપરીષહ, શીતપરીષહ, ઉષ્ણપરીષહ, દંશપરીષહ, ચર્યાપરીષહ, શધ્યાપરીષહ, મલપરીષહ, વધપરીષહ, રોગપરીષહ, તૃણસ્પર્શપરીષહ = 11 22 પરીષહોનો ગુણસ્થાનકોમાં સમાવતાર બધા = 2 2 ગુણસ્થાનક પરીષહ ૧લા થી ૯મુ ૧૦મુ, ૧૧મુ, ૧૨મુ સુધાપરીષહ, પિપાસાપરીષહ, શીતપરીષહ, ઉષ્ણપરીષહ, દંશપરીષહ, ચર્યાપરીષહ, શય્યાપરીષહ, વલપરીષહ, અલાભપરીષહ, રોગપરીષહ, તૃણસ્પર્શપરીષહ, મલપરીષહ, પ્રજ્ઞાપરીષહ, અજ્ઞાનપરીષહ = 14 13, ૧૪મુ સુધાપરીષહ, પિપાસાપરિષહ, શીતપરીષહ, ઉષ્ણપરીષહ, દંશપરીષહ, ચર્ચાપરીષહ, શવ્યાપરીષહ, મલપરીષહ, વધપરીષહ, રોગપરીષહ, તૃણસ્પર્શપરીષહ = 11 એક સમયે જઘન્યથી 1 પરીષહ હોય અને ઉત્કૃષ્ટથી 20 પરીષહ હોય, કેમકે શીતપરીષહ-ઉષ્ણપરીષહ એક સાથે ન હોય અને ચર્યાપરીષહ-નૈષેલિકીપરીષહ એક સાથે ન હોય. નૈષધિકીપરીષહ તો સ્વાધ્યાય વગેરેની જગ્યાએ સ્થિરતામાં જ હોય છે. તેથી નૈષેલિકી

Page #306
દ્વાર ૮૭મું - સાત માંડલીઓ 287 પરીષહ અને ચર્ચાપરીષહ એકસાથે ન હોય. શય્યા (વસતિ)માં ચંડિલમાત્રુની બાધા વગેરેના કારણે જવા-આવવાનો સંભવ હોવાથી ચર્યાપરીષહ અને શય્યાપરીષહ એકસાથે હોઈ શકે છે. તત્ત્વાર્થમાં “એકસમયે ઉત્કૃષ્ટથી 19 પરીષહ હોય, ચર્યાપરીષહશઠાપરીષહ-નિષદ્યાપરીષહ એક સાથે ન હોવાથી.' એમ કહ્યું છે. દ્વાર ૮૭મું - સાત માંડલીઓ (1) સૂત્રમાંડલી - સૂત્ર ભણવા માટેની માંડલી. (2) અર્થમાંડલી - અર્થ ભણવા માટેની માંડલી. (3) ભોજનમાંડલી - ભોજન માટેની માંડલી. (4) કાલમાંડલી - કાલગ્રહણ માટેની માંડલી. (પ) આવશ્યકમાંડલી - પ્રતિક્રમણ માટેની માંડલી. (6) સ્વાધ્યાયમાંડલી - સ્વાધ્યાય કરવા માટેની માંડલી. (7) સંથારામાંડલી - સંથારા પોરિસી ભણાવા માટેની માંડલી. + ઘઉં વિનાના કોથળાને ઊભા રહેવું મુશ્કેલ છે. અંતર્મુખતા વિનાના સંયમીને ઉત્સાહસભર રહેવું એથી ય વધુ મુશ્કેલ છે. પશુની પસંદગી તો આપણી પસંદગી ન જ હોય, પરંતુ સંસારી માણસની પસંદગી પણ આપણી પસંદગી ન જ હોય, એવું છાતી ઠોકીને કહી શકવાની સ્થિતિમાં આપણે ખરા ?

Page #307
288 દ્વાર ૮૮મું - જંબૂસ્વામી પછી વિચ્છેદ પામેલા 10 સ્થાનો દ્વાર ૮૮મું - જંબુસ્વામી પછી વિચ્છેદ પામેલા 10 સ્થાનો (1) મન:પર્યવજ્ઞાન (2) પરમાવધિજ્ઞાન - તે ઉત્પન્ન થયા પછી અવશ્ય કેવળજ્ઞાન થાય છે. ક્ષેત્રથી તેનો વિષય અલોકમાં લોકપ્રમાણ અસંખ્ય ખંડો જોવાનો છે. કાળથી તેનો વિષય અસંખ્ય ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી સુધીનું જોવાનો છે. (3) મુલાકલબ્ધિ (4) આહારકલબ્ધિ (5) ક્ષપકશ્રેણિ (6) ઉપશમશ્રેણિ (7) જિનકલ્પ (8) ત્રણ ચારિત્ર-પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્ર, સૂક્ષ્મસંપરા ચારિત્ર, યથાખ્યાત ચારિત્ર. (9) કેવળજ્ઞાન (10) સિદ્ધિગમન છેલ્લા 14 પૂર્વ સ્થૂલભદ્રસ્વામી પછી ત્રણ સ્થાનોનો વિચ્છેદ થયો(૧) વજઋષભનારાચસંઘયણ (2) સમચતુરગ્નસંસ્થાન (3) અંતર્મુહૂર્તમાં 14 પૂર્વોની અનુપ્રેક્ષા

Page #308
દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ 289 દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ (i) ક્ષપકશ્રેણિ માંડનાર પુરુષ 8 વર્ષથી વધુ વયનો, પહેલા સંઘયણવાળો, શુદ્ધધ્યાનવાળો અવિરત, દેશવિરત, પ્રમત્તસંયત કે અપ્રમત્તસંયત હોય. જો અપ્રમત્તસંયત પૂર્વધર હોય તો શુકુલધ્યાનવાળા હોય. બાકીના બધા ધર્મધ્યાનવાળા હોય. (i) પહેલા અનંતાનુબંધી કષાયોની વિસંયોજના કરે. તે આ પ્રમાણે - (1) શ્રેણિ માંડનારા કે નહીં માંડનારા જીવો અનંતાનુબંધી વિસંયોજના કરે છે. (ર) બધી પર્યાપ્તિઓથી પર્યાપ્ત થયેલા, ચારે ગતિના અવિરત લાયોપથમિક સમ્યગદષ્ટિ જીવો, દેશવિરત મનુષ્યો-તિર્યંચો અને સર્વવિરત મનુષ્યો વિશુદ્ધ પરિણામથી યથાપ્રવૃત્તકરણ, અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિકરણ - એમ ત્રણ કરણ કરે છે. (કરણોની સમજણ કર્મપ્રકૃતિ વગેરેમાંથી જાણવી.) (3) અનિવૃત્તિકરણમાં અનંતાનુબંધીની 1 આવલિકા પ્રમાણ સ્થિતિને છોડીને ઉપરની બધી સ્થિતિનો ઉઠ્ઠલનાસંક્રમ વડે ક્ષય કરે. (4) 1 આવલિકા પ્રમાણ સ્થિતિને ઉદયવાળી પ્રકૃતિમાં સ્તિબુકસંક્રમથી સંક્રમાવે. (5) આમ અનંતાનુબંધીની વિસંયોજના થઈ. (i) પછી દર્શનમોહનીયનો ક્ષય કરે. તે આ પ્રમાણે - (1) યથાપ્રવૃત્તકરણ વગેરે ત્રણ કરો કરે છે. (2) અનિવૃત્તિકરણમાં દર્શન ૩ની સ્થિતિને ઉઠ્ઠલનાસંક્રમ વડે ઉવેલે. ઉવેલતા ઉવેલતા દર્શન ૩ની સ્થિતિ પલ્યોપમ જેટલી રહે છે. અસંખ્ય

Page #309
290 દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ (3) પછી મિથ્યાત્વમોહનીયના દલિકો સમ્યકત્વમોહનીય અને મિશ્ર મોહનીયમાં નાખે. તે આ પ્રમાણે - પહેલા સમયે થોડું સંક્રમાવે. તેના કરતા બીજા સમયે અસંખ્યગુણ સંક્રમાવે. તેના કરતા ત્રીજા સમયે અસંખ્યગુણ સંક્રમાવે. એમ અંતર્મુહૂર્તના ચરમસમયે 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિતોને છોડીને બાકીનું દ્વિચરમસમય કરતા અસંખ્યગુણ દલિક સંક્રમાવે. (4) 1 આવલિકાનું દલિક સિબુકસંક્રમથી સમ્યકત્વમોહનીયમાં સંક્રમાવે. આમ મિથ્યાત્વમોહનીયનો ક્ષય થાય. (5) ત્યાર પછી એ જ રીતે અંતર્મુહૂર્તમાં મિશ્રમોહનીયને સમ્યક્ત્વ મોહનીયમાં સંક્રમાવીને ખપાવે. (6) ત્યાર પછી સમ્યક્ત્વમોહનીયની અપવર્તન કરે. અંતર્મુહૂર્તમાં તેની સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્તપ્રમાણ થાય. (7) તેને ભોગવતા ભોગવતા સમયાધિક આવલિકા પ્રમાણ સ્થિતિ શેષ રહે. (8) ત્યારપછીના સમયે તેનો ઉદીરણાવિચ્છેદ થાય. બાકીની સ્થિતિને ઉદય વડે ભોગવે. (9) ત્યારપછી તે ક્ષાયિક સમ્યગ્દષ્ટિ થાય. (iv) જો પૂર્વે આયુષ્ય બાંધેલ જીવ ક્ષપકશ્રેણિ માંડે અને અનંતાનુબંધી વિસંયોજના પછી મૃત્યુ થવાથી અટકે તો મિથ્યાત્વમોહનીયના ઉદયે ફરી અનંતાનુબંધી બાંધે. મિથ્યાત્વમોહનીયનો ક્ષય થયો હોય તો અનંતાનુબંધી ન બાંધે. (V) પૂર્વે આયુષ્ય બાંધલ જીવ દર્શન 7 ના ક્ષય પછી પરિણામ ન પડ્યા હોય તો અવશ્ય દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય, જો પરિણામ પડ્યા હોય તો પરિણામ પ્રમાણે બધી ગતિમાં જાય. જો દેવગતિમાં કે નરકગતિમાં જાય તો ત્રીજા ભવે મોક્ષે જાય. જો મનુષ્યગતિમાં કે તિર્યંચગતિમાં

Page #310
દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ 291 જાય તો અસંખ્યવર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય-તિર્યંચમાં જાય, સંખ્યાતા વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્ય-તિર્યંચમાં ન જાય. ત્યાંથી તે દેવ થઈને મનુષ્યભવમાં આવીને પછી મોક્ષે જાય. તેથી તે ચોથા ભવે મોક્ષે જાય. (vi) પૂર્વે આયુષ્ય બાંધેલ જીવ દર્શન 7 નો ક્ષય કર્યા પછી કાળ ન કરે તો પણ સ્થિર રહે, ચારિત્રમોહનીય ખપાવવાનો યત્ન ન કરે. (vi) પૂર્વે વૈમાનિક દેવનું આયુષ્ય બાંધેલ કોઈક જીવ દર્શન 7 ના ક્ષય પછી ચારિત્રમોહનીય ઉપશમાવવાનો યત્ન કરે. (vi) મિથ્યાત્વમોહનીયના પુદ્ગલોમાંથી મિથ્યાત્વમોહનીયપણું દૂર થતા તે જ સમ્યક્ત્વમોહનીયરૂપ બને છે. તે મદન (નશીલો પદાર્થ) વિનાના કરાયેલા કોદ્રવ જેવું છે. દર્શન 7 નો ક્ષય કરનારને સમ્યક્ત્વમોહનીયનો ક્ષય થયો હોવા છતાં તત્ત્વભૂત પદાર્થોની શ્રદ્ધારૂપ અને આત્માના પરિણામરૂપ સમ્યગ્દર્શનનો ક્ષય થયો નથી. તેથી દર્શન 7 નો ક્ષય થયા પછી પણ તે જીવને સમ્યગ્દર્શન હોય છે. જેમ સફેદ અબરખના પાતળા પડમાંથી થતાં દર્શન કરતા તે પડ નીકળી ગયા પછી એકલી મનુષ્યની દૃષ્ટિથી થતું દર્શન વધુ વિશુદ્ધ હોય છે તેમ સમ્યકત્વમોહનીયના ઉદયથી મળનારા સમ્યગ્દર્શન કરતા સમ્યકત્વમોહનીયના ક્ષયથી મળનારુ સમ્યગ્દર્શન વધુ વિશુદ્ધ હોય છે. (ix) પૂર્વે આયુષ્ય નહીં બાંધેલ જીવ જો ક્ષપકશ્રેણિ માંડે તો દર્શન 7 ના ક્ષય પછી પરિણામ પડ્યા વિના તે ચારિત્રમોહનીયના ક્ષય માટે યત્ન કરે. તે આ પ્રમાણે - (1) ત્રણ કરણ કરે. અપ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનકે યથાપ્રવૃત્તકરણ કરે, અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકે અપૂર્વકરણ કરે અને અનિવૃત્તિબાદરસપરાય ગુણસ્થાનકે અનિવૃત્તિકરણ કરે.

Page #311
ર૯૨ દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ (2) અપૂર્વકરણમાં સ્થિતિઘાત વગેરે વડે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય 4 અને પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય 4 એમ 8 કષાયોને ખપાવવાનું શરૂ કરે. (3) અનિવૃત્તિકરણના પહેલા સમયે 8 કષાયોની સ્થિતિ પલ્યોપમ પ્રમાણ થાય. અસંખ્ય (4) અનિવૃત્તિકરણના સંખ્યાતા ભાગો પસાર થયા પછી ઉઠ્ઠલનાસક્રમ વડે ઉવેલાતી થીણદ્ધિ 3, નરક 2, તિર્યંચ 2, જાતિ 4, સ્થાવર 2, આતપ 2, સાધારણ - આ 16 પ્રકૃતિઓની સ્થિતિ પલ્યોપમ પ્રમાણ થાય છે. અસંખ્ય (5) ત્યારપછી આ 16 પ્રકૃતિઓને બંધાતી પ્રકૃતિઓમાં ગુણસંક્રમ વડે સંકમાવીને ખપાવે છે. (6) ત્યારપછી 8 કષાયોને ખપાવે છે. મતાંતરે 16 પ્રકૃતિઓને ખપાવવાનું પહેલા શરૂ કરે છે, વચ્ચે 8 કષાયોને ખપાવે છે, પછી 16 પ્રકૃતિઓને ખપાવે છે. (7) ત્યારપછી અંતર્મુહૂર્તમાં નવ નકષાયો અને ચાર સંજવલન કષાયોનું અંતરકરણ કરે છે. (8) ત્યારપછી ઉઠ્ઠલનાસંક્રમથી નપુંસકવેદને ખપાવવાનું શરૂ કરે છે. (9) અંતર્મુહૂર્ત પછી તેની સ્થિતિ પલ્યોપમ પ્રમાણ થાય છે. ત્યાર પછી અસંખ્ય નપુંસકવેદને બંધાતી પ્રકૃતિઓમાં ગુણસંક્રમ વડે સંક્રમાવીને અંતર્મુહૂર્તમાં ખપાવે. (10) જો નપુંસકવેદ ક્ષપકશ્રેણિ માંડે તો નીચેનું પહેલી સ્થિતિનું દલિક અનુભવીને ખપાવે. જો અન્યવેદ ક્ષપકશ્રેણિ માંડે તો નપુંસકવેદનું પહેલી સ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક તિબુકસંક્રમથી ઉદયવાળી પ્રકૃતિમાં સંક્રમાવે. આમ નપુંસકવેદનો ક્ષય થાય. (11) ત્યારપછી એ જ રીતે અંતર્મુહૂર્તમાં સ્ત્રીવેદને ખપાવે.

Page #312
દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ 293 (12) ત્યારપછી 6 નોકષાયોને એકસાથે ખપાવવાનું શરૂ કરે. ત્યારથી તેમનું દલિક પુરુષવેદમાં ન સંક્રમાવે, પણ સંજવલનક્રોધમાં જ સંક્રમાવે. (13) અંતર્મુહૂર્તમાં 6 નોકષાયોનો ક્ષય થાય. તે જ વખતે પુરુષવેદના બંધ-ઉદય-ઉદીરણાનો વિચ્છેદ થાય અને સમય ન્યૂન 2 આવલિકામાં બંધાયેલા દલિક સિવાયના તેના બાકીના દલિકનો ક્ષય થાય. (14) ત્યારથી તે અવેદક બને. સંજવલન ક્રોધને વેદતા તે સંજવલન ક્રોધ વેદકાદ્ધાના ત્રણ વિભાગ કરે - અશ્વકર્ણકરણોદ્ધા, કિટ્ટિકરણોદ્ધા અને કિટ્ટિવેદનાદ્ધા. (15) અર્જકર્ણકરણોદ્ધામાં પ્રતિસમય સંજવલન 4 ના અનંતા અપૂર્વ સ્પર્ધકોને અંતરકરણથી ઉપરની સ્થિતિમાં નાખે. (16) સ્પર્ધક - અનંતાનંત પરમાણુઓથી બનેલા સ્કંધોને જીવ કર્મરૂપે ગ્રહણ કરે છે. દરેક સ્કંધમાં સૌથી જઘન્યરસવાળા પરમાણુના રસને કેવલીની બુદ્ધિથી છેદતા સર્વ જીવો કરતા અનંતગુણ રસભાગ મળે છે. બીજા પરમાણુમાં તેના કરતા એક અધિક રસભાગ મળે છે. ત્રીજા પરમાણુમાં બે અધિક રસભાગ મળે છે. આમ 1-1 રસભાગ વધતા એક પરમાણમાં અભવ્ય કરતા અનંતગુણ અને સિદ્ધના અનંતમા ભાગ જેટલા રસભાગ અધિક મળે છે. જઘન્ય રસવાળા બધા પરમાણુઓનો સમુદાય તે એક વર્ગણા છે. એક અધિક રસભાગવાળા બધા પરમાણુઓનો સમુદાય તે બીજી વર્ગણા છે. બે અધિક રસભાગવાળા બધા પરમાણુઓનો સમુદાય તે ત્રીજી વર્ગણા છે. આમ 1-1 અધિક રસભાગવાળા પરમાણુઓના સમુદાયરૂપ સિદ્ધના અનંતમાં ભાગ અને અભવ્ય કરતા અનંતગુણ જેટલી વણાઓ છે. આ

Page #313
294 દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ વર્ગણાઓનો સમુદાય તે એક સ્પર્ધક છે. ત્યાર પછી એકોત્તર વૃદ્ધિવાળા રસભાગવાળા પરમાણુ મળતા નથી, પણ સર્વજીવ કરતા અનંતગણ અધિકરસભાગવાળા પરમાણુ મળે છે. ત્યારપછી તે જ રીતે બીજુ સ્પર્ધક થાય છે. એ જ રીતે ત્રીજુ સ્પર્ધક થાય છે. એમ અનંત સ્પર્ધકો થાય છે. (17) અશ્વકર્ણકરણાદ્ધામાં ઉપર કહેલા સ્પર્ધકોમાંથી પહેલી વગેરે વર્ગણાઓ લઈને વિશુદ્ધિને લીધે અનંતગુણ હીન રસવાળા નવા સ્પર્ધકો કરે છે. તેમને અપૂર્વસ્પર્ધક કહેવાય છે. (18) અશ્વકર્ણકરણાદ્ધામાં સમય ન્યૂન ર આવલિકામાં પુરુષવેદને ગુણસંક્રમવડે સંજવલન ક્રોધમાં સંક્રમાવીને અને છેલ્લા સમયે સર્વસંક્રમ વડે સંક્રમાવીને પુરુષવેદનો ક્ષય કરે છે. (19) અશ્વકર્ણકરણાદ્ધા પૂર્ણ થયા પછી કિષ્ટિકરણોદ્ધા શરૂ થાય છે. તેમાં સંજવલન 4 ના ઉપરની સ્થિતિના દલિકોની કિઠ્ઠિઓ કરે છે. (20) કિટ્ટિ - પૂર્વસ્પર્ધકોમાંથી વર્ગણાઓ લઈને વિશુદ્ધિને લીધે તેમને અત્યંત હીન રસવાળી અને મોટા અંતરવાળી બનાવે છે. આ નવી વર્ગણાઓ તે કિષ્ટિ છે. દા.ત. 100, 101 વગેરે રસભાગોવાળી વર્ગણાઓને 10, 15 વગેરે રસભાગો વાળી વર્ગણારૂપે બનાવવી. (21) આ કિઠ્ઠિઓ અનંત છે. છતાં સ્કૂલ જાતિની અપેક્ષાએ 12 કિઠ્ઠિઓ કલ્પાય છે - એક એક કષાયની 3-3. સંજવલન ક્રોધના ઉદયે ક્ષપકશ્રેણિ માંડનાર આ પ્રમાણે કરે છે. (22) સંજવલન માનના ઉદયે ક્ષપકશ્રેણિ માંડનાર ઉઠ્ઠલનાસંક્રમથી સંજવલન ક્રોધને ખપાવીને પછી બાકીના ત્રણ કષાયોની નવ કિઠ્ઠિઓ કરે છે. (23) સંજવલન માયાના ઉદયે ક્ષપકશ્રેણિ માંડનાર સંજવલન ક્રોધ

Page #314
દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ 295 સંજવલન માનને ખપાવ્યા પછી બાકીના બે કષાયોની છ કિઠ્ઠિઓ કરે છે. (24) સંજવલન લોભના ઉદયે ક્ષપકશ્રેણિ માંડનાર સંજવલન ક્રોધ સંજવલન માન-સંજવલન માયાને ખપાવીને સંજવલન લોભની ત્રણ કિઠ્ઠિઓ કરે છે. (25) કિષ્ટિકરણાદ્ધા પૂર્ણ થયા પછી કિષ્ટિવેદનાદ્ધા શરૂ થાય છે. તેમાં બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન ક્રોધની પહેલી કિટ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્તપ્રમાણ પ્રથમ સ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. (26) સંજવલનક્રોધની પહેલી કિટ્ટિની પ્રથમ સ્થિતિ 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન ક્રોધની બીજી કિટ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ પ્રથમ સ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. તે ભોગવતી વખતે સંજવલન ક્રોધની પહેલી કિષ્ટિનું પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી તેમાં સંક્રમાવે છે. (27) સંજવલન ક્રોધની બીજી કિષ્ટિની પ્રથમ સ્થિતિ 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલનક્રોધની ત્રીજી કિટ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્તપ્રમાણ પ્રથમ સ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. (28) તે ભોગવતી વખતે સંજવલન ક્રોધનું બીજી કિષ્ટિનું પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્ટિબુકસંક્રમથી તેમાં સંક્રમાવે છે. સંજવલન ક્રોધની ત્રીજી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન માનની પહેલી કિટ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણે પ્રથમ સ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. ત્યારે સંજવલન ક્રોધના બંધ-ઉદય-ઉદીરણાનો વિચ્છેદ થાય છે. ત્યારે સંજવલન ક્રોધનું બીજી સ્થિતિમાં સમયજૂન 2 આવલિકામાં બંધાયેલું દલિક શેષ હોય છે અને પ્રથમ સ્થિતિમાં

Page #315
296 દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ એક આવલિકા પ્રમાણ દલિક શેષ હોય છે. (28) સંજવલન ક્રોધની ત્રણે કિઠ્ઠિઓની વેદનાદ્ધામાં તેમના બીજી સ્થિતિના દલિકોને ગુણસંક્રમ વડે સંજવલન માનમાં નાંખે છે. (30) સંજવલન માનની પહેલી કિષ્ટિની વેદનાદ્ધામાં સંજવલન ક્રોધના સમયપૂન બે આવલિકામાં બંધાયેલા દલિકોને ગુણસંક્રમથી સંજવલન માનમાં સંક્રમાવીને છેલ્લા સમયે બધુ સંક્રમાવે છે અને સંજવલન ક્રોધની ત્રીજી કિટ્ટિની પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી સંજવલન માનની પહેલી કિષ્ટિમાં સંક્રમાવે છે. (31) સંજવલન માનની પહેલી કિટ્ટિની પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન માનની બીજી કિષ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણે પ્રથમ સ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. તે ભોગવતી વખતે સંજવલન માનની પહેલી કિષ્ટિનું પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્ટિબુકસંક્રમથી તેમાં સંક્રમાવે છે. (32) સંજવલન માનની બીજી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન માનની ત્રીજી કિષ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. તે ભોગવતી વખતે સંજવલન માનની બીજી કિટ્ટિનું પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી તેમાં સંક્રમાવે છે. (33) સંજવલન માનની ત્રીજી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન માયાની પહેલી કિષ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. ત્યારે સંજવલન માનના બંધ-ઉદય-ઉદીરણાનો વિચ્છેદ થાય છે. ત્યારે

Page #316
દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ 297 સંજવલન માનનું બીજી સ્થિતિમાં સમય ન્યૂન 2 આવલિકામાં બંધાયેલું દલિક શેષ હોય છે અને પ્રથમસ્થિતિમાં 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક શેષ હોય છે. (34) સંજવલન માનની ત્રણે કિઠ્ઠિઓની વેદનાદ્ધામાં તેમના બીજી સ્થિતિના દલિકોને ગુણસંક્રમ વડે સંજવલન માયામાં નાંખે છે. (35) સંજવલન માયાની પહેલી કિષ્ટિની વેદનાદ્ધામાં સંજવલન માનના સમયગૂન બે આવલિકામાં બંધાયેલા દલિકોને ગુણસંક્રમથી સંજવલન માયામાં સંક્રમાવીને છેલ્લા સમયે બધુ સંક્રમાવે છે અને સંજવલન માનની ત્રીજી કિટ્ટિની પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી સંજવલન માયાની પહેલી કિટ્ટિમાં સંક્રમાવે છે. (36) સંજવલન માયાની પહેલી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન માયાની બીજી કિષ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. તે ભોગવતી વખતે સંજવલન માયાની પહેલી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી તેમાં સંક્રમાવે છે. (37) સંજવલન માયાની બીજી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન માયાની ત્રીજી કિષ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્તપ્રમાણ પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. તે ભોગવતી વખતે સંજવલન માયાની બીજી કિટ્ટિની પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી તેમાં સંક્રમાવે છે. (38) સંજવલન માયાની ત્રીજી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન લોભની પહેલી કિષ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. ત્યારે સંજવલન માયાના બંધ-ઉદય-ઉદીરણાનો

Page #317
298 દ્વાર ૮મું - ક્ષપકશ્રેણિ વિચ્છેદ થાય છે. ત્યારે સંજવલન માયાનું બીજી સ્થિતિમાં સમય ન્યૂન 2 આવલિકામાં બંધાયેલું દલિક શેષ હોય છે અને પ્રથમસ્થિતિમાં 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક શેષ હોય છે. (39) સંજવલન માયાની ત્રણે કિઓિની વેદનાદ્ધામાં તેમના બીજી સ્થિતિના દલિકોને ગુણસંક્રમ વડે સંજવલન લોભમાં નાંખે છે. (40) સંજવલન લોભની પહેલી કિષ્ટિની વેદનાદ્ધામાં સંજવલન માયાના સમય ન્યૂન 2 આવલિકામાં બંધાયેલા દલિકોને ગુણસંક્રમથી સંજવલન લોભમાં સંક્રમાવીને છેલ્લા સમયે બધુ સંક્રમાવે છે અને સંજવલન માયાની ત્રીજી કિટ્ટિની પ્રથમ સ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી સંજવલન લોભની પહેલી કિષ્ટિમાં સંક્રમાવે છે. (41) સંજવલન લોભની પહેલી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન લોભની બીજી કિષ્ટિનું દલિક લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણે પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. તે ભોગવતી વખતે બીજી સ્થિતિમાં રહેલા સંજવલન લોભની ત્રીજી કિલ્ફિના દલિકોમાંથી સૂક્ષ્મ કિઠ્ઠિઓ બનાવે છે. (42) સંજવલન લોભની બીજી કિટ્ટિની પ્રથમસ્થિતિ 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે સંજવલન લોભનો બંધવિચ્છેદ થાય છે, સંજવલન બાદર લોભનો ઉદય-ઉદીરણાવિચ્છેદ થાય છે અને અનિવૃત્તિ બાદર સંપરાય ગુણસ્થાનકનો વિચ્છેદ થાય છે. ત્યારે બીજી સ્થિતિમાંથી સૂક્ષ્મ કિઠ્ઠિઓના દલિકોને લઈને અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. ત્યારે તે સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણસ્થાનકે છે. ત્યારે સંજલવન બાદર લોભનું બીજસ્થિતિમાં સમય ન્યૂન ર આવલિકામાં બંધાયેલું દલિક શેષ હોય છે અને પહેલી સ્થિતિમાં ન આવલિકા પ્રમાણ દલિક શેષ હોય છે.

Page #318
દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ 299 (43) સૂક્ષ્મકિષ્ટિની વેદનાદ્ધામાં સંજવલન લોભની બીજી કિષ્ટિની પ્રથમસ્થિતિનું 1 આવલિકા પ્રમાણ દલિક સિબુકસંક્રમથી સૂક્ષ્મકિટ્ટિમાં સંક્રમાવે છે તથા બીજી સ્થિતિમાં રહેલા સંજવલન લોભના સમયગૂન ર આવલિકામાં બંધાયેલા દલિકોને અને સૂક્ષ્મ કિઠ્ઠિઓના દલિકોને સ્થિતિઘાત વગેરેથી ખપાવે છે. (44) સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણસ્થાનકના સંખ્યાતા ભાગો પસાર થાય અને 1 સંખ્યાતમો ભાગ બાકી રહે ત્યારે સંજવલન લોભને સર્વઅપવર્તનાથી અપવર્તીને સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણસ્થાનકના કાળ તુલ્ય કરે છે અને ઉદયઉદીરણાથી ભોગવે છે. ત્યારથી મોહનીયકર્મના સ્થિતિઘાત વગેરે ન થાય, શેષ કર્મોના સ્થિતિઘાત વગેરે થાય. (45) સૂમસંપરાય ગુણસ્થાનકની 1 આવલિકા શેષ હોય ત્યારે સૂક્ષ્મ કિષ્ટિનો ઉદીરણાવિચ્છેદ થાય. ત્યારપછી ચરમસમય સુધી સૂક્ષ્મકિઠ્ઠિઓને માત્ર ઉદયથી જ ભોગવે. (46) સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણસ્થાનકના ચરમસમયે જ્ઞાનાવરણ 5, દર્શનાવરણ 5, યશ, ઉચ્ચગોત્ર, અંતરાય 5 = 16 પ્રકૃતિઓનો બંધવિચ્છેદ થાય અને મોહનીયના ઉદય-સત્તાનો વિચ્છેદ થાય. (47) ત્યાર પછી તે ક્ષીણકષાયવીતરાગછબી નામના ૧૨મા ગુણ સ્થાનકે આવે. (48) ૧૨માં ગુણસ્થાનકના સંખ્યાતા ભાગો પસાર થાય અને એક સંખ્યાતમો ભાગ શેષ હોય ત્યારે જ્ઞાનાવરણ 5, દર્શનાવરણ 4, અંતરાય 5, નિદ્રા ર - આ 16 પ્રકૃતિઓની સ્થિતિસત્તાને સર્વાપવર્તનાથી અપવર્તીને ૧૨મા ગુણસ્થાનકના શેષ કાળ તુલ્ય કરે, નિદ્રા રની સ્થિતિ પોતાના સ્વરૂપની અપેક્ષાએ ૧૨માં ગુણસ્થાનકના શેષ કાળથી 1 સમય ન્યૂન કરે, કર્મરૂપે તો ૧૨મા ગુણસ્થાનકના શેષ કાળથી તુલ્ય કરે. ત્યારથી તે 16 પ્રકૃતિના સ્થિતિઘાત વગેરે ના

Page #319
300 દ્વાર ૮૯મું - ક્ષપકશ્રેણિ થાય, શેષકર્મોના સ્થિતિઘાત વગેરે થાય. (49) ૧૨માં ગુણસ્થાનકની 1 આવલિકા શેષ રહે ત્યારે જ્ઞાનાવરણ 5, દર્શનાવરણ 4, અંતરાય પ - આ 14 પ્રકૃતિઓનો ઉદીરણાવિચ્છેદ થાય. (50) ૧૨માં ગુણસ્થાનકના દ્વિચરમસમયે નિદ્રા ર નો સ્ટિબુકસંક્રમથી ઉદયવાળી પ્રકૃતિમાં સંક્રમ કરીને સ્વરૂપસત્તાની અપેક્ષાએ ક્ષય કરે. (51) ૧૨માં ગુણસ્થાનકના ચરમસમયે જ્ઞાનાવરણ 5, દર્શનાવરણ 4, અંતરાય 5 - આ 14 પ્રકૃતિઓનો ક્ષય થાય. (પ) ત્યાર પછી તે કેવલી થાય અને સયોગી કેવલી નામના ૧૩માં ગુણસ્થાનકે આવે. (53) 1-1 પ્રકૃતિની ક્ષપણાનો કાળ અંતર્મુહૂર્ત છે અને ક્ષપકશ્રેણિનો કાળ પણ અંતર્મુહૂર્ત છે. (54) પુરુષવેદોદયે ક્ષપકશ્રેણિ માંડનાર ઉપર બતાવેલ ક્રમે પ્રકૃતિઓને ખપાવે. (55) સ્ત્રીવેદોદયે ક્ષપકશ્રેણિ માંડનાર પહેલા નપુંસકવેદને ખપાવે, પછી સ્ત્રીવેદને ખપાવે, તે જ વખતે પુરુષવેદનો બંધવિચ્છેદ થાય, પછી અવેદક થઈને હાસ્ય ૬-પુરુષવેદ - આ 7 પ્રકૃતિઓને એકસાથે ખપાવે. બાકીનું પૂર્વેની જેમ જાણવું. (56) નપુંસકવેદોદયે ક્ષપકશ્રેણિ માંડનાર પહેલા નપુંસકવેદ-સ્ત્રીવેદને એકસાથે ખપાવે, તે જ વખતે પુરુષવેદનો બંધવિચ્છેદ થાય, પછી અવેદક થઈને હાસ્ય 6 - પુરુષવેદ - આ 7 પ્રકૃતિઓને એકસાથે ખપાવે. બાકીનું પૂર્વેની જેમ જાણવું.

Page #320
દ્વાર ૯૦મું - ઉપશમશ્રેણિ 301 દ્વાર ૯૦મું - ઉપશમશ્રેણિ (i) ઉપશમશ્રેણિ માંડનાર અપ્રમત્તસંયત જ હોય. ઉપશમશ્રેણિને અંતે તે અપ્રમત્તસંયત, પ્રમત્તસંયત, દેશવિરત કે અવિરત હોય. મતાંતરે અનંતાનુબંધી 4 ની ઉપશમના અવિરત, દેશવિરત, પ્રમત્તસંયત કે અપ્રમત્તસંયત કરે, દર્શન 3 વગેરેની ઉપશમના સંયમી કરે. (i) પહેલા અનંતાનુબંધી 4 ને ઉપશમાવે. તે આ પ્રમાણે - (1) કોઈ પણ વયોગમાં રહેલો, તેજલેશ્યા-પગલેશ્યા કે શુફલલેશ્યાવાળો, સાકારોપયોગવાળો, અંતઃકોટાકોટી સાગરોપમની સ્થિતિવાળો અવિરત, દેશવિરત, પ્રમત્તસંયત કે અપ્રમત્તસંયત કરણકાળની પૂર્વે અંતર્મુહૂર્ત સુધી વિશુદ્ધિમાં હોય. તે પરાવર્તમાન પ્રવૃતિઓ શુભ જ બાંધે, અશુભ નહીં. તે પ્રતિસમય અશુભ કર્મોનો રસ અનંતગુણ હન કરે અને શુભ કર્મોનો રસ અનંતગુણ અધિક કરે. તે નવો નવો સ્થિતિબંધ પૂર્વે પૂર્વેના સ્થિતિબંધ કરતા પલ્યોપમ પ્રમાણ ન્યૂન કરે. (2) અંતર્મુહૂર્ત પછી તે ત્રણ કરણ કરે - યથાપ્રવૃત્તકરણ, અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિકરણ. કરણોનું સ્વરૂપ કર્મપ્રકૃતિમાંથી સમજવું. (3) અનિવૃત્તિકરણના સંખ્યાતા ભાગો પસાર થાય અને એક સંખ્યાતમો ભાગ બાકી રહે ત્યારે અનંતાનુબંધી 4 ની 1 આવલિકા પ્રમાણ પ્રથમસ્થિતિ રાખીને અંતર્મુહૂર્તમાં અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ અંતરકરણ કરે છે. અંતરકરણનું દલિક બંધાતી પરપ્રકૃતિમાં નાંખે. (4) પ્રથમસ્થિતિની 1 આવલિકાનું દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી ઉદયવાળી પરપ્રકૃતિમાં સંક્રમાવે. (5) અંતરકરણ કર્યા પછી બીજા સમયથી અનંતાનુબંધી 4 ને પ્રતિસમય અસંખ્યગુણાકારે ઉપશમાવે.

Page #321
302 દ્વાર ૯૦મું - ઉપશમશ્રેણિ (6) અંતર્મુહૂર્તમાં અનંતાનુબંધી 4 ઉપશાંત થઈ જાય. જેમ પાણી છાંટવાથી અને ઘનથી કૂટવાથી ધૂળ ઊડતી નથી તેમ વિશુદ્ધિનું પાણી છાંટવાથી અને અનિવૃત્તિકરણના ઘનથી કૂટવાથી કર્મની ધૂળ ઉપશાંત થાય છે એટલે કે સંક્રમકરણ, ઉદીરણાકરણ, નિધત્તિકરણ, નિકાચનાકરણ અને ઉદય માટે અયોગ્ય બને છે. (7) મતાંતરે અનંતાનુબંધી 4 ની ઉપશમના ન થાય, વિસંયોજના જ થાય. તે પૂર્વે કહેલ છે. (i) અનંતાનુબંધી 4 ની ઉપશમના કે વિસંયોજન કર્યા પછી દર્શન ૩ની ઉપશમના કરે. તે આ પ્રમાણે - (1) ક્ષાયોપથમિક સમ્યગ્દષ્ટિ સંયમી અંતર્મુહૂર્તમાં દર્શન 3 ને ઉપશમાવે છે. તે માટે તે ત્રણ કરણ કરે છે. (2) અનિવૃત્તિકરણના સંખ્યાતા ભાગો પસાર થયા પછી દર્શન 3 નું અંતરકરણ કરે છે. (3) સમ્યકૃત્વમોહનીયની પ્રથમસ્થિતિ અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ રાખે છે અને મિથ્યાત્વમોહનીય-મિશ્રમોહનીયની પ્રથમસ્થિતિ 1 આવલિકા પ્રમાણ રાખે છે. (4) દર્શન ૩નું ઉમેરાતું દલિક સમ્યકત્વમોહનીયની પ્રથમ સ્થિતિમાં નાંખે છે. (5) અંતરકરણ કર્યા પછી બીજા સમયથી બીજી સ્થિતિમાં રહેલ દર્શન 3 ને પ્રતિસમય અસંખ્યગુણાકારે ઉપશમાવે છે. (6) મિથ્યાત્વમોહનીય - મિશ્રમોહનીયનું પ્રથમસ્થિતિનું દલિક સ્તિબુકસંક્રમથી સમ્યકત્વમોહનીયમાં સંક્રમાવે છે. (7) સમ્યકૃત્વમોહનીયની પ્રથમસ્થિતિનો ઉદયથી ક્ષય થયા પછી તે ઉપશમસમ્યગ્દષ્ટિ બને છે.

Page #322
દ્વાર ૯૦મું - ઉપશમશ્રેણિ 303 (iv) દર્શન 3 ની ઉપશમના પછી પ્રમત્તસંયત-અપ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનકે સેંકડોવાર પરાવર્તન કરીને પછી તે ચારિત્રમોહનીયને ઉપશમાવવાનું શરૂ કરે છે. તે આ પ્રમાણે - (1) ત્રણ કરણ કરે છે. અપ્રમત્તસંયત ગુણસ્થાનકે યથાપ્રવૃત્તકરણ કરે છે. અપૂર્વકરણ ગુણસ્થાનકે અપૂર્વકરણ કરે છે. અનિવૃત્તિનાદર સંપરાય ગુણસ્થાનકે અનિવૃત્તિકરણ કરે છે. (2) અનિવૃત્તિકરણના સંખ્યાતા ભાગો ગયે છતે દર્શન 7 સિવાયની મોહનીયની 21 પ્રકૃતિઓનું અંતરકરણ કરે છે. (3) જે વેદ અને સંજવલન કષાયનો ઉદય હોય તેની પ્રથમસ્થિતિ પોતાના ઉદયકાળ જેટલી રાખે છે, શેષ 19 પ્રકૃતિઓની પ્રથમ સ્થિતિ 1 આવલિકા પ્રમાણ રાખે છે. (4) અંતરકરણ કર્યા પછી નપુંસકવેદને પ્રતિસમય અસંખ્યગુણાકારે ઉપશમાવે છે. હિંચરમસમય સુધી પ્રતિસમય ઉપશમતા દલિક કરતા અસંખ્યગુણ દલિક પરપ્રકૃતિમાં સંક્રમાવે છે. ચરમસમયે સંક્રમતા દલિક કરતા ઉપશમતું દલિક અસંખ્યગુણ છે. અંતર્મુહૂર્તમાં નપુંસકવેદ ઉપશાંત થાય છે. (5) ત્યારપછી એ જ રીતે અંતર્મુહૂર્તમાં સ્ત્રીવેદને ઉપશમાવે છે. (6) ત્યારપછી એ જ રીતે અંતર્મુહૂર્તમાં હાસ્ય 6 ને ઉપશમાવે છે. તે ઉપશાંત થાય ત્યારે જ પુરુષવેદના બંધ-ઉદય-ઉદીરણાનો વિચ્છેદ થાય. (7) ત્યારપછી સમયપૂન 2 આવલિકામાં પુરુષવેદને ઉપશમાવે છે. (8) ત્યારપછી અંતર્મુહૂર્તમાં અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય ક્રોધ-પ્રત્યાખ્યાના વરણીય ક્રોધને એકસાથે ઉપશમાવે છે. તે ઉપશાંત થાય ત્યારે સંજવલન ક્રોધના બંધ-ઉદય-ઉદીરણાનો વિચ્છેદ થાય. (9) ત્યાર પછી બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન માનના દલિકોને ખેંચીને

Page #323
304 દ્વાર ૯૦મું - ઉપશમશ્રેણિ તેની પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. ત્યારે સમય ન્યૂન 2 આવલિકામાં સંજવલન ક્રોધને ઉપશમાવે છે. (10) ત્યારપછી અંતર્મુહૂર્તમાં અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય માન-પ્રત્યાખ્યાના વરણીય માનને એક સાથે ઉપશમાવે છે. તે ઉપશાંત થાય ત્યારે સંજવલન માનના બંધ-ઉદય-ઉદીરણાનો વિચ્છેદ થાય. (11) ત્યાર પછી બીજી સ્થિતિમાંથી સંજવલન માયાના દલિકોને ખેંચીને તેની પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. ત્યારે સમય ન્યૂન ર આવલિકામાં સંજવલન માનને ઉપશમાવે છે. (12) ત્યાર પછી અંતર્મુહૂર્તમાં અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય માયા-પ્રત્યાખ્યાના વરણીય માયાને એક સાથે ઉપશમાવે છે. તે ઉપશાંત થાય ત્યારે સંજવલન માયાના બંધ-ઉદય-ઉદીરણાનો વિચ્છેદ થાય. (13) ત્યાર પછી તે લોભવેદનાદ્ધાના ત્રણ વિભાગ કરે છે અર્થકર્ણ કરણોદ્ધા, કિટ્ટિકરણાદ્ધા અને કિષ્ટિવેદનાદ્ધા. પહેલા બે ભાગોમાં બીજીસ્થિતિમાંથી સંજવલન લોભનું દલિક લઈને પ્રથમ સ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. (14) અર્જકર્ણકરણાદ્ધામાં અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય લોભ-પ્રત્યાખ્યાના વરણીય લોભ-સંજવલન લોભને એકસાથે ઉપશમાવવાનું શરૂ કરે છે, અપૂર્વસ્પર્ધકો કરે છે અને સમય ન્યૂન 2 આવલિકામાં સંજવલન માયાને ઉપશમાવે છે. (15) ત્યાર પછી કિષ્ટિકરણાદ્ધામાં પૂર્વસ્પર્ધકો-અપૂર્વસ્પર્ધકોમાંથી બીજીસ્થિતિનું દલિક લઈને પ્રતિસમય અનંત કિઠ્ઠિઓ કરે છે. (16) કિષ્ટિકરણાદ્ધાના ચરમસમયે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય લોભ પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય લોભ ઉપશાંત થાય છે, સંજવલનલોભનો બંધવિચ્છેદ થાય છે, સંજવલન બાદર લોભના ઉદય-ઉદીરણાનો વિચ્છેદ થાય છે અને ૯મુ ગુણસ્થાનક પૂરું થાય છે.

Page #324
દ્વાર ૯૦મું - ઉપશમશ્રેણિ 305 (17) ત્યાર પછી તે સૂક્ષ્મસંપરાય નામના ૧૦મા ગુણસ્થાનકે આવે છે. ત્યાં બીજી સ્થિતિમાંથી સૂક્ષ્મકિઠ્ઠિઓના દલિકોને લઈને ૧૦માં ગુણસ્થાનકના કાળ તુલ્ય પ્રથમસ્થિતિ કરે છે અને ભોગવે છે. તે બીજીસ્થિતિમાં રહેલ બાકીની કિઠ્ઠિઓને અને સમય ન્યૂન ર આવલિકામાં બાંધેલા સંજવલન લોભને ઉપશમાવે છે. (18) ૧૦માં ગુણસ્થાનકના ચરમ સમયે સંજવલનલોભ ઉપશાંત થઈ જાય છે. (19) ત્યાર પછી તે ઉપશાંતમોહવીતરાગછદ્મસ્થ નામના ૧૧મા ગુણસ્થાનકે આવે છે. તેનો કાળ જઘન્યથી 1 સમય અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત છે. ત્યાર પછી તે અવશ્ય પડે છે. તે બે રીતે પડે છે - ભવક્ષયથી અને કાળક્ષયથી. (20) આયુષ્ય પૂરું થવાથી પડે તે ભવક્ષયથી પડે છે. તે અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં પહેલા સમયે જ બધા કરણો શરૂ કરે છે. (21) ૧૧મા ગુણસ્થાનકનો કાળ પૂરો થવાથી પડે તે કાળક્ષયથી પડે છે. તે જે રીતે ચઢ્યો હોય તે જ રીતે પડે છે. જયાં જયાં બંધ-ઉદયનો વિચ્છેદ થયો હોય ત્યાં ત્યાં તે શરૂ થાય. પડતા પડતા કોઈક ૭માં ગુણસ્થાનક સુધી પડે છે, કોઈક ૬ઢા-૫મા ગુણસ્થાનક સુધી પડે છે, કોઈક રજા ગુણસ્થાનક સુધી પડે છે. (22) ઉત્કૃષ્ટથી એક ભવમાં બે વાર ઉપશમશ્રેણિ માંડે છે. જે બે વાર ઉપશમશ્રેણિ માંડે છે તે તે ભવમાં ક્ષપકશ્રેણિ ન માંડે. જે એક વાર ઉપશમશ્રેણિ માંડે છે તે તે ભવમાં ક્ષપકશ્રેણિ માંડે છે. આ કર્મગ્રંથનો મત છે. આગમના મતે 1 ભવમાં 1 જ શ્રેણિ હોય (23) અવિરત, દેશવિરત, પ્રમત્તસંયત, અપ્રમત્તસંયતને દર્શનમોહનીય, અનંતાનુબંધી કષાય, અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કષાય, પ્રત્યાખ્યાના

Page #325
306 દ્વાર ૯૦મું- ઉપશમશ્રેણિ વરણીય કષાયનો ક્ષયોપશમ હોય છે, ઉપશમશ્રેણિમાં તેમનો ઉપશમ થાય છે. (24) ક્ષયોપશમમાં કર્મનો વિપાકોદય હોતો નથી, પણ પ્રદેશોદય હોય છે. પ્રદેશોદય મંદ ફળ આપતો હોવાથી ગુણનો વિઘાત કરી શકતો નથી. ઉપશમમાં કર્મનો વિપાકોદય અને પ્રદેશોદય બન્ને હોતા નથી. (25) નપુંસકવેદોદયે ઉપશમશ્રેણિ માંડનારને નપુંસકવેદ-સ્ત્રીવેદ એક સાથે ઉપશાંત થાય છે. સ્ત્રીવેદોદયે કે પુરુષવેદોદયે ઉપશમશ્રેણિ માંડનાર જયાં સુધી નપુંસકવેદને ઉપશમાવે છે ત્યાં સુધી નપુંસકવેદોદયે ઉપશમશ્રેણિ માંડનાર પણ નપુંસકવેદને ઉપશમાવે છે ત્યાર પછી તે નપુંસકવેદને અને સ્ત્રીવેદને એક સાથે ઉપશમાવે છે. નપુંસકવેદોદયાદ્ધાના હિચરમસમયે સ્ત્રીવેદ ઉપશાંત થઈ જાય છે અને નપુંસકવેદની 1 સમયની ઉદય સ્થિતિ બાકી રહે છે. ત્યાર પછીના સમયે તે અવેદક થાય છે અને નપુંસકવેદ ઉપશાંત થઈ જાય છે. ત્યાર પછી હાસ્ય 6 અને પુરુષવેદ-એ 7 પ્રકૃતિઓને એકસાથે ઉપશમાવવાનું શરૂ કરે છે. બાકીનું પૂર્વેની જેમ જાણવું. (26) સ્ત્રીવેદોદયે ઉપશમશ્રેણિ માંડનાર પહેલા નપુંસકવેદને ઉપશમાવે છે, પછી સ્ત્રીવેદને ઉપશમાવે છે, સ્ત્રીવેદોદયાદ્ધાના હિચરમસમયે 1 સમયની ઉદયસ્થિતિ સિવાયનું સ્ત્રીવેદનું બધુ દલિક ઉપશાંત થઈ જાય છે. ત્યાર પછીના સમયે તે અવેદન થાય છે અને સ્ત્રીવેદ ઉપશાંત થઈ જાય છે. ત્યાર પછી હાસ્ય 6 અને પુરુષવેદ એ 7 પ્રકૃતિઓને એક સાથે ઉપશમાવવાનું શરૂ કરે છે. બાકીનું પૂર્વેની જેમ જાણવું.

Page #326
307 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા અંડિલભૂમિના 10 પ્રકાર છે (1) અનાપાત અસંલોક - જયાં બીજા આવતા ન હોય અને જોતા ન હોય. અહીં ચાર ભાંગા છે - (i) અનાપાત અસંલોક - જયાં બીજા આવતા ન હોય અને જોતા ન હોય. (i) અનાપાત સંલોક - જ્યાં બીજા આવતા ન હોય, પણ જોતા હોય. (i) આપાત અસલોક - જયાં બીજા આવતા હોય, પણ જોતા ન હોય. (iv) આપાત સંલોક - જ્યાં બીજા આવતા હોય અને જોતા હોય. પહેલા ભાંગાવાળી ચંડિલભૂમિમાં જવું, બાકીના ત્રણ ભાંગાવાળી ચંડિલભૂમિમાં ન જવું. આપાત = બીજાનું આવવું. સંલોક = જોવું. આપાતવાળી સ્પંડિલભૂમિ - બે પ્રકારની છે - (1) સ્વપક્ષઆપાતવાળી - જ્યાં સંયમીઓ આવતા હોય. સંયમીઓ બે પ્રકારે છે - (a) સંયત - સાધુઓ. તે બે પ્રકારે છે. (i) સંવિગ્ન - ચુસ્ત સંયમી. તે બે પ્રકારે છે - (I) મનોજ્ઞ - એક સામાચારીવાળા. (II) અમનોજ્ઞ - ભિન્ન સામાચારીવાળા. (i) અસંવિગ્ન - પાર્થસ્થ વગેરે શિથિલ સાધુઓ. તે બે પ્રકારે છે - I) સંવિગ્નપાક્ષિક - પોતાના શિથિલાચારની નિંદા કરનારા અને સાચી સાધુસામાચારીની પ્રરૂપણા કરનારા.

Page #327
308 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા (I) અસંવિગ્નપાક્ષિક - નિહુર અને સુસાધુઓની નિંદા કરનારા. (b) સંયતી - સાધ્વીજીઓ. (2) પરપક્ષપાતવાળી - જયાં ગૃહસ્થ વગેરે આવતા હોય. ગૃહસ્થ વગેરે બે પ્રકારે છે - (a) મનુષ્ય - મનુષ્યો. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) પુરુષ - પુરુષો. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (I) દંડિકપુરુષ - રાજકુળના પુરુષો. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી - પવિત્રતામાં માનનારા. (B) અશૌચવાદી - પવિત્રતામાં નહીં માનનારા. (I) કૌટુંબિકપુરુષ - મોટી ઋદ્ધિવાળા પુરુષો. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી. (B) અશૌચવાદી. (II) પ્રાકૃતપુરુષ - સામાન્ય પુરુષો. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી. (B) અશૌચવાદી. (i) સ્ત્રી - સ્ત્રીઓ. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (I) દંડિકસ્ત્રી - રાજકુળની સ્ત્રીઓ. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી. (B) અશૌચવાદી. II) કૌટુંબિકસ્ત્રી - મોટી ઋદ્ધિવાળી સ્ત્રીઓ. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી. (B) અશૌચવાદી.

Page #328
309 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા (II) પ્રાકૃતસ્ત્રી - સામાન્ય સ્ત્રીઓ. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી. (B) અશૌચવાદી. (ii) નપુંસક - નપુંસકો. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (I) દંડિકનપુંસક - રાજકુળના નપુંસકો. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી. (B) અશૌચવાદી. (I) કૌટુંબિકનપુંસક - મોટી ઋદ્ધિવાળા નપુંસકો. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી. (B) અશૌચવાદી. (III) પ્રાકૃતનપુંસક - સામાન્ય નપુંસકો. તે બે પ્રકારે છે - (A) શૌચવાદી. (B) અશૌચવાદી. (b) તિર્યંચ - તિર્યંચો. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) પુરુષતિર્યંચ - પુરુષતિર્યંચો. તે બે પ્રકારે છે - (I) દપ્ત - ગર્વિષ્ટ. તે બે પ્રકારે છે - (A) જુગુપ્સિત - નિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય - અલ્પ મૂલ્યવાળા. (2) મધ્યમ - મધ્યમ મૂલ્યવાળા. (3) ઉત્કૃષ્ટ - ઘણા મૂલ્યવાળા. (B) અજુગુપ્સિત - અનિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ

Page #329
310 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા (I) અદેખ - શાંત. તે બે પ્રકારે છે - (A) જુગુણિત - નિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ (B) અજુગુણિત - અનિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ (i) સ્ત્રીતિર્યંચ - સ્ત્રીતિર્યો. તે બે પ્રકારે છે - (I) દેખ - ગર્વિષ્ટ. તે બે પ્રકારે છે - (A) જુગુણિત - નિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ (B) અજુગુણિત - અનિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ (II) અદેખ - અગર્વિષ્ટ. તે બે પ્રકારે છે - (A) જુગુપ્સિત - નિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ (B) અજુગુપ્સિત - અનિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ (i) નપુંસકતિર્યંચ - નપુંસકતિર્યંચો. તે બે પ્રકારે છે - (I) દપ્ત - ગર્વિષ્ટ. તે બે પ્રકારે છે - (A) જુગુણિત - નિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ (B) અજુગુપ્સિત - અનિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ

Page #330
31 1 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા (II) અપ્ત - અગર્વિષ્ટ. તે બે પ્રકારે છે - (A) જુગુપ્સિત - નિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ (B) અજુગુણિત - અનિંદિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) જઘન્ય (2) મધ્યમ (3) ઉત્કૃષ્ટ જઘન્ય = અલ્પમૂલ્યવાળા = ઘેટા વગેરે. મધ્યમ = મધ્યમમૂલ્યવાળા = પાડા વગેરે. ઉત્કૃષ્ટ = ઉત્કૃષ્ટમૂલ્યવાળા = હાથી વગેરે. જુગુણિત = નિંદિત = ગધેડા વગેરે. અજુગુણિત = અનિંદિત = હરણ વગેરે. સંલોકવાળી સ્પંડિલભૂમિ એક પ્રકારની છે મનુષ્યસંલોકવાળી - જ્યાં મનુષ્યો જોતા હોય. મનુષ્યો ત્રણ પ્રકારે છે - (1) પુરુષ - તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) દંડિકપુરુષ - રાજકુળના પુરુષો. તે બે પ્રકારે છે - | (a) શૌચવાદી (D) અશૌચવાદી. (i) કૌટુંબિકપુરુષ - મોટી ઋદ્ધિવાળા પુરુષો. તે બે પ્રકારે છે - (a) શૌચવાદી (b) અશૌચવાદી. (ii) પ્રાકૃતપુરુષ - સામાન્ય પુરુષો. તે બે પ્રકારે છે - (a) શૌચવાદી (b) અશૌચવાદી. (2) સ્ત્રી - તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) દંડિકસ્ત્રી - રાજકુળની સ્ત્રીઓ. તે બે પ્રકારે છે -

Page #331
31 2 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા (a) શૌચવાદી (b) અશચવાદી. (i) કૌટુંબિકસ્ત્રી - મોટી ઋદ્ધિવાળી સ્ત્રીઓ. તે બે પ્રકારે છે - (a) શૌચવાદી (b) અશૌચવાદી. (ii) પ્રાકૃતસ્ત્રી - સામાન્ય સ્ત્રીઓ. તે બે પ્રકારે છે - (a) શૌચવાદી (b) અશૌચવાદી. (3) નપુંસક - તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) દંડિકનપુંસક - રાજકુળના નપુંસકો. તે બે પ્રકારે છે - | (a) શૌચવાદી (6) અશૌચવાદી. (i) કૌટુંબિકનપુંસક - મોટી ઋદ્ધિવાળા નપુંસકો. તે બે પ્રકારે છે - (a) શૌચવાદી (b) અશૌચવાદી. (i) પ્રાકૃતનપુંસક - સામાન્ય નપુંસકો. તે બે પ્રકારે છે - (a) શૌચવાદી (b) અશૌચવાદી. આપાતવાળી ચંડિલભૂમિમાં જવામાં દોષો - (1) અમનોજ્ઞસંવિગ્નના આપાતમાં જાય તો ભિન્ન સામાચારી જોઈને નૂતન દીક્ષિતોનો ઝઘડો થાય. માટે તેમાં ન જવું. (2) અસંવિગ્નના આપાતમાં જાય તો નૂતન દીક્ષિતો તેમને ઘણા પાણીથી શૌચ કરતા જોઈને તેમની પાસે જતા રહે. માટે તેમાં ન જવું. (3) સંયતીના આપાતમાં ન જવું. (4) અનાપાતઅસંલોક સ્પંડિલભૂમિ ન મળે તો મનોજ્ઞસંવિગ્નના આપાતમાં જાય. (5) તેવી અંડિલભૂમિ ન મળે તો મનુષ્ય પુરુષ આપાતમાં જવું. ત્યાં

Page #332
દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા 313 ઘણું પાણી લઈને જવું. જો થોડું પાણી લઈને જાય તો લોકોમાં નિંદા થાય, તેઓ ભિક્ષા આપવાનું બંધ કરી દે, નવા શ્રાવકને વિપરીત પરિણામ થાય. (6) સ્ત્રી-નપુંસકના આપાતમાં જાય તો લોકોને સાધુ પર, સ્ત્રી-નપુંસક પર કે બન્ને પર શંકા થાય, સાધુ સ્ત્રી-નપુંસક સાથે મૈથુન સેવે, કોઈ રાજકુળમાં ફરિયાદ કરે તો શાસનહીલના થાય. માટે તેમાં ન જવું. (7) દેખતિર્યંચના આપાતમાં જાય તો તેઓ સીંગડાથી મારે, મારી નાંખે. માટે તેમાં ન જવું. (8) જુગુણિત સ્ત્રીતિર્યંચ-નપુંસકતિર્યંચના આપાતમાં જાય તો લોકોને મૈથુનની શંકા થાય, કદાચ સાધુ તેમની સાથે મૈથુન સેવે. માટે તેમાં ન જવું. (9) તિર્યંચના આપાતમાં જવું પડે તો અજુગુણિત-અદાપુરુષતિર્યંચના આપાતમાં જવું. સંલોકવાળી સ્પંડિલભૂમિમાં જવામાં દોષો - (1) તિર્યંચના સંલોકમાં જાય તો કોઈ દોષ નથી. (2) સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક મનુષ્યોના સંલોકમાં આપાત મુજબ દોષો થાય. આમ ચોથા ભાંગામાં આપાત-સંલોક બન્નેના દોષો લાગે, ત્રીજા ભાગમાં આપાતના દોષો લાગે, બીજા ભાંગામાં સંલોકના દોષો લાગે. માટે પહેલા ભાંગાવાળી ચંડિલભૂમિમાં જવું. (2) અનપઘાતિક - ઔપઘાતિક ન હોય તે. ઔપઘાતિક ચંડિલભૂમિ 3 પ્રકારે છે - (i) આત્મૌપઘાતિક - જ્યાં સ્પંડિત જવાથી ગૃહસ્થ સાધુને માર-પીટ

Page #333
31 4 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા કરે. (i) પ્રવચનૌપઘાતિક - જ્યાં અંડિલ જવાથી શાસનની હીલના થાય. (i) સંયમપઘાતિક - જ્યાં સ્પંડિલ જવાથી સંયમવિરાધના થાય. તે આ રીતે - ગૃહસ્થો પોતાનું અગ્નિ વગેરેનું કાર્ય બીજે કરે કે વિષ્ટાને બીજે ફેકે. (3) સમ - વિષમ (ઊંચીનીચી) ન હોય તે. વિષમÚડિલભૂમિમાં જવાના દોષો - (i) આત્મવિરાધના - સાધુ પડી જાય. (i) સંયમવિરાધના - સ્થંડિલ-માત્રુ રળીને છ કાયની વિરાધના કરે. (4) અશુષિર - પોલી ન હોય તે. પોલી = ઘાસ વગેરેથી ઢંકાયેલી. પોલી Úડિલભૂમિમાં જવાના દોષો - (1) આત્મવિરાધના - વીંછી, સાપ વગેરે કરડી જાય. (i) સંયમવિરાધના - ત્રસ, સ્થાવર જીવની વિરાધના થાય. (5) અચિરકાલકૃત - થોડા કાળ પહેલા અચિત્ત થયેલી હોય છે. ઘણા કાળ પહેલા અચિત્ત થયેલી સ્પંડિલભૂમિ ફરી સચિત્ત કે મિશ્ર થઈ જાય. એક ઋતુમાં અચિત્ત થયેલ અંડિલભૂમિ બીજી ઋતુમાં સચિત્ત કે મિશ્ર થઈ જાય. જ્યાં એક ગામ એક ચોમાસુ વસ્યું હોય તે ભૂમિ 12 વર્ષ સુધી અચિત્ત રહે, પછી સચિત્ત કે મિશ્ર થાય. (6) વિસ્તીર્ણ - મોટી હોય છે. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) જઘન્ય - 1 હાથ લાંબી-પહોળી. (i) ઉત્કૃષ્ટ - ૧ર યોજન લાંબી-પહોળી. ચક્રવર્તીની છાવણી જ્યાં રહી હોય તે ભૂમિ. (ii) મધ્યમ - જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની વચ્ચેની.

Page #334
315 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા (7) દૂર અવગાઢ - ગંભીર હોય છે. તે બે પ્રકારે છે - (i) જઘન્ય - જે નીચે 4 અંગુલ સુધી અચિત્ત હોય. તેમાં સ્પંડિલ વોસિરાવવું, માત્રુ નહીં. (ii) ઉત્કૃષ્ટ - જે નીચે પાંચ કે તેથી વધુ અંગુલ સુધી અચિત્ત હોય. (8) અનાસન - બગીચા વગેરેની નજીક ન હોય તે. અંડિલની ઉતાવળ થઈ જાય ત્યાં સુધી ઉપાશ્રયમાં બેઠા ન રહેવું. સામાન્ય શંકા થાય એટલે ઉપાશ્રયમાંથી નીકળી જવું તે. આસન્ન બે પ્રકારે છે(i) દ્રવ્યાસન - મંદિર, હવેલી, બગીચા, ખેતર, માર્ગ વગેરેની નજીક હોય તે. તેમાં જાય તો બે દોષ લાગે - (a) સંયમવિરાધના - મંદિર વગેરેનો માલિક વિષ્ટાને બીજે ફેંકાવે. પછી તે જગ્યાને ધોવે - હાથ ધોવે. (b) આત્મવિરાધના - મંદિર વગેરેનો માલિક માર-પીટ કરે. (i) ભાવાસન - જ્યાં સુધી અંડિલ આવે નહીં ત્યાં સુધી ઉપાશ્રયમાં બેઠો રહે. પછી ઉતાવળ થઈ જાય. તેમાં ત્રણ દોષ લાગે - (a) આત્મવિરાધના - કોઈ ધૂતારો કંઈ બહાનું કાઢી ધર્મ પૂછે તો વેગને અટકાવે તો મરણ કે માંદગી થાય. (b) પ્રવચનવિરાધના - વેગને ન અટકાવી શકે તો લોકોની સામે સ્થડિલ કરવાથી શાસનની હિલના થાય. (C) સંયમવિરાધના - નહીં જોયેલી જગ્યાએ સ્પંડિલ જવાથી સંયમ વિરાધના થાય. (9) બિલરહિત - જયાં બિલ ન હોય તે. બિલવાળી સ્પંડિલભૂમિમાં જવામાં બે દોષો લાગે - i) સંયમવિરાધના - બિલમાં રહેલ કીડી વગેરે મરી જાય.

Page #335
316 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા (i) આત્મવિરાધના - બિલમાં રહેલ સાપ વગેરે ડંખી જાય. (10) ત્રસપ્રાણબીરહિત - જ્યાં ત્ર-સ્થાવર જીવો ન હોય તે. ત્રણ સ્થાવરવાળી ચંડિલભૂમિમાં જવામાં બે દોષો લાગે - (i) સંયમવિરાધના - ત્ર-સ્થાવર જીવો મરી જાય. (i) આત્મવિરાધના - ત્રસજીવો કરડી જાય, અણીદાર બી પગમાં વાગી જાય. આ 10 સ્થાનોથી વિપરીત આપાતસંલોક, ઔપઘાતિક વગેરે 10 સ્થાનો છે. તે 10 સ્થાનોના અસંયોગી, બેસંયોગી વગેરે કુલ ભાંગા 1,023 થાય. તે આ પ્રમાણે - 1 2 જી 3 4 5 --) 2 ) 2 2 :- +- + :- - - -> > 2 X 2 -~ છે ? Xk = જી તેX X 2 2 - || || ) || - = | = | = | = \ = \ = \ = \ = \ = \ | \| | | | | | \ \ \ \ \ | | 1 10 45 120 210 ૨પર ર૧૦ 120 45 10 (1) અસંયોગી ભાંગા = 10 X 1 = 10 (ર) બેસંયોગી ભાંગા = 10 X 9 + 2 = 45 (3) ત્રણસંયોગી ભાંગા = 45 X 8 + 3 = 120 (4) ચારસંયોગી ભાંગા = 120 X 7 + 4 = 210 (5) પાંચસંયોગી ભાંગા = 210 X 6 + પ = ૨પર (6) છસંયોગી ભાંગા = ૨પર x 5 - 6 = 210 (7) સાતસંયોગી ભાંગા = 210 X 8 + 7 = 120 (8) આઠસંયોગી ભાંગા = 120 X 3 + 8 = 45

Page #336
317 દ્વાર ૯૧મું - સ્થંડિલભૂમિના 1,024 ભાંગા (9) નવસંયોગી ભાંગા = 45 X 2 - 9 = 10 (10) દસસંયોગી ભાંગા = 10 X 1 - 10 = 1 120 252 1 2 ) સંયોગ ભાંગા અસંયોગી 10 બેસંયોગી 45 ત્રણસંયોગી ચારસંયોગી 210 પાંચસંયોગી છસંયોગી 210 સાતસંયોગી આઠસંયોગી 45 નવસંયોગી 10 દસસંયોગી કુલ 1023 આ 1,023 ભાંગા અશુદ્ધ છે. તેવી સ્થડિલભૂમિમાં ન જવું. પૂર્વે કહેલ અનાપાતઅસંલોક વગેરે 10 સ્થાનોવાળો ભાંગો તે 1,024 મો ભાંગો છે. તે શુદ્ધ છે. તેવી અંડિલભૂમિમાં જવું. + વાસનાઓનું બલિદાન વૈરાગ્યથી થઈ શકે છે, જયારે ઇચ્છાઓનું બલિદાન અહંત્વના ત્યાગથી થાય છે. + ગીતાર્થના વચનથી હળાહળ ઝેર પીવું પણ અગીતાર્થના વચનથી અમૃતનું પાન ન કરવું.

Page #337
318 દ્વાર ૯૨મું - 14 પૂર્વોના નામો અને પદસંખ્યા દ્વાર ૯રમું - 14 પૂર્વોના નામો અને પદસંખ્યા ક્ર. | પૂર્વનું નામ પદસંખ્યા વ્યાખ્યા | ઉત્પાદ તેમાં ઉત્પત્તિને આશ્રયીને બધા 11 કરોડ દ્રવ્યો-પર્યાયોની પ્રરૂપણા કરેલી છે. 2 | અગ્રાયણીય તેમાં બધા દ્રવ્યો-પર્યાયો અને જીવોનું 96 લાખ પરિમાણ કહ્યું છે. 3 | વીર્યપ્રવાદ તેમાં બધા જીવો-અજીવોનું વીર્ય કહ્યું છે. [70 લાખ 4 | અસ્તિનાસ્તિપ્રવાદ તેમાં લોકમાં રહેલા ધર્માસ્તિકાય વગેરે 60 લાખ અને નહીં રહેલા ગધેડાના સીંગડા વગેરે કહેવાય છે. અથવા તેમાં સ્યાદ્વાદની અપેક્ષાએ બધી વસ્તુઓ પોતાના સ્વરૂપથી છે અને બીજાના સ્વરૂપથી નથી એમ કહેવાય છે. 5 | જ્ઞાનપ્રવાદ તેમાં પાંચ જ્ઞાનના સ્વરૂપ, ભેદ-પ્રભેદ 1 કરોડ–૧ વગેરે કહેવાય છે. 6 | સત્યપ્રવાદ તેમાં સંયમ કે સત્યવચન ભેદ અને પ્રતિપક્ષ સહિત કહેવાય છે. + 6 | આત્મપ્રવાદ તેમાં અનેક નયોથી જીવની પ્રરૂપણા 36 કરોડ કરાય છે. 8 | સમયપ્રવાદ | તેમાં કર્મનાં સ્વરૂપ, ભેદ-પ્રભેદ વગેરે |1 કરોડ + મતાંતરે કર્મપ્રવાદ | કહેવાય છે. 80 લાખ 9 | પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ | તેમાં બધા પચ્ચખાણોના સ્વરૂપ 84 લાખ અને ભેદ કહેવાય છે. 10| વિદ્યાપ્રવાદ તેમાં અનેક પ્રકારના વિદ્યાતિશયોના 11 કરોડ સાધના અને સિદ્ધિ કહ્યા છે. + 15 હજાર | |1 કરોડ

Page #338
વાર ૯૨મું - 14 પૂર્વોના નામો અને પદસંખ્યા 319 વ્યાખ્યા ક. પૂર્વનું નામ પદસંખ્યા 11 અવંધ્ય તેમાં બધા જ્ઞાન, તપ વગેરે સંયોગોનું | | 26 કરોડ મતાંતરે શુભ ફળ કહેવાય છે અને પ્રમાદ કલ્યાણ વગેરેનું અશુભ ફળ કહેવાય છે. 12 પ્રાણાયુ તેમાં જીવોનું કે પ્રાણોનું અને આયુષ્યનું | 1 કરોડ અનેક રીતે વર્ણન કરાય છે. પ૬ લાખ 13 ક્રિયાવિશાલ તેમાં કાયિકી વગેરે ક્રિયાઓ 9 કરોડ વિસ્તારથી કહેવાય છે. 14 લોકબિંદુસાર તે બધી અક્ષરરચનાઓનું જ્ઞાન 12 કરોડ કરાવનાર સર્વાસન્નિપાતલબ્ધિનું 50 લાખ કારણ છે. તેથી લોકમાં કે શ્રુતમાં અક્ષર પર રહેલા બિંદુની જેમ સર્વોત્તમ છે. + ઉપર બતાવેલ પદસંખ્યા કરતા સમવાયાંગની ટીકામાં બતાવેલા પદસંખ્યામાં થોડો ફરક છે. + તીર્થકરોએ ગણધરોને પહેલા પૂર્વોમાં રહેલ સૂત્રોનો અર્થ કહ્યો હતો. તેથી તેમને પૂર્વ કહેવાય છે. ગણધરોએ આચારાંગ વગેરે ક્રમે શ્રુતની રચના અને સ્થાપના કરી. મતાંતર - ગણધરો એ પહેલા પૂર્વોની રચના કરી અને પછી આચારાંગ વગેરેની રચના કરી. તેથી પૂર્વોને પૂર્વ કહેવાય છે. તેમણે શ્રુતની સ્થાપના આચારાંગ વગેરે ક્રમે કરી. 11 અંગોની પદસંખ્યા અંગનું નામ પદસંખ્યા | 1 | આચારાંગ | 18,000 2 | સૂત્રકૃતાંગ 36 ,OOO 3 | સ્થાનાંગ 72,000

Page #339
320 દ્વાર ૯૨મું - 14 પૂર્વોના નામો અને પદસંખ્યા અંગનું નામ સમવાયાંગ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ જ્ઞાતાધર્મકથા ઉપાસકદશાંગ 8 | અંતકૃદશાંગ 9 | અનુત્તરૌપપાતિકદશાંગ 10 પ્રશ્નવ્યાકરણ 11 | વિપાકસૂત્ર પદસંખ્યા 1,44,000 2, 88,OOO 5,76,000 11, પર,000 23,04,000 46,08,000 92,16,000 1,84,32,000 પ્રશ્ન - પૂર્વોમાં બધું કહ્યું છે તો અંગ શાસ્ત્રો અને અંગબાહ્ય શાસ્ત્રોની રચના કેમ કરી ? જવાબ - પૂર્વો ગંભીર અર્થવાળા છે. તેથી અલ્પબુદ્ધિવાળા જીવો તે ભણી શકતા નથી. સ્ત્રીઓને પૂર્વો ભણવાનો અધિકાર નથી. માટે અલ્પબુદ્ધિવાળા જીવો અને સ્ત્રીઓ માટે અંગશાસ્ત્રો અને અંગબાહ્યશાસ્ત્રોની રચના કરી. તપ કરવાની, ત્યાગ કરવાની, સ્વાધ્યાય કરવાની, પ્રતિક્રમણ આદિ કરવાની, હિંસાદિનો ત્યાગ કરવાની વગેરે અનેક આજ્ઞાઓ તીર્થંકરભગવાનની જ છે. પણ આ બધા કરતા પણ શ્રેષ્ઠ સર્વથી પ્રથમકક્ષાની આજ્ઞા તો ગુરુકુળવાસમાં રહેવાની છે, ગુરુકુળવાસને નહીં છોડવાની છે.

Page #340
દ્વાર ૯૩મું - 5 પ્રકારના નિગ્રંથો 3 2 1 દ્વાર ૯૩મું - 5 પ્રકારના નિગ્રંથો | ગ્રન્થ = કષાયોને વશ થયેલો આત્મા જે બાંધે તે ગ્રન્થ = ગાંઠ. અથવા, જે આત્માને કર્મોની સાથે બાંધે તે ગ્રન્થ = ગાંઠ. તે બે પ્રકારે છે - (1) અત્યંતરગ્રન્થ - અંદરની ગાંઠ. તે 14 પ્રકારે છે - (1) મિથ્યાત્વ - તત્ત્વરૂપ પદાર્થોની શ્રદ્ધા ન કરવી તે. (2) પુરુષવેદ - સ્ત્રીના ભોગની ઇચ્છા થવી તે. (3) સ્ત્રીવેદ - પુરુષના ભોગની ઇચ્છા થવી તે. (4) નપુંસકવેદ - પુરુષ-સ્ત્રી બન્નેના ભોગની ઇચ્છા થવી તે. (5) હાસ્ય - આશ્ચર્ય વગેરે થાય ત્યારે મુખને વિકસિત કરવું તે. (6) રતિ - અસંયમમાં પ્રીતિ થવી તે. (7) અરતિ - સંયમમાં અપ્રીતિ થવી તે. (8) ભય - ડરવું તે. તે ઇહલોકભય વગેરે 7 પ્રકારે છે. (9) શોક - ઇષ્ટનો વિયોગ થવાથી માનસિક દુ:ખ થવું તે. (10) જુગુપ્સા - સ્નાન ન કરવું વગેરેના કારણે મલિન શરીરવાળા મુનિની હીલના કરવી તે. (11) ક્રોધ - અપ્રીતિ, અરુચિ થવી તે. (12) માન - પોતાની બડાઈ કરવી અને બીજાની હલકાઈ કરવી તે. (13) માયા - અંદરનો ભાવ છૂપાવી બહારથી જુદુ બતાવવું તે. (14) લોભ - તે બે પ્રકારે છે - (i) તૃષ્ણા - ન હોય તે મેળવવાની ઇચ્છા થવી તે.

Page #341
322 દ્વાર ૯૩મું - 5 પ્રકારના નિગ્રંથો (i) આસક્તિ - હોય તે છોડવાની ઇચ્છા ન થવી તે. (2) બાહ્યગ્રન્થ - બહારની ગાંઠ. તે 10 પ્રકારે છે - (1) ક્ષેત્ર - તે બે પ્રકારે છે - (i) સેતુ - વરસાદના પાણીથી જેમાં અનાજ પાકે તે. (i) કેતુ - કુવા વગેરેના પાણીથી જેમાં અનાજ પાકે તે. (2) વાસ્તુ - ઘર વગેરે. (3) ધનધાન્યના ઢગલા - ધન - સોનું, ચાંદી વગેરે. ધાન્ય - ડાંગર વગેરે અનાજ. (4) મિત્રો અને સ્વજનોનો સંબંધ - મિત્ર - સાથે ઉછરેલા, સ્વજન - માતા, પિતા વગેરે. (5) યાન - પાલખી વગેરે વાહન. (6) શયન - પલંગ વગેરે. (7) આસન - સિંહાસન વગેરે. (8) દાસ - નોકર. (9) દાસી - નોકરાણી. (10) કુષ્ય - વાસણ વગેરે ઘરવખરી. નિર્ઝન્થ - આ બન્ને પ્રકારના ગ્રન્થમાંથી નીકળી ગયેલા સાધુ તે નિર્ઝન્થ. તે પાંચ પ્રકારના છે - (1) પુલાક - પુલાક = ચોખાના કણ વિનાનું, ફોતરા જેવું, સાર વિનાનું અનાજ. તપ અને શ્રુતથી ઉત્પન્ન થયેલી, સંઘ વગેરેનું કાર્ય આવે ત્યારે બળ અને વાહન સહિત ચક્રવર્તી વગેરેને પણ ચૂરવા માટે સમર્થ એવી લબ્ધિનો ઉપયોગ કરવાથી કે જ્ઞાન વગેરેના અતિચારોનું આસેવન કરવાથી બધો સંયમનો સાર નીકળી જવાથી

Page #342
દ્વાર ૯૩મું - 5 પ્રકારના નિગ્રંથો 323 જે સાધુનું ચારિત્ર પુલાકની જેમ સાર વિનાનું થાય તે પુલાક છે. તે બે પ્રકારે છે - (i) લબ્ધિપુલાક - તે દેવેન્દ્રની સમાન સમૃદ્ધિવાળો અને વિશેષ પ્રકારની લબ્ધિવાળો હોય છે. તે લબ્ધિથી તે સંઘ વગેરેનું કાર્ય આવે ત્યારે ચક્રવર્તીને પણ સૈન્ય સહિત ચૂરી નાંખે છે. મતાંતરે આસેવા,લાકમાં જે જ્ઞાનપુલાક છે તેને જ આવી લબ્ધિ હોય, માટે તે જ લબ્ધિપુલાક છે. (i) આસેવાપુલાક - તે જ્ઞાન વગરેના અતિચારોને સેવે છે. તે 5 પ્રકારે (a) જ્ઞાનપુલાક - અલિત, મિલિત વગેરે જ્ઞાનના અતિચારોને સેવે તે. અલિત = સૂત્રો વગેરેમાં સ્કૂલના થવી તે. મિલિત = સૂત્રો વગેરે ભેગા થવા તે. (b) દર્શનપુલાક - મિથ્યાષ્ટિનો પરિચય વગેરે દર્શનના અતિચારોને સેવે તે. (c) ચારિત્રપુલાક - મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણના અતિચારો વડે ચારિત્રની વિરાધના કરે તે. (4) લિંગપુલાક - શાસ્ત્રમાં કહેલા લિંગથી વધુ ઉપકરણો રાખવા કે કારણ વિના અન્ય લિંગને ધારણ કરવો તે. લિંગ = સાધુવેષ. (e) યથાસૂક્ષ્મપુલાક - કંઈક પ્રમાદ કરનાર કે મનથી અકથ્ય ગ્રહણ કરનાર છે. મતાંતરે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને લિંગ એ ચારેની થોડી થોડી વિરાધના કરે તે યથાસૂક્ષ્મપુલાક. (2) બકુશ - અતિચારવાળા કાબરચીતરા ચારિત્રવાળો સાધુ તે બકુશ. તેઓ ઘણા વસ્ત્ર-પાત્રા વગેરે મળવારૂપ લબ્ધિ અને ખ્યાતિને ઇચ્છે છે, સુખશીલીયા હોય છે, દિનચર્યાનું પાલન કરવામાં બહુ તત્પર

Page #343
324 દ્વાર ૯૩મું - 5 પ્રકારના નિગ્રંથો નથી હોતા, સમુદ્ર ફીણ વગેરેથી જાંઘને ઘસનારા - તેલ વગેરેથી શરીરે માલીશ કરનારા - કાતરથી વાળ કાપનારા એવા પરિવારવાળા હોય છે અને સર્વછેદ કે દેશછેદને યોગ્ય અતિચારને લીધે કાબરચીતરા ચારિત્રવાળા હોય છે. તેઓ બે પ્રકારે છે - (i) ઉપકરણબકુશ - અકાળે ચોલપટ્ટો - કપડા વગેરે વસ્ત્રો ધુ, ચોખા વસ્ત્રો ગમે, પાત્રા-દાંડા વગેરેને વિભૂષા માટે તેલથી ઉજ્જવળ કરે (i) શરીરબકુશ - ગાઢ કારણ વિના શરીરની વિભૂષા માટે હાથ, પગ, મોટુ ધુવે, આંખ-કાન-નાક વગેરે અવયવોમાંથી મેલ કાઢે, દાંત સાફ કરે, વાળ ઓળે તે. બન્ને પ્રકારના બકુશ સામાન્યથી પાંચ પ્રકારના છે - (a) આભોગબકુશ - ‘શરીર અને ઉપકરણોની વિભૂષા કરવી એ સાધુ માટે અકાર્ય છે.” એમ જાણવા છતાં વિભૂષા કરે તે. (b) અનાભોગબકુશ - શરીર અને ઉપકરણોની વિભૂષા અજાણતા એકાએક કરે તે. (c) સંવૃતબકુશ - છૂપી રીતે વિભૂષા કરે છે. અથવા મૂળગુણમાં દોષ લગાડે તે. () અસંવૃતબકુશ - પ્રગટ રીતે વિભૂષા કરે છે. અથવા ઉત્તરગુણમાં દોષ લગાડે તે. (e) સૂક્ષ્મબકુશ - કંઈક પ્રમાદી, આંખનો મેલ દૂર કરે તે. (3) કુશીલ - મૂળગુણ - ઉત્તરગુણની વિરાધનાને લીધે કે સંજવલન કષાયોના ઉદયને લીધે ખરાબ ચારિત્રવાળા હોય તે કુશીલ. તે બે પ્રકારે છે - (1) આસેવનાકુશીલ - સંયમની વિરાધનાને લીધે ખરાબ ચારિત્રવાળો

Page #344
325 દ્વાર ૯૩મું - 5 પ્રકારના નિગ્રંથો હોય છે. તે પાંચ પ્રકારે છે - (a) જ્ઞાનપ્રતિસેવનાકુશીલ - જ્ઞાનથી આજીવિકા ચલાવે છે. (b) દર્શનપ્રતિસેવનાકુશીલ - દર્શનથી આજીવિકા ચલાવે છે. (C) ચારિત્રપ્રતિસેવનાકુશીલ - ચારિત્રથી આજીવિકા ચલાવે છે. (d) તપપ્રતિસેવનાકુશીલ - તપથી આજીવિકા ચલાવે છે. મતાંતરે લિંગપ્રતિસેવનાકુશીલ - લિંગથી આજીવિકા ચલાવે છે. (e) સૂક્ષ્મપ્રતિસેવનાકુશીલ - પોતાની પ્રશંસાથી ખુશ થાય તે, (i) કષાયકુશીલ - સંજવલન કષાયોના ઉદયને લીધે ખરાબ ચારિત્ર વાળો હોય છે. તે પાંચ પ્રકારે છે - (a) જ્ઞાનકષાયકુશીલ - સંજવલન કષાયોના ઉપયોગમાં જે ભણવા વગેરેની પ્રવૃત્તિ કરે કે જ્ઞાનની વિરાધના કરે તે. (b) દર્શનકષાયકુશીલ - સંજવલન કષાયોના ઉપયોગમાં જે સમ્યક્ત્વ સંબંધી પ્રવૃત્તિ કરે કે સમ્યકત્વની વિરાધના કરે તે. (c) ચારિત્રકષાયકુશીલ - સંજવલન કષાયના ઉપયોગમાં જે બીજાને શાપ આપે કે ચારિત્રની વિરાધના કરે તે. () તપકષાયકુશીલ - સંજવલન કષાયોના ઉપયોગમાં જે તપ કરે કે તપની વિરાધના કરે તે. (e) સૂક્ષ્મકષાયકુશીલ - મનથી કષાયો કરે તે. (4) નિર્ઝન્થ - મોહનીયકર્મરૂપી ગ્રન્થમાંથી નીકળી ગયા હોય તે. તે બે પ્રકારે છે - (i) ઉપશાંતમોહ - જેણે મોહને ઉપશાંત કર્યો હોય એટલે કે સંક્રમકરણ, ઉદ્વર્તનાકરણ વગેરેને અયોગ્ય કર્યો હોય છે. તે પાંચ પ્રકારે છે - (a) પ્રથમસમયનિર્ઝન્થ - ૧૧મા ગુણઠાણાના પહેલા સમયે રહેલો હોય તે.

Page #345
3 26 દ્વાર ૯૩મું- 5 પ્રકારના નિગ્રંથો (b) અપ્રથમસમયનિર્ઝન્થ - ૧૧મા ગુણઠાણાના પહેલા સમય સિવાયના સમયોમાં રહેલો હોય તે. (C) ચરમસમયનિર્ઝન્થ - ૧૧મા ગુણઠાણાના છેલ્લા સમયે રહેલો હોય તે. (d) અચરમસમયનિગ્રન્થ - ૧૧મા ગુણઠાણાના છેલ્લા સમય સિવાયના સમયમાં રહેલો હોય તે. (e) યથાસૂક્ષ્મનિર્ઝન્થ - સામાન્યથી ૧૧માં ગુણઠાણાના બધા સમયમાં રહેલો હોય તે. (i) ક્ષીણમોહ - જેણે મોહનો ક્ષય કર્યો હોય છે. તે પાંચ પ્રકારે છે - (a) પ્રથમસમયનિર્ઝન્થ - ૧૨માં ગુણઠાણાના પહેલા સમયે રહેલો હોય તે. (b) અપ્રથમસમયનિગ્રન્થ - ૧૨મા ગુણઠાણાના પહેલા સમય સિવાયના સમયોમાં રહેલો હોય તે. (c) ચરમસમયનિર્ઝન્થ - ૧૨માં ગુણઠાણાના છેલ્લા સમયે રહેલો હોય (4) અચરમસમયનિગ્રન્થ - ૧૨માં ગુણઠાણાના છેલ્લા સમય સિવાયના સમયમાં રહેલો હોય તે. (e) યથાસૂમનિર્ઝન્થ - સામાન્યથી ૧૨માં ગુણઠાણાના બધા સમયમાં રહેલો હોય તે. ગુણઠાણ એકસમયે પ્રવેશેલા જીવોવિવિધ સમયે પ્રવેશેલા જીવો જઘન્ય | ઉત્કૃષ્ટ | જઘન્ય | ઉત્કૃષ્ટ ૧૧મુ | હોય કે ન હોય, | 54 | હોય કે ન હોય, | સંખ્યાતા હોય તો 1 વગેરે હોય તો 1 વગેરે | હોય કે ન હોય, | 108 | હોય કે ન હોય, શતપૃથકૃત્વ હોય તો 1 વગેરે હોય તો 1 વગેરે

Page #346
દ્વાર ૯૩મું - 5 પ્રકારના નિગ્રંથો 3 27 શ્રેણિ ઉત્કૃષ્ટ અંતર ઉપશમશ્રેણિ | વર્ષપૃથત્વ ક્ષપકશ્રેણિ | 6 માસ (5) સ્નાતક - શુકુલધ્યાનરૂપી પાણીથી ઘાતકર્મોરૂપી મેલને ધોઈ નાખવાથી નિર્મળ થયેલ સાધુ તે સ્નાતક એટલે કે કેવળી. તે બે પ્રકારે છે - () સયોગી - મનોયોગ, વચનયોગ અને કાયયોગ- આ ત્રણ યોગ વાળા હોય તે. (i) અયોગી - યોગ વિનાના હોય તે. 0 પ નિર્ઝન્થોની પ્રતિસેવના - પ્રતિસેવના = વિરાધના નિર્ઝન્થ પ્રતિસેવના પુલાક, આસેવનાકુશીલ મૂળગુણની, ઉત્તરગુણની ઉત્તરગુણની કષાયકુશીલ, નિર્ઝન્થ, સ્નાતક ન હોય. પુલાક વગેરે મૂળગુણ કે ઉત્તરગુણના વિરાધક હોવા છતાં તેમને નિર્ગસ્થ કહ્યા છે તેનું કારણ એ છે કે સંયમસ્થાનો અસંખ્ય છે. પુલાક વગેરે પાંચે નિર્ચન્થોના દરેકના ચારિત્રપર્યાયો અનંતા છે. જંબૂસ્વામી પછી પુલાક, નિર્ગસ્થ અને સ્નાતકનો વિચ્છેદ થયો છે. બકુશ અને કુશીલ સાધુઓ જયાંસુધી તીર્થ રહેશે ત્યાંસુધી રહેશે. બકુશ 1. તત્ત્વાર્થભાષ્યનો મત - પુલાક મૂળગુણોની પ્રતિસેવના કરે. મતાંતરે પુલાક મૈથુનવિરતિમહાવ્રતની જ પ્રતિસેવના કરે. આસેવનાકુશીલ ઉત્તરગુણોની પ્રતિસેવના કરે.

Page #347
3 28 દ્વાર ૯૪મું - પાંચ પ્રકારના શ્રમણ દ્વાર ૯૪મું - પાંચ પ્રકારના શ્રમણ (1) નિન્ય - જૈન સાધુઓ. (2) શાક્ય - બૌદ્ધસાધુઓ. (3) તાપસ - વનમાં રહેનારા જટાધારી સંન્યાસીઓ. (4) ગેરુક - ધાતુથી રંગાયેલા વસ્ત્રવાળા ત્રિદંડિક પરિવ્રાજકો. (5) આજીવક - ગોશાળાના મતને અનુસરનારા સાધુઓ. + પારધી દાણા નાખે છે. તેની ઉપર અત્યંત ઝીણા દોરાવાળી જાળ બિછાવી દે છે. આકાશમાં ઊડતા પંખીઓને દાણા દેખાય છે, અતિસૂક્ષ્મ એવી જાળ દેખાતી નથી. તેથી તે દાણા ચરવા તેઓ ઊતરે છે. પક્ષીઓની મોટી સંખ્યા ભેગી થતા પારધી જાળ ઉઠાવે છે. બધા જ પક્ષીઓ અંદર જકડાઈ જાય છે. આગળ જતા છેદન-ભેદન અને મરણની પીડાઓ પ્રાપ્ત કરે છે. મોહરાજાએ વિષયોરૂપી દાણા નાખ્યા છે અને અતિસૂક્ષ્મ કર્મની જાળ બિછાવી છે. અજ્ઞાની સંસારી જીવોને અર્થ-કામ-સાંસારિક સુખો, સત્તા, યશ બધું દેખાય છે, પણ પાછળ થતો કર્મબંધ દેખાતો નથી. સુખાદિના ઉપભોગમાં એકાગ્ર થતો જીવ કર્મની જાળમાં જકડાય છે. પછી જન્મ-મરણ-રોગ-શોક-વ્યાધિ-ઉપાધિ વગેરે અનેક પીડાઓ સહન કરવી પડે છે, તેમાંથી છૂટી શકાતું નથી. પાપની રાજધાની મન છે. એને પહેલા જીતી લો. વચન-કાયા આપોઆપ જીતાઈ ગયા જ સામજો.

Page #348
દ્વાર ૯૫મું - ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષો 3 29 દ્વાર ૯૫મું - ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષો ગ્રાસ = ભોજન, તેની એષણા = શુદ્ધ-અશુદ્ધની વિચારણા તે ગ્રામૈષણા. તેના પાંચ દોષો છે - (1) સંયોજના - ઉત્કૃષ્ટતા લાવવા એક દ્રવ્યને બીજા દ્રવ્ય સાથે ભેગુ કરવું તે. તે બે પ્રકારે છે - (i) ઉપકરણ સંબંધી - તે બે પ્રકારે છે - (a) બાહ્ય - સારો ચોલપટ્ટો મળ્યા પછી વિભૂષા માટે તેને ઉચિત સારો કપડો વગેરે બીજેથી માંગીને વસતિની બહાર જ પહેરવા તે. (b) અત્યંતર - વસતિમાં સારો ચોલપટ્ટો વગેરે પહેરીને વિભૂષા માટે સારો કપડા વગેરે પહેરવો તે. (i) ભક્તપાનસંબંધી - તે બે પ્રકારે છે - (a) બાહ્ય - ગોચરીમાં ફરતા દૂધ વગેરેમાં રસની આસક્તિથી સ્વાદિષ્ટ બનાવવા સાકર વગેરે ભેળવવી તે. (b) અત્યંતર - વસતિમાં આવીને ભોજન વખતે કરાતી સંયોજના. તે ત્રણ પ્રકારે છે - 4) પાત્રાસંબંધી - ભોજન વખતે દૂધ વગેરેમાં રસની આસક્તિથી સાકર વગેરેને પાત્રામાં ભેગા કરવા તે. II) કવલસંબંધી - હાથમાં કોળિયા રૂપે ઉપાડેલ સુખડી વગેરેમાં સાકર વગેરેને ભેગા કરવા તે. II) મુખસંબંધી - ખાખરા વગેરેને મુખમાં નાંખીને પછી ગોળ વગેરે નાંખવા તે. અપવાદ - (1) ઘણું ઘી વગેરે વધ્યું હોય તો તેને ખપાવવા માટે સાકર વગેરેની સાથે ભેગુ કરવામાં દોષ નથી.

Page #349
330 દ્વાર ૯૫મું - ગ્રાસેષણાના પાંચ દોષો (2) રોગીને સાજો કરવા માટે સંયોજના કરવી કલ્પ. (3) ભોજનની અરુચિવાળા માટે સંયોજના કરવી કલ્પ. (4) સારા આહારથી પોષાયેલા, સુખમાં ઉછરેલા રાજપુત્ર વગેરે માટે સંયોજના કરવી કલ્પ. (5) સાધુને ઉચિત એવા સંયોજના વિનાના આહારથી બરાબર ભાવિત નહીં થયેલાને સંયોજના કરવી કલ્પ. (6) નૂતન દીક્ષિત માટે રસની આસક્તિથી પણ સંયોજના કરવી કલ્પ. (2) પ્રમાણ - પ્રમાણથી વધુ વાપરવું તે. પુરુષ સ્ત્રી નપુંસક આહારનું પ્રમાણ | 32 કોળિયા 28 કોળિયા | 24 કોળિયા 1 કોળિયાનું પ્રમાણ = કુકડીના ઇંડા જેટલું. કુકડી અને ઇંડા બે પ્રકારે (i) દ્રવ્યકુકડી - સાધુનું શરીર. તેનું મુખ તે ઇંડુ. આંખ, લમણા, હોઠ, ભ્રમરને વિકૃત કર્યા વિના જે કોળિયો મુખમાં પ્રવેશે તે કોળિયાનું પ્રમાણ છે. અથવા, દ્રવ્યકુકડી = પક્ષિણી. તેના ઇંડા જેટલું કોળિયાનું પ્રમાણ (i) ભાવકુકડી - જેટલા આહારથી પેટ ન્યૂન કે અધિક ન ભરાય, વિશિષ્ટ કૃતિ થાય અને જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની વૃદ્ધિ થાય તેટલો આહાર તે ભાવકુકડી. તેનો ૩રમો ભાગ તે ઇંડુ. તેટલું કોળિયાનું પ્રમાણ છે. ઘણીવાર અને ઘણું ભોજન કરવાથી ભોજનનું અજીર્ણ થાય. તેથી

Page #350
દ્વાર ૯૫મું - ગ્રાસષણાના પાંચ દોષો 331 ઝાડા-ઊલટી થાય કે મરણ થાય. (3) અંગાર - સારા ભોજન કે દાતાની પ્રશંસા કરતા કરતા રાગપૂર્વક વાપરવાથી ચારિત્રને અંગારા જેવું કરવું તે. અંગારા બે પ્રકારે છે - | (i) દ્રવ્યથી - અગ્નિમાં બળેલ ખેર વગેરે વનસ્પતિ તે દ્રવ્યથી અંગારા છે. (i) ભાવથી - રાગરૂપી અગ્નિથી બળેલ ચારિત્રરૂપી ઈંધન તે ભાવથી અંગારો છે. (4) ધૂમ - ખરાબ ભોજન કે દાતાની નિંદા કરતા કરતા દ્વેષપૂર્વક વાપરવાથી ચારિત્રને ધૂમાડાવાળુ (કલુષિત) કરવું તે. ધૂમાડો બે પ્રકારે છે - (i) દ્રવ્યથી - અડધા બળેલા લાકડાનો ધૂમાડો તે દ્રવ્યથી ધૂમાડો છે. (i) ભાવથી - દ્વેષરૂપી અગ્નિથી બળતા ચારિત્રરૂપી ઈંધનનો નિંદારૂપ કલુષિત ભાવ તે ભાવથી ધૂમાડો છે. (5) કારણ - કારણ વિના ભોજન કરવું તે. વેદના વગેરે છે કારણો હોય તો ભોજન કરવું અને આતંક વગેરે છે કારણો હોય તો ભોજન ન કરવું. વેદના વગેરે છે કારણો - (1) ભૂખ શમાવવા વાપરવું. (2) વૈયાવચ્ચ કરવા માટે વાપરવું. (3) ઇર્યાસમિતિનું પાલન કરવા માટે વાપરવું. (4) સંયમના યોગોનું પાલન કરવા માટે વાપરવું. (5) જીવન ટકાવવા વાપરવું. (6) ધર્મધ્યાન અને સ્વાધ્યાય કરવા માટે વાપરવું.

Page #351
332 દ્વાર ૯૫મું - ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષો આતંક વગેરે છે કારણો - (1) તાવ વગેરે રોગ આવે ત્યારે ન વાપરવું. (2) દેવો-મનુષ્યો-તિર્યંચોએ કરેલા ઉપસર્ગને સહન કરવા માટે ન વાપરવું. ઉપસર્ગો બે પ્રકારના છે - (1) અનુકૂળ ઉપસર્ગ - સ્વજનો વગેરે સ્નેહથી દીક્ષા છોડાવવા આવે છે. ત્યારે સાધુ ઉપવાસ કરે તો તેનો નિશ્ચય જાણીને કે તેના મરણ વગેરેના ભયથી સ્વજનો તેમને છોડી દે. (ii) પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગ - રાજા વગેરે ગુસ્સે થઈને ઉપસર્ગ કરે છે. ત્યારે સાધુ ઉપવાસ કરે તો રાજા વગેરેને પણ દયા આવે અને છોડી દે. (3) બ્રહ્મચર્યની રક્ષા માટે ન વાપરવું. ઉપવાસ કરવાથી કામ દૂર થાય (4) જીવોની રક્ષા માટે ન વાપરવું. વરસાદ પડતો હોય, બરફ પડતો હોય, સચિત્ત ધૂળ ઊડતી હોય, ભૂમિ પર ઘણા દેડકા-મસી-કુંથવા વગેરે જીવોની ઉત્પત્તિ થઈ ગઈ હોય તો ભિક્ષા માટે ન જાય અને ન વાપરે. (5) તપ કરવા માટે ન વાપરવું. (6) શિષ્યોને તૈયાર કરવા વગેરે બધા કર્તવ્યો પૂરા થયા પછી છેલ્લી ઉંમરમાં સંલેખના કરીને જીવનપર્યતનું અનશન કરવા ભોજનનો ત્યાગ કરવો. + હે આત્મન્ ! તને તારો જ ભય છે. બીજા નિમિત્તોથી તું ભયભીત બને છે, એ તારી ભ્રમણા છે. તારો આત્મા ખોટા માર્ગમાં ચાલ્યો જાય એ જ મોટો ભય છે.

Page #352
દ્વાર ૯૬મું - 7 પ્રકારની પિંડેષણા અને 7 પ્રકારની પારૈષણા 333 દ્વાર ૯૬મું - 7 પ્રકારની પિડેષણા અને 7 પ્રકારની પાનેષણા % વાસણ 0 0 U પિંડ = ભોજન. તેની એષણા = લેવાની રીત તે પિંડેષણા. તે 7 પ્રકારે છે - (1) અસંસૃષ્ટ - નહીં ખરડાયેલા હાથ અને નહીં ખરડાયેલા વાસણથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી છે. તેમાં વાસણમાં થોડું રાખીને વહોરવું. બધુ વહોરવાથી પશ્ચાત્કર્મનો દોષ લાગે. (2) સંસૃષ્ટ - ખરડાયેલા હાથ અને ખરડાયેલા વાસણથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી તે. અહીં 8 ભાંગા છે - હાથ દ્રવ્ય અસંસૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ નિરવશેષ અસંસૃષ્ટ અસંસૃષ્ટ સાવશેષ અસંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ નિરવશેષ અસંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ સાવશેષ સંસ્કૃષ્ટ અસંતૃષ્ટ નિરવશેષ અસંસૃષ્ટ સાવશેષ સંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ નિરવશેષ સંસૃષ્ટ સંસૃષ્ટ સાવશેષ સંસૃષ્ટ = ખરડાયેલ, અસંતૃષ્ટ = નહીં ખરડાયેલ નિરવશેષ = બધુ, સાવશેષ = વાસણમાં રાખી થોડું લેવું. ૮મો ભાંગી ગચ્છમાંથી નીકળેલા અને ગચ્છમાં રહેલા - એમ બધા સાધુઓ માટે કથ્ય છે. ગચ્છમાં રહેલા સાધુઓ માટે સૂત્રાર્થની હાનિ વગેરે કારણે બાકીના ભાંગા પણ કથ્ય છે. (3) ઉદ્ઘતા - મૂળ તપેલા વગેરેમાંથી ભોજન પોતાની માટે કમંડલ વગેરેમાં કાઢેલું હોય તે ગ્રહણ કરવું તે. T 2 n સંસૃષ્ટ 7 \

Page #353
334 દ્વાર ૯૬મું - 7 પ્રકારની પિંડેષણા અને પ્રકારની પોષણા (4) અલ્પલેપિકા - નિર્લેપ એવા વાલ-ચણા-પવા વગેરે ગ્રહણ કરવા તે. અથવા જેમાં પશ્ચાત્કર્મ વગેરેથી થયેલો થોડો લેપ લાગે કે કર્મસંબંધી થોડો લેપ લાગે તેવું ગ્રહણ કરવું તે. (5) અવગૃહીતા - ભોજન વખતે જમનારાના થાળી-વાટકામાં પીરસેલ હોય તે ગ્રહણ કરવું તે. જો દાતાએ પહેલા જ હાથ કે વાસણ ધોયા હોય તો હાથ કે વાસણમાં લાગેલ પાણી અચિત્ત થયું હોય તો લેવું કલ્પ, નહીંતર ન કલ્પ. (6) પ્રગૃહીતા - ભોજન વખતે જમનારાને આપવા માટે પીરસનારાએ તપેલા વગેરેમાંથી ચમચાથી ઉપાડેલું હોય અને જમનારાએ લીધુ ન હોય તે ગ્રહણ કરવું તે. અથવા જમનારાએ હાથમાં લીધેલ આહાર હજી મુખમાં ન નાંખ્યો હોય તે ગ્રહણ કરવું તે. (7) ઉજિઝતધર્મા - જે ભોજન ખરાબ હોવાથી તજવા યોગ્ય હોય અને જેને બ્રાહ્મણ વગેરે ઇચ્છતા ન હોય તેવું કે અડધુ તજી દેવાયેલું ગ્રહણ કરવું તે. આ સાતે પિંડેષણાઓમાં અસંસૃષ્ટ હાથ વગેરેના 8 ભાંગા જાણવા. ચોથી પિંડેષણામાં 8 ભાંગા ન હોય. ગચ્છમાં રહેલા સાધુઓને સાતે પિૐ ખણાઓની અનુજ્ઞા છે. ગચ્છમાંથી નીકળેલા સાધુઓને પહેલી બે સિવાયની બાકીની પાંચ પિંડેષણાઓની અનુજ્ઞા છે. પાન = પાણી. તેને લેવાની રીત તે પાનૈષણા. તેના 7 પ્રકાર છે. તે ઉપર મુજબ જ જાણવા. ફરક આટલો છે - (4) અલ્પલંપિકા - કાંજી, ઉષ્ણ-પાણી, ચોખાનું ધોવણ વગેરે લેપ વિનાનું પાણી ગ્રહણ કરવું તે. તે વાસણને ચીકણું કરતું નથી. તેનાથી આત્માને કર્મનો લેપ લાગતો નથી. શેરડીનો રસ, દ્રાક્ષનું પાણી, આંબલીનું પાણી વગેરે ચીકણા પાણી છે. તેનાથી સાધુને કર્મનો લેપ લાગે છે.

Page #354
વાર ૯૭મું - 8 પ્રકારની ભિક્ષાચર્યાની વીથિ 335 દ્વાર ૯૭મું - 8 પ્રકારની ભિક્ષાચર્યાની વીથિ | વીથિ = માર્ગ. ભિક્ષાચર્યા સંબંધી વિશેષ પ્રકારના માર્ગો તે ભિક્ષાચર્યાની વીથિ. તે 8 પ્રકારે છે - (1) ઋજુગતિ - સમશ્રેણિમાં રહેલા ઘરોની પંક્તિમાં ભિક્ષા લેતા લેતા છેલ્લા ઘર સુધી જવું. પછી ભિક્ષા લીધા વિના જ પાછા આવવું તે. (2) ગતા પ્રત્યાગતિ - સમશ્રેણિમાં રહેલા ઘરોની પંક્તિમાં ભિક્ષા લેતા લેતા છેલ્લા ઘર સુધી જવું. પછી બીજી પંક્તિમાં ભિક્ષા લેતા લેતા પાછા આવવું તે. મતાંતરે પહેલા ભિક્ષા લીધા વિના જવું અને છેલ્લા ઘરેથી ભિક્ષા લેતા લેતા પાછા આવવું તે ગત્વા પ્રત્યાગતિ. (3) ગોમૂત્રિકા - બળદના મૂત્રની જેમ સામસામે રહેલી બે પંક્તિમાં ડાબા ઘરેથી જમણા ઘરે અને જમણા ઘરેથી ડાબા ઘરે ભિક્ષા લેવી (4) પતંગવીથિ - પતંગિયાની જેમ ચોક્કસ ક્રમ વિના કોઈ પણ ક્રમથી ભિક્ષા લેવી તે. (5) પેટા - ગામને પેટીની જેમ ચોરસ કલ્પીને વચ્ચેના ઘર છોડીને ચારે દિશામાં સમશ્રેણિથી ભિક્ષા લેવી તે. (6) અર્ધપેટા - ઉપર પ્રમાણે ગામને ચોરસ કલ્પીને બાજુ બાજુની બે દિશામાં ભિક્ષા લેવી તે. (7) અત્યંતરશંબુકા - ક્ષેત્રોની વચ્ચેથી ભિક્ષા લેતા લેતા શંખના આવર્તની જેમ વર્તુળ ગતિ વડે ક્ષેત્રની બહાર આવવું તે. (8) બહિઃશંબુકા - ક્ષેત્રની બહારથી ભિક્ષા લેતા લેતા શંખના આવર્તની જેમ વર્તુળ ગતિ વડે ક્ષેત્રની વચ્ચે આવવું તે. 0 મતાંતરે અભ્યતરશંબુકા અને બહિઃશંબુ કાનું સ્વરૂપ પરસ્પર

Page #355
336 દ્વાર ૯૭મું - 8 પ્રકારની ભિક્ષાચર્યાની વીથિ વિપરીત બતાવ્યું છે. પંચાશકમાં અત્યંતરશબુકા અને બહિઃશબુકાની બદલે જમણી બાજુથી શંબુકાવૃત્તા અને ડાબી બાજુથી શંબુકાવૃત્તા કહી છે. અન્ય ગ્રંથોમાં (૧)નો (૨)માં સમાવેશ કરીને અને (૭)-(૮)ની ભેગી ગણત્રી કરીને ભિક્ષાચર્યાની છ વીથિ કહી છે. + જન્મ-મરણાદિના તથા દુર્ગતિઓના ભયંકર દુઃખોના ભોગવટાથી ભૂતકાળ અતિશય ભયંકર છે. જો વર્તમાનમાં પણ જિનશાસનની આરાધના થઈ ન શકી તો ભવિષ્યકાળ પણ અતિ ભયાનક થશે. + દેવ, ગુરુ અને શાસન પરની શ્રદ્ધા અને ભક્તિ એ ભવરોગનિવારણનું અમોઘ ઔષધ છે. પણ સાથે અર્થલાલસા અને કામતૃષ્ણા મંદ કરતા જવું એ પણ પથ્ય છે. ઔષધ અને પથ્ય બંનેના સેવનથી જ ભવરોગ દૂર થશે. + તીર્થકરને ગુણસમુદાયનું વર્ણન તીર્થકર જ કરી શકે, બીજા નહીં, કેમકે તીર્થંકર પાસે જ અતિશયવાળી વાણી છે. રોજ વિચારો, મારું ભવિષ્યમાં શું થશે? હું મરીને ક્યાં જઈશ? મેં આ ભવમાં કાંઈ સુકૃત કર્યા નથી અને દુષ્કતો-પાપો કરવામાં બાકી રાખ્યા નથી, તો આ બધા પાપોને હું શી રીતે ભોગવીશ? બોલર ભલે બેટ્સમેનને આઉટ કરી દેવા જ બોલિંગ કરતો હોય, નિમિત્ત એક પણ એવું નથી કે આપણને અશુભ કર્મબંધના શિકાર બનાવવા જ આપણી સામે ઉપસ્થિત થતું હોય ! આપણી થોડીક જ જાગૃતિ અને આપણે એની અસરથી સર્વથા મુક્ત !

Page #356
દ્વાર ૯૮મું - 10 પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત 337 દ્વાર ૯૮મું - 10 પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત (1) આલોચના - જેમ બાળક સરળતાથી બધુ કહી દે છે તેમ માયા અને મદ વિના ગુરુની આગળ વચનથી અતિચાર કહેવા માત્રથી જે પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધ થાય તે આલોચના પ્રાયશ્ચિત્ત. (i) ગુરુને પૂછીને ગુરુએ અનુમતિ આપ્યા પછી પોતાની માટે ભિક્ષા, વસ્ત્ર, પાટા, શય્યા, સંથારો, આસન વગેરે કે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સ્થવિર, બાળ, ગ્લાન, નૂતનદીક્ષિત, ક્ષપક, અસમર્થ માટે વસ્ત્ર, પાત્રા, અન્ન, પાણી, ઔષધ વગેરે લઈને (i) ચંડિલભૂમિ જઈને (i) વિહાર કરીને (iv) ચૈત્યવંદન માટે (V) પૂર્વે લીધેલા પાટ, પાટલા વગેરે પાછા આપવા માટે (vi) બહુશ્રુત અને મહારાગ્યવાળા મહાત્માઓને વંદન કરવા માટે (vi) સંશયને દૂર કરવા માટે (vii) શ્રાવકો, પોતાના સ્વજનો, શિથિલ સાધુઓની શ્રદ્ધા વધારવા માટે (ix) સાધર્મિકોના સંયમના ઉત્સાહ માટે સો ડગલાથી વધુ જઈને આવ્યા પછી વિધિપૂર્વક ગુરુ સમક્ષ આલોચના કરે છે. ગમન-આગમન વગેરે અવશ્ય કરવા યોગ્ય કાર્યોમાં બરાબર ઉપયોગવાળા, દુષ્ટભાવ વિનાના હોવાથી અતિચાર વિનાના, છમસ્થ, અપ્રમત્ત સાધુને આ આલોચના પ્રાયશ્ચિત્ત હોય છે. તે શુદ્ધ હોવા છતાં ચેષ્ટાના કારણે થતી કે સૂક્ષ્મ પ્રમાદના કારણે થતી સૂક્ષ્મ આશ્રવક્રિયાઓની શુદ્ધિ માટે આલોચના કરે છે. અતિચારવાળા સાધુને તો ઉપરનું પ્રતિક્રમણ

Page #357
338 દ્વાર ૯૮મું - 10 પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત વગેરે) પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે. (2) પ્રતિક્રમણ - ફરીથી અતિચાર નહીં કરવાના નિશ્ચયપૂર્વક મિચ્છામિદુક્કડ આપીને દોષોથી પાછા ફરીને જે પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધ થાય તે પ્રતિક્રમણ પ્રાયશ્ચિત્ત. દા.ત. અચાનક અનુપયોગથી કફ નાંખ્યો હોય અને હિંસા વગેરે દોષ ન લાગ્યો હોય તો ગુરુ સમક્ષ આલોચના કર્યા વિના પણ મિચ્છામિદુક્કડે આપવા માત્રથી શુદ્ધિ થઈ જાય છે. પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિમાં અચાનક કે ભૂલથી કે પ્રમાદથી વિપરીત આચરણ થાય અને હિંસા વગેરે દોષો ન લાગે તો મિચ્છામિદુક્કડ આપવારૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત કરાય છે. (i) ઇર્યાસમિતિમાં વિપરીત આચરણ - વાતો કરતા કરતા ચાલવું. (i) ભાષા સમિતિમાં વિપરીત આચરણ - ગૃહસ્થની ભાષામાં કે મોટેથી બોલવું. (i) એષણા સમિતિમાં વિપરીત આચરણ - અન્ન-પાણી વહોરતી વખતે ઉપયોગ ન રાખવો. (iv) આદાનનિક્ષેપસમિતિમાં વિપરીત આચરણ - વસ્તુ લેતા-મૂકતા જોવું-પ્રમાર્જવું નહીં. (5) પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિમાં વિપરીત આચરણ - જોયા-પ્રમાર્યા વિનાની ભૂમિ પર ચંડિલ વગેરે પરઠવવું. (vi) મનોગુપ્તિમાં વિપરીત આચરણ - મનથી ખરાબ વિચારવું. (vi) વચનગુપ્તિમાં વિપરીત આચરણ - વચનથી ખરાબ બોલવું. (vi) કાયગુપ્તિમાં વિપરીત આચરણ - કાયાથી ખરાબ પ્રવૃત્તિ કરવી. (ix) કંદર્પ, હાસ્ય, સ્ત્રીકથા, ભક્તકથા, ચોરકથા, દેશકથા, ક્રોધ માન-માયા-લોભ કરવા, શબ્દ-રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પર્શ રૂપ વિષયોમાં

Page #358
દ્વાર ૯૮મું - 10 પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત 339 આસક્તિ કરવી. (x) આચાર્ય વગેરેને વિષે મનથી ઠેષ વગેરે કરવા, વચનથી વચ્ચે બોલવું વગેરે કરવું, કાયાથી આગળ જવું વગેરે કરવું. (xi) ઇચ્છાકાર, મિથ્યાકાર, તથાકાર વગેરે સારા યોગો ન કરવા. આ બધામાં હિંસા વગેરે દોષ ન લાગે તો મિચ્છામિદુક્કડ આપવા રૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું. (3) મિશ્ર - ગુરુ સમક્ષ આલોચના કરીને, ગુરુના કહેવાથી અતિચારથી પાછા ફરીને, પછી મિચ્છામિદુક્કડું આપીને જે પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધ થાય છે તે મિશ્ર પ્રાયશ્ચિત્ત. શબ્દ વગેરે વિષયોને અનુભવીને જેને સંશય થાય કે, “મને આ વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ થયા કે નહીં ?' તેણે મિશ્ર પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું. વિષયોમાં રાગ-દ્વેષ થયાનો નિશ્ચય હોય તો તપ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. (4) વિવેક - ત્યાગ કરવો તે વિવેક પ્રાયશ્ચિત્ત. (i) ઉપયોગપૂર્વક અન્ન વગેરે અને બધા ઉપકરણો ગ્રહણ કર્યા પછી ખબર પડે કે એ સચિત્ત કે દોષિત છે. (i) પર્વત, રાહુ, વાદળ, બરફ, રજ વગેરેથી સૂર્ય ઢંકાયેલો હોવાથી સૂર્યોદય પહેલા કે સૂર્યાસ્ત પછી સૂર્યોદય થઈ ગયો છે કે સૂર્યાસ્ત થયો નથી એમ સમજી અશઠભાવથી અન્ન વગેરે ગ્રહણ કર્યા હોય. (i) પહેલા પ્રહરમાં વહોરેલા અશન વગેરે શઠભાવથી કે અશઠભાવથી ચોથા પ્રહરમાં રાખ્યા હોય. (iv) અડધા યોજનથી વધુ દૂર કે દૂરથી શઠભાવથી કે અશઠભાવથી અશન વગેરે લઈ ગયા કે લાવ્યા હોય. આ બધામાં તે અશન વગેરેનો કે ઉપકરણોનો ત્યાગ કરવો. શઠભાવ = ઇન્દ્રિયોની પરવશતા, વિકથા, માયા, ક્રીડા વગેરે.

Page #359
340 હાર ૯૮મું - 10 પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત અશઠભાવ = માંદગી, ગૃહસ્થની હાજરી, અચંડિલ ભૂમિ, ભય વગેરે. (5) વ્યુત્સર્ગ - કાઉસ્સગ વડે જે પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધ થાય તે વ્યુત્સર્ગ પ્રાયશ્ચિત્ત. (i) ખરાબ સ્વપ્ન (હિંસા વગેરે પાપોવાળુ) દેખાય (i) ગમન-આગમન પછી (i) નદી ઊતર્યા પછી (iv) સૂત્રના ઉદ્દેશ-સમુદેશ-અનુજ્ઞા-પ્રસ્થાપન, પ્રતિક્રમણ, શ્રુતસ્કંધ અંગના પરાવર્તન વગેરેમાં થયેલ અવિધિને દૂર કરવા માટે આ બધામાં કાઉસ્સગ્ગ પ્રાયશ્ચિત્ત કરાય છે. (6) તપ - નીવિથી માંડીને છ માસ સુધીના તપથી જે પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધ થાય તે તપ પ્રાયશ્ચિત્ત. સચિત્ત પૃથ્વીકાય વગેરેના સંઘટ્ટામાં છેદગ્રંથ કે જીતકલ્પ પ્રમાણે નીવિથી માંડીને છ માસના તપનું પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. (7) છેદ - જેમ શરીરના બાકીના અવયવોની રક્ષા માટે ખરાબ રોગથી દૂષિત થયેલ શરીરના એક ભાગનો છેદ કરાય છે તેમ બાકીના ચારિત્રપર્યાયની રક્ષા માટે દૂષિત થયેલા પૂર્વના પર્યાયના એક ભાગનો છેદ કરાય તે છેદ પ્રાયશ્ચિત્ત. (i) વિકૃષ્ટ તપ કરવા સમર્થ હોવાથી જે ગર્વિત હોય કે, “ઘણો તપ કરવાથી પણ મારું શું બગડવાનું છે ?' (i) જે તપ ન કરી શકતા હોય તેવા ગ્લાન, અસહુ (સહન નહીં કરી શકનારા) બાળ, વૃદ્ધ વગેરે. (i) જે તપની શ્રદ્ધા વિનાનો હોય. (iv) જે કારણ વિના અપવાદની રુચિવાળો હોય.

Page #360
દ્વાર ૯૮મું - 10 પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત 341 આ બધાને પ્રાયશ્ચિત્ત માટે મહાવ્રતના આરોપણના કાળથી (વડી દીક્ષાથી) માંડીને પાંચ વગેરે દિવસોના ચારિત્રપર્યાયનો છેદ કરાય છે. (8) મૂલ - સંપૂર્ણ ચારિત્રપર્યાયનો છેદ કરીને ફરીથી મહાવ્રતોનું આરોપણ કરવાથી જે પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધ થાય તે મૂલ પ્રાયશ્ચિત્ત. (i) જાણીને પંચેદ્રિયજીવનો વધ કરે. (i) દર્પથી મૈથુન સેવે. (i) ઉત્કૃષ્ટ મૃષાવાદ, ચોરી, પરિગ્રહ કરે. (iv) જાણીને વારંવાર મૃષાવાદ, ચોરી, પરિગ્રહ કરે. આ બધામાં મૂલ પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. (9) અનવસ્થિત (અનવસ્થાપ્ય) - વિશિષ્ટ તપ ન કરે ત્યાં સુધી મહાવ્રતોમાં કે લિંગમાં ન સ્થપાય, તે તપ પૂરો થયા પછી જ મહાવ્રતોમાં કે લિંગમાં સ્થપાય. આ રીતે જે પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધ થાય તે અનવસ્થિત (અનવસ્થાપ્ય) પ્રાયશ્ચિત્ત. વિશિષ્ટ તપ = ઊઠી-બેસી ન શકે તેટલો તપ. ઊઠ-બેસ કરવા અસમર્થ તે બીજાને પ્રાર્થના કરે તો તેઓ તેની સાથે બોલ્યા વિના તેનું કાર્ય કરે. મુકિ, લાકડી વગેરેથી મરણથી નિરપેક્ષ રીતે પોતાને કે બીજા સાધુને કે ગૃહસ્થને ભયંકર ભાવથી પ્રહાર કરીને સંક્લિષ્ટ ભાવવાળો હોય તેને આ પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. તે બે પ્રકારે છે - (i) આશાતના અનવસ્થાપ્ય - તીર્થંકર, પ્રવચન, ગણધર વગેરેનો તિરસ્કાર કરે તેને આ પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. તે જઘન્યથી 6 માસનું અને ઉત્કૃષ્ટથી 1 વર્ષનું છે. (i) પ્રતિસેવના અનવસ્થાપ્ય - હાથથી મારવું, ચોરી કરવી વગેરેમાં આ પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. તે જઘન્યથી 1 વર્ષનું અને ઉત્કૃષ્ટથી 12

Page #361
342 દ્વાર ૯૮મું - 10 પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત વર્ષનું છે. (10) પાંરાંચિક (પારાંચિત) - લિંગ, ક્ષેત્ર, કાળ, તપના પારને પામે તે પારાંચિત પ્રાયશ્ચિત્ત, અથવા ઉત્કૃષ્ટ પ્રાયશ્ચિત્ત તે પારાંચિક પ્રાયશ્ચિત્ત. તે આચાર્યને જ હોય છે. તેમાં જઘન્યથી છ માસ સુધી અને ઉત્કૃષ્ટથી 12 વર્ષ સુધી અવ્યક્ત રીતે પ્રગટ ન થાય તેમ) લિંગને ધારીને જિનકલ્પિકોની જેમ ક્ષેત્રની બહાર રહીને ઘણો તપ કરીને અતિચારના પારને પામે પછી ફરી દીક્ષા અપાય છે, તે પૂર્વે નહીં. સાધ્વી કે રાજાની રાણી સાથે મૈથુન સેવવું, સાધુની હત્યા કરવી, રાજાની હત્યા કરવી વગેરેમાં આ પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. * ઉપાધ્યાયને અનવસ્થાપ્ય સુધીના જ પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. સામાન્ય સાધુને મૂલ સુધીના જ પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. ચૌદપૂર્વી અને પહેલા સંઘયણવાળા હતા ત્યાંસુધી 10 પ્રાયશ્ચિત્ત હતા. ત્યારપછી તીર્થના વિચ્છેદ સુધી મૂલ સુધીના 8 પ્રાયશ્ચિત્તો આ જગતમાં વસ્તુ જેટલી વધુ કિંમતી તેટલો તેના પ્રત્યેનો આદરભાવ વધારે રહે છે. પાણી કરતા દૂધ, દૂધ કરતા દૂધપાક, તેના કરતા કેરીના રસ પ્રત્યે આદર વધુ હોય છે. તેમ હલકા વસ્ત્ર કરતા ભારે વસ્ત્ર, તેના કરતા રેશમી વસ્ત્ર પ્રત્યે આદર વધુ હોય છે. તેમ કાચ કરતા ઇમીટેશન નંગ, તેના કરતા માણેક-નીલમ, તેના કરતા હીરા પ્રત્યે આદર વધુ હોય તો પછી જગતના સર્વોત્કૃષ્ટ પ્રભુ પ્રત્યે, તેઓ જેટલા મહાન અને ઉચ્ચ છે એને અનુરૂપ ભાવ ક્યારે આવશે?

Page #362
દ્વાર ૯૯મું, ૧૦૦મું - ઓઘસામાચારી, પદવિભાગસામાચારી 343 દ્વાર ૯૯મું - ઓસામાચારી દ્વાર ૧૦૦મું - પદવિભાગસામાચારી સામાચારી - ઉત્તમ મનુષ્યોએ આચરેલો ક્રિયાઓનો સમુદાય તે સામાચારી. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) ઓઘસામાચારી - સામાન્યથી સંક્ષેપમાં કહેવારૂપ પડિલેહણ વગેરે સામાચારી. તે ઘનિર્યુક્તિમાં કહી છે. તે નવમા પૂર્વની ત્રીજી આચાર વસ્તુના ૨૦માં પ્રાભૃતના ઓઘ પ્રાભૃતપ્રાભૃતમાંથી ઉદ્ભત કરેલ છે. (2) દશવિધ સામાચારી - તે ૧૦૧મા દ્વારમાં કહેવાશે. (3) પદવિભાગસામાચારી - જીતકલ્પ, નિશીથ વગેરેમાં કહેલી સામાચારી. તે નવમા પૂર્વમાંથી ઉદ્ધત કરેલ છે. + પાપ કર્યા બાદ તેની પ્રશંસાથી બંધાયેલા અશુભ કર્મોના ગુણાકાર થાય પાપ કર્યા બાદ તેની નિંદા-ગહ કરવાથી બંધાયેલ અશુભ કર્મના ભાગાકાર થાય છે. પુણ્ય કર્યા પછી તેની પ્રશંસાથી બંધાયેલા શુભ કર્મના ગુણાકાર થાય છે. પુણ્ય કર્યા પછી તેની નિંદા-ગ કરવાથી બંધાયેલા શુભ કર્મના ભાગાકાર થાય છે. ચૈત્યવંદનથી પ્રકૃષ્ટ શુભ અધ્યવસાયો ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. તેથી જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોનો ક્ષય થાય છે. તેથી સંપૂર્ણ કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય

Page #363
उ४४ દ્વાર ૧૦૧મું - દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારી દ્વાર ૧૦૧મું - દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારી | (1) ઇચ્છાકાર સામાચારી - માંદગી વગેરેના કારણે બીજા પાસે કામ કરાવવું હોય તો તમારી ઇચ્છા હોય તો મારું આટલું કાર્ય કરી આપશો.” એમ કહેવું, અથવા કોઈએ પ્રાર્થના ન કરી હોવા છતાં કારણે કોઈ સાધુ બીજા સાધુનું કાર્ય કરવા ઇચ્છે ત્યારે તમારી ઇચ્છા હોય તો તમારું આટલું કાર્ય કરું.’ એમ કહેવું છે. કોઈ પાસે પરાણે કાર્ય ન કરાવવું, સામાની ઇચ્છા વિના તેનું કાર્ય ન કરવું. (2) મિચ્છાકાર સામાચારી - સમિતિ, ગુપ્તિ વગેરે સંયમયોગોનું વિપરીત આચરણ કરીને મિચ્છામિ દુક્કડું દેવું તે. સંયમયોગોનું વિપરીત આચરણ જાણી જોઈને કે વારંવાર થાય તો મિચ્છામિદુક્કડે આપવા માત્રથી શુદ્ધિ ન થાય. (3) તથાકાર સામાચારી - કલ્પ (આચાર કે જિનકલ્પ, સ્થવિરકલ્પ વગેરે) અને અકલ્પ (અનાચાર કે ચરક - બૌદ્ધ વગેરેની દીક્ષા)ને જાણનારા, પાંચ મહાવ્રતોમાં રહેલા, સંયમ અને તપથી યુક્ત એવા ગુરુ વાચના, સામાચારીનું શિક્ષણ વગેરે આપતા હોય ત્યારે, પૂક્યા પછી જવાબ આપે ત્યારે ખોટું હોવાની શંકા કર્યા વિના “જેમ આપ કહો છો તેમ જ છે.” એવા અર્થને સૂચવનાર ‘તથા' (તહત્તિ) એમ કહેવું તે. (4) આવશ્યક સામાચારી - જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રના કારણરૂપ ગોચરી જવું વગેરે કારણે અવશ્ય જવાનું હોય ત્યારે વસતિની બહાર નીકળતા સાધુએ આવશ્યક કાર્યરૂપ કારણને સૂચવનાર “આવશ્યકી” (આવર્સીટી) એમ કહેવું. (5) નૈષેધિકી સામાચારી - બહારથી પાછા ફરીને વસતિમાં કે દેરાસરમાં પ્રવેશતા અસંવૃત એવા શરીરની ચેષ્ટાના નિવારણને સૂચવનાર નૈધિકી' (નિસીપી) એમ કહેવું.

Page #364
દ્વાર ૧૦૧મું - દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારી 345 (6) આપૃચ્છા સામાચારી - ઈષ્ટ કાર્ય કરવું હોય ત્યારે ગુરુને પૂછવું તે આપૃચ્છા સામાચારી. (7) પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી - પૂર્વે ગુરુએ નિષેધ કરેલ કાર્ય કારણ આવ્યું કરવું હોય ત્યારે અને પૂર્વે ગુરુએ સોપેલ કાર્ય કરવાનું હોય ત્યારે ગુરુને પૂછવું તે પ્રતિપૃચ્છા સામાચારી. ત્યારે ગુરુ કદાચ બીજુ કાર્ય સોપે કે પૂર્વેનું કાર્ય થઈ ગયું હોય. માટે પ્રતિપૃચ્છા કરવી જરૂરી છે. (8) છન્દના સામાચારી - પૂર્વે ગ્રહણ કરેલા આહારમાંથી લાભ આપવા માટે બાકીના સાધુઓને આમંત્રણ આપવું તે છન્દના સામાચારી. (9) નિમંત્રણા સામાચારી - અશન વગેરે લાવ્યા પૂર્વે બીજા સાધુઓને " આપની માટે યોગ્ય અશન વગેરે લઈ આવું.” એમ વિનંતિ કરવી તે નિમંત્રણા સામાચારી. (10) ઉપસંપદા સામાચારી - એક ગુરુ પાસેથી વિશિષ્ટ વ્યુત વગેરેથી યુક્ત બીજા ગુરુ પાસે જવું તે ઉપસંપદા સામાચારી. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) જ્ઞાન સંબંધી - ભણવા માટે બીજા ગુરુ પાસે જવું છે. તે ત્રણ પ્રકારે છે(a) વર્તના - પૂર્વે ગ્રહણ કરેલા અસ્થિર સૂત્ર વગેરેનું પુનરાવર્તન કરવું તે વર્તન. તેની માટે બીજા ગુરુ પાસે જવું તે. (b) સન્ધના - અમુક સ્થાનોમાં ભૂલાઈ ગયેલા સૂત્રો વગેરેને જોડવા તે સત્પના. તેની માટે બીજા ગુરુ પાસે જવું તે. (C) ગ્રહણ - નવું ભણવું તે ગ્રહણ. તેની માટે બીજા ગુરુ પાસે જવું તે. (i) દર્શનસંબંધી - દર્શનપ્રભાવક સંમતિતર્ક વગેરે શાસ્ત્રોને ભણવા માટે બીજા ગુરુ પાસે જવું છે. તે ત્રણ પ્રકારે છે. તે જ્ઞાનસંબંધી ઉપસંપદાની જેમ જાણવા. (ii) ચારિત્ર સંબંધી - ચારિત્ર માટે બીજા ગુરુ પાસે જવું છે. તેના બે પ્રકાર છે -

Page #365
346 દ્વાર ૧૦૧મું - દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારી (a) વૈયાવચ્ચસંબંધી - વૈયાવચ્ચ કરવા માટે બીજા ગુરુ પાસે જવું તે. પોતાના ગચ્છમાં વૈયાવચ્ચની તેવી સામગ્રી ન હોવાથી બીજા ગચ્છમાં વૈયાવચ્ચ કરવા જાય. તે બે પ્રકારે છે - (1) અલ્પ કાળ માટે, (I) જીવનપર્યત. (b) Hપણ સંબંધી - તપ કરવા માટે બીજા ગુરુ પાસે જવું તે. ક્ષપક (તપ કરનાર) બે પ્રકારનો છે - (I) ઇવર ક્ષેપક - અલ્પકાળનો તપ કરનાર. તે બે પ્રકારે છે - (A) વિકૃષ્ટપક - અટ્ટમ વગેરે તપ કરનાર. (B) અવિકૃષ્ટપક - છ૪ સુધીનો તપ કરનાર. (II) યાવન્કથિક ક્ષેપક - જે પછી અનશન કરવાનો હોય તે. બીજી રીતે દશ પ્રકારની સામાચારી - (1) પડિલેહણ - દિવસના પૂર્વભાગમાં અને પછીના ભાગમાં વસ્ત્ર, પાત્રા વગેરેનું પડિલેહણ કરવું તે. (2) પ્રમાર્જના - દિવસના પૂર્વ ભાગમાં અને પછીના ભાગમાં વસતિનું પ્રમાર્જન કરવું તે. (3) ભિક્ષા - લઘુનીતિનું નિવારણ કરીને, પાત્રા લઈને, “આવસ્યહી’ કહીને, વસતિમાંથી નીકળીને, આહાર વગેરે પર મૂર્છા કર્યા વિના, પિંડ ગ્રહણ કરવાની એષણામાં ઉપયોગ રાખીને ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી તે. (4) ઇરિયાવહિ - ભિક્ષા લઈને નિસીપી’ કહેવા પૂર્વક વસતિમાં પ્રવેશીને “નમઃ ક્ષમાશ્રમણેભ્યઃ' (નમો ખમાસમણાણું) એ પ્રમાણે વચનથી નમસ્કાર કરીને યોગ્ય જગ્યાને જોઈને અને રજોહરણથી પૂંજીને ત્યાં ઇરિયાવહિ કરવી તે. (5) આલોચના - વસતિમાંથી નીકળ્યા પછી ફરી પ્રવેશ કર્યો ત્યાં

Page #366
દ્વાર ૧૦૧મું - દશવિધ ચક્રવાલ સામાચારી 347 સુધીના ભિક્ષા ભમવામાં લાગેલા અતિચારો ગુરુને કહેવા માટે ઇરિયાવહિના કાઉસ્સગ્નમાં વિચારવા. કાઉસ્સગ્ગ પારીને લોગસ્સ બોલવો. પછી ગુરુને કે ગુરુને સંમત એવા વડિલસાધુને જે વસ્તુ જે રીતે વહોરી હોય તે બધુ વિધિપૂર્વક કહેવું તે આલોચના. (6) ભોજન - ત્યાર પછી જે બરાબર આલોચના ન થઈ હોય કે એષણા-અને ષણા થઈ હોય તેની માટે “ઈચ્છામિ પડિક્કમિવું ગોયરચરિયાએ..મિચ્છામિદુક્કડ, તસ્સ ઉત્તરી..વોસિરામિ’ કહી કાઉસ્સગ કરવો. તેમાં નવકાર કે “જઈ મે અણુગ્રહ કજજા...' એ ગાથા ચિતવવી. કાઉસ્સગ્ન પારીને લોગસ્સ બોલવો. પછી થાક દૂર કરવા બેસીને એક મુહૂર્ત સુધી સ્વાધ્યાય કરવો. પછી ગૃહસ્થો વિનાના સ્થાનમાં, રાગદ્વેષ કર્યા વિના, નવકાર બોલીને, “આદેશ આપો પારણું કરું.' એમ કહીને ગુરુ રજા આપે પછી ઘા પર લેપ લગાડાય તેમ ભોજન કરવું. (7) પાત્રકધાવન - ભોજન કર્યા પછી સ્વચ્છ પાણીથી ત્રણવાર પાત્રો ધોવા. ત્યાર પછી આગારોનો સંક્ષેપ કરવા પચ્ચખાણ કરવું. (8) વિચાર - પછી સંજ્ઞાનું વિસર્જન કરવા બહાર જવું. (9) ચંડિલભૂમિ - બીજાને વાંધો ન આવે તેવી જઘન્યથી 1 હાથ જેટલી અંડિલભૂમિ (અચિત્તભૂમિ) ને જોવી. તે સ્થડિલભૂમિ 27 પ્રકારની છે - લઘુનીતિ માટે વસતિની અંદર 6 સ્પંડિલભૂમિ અને બહાર 6 અંડિલભૂમિ, વડીનીતિ માટે વસતિની અંદર 6 અંડિલભૂમિ અને બહાર 6 અંડિલભૂમિ, કાલગ્રહણ માટે 3 ચંડિલભૂમિ. (10) આવશ્યક - પ્રતિક્રમણ કરવું તે. અહીં સંક્ષેપથી કહ્યું છે. આનો વિસ્તાર પંચવસ્તકના બીજા દ્વારમાંથી જાણવો.

Page #367
उ४८ દ્વાર ૧૦૨મું, ૧૦૩મું દ્વાર ૧૦૨મું - સંસારવાસમાં ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ વાર નિગ્રંથપણું મળે છે સંસારવાસમાં ઉત્કૃષ્ટથી 4 વાર ઉપશમશ્રેણિ અને 1 વાર ક્ષપકશ્રેણિ મંડાય છે. તેમાં ૧૧મા-૧૨માં ગુણઠાણાઓમાં નિગ્રંથપણું હોય છે. તેથી સંસારવાસમાં ઉત્કૃષ્ટથી 5 વાર નિગ્રંથપણું મળે છે - 4 વાર ઉપશમશ્રેણિમાં અને 1 વાર ક્ષપકશ્રેણિમાં. દ્વાર ૧૦૩મું - સાધુના વિહારનું સ્વરૂપ વિહાર = વિચરવું. સાધુઓનો વિહાર બે પ્રકારે છે - (1) ગીતાર્થવિહાર - ગીતાર્થ = જેમણે કૃત્ય-અકૃત્યને જાણ્યા છે તેવા બહુશ્રુતો. તેમનો વિહાર કે ગીતાર્થવિહાર. (2) ગીતાર્થમિશ્રિત (ગીતાર્થનિશ્રિત) વિહાર - ગીતાર્થોથી મિશ્રિત એવા અગીતાર્થોનો વિહાર તે ગીતાર્થમિશ્રિતવિહાર. અથવા ગીતાર્થોની નિશ્રામાં વિહાર તે ગીતાર્થનિશ્રિતવિહાર. એક કે અનેક અગીતાર્થોના વિહારની અનુજ્ઞા નથી. વિહાર 4 પ્રકારે છે - (1) દ્રવ્યથી - આંખથી રસ્તામાં રહેલા જીવોને જોવા. (2) ક્ષેત્રથી - 4 હાથ પ્રમાણ ભૂમિને જોવી. બહુનજીકનું જોવા છતાં જીવ વગેરેની રક્ષા ન થઈ શકે, 4 હાથથી વધુ દૂર રહેલા નાના જીવો દેખાય નહીં. માટે 4 હાથ પ્રમાણ ભૂમિ જોવાનું કહ્યું. (3) કાળથી - જ્યાં સુધી વિહાર કરે ત્યાં સુધી. (4) ભાવથી - ઉપયોગપૂર્વક ચાલવું.

Page #368
દ્વાર ૧૦૪મું - અપ્રતિબદ્ધ વિહાર 348 દ્વાર ૧૦૪મું - અપ્રતિબદ્ધ વિહાર ગુરુના ઉપદેશપૂર્વક હંમેશા પ્રતિબંધ (રાગ) વિના માસકલ્પ વગેરે વિહાર કરવો. પ્રતિબંધ ચાર પ્રકારના છે - દ્રવ્યપ્રતિબંધ - ‘અમુક ગામ કે નગરમાં જઈને મોટી ઋદ્ધિવાળા ઘણા શ્રાવકોને મારા ભક્ત બનાવું કે જેથી તેઓ બીજા પાસે ન જાય.” વગેરે. ક્ષેત્રપ્રતિબંધ - “આ ક્ષેત્રમાં વસતિ પવન વિનાની અને આનંદ કરનારી છે. બીજે તેવી નથી.” વગેરે. કાળપ્રતિબંધ - “પાકેલી સુગંધી ડાંગર વગેરે અનાજ દેખાવાથી આ શરદઋતુ સુંદર છે.” વગેરે. ભાવપ્રતિબંધ - ‘ત્યાં સ્નિગ્ધ, મધુર વગેરે આહાર મળવાથી મારુ શરીર પુષ્ટ થશે, અહીં તેવી પુષ્ટિ નહીં થાય. આમ ઉદ્યત વિહાર કરનારા મને જોઈને લોકો મને ચુસ્ત સંયમી કહેશે, બીજાને શિથિલ કહેશે.” વગેરે. * જે દ્રવ્ય વગેરેના પ્રતિબંધ વિનાનો છે તેના જ અવસ્થાન (એક સ્થાનમાં રહેવું) કે વિહાર સફળ થાય છે. સાધુઓ મુખ્યતાએ માસકલ્પથી વિહાર કરે છે. કારણે માસ પૂર્ણ થયા પૂર્વે પણ વિહાર કરે અને કારણે માસ પૂર્ણ થયા પછી પણ સ્થિરતા કરે. ઉત્કૃષ્ટથી એકક્ષેત્રમાં 6 માસ રહે - ઉનાળાનો છેલ્લો માસ + ચોમાસાના 4 માસ + માગસર માસ. ઉનાળાનો છેલ્લો માસિકલ્પ કર્યા પછી બીજુ સારુ ક્ષેત્ર ન મળવાથી ત્યાં જ ચોમાસુ કરે અને ચોમાસુ પૂર્ણ થયા પછી પણ વરસાદ ન અટકે તો 10 દિવસ ત્યાં જ રહે, છતાં વરસાદ ન અટકે તો બીજા 10 દિવસ ત્યાં જ રહે, છતાં વરસાદ ન અટકે તો ત્રીજા 10 દિવસ ત્યાં જ રહે.

Page #369
350 દ્વાર ૧૦૪મું - અપ્રતિબદ્ધ વિહાર આ રીતે 6 માસ થાય. ચોમાસુ પૂર્ણ થયા પછી જો વરસાદ ન હોય તો વિહાર કરે. જો વિહાર ન કરે તો સૂત્રમાં કહેલ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે. દ્રવ્યદોષ - બીજે આહાર-પાણી શરીરને અનુકૂળ ન હોવા. ક્ષેત્રદોષ - બીજે સંયમનું પાલન ન થઈ શકે તેવું ક્ષેત્ર હોવું. કાળદોષ - દુકાળ વગેરે હોવા. ભાવદોષ - માંદગી હોવી, જ્ઞાન વગેરેની હાનિ થવી વગેરે. દ્રવ્ય વગેરે દોષોને લીધે બહારથી માસકલ્પ ન કરાય તો પણ પાડો, વસતિ, સંથારાની ભૂમિ બદલીને ભાવથી માસકલ્પ કરાય છે. ઘડપણ, જંઘાબળ ક્ષીણ થવું, વિહારને યોગ્ય ક્ષેત્ર ન મળવા વગેરે કારણે એક ક્ષેત્રમાં માસથી વધુ રહેનાર સાધુઓ નિરતિચાર ચારિત્રવાળા છે. આલંબન = પડનારા જેનો આશ્રય કરે છે. તે બે પ્રકારે છે - (1) દ્રવ્યઆલંબન - ખાડા વગેરેમાં પડનારા જે દ્રવ્યનું આલંબન લે તે. તે બે પ્રકારે છે - (a) પુષ્ટ - કઠોર વેલડી વગેરે મજબૂત આલંબન. (b) અપુષ્ટ - ઘાસ, છાલ વગેરે નબળું આલંબન. (2) ભાવઆલંબન - સંસારમાં પડનાર જેનું આલંબન કરે છે. તે બે પ્રકારે છે - (a) પુષ્ટ - તીર્થનો વિચ્છેદ ન થવો વગેરે મજબૂત આલંબન. (b) અપુષ્ટ - શઠ ભાવથી માત્ર પોતાની બુદ્ધિથી વિચારેલું નબળું આલંબન. પુષ્ટ ભાવઆલંબનપૂર્વક નિત્યવાસ કરનાર સાધુ સંસારના ખાડામાં પડતા પોતાને બચાવે છે અને મોક્ષે જાય છે.

Page #370
દ્વાર ૧૦૫મું - જાતકલ્પ- અજાતકલ્પ 351 પુષ્ટ ભાવલંબનો - (1) રાજા વગેરેને જિનશાસન પમાડી જૈનધર્મનો અવિચ્છેદ (નાશ ન થાય તેવું) કરીશ. (2) હું દ્વાદશાંગીને કે દર્શનપ્રભાવક શાસ્ત્રોને સૂત્રથી અને અર્થથી ભણીશ. (3) હું જુદા જુદા પ્રકારના તપ કરીશ. (4) સૂત્રમાં કહેલ નીતિઓથી ગચ્છની સાર-સંભાળ કરીશ, એટલે કે ગચ્છને ગુણવાન બનાવીશ. દ્વાર ૧૦૫મું - જાતકલ્પ- અજાતકલ્પ કલ્પ = સામાચારી. તે બે પ્રકારે છે (1) જાતકલ્પ - ગીતાર્થનો વિહાર તે જાતકલ્પ. (2) અજાતકલ્પ - અગીતાર્થનો વિહાર તે અજાતકલ્પ. આ બન્નેના દરેકના બે-બે પ્રકાર છે - સમાપ્તકલ્પ - પૂરી સહાયવાળો કલ્પ. શેષકાળમાં પાંચ સાધુઓ, ચોમાસામાં સાત સાધુઓ. ચોમાસામાં માંદગી વગેરે આવે ત્યારે બીજેથી સાધુ આવી ન શકવાથી સહાય ઓછી ન પડે એટલા માટે સાત સાધુઓ કહ્યા. (2) અસમાપ્તકલ્પ - પૂરી સહાય વિનાનો કલ્પ. શેષકાળમાં 2, 3 કે 4 સાધુઓ, ચોમાસામાં 2,3,4, 5 કે 6 સાધુઓ.

Page #371
૩૫ર દ્વાર ૧૦૬મું - કાળધર્મ પામેલા સાધુને પરઠવવાની અને ઈંડિલ જવાની દિશા દ્વાર ૧૦૬મું - કાળધર્મ પામેલા સાધુને પરઠવવાની અને સ્પંડિત જવાની દિશા કાળધર્મ પામેલા સાધુને પરઠવવાની દિશા (1) કાળધર્મ પામેલા સાધુને પરઠવવા માટે પહેલા નૈઋત્ય દિશામાં ભૂમિ જોવી. તેમાં ભૂમિ ન મળે તો દક્ષિણ દિશામાં ભૂમિ જોવી. તેમાં ભૂમિ ન મળે તો પશ્ચિમ દિશામાં ભૂમિ જોવી. તેમાં ભૂમિ ન મળે તો અગ્નિ દિશામાં ભૂમિ જોવી. તેમાં ભૂમિ ન મળે તો વાયવ્ય દિશામાં ભૂમિ જોવી. તેમાં ભૂમિ ન મળે તો પૂર્વ દિશામાં ભૂમિ જોવી. તેમાં ભૂમિ ન મળે તો ઉત્તર દિશામાં ભૂમિ જોવી. તેમાં ભૂમિ ન મળે તો ઈશાન દિશામાં ભૂમિ જોવી. (2) જ્યાં માસકલ્પ કે ચોમાસુ કરે ત્યાં કાળધર્મ પામેલા સાધુના મૃતદેહને પરઠવવા માટે ઉપર કહેલી દિશાઓમાં ત્રણ મહાઅંડિલભૂમિઓ જુવે - નજીકમાં, વચ્ચે અને દૂર. પહેલી ભૂમિમાં વ્યાઘાત હોય તો બીજીમાં પરઠવે, બીજીમાં પણ વ્યાઘાત હોય તો ત્રીજીમાં પરઠવે. વ્યાઘાત = (1) ત્યાં કોઈએ ખેતર ખેડ્યું હોય. (2) ત્યાં પાણી ભરાયું હોય. (3) ત્યાં વનસ્પતિ ઊગી ગઈ હોય. (4) ત્યાં કીડી વગેરેની ઉત્પત્તિ થઈ હોય. (5) ત્યાં કોઈ ગામ વસી ગયું હોય. (6) ત્યાં કોઈ સાર્થ ઊતર્યો હોય.

Page #372
(3) નૈઋત્ય દિશામાં મૃતદેહ પરઠવવાથી ઘણા અન્ન, પાણી, વસ્ત્ર, પાત્રાનો લાભ થવાથી સમાધિ થાય છે. નૈઋત્ય દિશામાં ભૂમિ મળવા છતાં બાકીની દિશામાં મૃતદેહ પરઠવવામાં દોષો - દક્ષિણ દિશામાં - અન્ન-પાણી ન મળે. પશ્ચિમ દિશામાં - ઉપધિ વગેરે ન મળે. અગ્નિ દિશામાં - સ્વાધ્યાય ન થાય. વાયવ્ય દિશામાં - સાધુ, ગૃહસ્થ કે અન્ય દર્શનવાળા સાથે ઝઘડો થાય. પૂર્વ દિશામાં - ગચ્છનો ભેદ થાય. ઉત્તર દિશામાં - માંદગી આવે. ઈશાન દિશામાં - બીજા કોઈ સાધુનું મરણ થાય. (4) પાણી, ચોરનો ભય વગેરેના કારણે પૂર્વે પૂર્વેની દિશામાં ભૂમિ ન મળતા પછી-પછીની દિશામાં મૃતદેહ પરઠવે તો પણ ઘણા અન્નપાણી-વસ્ત્ર-પાત્રાનો લાભ થાય. પૂર્વે પૂર્વેની દિશામાં ભૂમિ મળવા છતાં પછી-પછીની દિશામાં મૃતદેહ પરઠવે તો ઉપર કહ્યા મુજબ પછી-પછીની દિશાઓના દોષો લાગે. સ્પંડિલ જવાની દિશા સ્પંડિલ જવાની વિધિ - સ્થડિલભૂમિએ જતી વખતે સાથે સાથે ન ચાલવું, ઝડપથી ન ચાલવું, વિકથા ન કરવી. ત્યાં જઈને ગુદાને સાફ કરવા ઈંટ વગેરેના ટુકડા રૂપ ડગલ ગ્રહણ કરે. કીડી વગેરેની રક્ષા માટે તેમને ખંખેરે. પછી નિર્દોષ અંડિલભૂમિમાં જઈને વૃક્ષ પર્વત વગેરે પર બેઠેલા મનુષ્યોને જોવા ઉપર જોવું, ખાડો - બીલ વગેરેને જોવા માટે નીચે જોવું અને જતા - વિશ્રામ કરતા વગેરે મનુષ્યોને જોવા તીરછું જોવું. પછી ગૃહસ્થ ન હોય ત્યાં “જેનો આ અવગ્રહ હોય તે અનુજ્ઞા આપો’

Page #373
354 ધાર ૧૦૬મું - કાળધર્મ પામેલા સાધુને પરઠવવાની અને સ્પંડિત જવાની દિશા (અણુજાણહ જસ્સગ્નહો) એક કહીને સંડાસા પુંજીને અંડિલભૂમિને 3 વાર જોઈને અને પ્રમાર્જીને સંજ્ઞા વોસિરાવે. દાંડો અને રજોહરણ ડાબા સાથળ પર રાખે, માત્રક જમણા હાથમાં રાખે, ડગલ ડાબા હાથમાં રાખે. સંજ્ઞા વોસિરાવ્યા પછી ત્યાં કે બીજે ડગલોથી ગુદાને સાફ કરે. પછી નજીકમાં જ પાણીના ત્રણ ચુલુકથી ધુવે. જો દૂર ધુવે તો લોકો ધોયા વિના જ જતા રહ્યા.” એમ વિચારી હીલના કરે. (1) સંજ્ઞા વોસિરાવતા દિવસે પૂર્વ અને ઉત્તરમાં પીઠ ન કરવી. જો પૂર્વમાં અને ઉત્તરમાં પીઠ કરે તો લોકમાં નિંદા થાય કે કોઈ વ્યંતર ગુસ્સે થઈને મારી નાંખે. (2) સંજ્ઞા વોસિરાવતા રાત્રે દક્ષિણમાં પીઠ ન કરવી. જો દક્ષિણમાં પીઠ કરે તો રાત્રે દક્ષિણમાંથી ઉત્તરમાં આવતા પિશાચ વગેરે ઉપદ્રવ કરે. (3) જે દિશામાંથી પવન આવતો હોય તેને પીઠ ન કરવી. જો તે દિશામાં પીઠ કરે તો ખરાબ ગંધ સુંઘવી પડે, નાકમાં મસા થાય અને લોકો ઉપહાસ કરે કે, “આ લોકો આને સુંઘે છે.' (4) સંજ્ઞા વોસિરાવતા સૂર્યને કે ગામને પીઠ ન કરવી. જો સૂર્યને કે ગામને પીઠ કરે તો લોકમાં નિંદા થાય. (5) જેને કૃમિ વગેરે થયા હોય તે વૃક્ષની છાયામાં સંજ્ઞા વોસિરાવે. જો મધ્યાહ્ન જ સ્પંડિત જવાથી છાયો ન મળે તો પોતાના શરીરની છાયામાં સંજ્ઞા વોસિરાવે અને વોસિરાવ્યા પછી મુહૂર્ત સુધી તેમ જ રહે, જેથી કૃમિ વગેરે પોતાની મેળે ઍવી જાય. તડકામાં સંજ્ઞા વોસિરાવવાથી કૃમિને ઘણી પીડા થાય.

Page #374
355. દ્વાર ૧૦૭મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષો દ્વાર ૧૦૭મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષો દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષો 18 પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે - (1) બાલ - જન્મથી માંડીને 8 વર્ષનો હોય તે બાળ. મતાંતરે ગર્ભથી માંડીને 8 વર્ષનો હોય તે બાળ, વજસ્વામીએ 6 માસની વયે ચારિત્ર લીધું તે આશ્ચર્યરૂપ સમજવું. બાળને દીક્ષા આપવામાં દોષો - (1) લોકો તેનો પરાભવ કરે. (2) 8 વર્ષ પહેલા ચારિત્રના પરિણામ ન થાય. (3) બાળક અજ્ઞાની હોવાથી છ કાયનો વધ કરે. તેથી સંયમવિરાધના થાય. (4) લોકોમાં નિંદા થાય. (5) માતાની જેમ બાળકનું પાલન કરવામાં ગુરુને સ્વાધ્યાયનો વ્યાઘાત થાય. (2) વૃદ્ધ - 70 વર્ષથી વધુ વયના હોય તે વૃદ્ધ. મતાંતરે 60 વર્ષથી વધુ વયના હોય તે વૃદ્ધ. આ 100 વર્ષના આયુષ્યની અપેક્ષાએ જાણવું. જયારે જેટલું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય હોય તેના દસ ભાગ કરીને છેલ્લા ત્રણ ભાગમાં રહેલ તે વૃદ્ધ. વૃદ્ધને દીક્ષા ન આપવાના કારણો - (1) તે ઊંચે બેસવા ઇછે. (2) તે વિનય ન કરે. (3) તે ગર્વવાળો હોય. (4) તેનું સમાધાન મુશ્કેલીથી થાય.

Page #375
૩પ૬ દ્વાર ૧૦૭મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષો (3) નપુંસક - સ્ત્રી-પુરુષ બન્નેની ઇચ્છા કરનાર, પુરુષની આકૃતિવાળો પુરુષ નપુંસક. (4) ફલીબ - સ્ત્રીઓ ભોગોની પ્રાર્થના કરે ત્યારે કે વસ્ત્રરહિત સ્ત્રીના અંગોપાંગો જોઈને કે સ્ત્રીના મધુર શબ્દો સાંભળીને ઉત્પન્ન થયેલી કામની ઇચ્છાને સહન નહીં કરી શકનારો, પુરુષની આકૃતિવાળો પુરુષલીબ. તે ઉત્કટ વેદના ઉદયવાળો હોવાથી બળાત્કારે સ્ત્રીના આલિંગન વગેરે કરે. તેથી હીલના થાય. (5) જ$ - તે ત્રણ પ્રકારે છે - (1) ભાષાજવું - તે ત્રણ પ્રકારે છે - (a) જલમૂક - પાણીમાં ડૂબેલાની જેમ જે ‘બુડબુડી કરતો બોલે તે. (b) મન્મનમૂક - બોલતા બોલતા જેનું વચન જાણે કે ખેંચાતું હોય તેમ અલિત થાય તે. (c) એલકમૂક - ઘેટાની જેમ જે સમજી ન શકાય તેવો અવાજ કરે તે. (i) શરીરજ - ખૂબ જ જાડો હોવાથી જે ભિક્ષા માટે ફરી ન શકે કે વંદન વગેરે કરી ન શકે તે. શરીરજડુને દીક્ષા ન આપવાના કારણો - (1) તે વિહાર ન કરી શકે. (2) તે ભિક્ષા લેવા ન જઈ શકે. (3) તે ખૂબ જાડો હોવાથી પસીનાથી બગલ વગેરેમાંથી વાસ આવે. (4) બગલને પાણીથી ધુવે તો કીડી વગેરે મરી જવાથી સંયમવિરાધના થાય. (5) લોકોમાં “ખાઉધરા' તરીકે નિંદા થાય.

Page #376
૩પ૦ દ્વાર ૧૦૭મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષો (6) તેને શ્વાસ ચઢે. (7) સાપ, પાણી, અગ્નિ વગેરે નજીકમાં આવતા તે બીજે જઈ ન શકે. (ii) કરણજરું - સમિતિ, ગુપ્તિ, પ્રતિક્રમણ, પડિલેહણ, સંયમપાલન વગેરે ક્રિયાઓનો વારંવાર ઉપદેશ આપવા છતાં જે સમજી ન શકે કરણજરું સમિતિ વગેરેને સમજી શકતો ન હોવાથી તેને દીક્ષા ન આપવી. (6) રોગી - ભગંદર, ઝાડા, કોઢ, મસા, કૃશતા, ખાંસી, તાવ વગેરે રોગોવાળો હોય છે. તેને દીક્ષા ન આપવાના કારણો - (1) તેની ચિકિત્સામાં છ કાયની વિરાધના થાય. (2) સ્વાધ્યાય વગેરેની હાનિ થાય. (7) ચોર - ખાતર પાડવું, ધાડ પાડવી વગેરે ચોરીઓ કરનાર. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - તેને લીધે ગચ્છને વધ, બંધન, માર વગેરે નુકસાન થાય. (8) રાજાપકારી - રાજાના ભંડાર, અંતઃપુર, શરીર, પુત્ર, વગેરેનો દ્રોહ કરનાર. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - ગુસ્સે થયેલ રાજા મારી નાંખે કે દેશનિકાલ વગેરે કરે. (9) ઉન્મત્ત - યક્ષ વગેરે વડે કે પ્રબળ મહોદય વડે પરવશ થયેલ. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - યક્ષ વગેરે તરફથી ઉપદ્રવ થાય, સ્વાધ્યાય-ધ્યાન-સંયમ વગેરેની હાનિ થાય. (10) અદર્શન - આંખ વિનાનો - અંધ અને થીણદ્ધિ નિદ્રાના ઉદયવાળો. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - અંધ છ કાયની વિરાધના કરે, ઊંચી-નીચી ભૂમિ-ખીલા-કાંટા વગેરેમાં પડી જાય. થીણદ્ધિ નિદ્રાના ઉદયવાળો દ્વેષથી ગૃહસ્થોને કે સાધુઓને મારી નાખે.

Page #377
358 દ્વાર ૧૦૭મું દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષો (11) દાસ - દાસીનો દીકરો કે દુકાળ વગેરેમાં ધનથી ખરીદેલો કે ઋણ લેવા થોડા સમય માટે રોકી રાખેલો હોય છે. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - તેનો માલિક દીક્ષા છોડાવી દે. (12) દુષ્ટ - તે બે પ્રકારે છે - (i) કષાયદુષ્ટ - ઉત્કટ કષાયવાળો. (i) વિષયદુષ્ટ - પરસ્ત્રીઓમાં અતિશય આસક્ત. આ બન્નેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - તેઓ અતિશય સંક્લિષ્ટ ભાવવાળા છે. (13) મૂઢ - વસ્તુના સાચા સ્વરૂપના જ્ઞાન વિનાનો. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - તે ત્ય-અકૃત્ય વગેરેના વિવેક વિનાનો છે. (14) ઋણાર્ત - રાજા, વેપારી વગેરેના સોના, ચાંદી વગેરેને ધારણ કરે તે. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - રાજા વગેરે પકડે, હેરાન કરે. (15) જંગિત - દૂષિત. તે ત્રણ પ્રકારે છે - (i) જાતિજુંગિત - જાતિથી દૂષિત થયેલા અસ્પૃશ્ય. દા.ત. ચંડાળ, કોળી, ચમાર વગેરે. (ii) કર્મજંગિત - સ્પૃશ્ય હોવા છતાં કાર્યથી દૂષિત થયેલા. દા.ત. સ્ત્રી-મોર-કુકડા-પોપટ વગેરેને પોષનારા, વાંસ-દોરડા પર ચઢવું - નખ ધોવા - કસાઈ - માછીમાર વગેરે નિંદિત કામ કરનારા. (ii) શરીરજુંગિત - હાથ-પગ-કાન વગેરે વિનાના પાંગળા-કુન્જ વામન-કાણા વગેરે. તેમને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ લોકમાં નિંદા થાય. (16) અવબદ્ધ - ધન લેવા પૂર્વક કે વિદ્યા વગેરે લેવા માટે “આટલા દિવસ હું તમારો રહીશ.' એમ કહીને પરાધીન થયેલ.

Page #378
દ્વાર 108 મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય સ્ત્રીઓ ૩પ૯ તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - ઝઘડો વગેરે થાય. (17) ભૂતક - પગાર લઈને નોકરી કરનારો. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણ - તેના માલિકને અપ્રીતિ થાય. (18) શૈક્ષનિષ્ફટિકા - માતા-પિતાની અનુમતિ વિના અપહરણ કરીને જેને દીક્ષા આપવા ઇચ્છાય છે. તેને દીક્ષા ન આપવાનું કારણમાતા-પિતા વગેરેને કર્મબંધ થાય, ચોરી વગેરે દોષ લાગે. દ્વાર 108 મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય સ્ત્રીઓ દીક્ષા માટે અયોગ્ય સ્ત્રીઓ 20 પ્રકારની છે. તેમાં 18 પ્રકાર તો દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષોના 18 પ્રકારની જેમ જાણવા. (19) ગર્ભવતી - ગર્ભવાળી હોય તે. (20) બાલવત્સા - સ્તનપાન કરનારા બાળકવાળી. + દોષો કરનાર કરતા દોષો જોનારનો મોક્ષ વધુ દૂર છે. + ક્યા સુકૃતોના ખજાના આપણી પાસે છે જેના આધારે પરલોકમાં સદ્ગતિ મળે ? આત્મા પર સંસ્કારો ઊભા કરવાનું કામ અહોભાવ કરે છે, આજ્ઞા નહીં. માત્ર પ્રભુની આજ્ઞાના કારણે જ સેવાતા સદ્યોગો જો અહોભાવશૂન્ય હશે તો એનાથી કદાચ શુભ કર્મોનો બંધ થઈ જશે પણ આત્મા પર તેના કોઈ સુસંસ્કારો તો ઊભા નહીં જ થાય.

Page #379
36) દ્વાર 109 મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય નપુંસકો | દ્વાર 109 મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય નપુંસકો દીક્ષા માટે અયોગ્ય નપુંસકો દસ પ્રકારના છે - (1) પંડક - તેના 6 લક્ષણ છે - (i) સ્ત્રીના સ્વભાવવાળો હોય. તે આ પ્રમાણે - (1) તેની ગતિ ત્રાસ પામેલા પગવાળી અને મંદ હોય. (2) શંકાપૂર્વક પાછળ જોતો જોતો જાય. (3) શરીર ઠંડુ અને કોમળ હોય. (4) સ્ત્રીની જેમ વારંવાર હાથ ઊંચા-નીચા કરે. (5) પેટ ઉપર ડાબો હાથ રાખી તેની ઉપર જમણા હાથની કોણી રાખી જમણી હથેળીમાં મુખ રાખીને, હાથ હલાવીને બોલે. (6) વારંવાર કેડે હાથ રાખે. (7) વસ્ત્ર ન પહેર્યું હોય ત્યારે સ્ત્રીની જેમ બે હાથથી હૃદયને ઢાંકે. (8) બોલતા બોલતા ફરી ફરી બે ભ્રમર ઊંચી કરે. (9) વાળ બાંધવા, વસ્ત્ર પહેરવા વગેરે સ્ત્રીની જેમ કરે. (10) સ્ત્રીના અલંકાર વગેરે પહેરવા બહુ ગમે. (11) ગુપ્ત સ્થાનમાં સ્નાન વગેરે કરે. (12) પુરુષોની સભામાં ભયસહિત શંકિત રહે. (13) સ્ત્રીઓની સભામાં નિઃશંક રહે. (14) રાંધવા, ખાંડવા, પીસવા વગેરે સ્ત્રીઓના કામ કરે. (i) અવાજ પુરુષ સ્ત્રી કરતા જુદો હોય. (i) શરીરના વર્ણ-ગંધ-રેસ-સ્પર્શ પુરુષ-સ્ત્રી કરતા જુદા હોય.

Page #380
દ્વાર 109 મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય નપુંસકો 361 (iv) પુરુષચિહ્ન મોટું હોય. (v) સ્ત્રીની જેમ વાણી કોમળ હોય. (vi) સ્ત્રીની જેમ મૂત્ર અવાજસહિત અને ફીણવાળું થાય. (2) વાતિક - વાયુના વિકારવાળો જે પોતાની મેળે કે બીજી રીતે પુરુષચિહ્ન સ્તબ્ધ થવા પર સ્ત્રીસેવન કર્યા વિના વેદને ધારી ન શકે (3) કલબ - અસમર્થ. તે ચાર પ્રકારે છે - (i) દષ્ટિફલબ - વસ્રરહિત સ્ત્રીને જોઈને ક્ષોભ પામે છે. (i) શબ્દલીલ - સ્ત્રીનો અવાજ સાંભળીને ક્ષોભ પામે તે. (ii) આશ્લિષ્ટફલીબ - સ્ત્રીએ આલિંગન કરવાથી વ્રતને ધારણ ન કરી શકે તે. (iv) નિમંત્રિતલીબ - સ્ત્રીએ નિમંત્રણ કરવાથી વ્રતને ધારણ ન કરી શકે તે. (4) કુંભી - ઉત્કટ મોહવાળો હોવાથી જેનું પુરુષચિહ્ન કે વૃષણો કુંભની જેમ ફૂલેલા હોય તે. (5) ઇર્ષાળુ - સેવાતી સ્ત્રીને જોઈને જેને ખૂબ ઇર્ષા આવે તે. (6) શકુનિ - ચકલાની જેમ ઉત્કટ વેચવાળો હોવાથી વારંવાર મૈથુન સેવવામાં આસક્ત હોય તે. (7) તત્કર્મસેવી - મૈથુન સેવ્યા પછી બીજ નીકળ્યા પછી કૂતરાની જેમ ઉત્કટ વેદવાળો હોવાથી જીભથી ચાટવું વગેરે નિંદ્ય કાર્ય કરીને જે પોતાને સુખી માને છે. (8) પાક્ષિકાપાક્ષિક - જેને શુક્લપક્ષમાં ઘણો મોહોદય થાય અને કૃષ્ણ પક્ષમાં થોડો મોહોદય થાય તે.

Page #381
362 દ્વાર 109 મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય નપુંસકો (9) સૌગંધિક - જે પોતાના લિંગને સુગંધી માનીને સુંઘે તે. (10) આસક્ત - જે વીર્યપાત થયા પછી પણ સ્ત્રીને અલિંગન કરીને તેના બગલ, યોની વગેરે અંગોને વળગીને રહે છે. પંડક વગેરેનું જ્ઞાન તેમના કે તેમના મિત્રોના કહેવાથી થાય છે. 0 દીક્ષા માટે અયોગ્ય પુરુષોમાં જે નપુંસક કહ્યા તે પુરુષ- આકૃતિવાળા છે. દીક્ષા માટે અયોગ્ય સ્ત્રીઓમાં જે નપુંસક કહ્યા તે સ્ત્રીઆકૃતિવાળા છે. દીક્ષા માટે અયોગ્ય નપુંસકો તે સિવાયના નપુંસકઆકૃતિવાળા સમજવા. નપુંસકો 16 પ્રકારના છે. તેમાંથી 10 પ્રકારના નપુંસકો દીક્ષા માટે અયોગ્ય છે. તે ઉપર કહ્યા છે. 6 પ્રકારના નપુંસકો દીક્ષા માટે યોગ્ય છે. તે આ પ્રમાણે - (1) વદ્ધિતક - ભવિષ્યમાં રાજાના અંતઃપુરના રક્ષકની પદવી મળે એ માટે બાળપણમાં જ જેના વૃષણો છેદી નાંખ્યા હોય છે. ત્યાર પછી તેને નપુંસકવેદનો ઉદય થાય. (2) ચિપ્રિત - જન્મતાની સાથે જ અંગુઠા અને આંગળીથી જેના વૃષણો ચગદી નાંખ્યા હોય છે. ત્યાર પછી તેને નપુંસકવેદનો ઉદય થાય. (3,4) મન્નૌષધિઉપહત - મન્ટના સામર્થ્યથી કે ઔષધિના પ્રભાવથી જેમનો પુરુષવેદ કે સ્ત્રીવેદ નષ્ટ થયો હોય અને નપુંસકવેદનો ઉદય થયો હોય તે. (5) ઋષિશપ્ત - “મારા તપના પ્રભાવથી આ નપુંસક થઈ જાઓ.’ એવા ઋષિના શાપથી નપુંસક થયેલા હોય તે. (6) દેવશપ્ત - દેવના શાપથી નપુંસક થયેલા હોય તે.

Page #382
દ્વાર ૧૧૦મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય વિકલાંગો 363 દ્વાર ૧૧૦મું - દીક્ષા માટે અયોગ્ય વિકલાંગો | (1) 1 કે 2 હાથ વિનાના. (2) 1 કે 2 પગ વિનાના. (3) 1 કે 2 કાન વિનાના. (4) નાક વિનાના. (5) હોઠ વિનાના. (6) વામન - જેના હાથ, પગ વગેરે અવયવો હીન હોય તે. (7) વડભ - પાછળ કે આગળ શરીર બહાર નીકળેલું હોય તે. (8) કુન્જ - 1 પડખા વિનાના. (9) પંગુ - પગે ચાલી નહીં શકનારા. (10) ટુંટ - હાથ વિનાના (11) કાણા - 1 આંખ વિનાના. આ બધાને દીક્ષા ન આપવી. દીક્ષા ન આપવાનું કારણ શાલનહીલના વગેરે દોષો લાગે. 0 દીક્ષા લીધા પછી જે વિકલાંગ થાય તેને આચાર્યપદ ન કલ્પ. 0 આચાર્ય બન્યા પછી વિકલાંગ થાય તો પોતાના સ્થાને ગુણવાન શિષ્યને સ્થાપીને જેમ ચોરેલ પાડાને કોઈ જોઈ ન જાય એટલા માટે નગર કે ગામની બહાર ખાડામાં કે ગીચ વનમાં રખાય છે તેમ પોતે ગુપ્ત સ્થાનમાં રહેવું. સ્થવિરો તેમની સેવા કરે. જો તે ગુપ્ત સ્થાનમાં ન રહે તો શાસનહીલના, આજ્ઞાભંગ વગેરે દોષો લાગે.

Page #383
364 દ્વાર ૧૧૧મું - સાધુને કેટલા મૂલ્યવાળું વસ્ત્ર કહ્યું? દ્વાર ૧૧૧મું - સાધુને કેટલા મૂલ્યવાળું વસ્ત્ર કહ્યું? | મૂલ્યવાળું વસ્ત્ર ત્રણ પ્રકારનું છે - (i) જઘન્ય - 18 રૂપિયાની કિંમતનું. (i) ઉત્કૃષ્ટ - 1 લાખ રૂપિયાની કિંમતનું. (i) મધ્યમ - જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની વચ્ચેની કિંમતનું. આ ત્રણે વસ્ત્રો સાધુને ન કલ્પે. સાધુને 18 રૂપિયાથી ઓછી કિંમતવાળું વસ્ત્ર કલ્પ. રૂપિયાનું સ્વરૂપ - સૌરાષ્ટ્રની દક્ષિણમાં 1 યોજન જેટલું સમુદ્રમાં જઈને પછી આવેલા દ્વિીપના ર સાભરક = ઉત્તરદેશનો 1 સાબરક. ઉત્તરદેશના ર સાભરક = પાટલીપુત્રનો 1 સાબરક (રૂપિયો). આ રૂપિયાથી વસ્ત્રની કિંમત જાણવી. અથવા બીજી રીત - દક્ષિણદેશના 2 રૂપિયા = કાંચીનગરીનો 1 નેલક. કાંચીનગરીના ર નેલક = પાટલીપુત્રનો 1 રૂપિયો. આ રૂપિયાથી વસ્ત્રની કિંમત જાણવી. + આપણે કેટલા પરાર્થ કર્યા? કેટલો તપ કર્યો? કેટલું સંયમ પાળ્યું? એ બધાનું સરવૈયું કાઢો જેથી ખ્યાલ આવે કે આપણી પેઢી લાભમાં છે કે નુકસાનમાં?

Page #384
દ્વાર ૧૧૨મું - શય્યાતરપિંડ 365 દ્વાર ૧૧૨મું - શય્યાતરપિંડ સાધુઓને રહેવાનું સ્થાન આપીને જે સંસારસાગરને તરી જાય તે શય્યાતર. તે બે પ્રકારે છે - (1) પ્રભુ - ઉપાશ્રયનો માલિક. તે એક હોય કે અનેક હોય. (2) પ્રભુસંદિષ્ટ - માલિકે નીમેલો. તે એક હોય કે અનેક હોય. અહીં 4 ભાંગા છે - (1) એક પ્રભુ અને એક પ્રભુસંદિષ્ટ, (2) એક પ્રભુ અને અનેક પ્રભુસંદિષ્ટ. (3) અનેક પ્રભુ અને એક પ્રભુસંદિષ્ટ, (4) અનેક પ્રભુ અને અનેક પ્રભુસંદિષ્ટ. આ ચારે ભાંગામાં રહેલા શય્યાતરોનો પિંડ બધા તીર્થકરોના સાધુઓને ન કલ્પ. 22 ભગવાનના સાધુઓને આધાકર્મી એક દેશથી વાપરવાની અનુમતિ છે, કેમકે જેની માટે આધાકર્મી કર્યું હોય તેને જ તે ન કલ્પ, બીજાને કહ્યું છે. શય્યાતરપિંડ તો બધા ભગવાનના સાધુઓ માટે સર્વથા અકથ્ય છે. શય્યાતરપિંડના 12 પ્રકાર - (1) અશન (5) રજોહરણ (9) સોઈ (2) પાન (6) વસ્ત્ર (10) અસ્ત્રો (3) ખાદિમ (7) યાત્રા (11) કાન સાફ કરવાની સળી (4) સ્વાદિમ (8) કંબલ (12) ખેલકટર

Page #385
366 દ્વાર ૧૧૨મું - શય્યાતરપિંડ * શય્યાતરના ઘરની આ વસ્તુઓ કહ્યું - (1) ઘાસ (4) પ્યાલા (7) પાટ (2) ડગલ (5) શય્યા (2) લેપ (3) રાખ (6) સંથારો (9) ઉપધિ સહિત પુત્ર કે પુત્રી વસતિના ઘણા માલિક હોય અને બધા સાધુઓનું ગુજરાન ચાલે તેમ હોય તો બધાને શય્યાતર કરવા. જો બધા સાધુઓનું ગુજરાન ચાલે તેમ ન હોય તો એકને શય્યાતર બનાવી બાકીનાને ત્યાં ભિક્ષા લે. બે શય્યાતર હોય તો એકાંતરે તેમને ત્યાં ભિક્ષા લેવા જાય. ત્રણ શય્યાતર હોય તો દરેકને ત્યાં ત્રીજા દિવસે ભિક્ષા લેવાનો વારો આવે. ચાર શય્યાતર હોય તો દરેકને ત્યાં ચોથા દિવસે ભિક્ષા લેવાનો વારો આવે. શય્યાતર કોણ થાય? (1) સાર્થ, ચોરનો ભય વગેરે કારણે એક સ્થાનમાં રાત્રે સૂઈને સવારનું પ્રતિક્રમણ બીજા સ્થાનમાં કરે તો બન્ને સ્થાનોના માલિકો શય્યાતર થાય. (2) વસતિમાં આખી રાત જાગે અને સવારનું પ્રતિક્રમણ બીજે કરે તો મૂળ વસતિનો માલિક શય્યાતર ન થાય, જ્યાં સવારનું પ્રતિક્રમણ કર્યું હોય તે સ્થાનનો માલિક શય્યાતર થાય. (3) વસતિમાં સૂવે કે જાગે અને સવારનું પ્રતિક્રમણ પણ ત્યાં જ કરે તો તે વસતિનો માલિક જ શય્યાતર થાય. (4) વસતિ સાંકળી હોવાથી સાધુઓ ઘણા ઉપાશ્રયમાં રહ્યા હોય તો જયાં આચાર્ય રહ્યા હોય તે વસતિનો માલિક જ શય્યાતર થાય, બીજા નહીં (5) વસતિનો માલિક સાધુઓને વસતિ આપીને પરિવાર સહિત અન્ય

Page #386
દ્વાર ૧૧૨મું - શય્યાતરપિંડ 367 સ્થાને રહેવા જાય અને વસતિ જો તેની માલિકીની જ હોય તો તે જ શય્યાતર થાય. કોઈ પણ સાધુના શય્યાતરનો પિંડ વર્કવો. માત્ર વેષધારી સાધુના શય્યાતરનો પિંડ પણ વર્જવો. મહારાષ્ટ્રમાં દારૂની દુકાનમાં દારૂ હોય કે ન હોય તો ય ધજા લગાડાય છે જેથી ભિક્ષાચરો ત્યાં ભિક્ષા માટે ન જાય. તેમ સાધુના ગુણ હોય કે ન હોય પણ જેની પાસે રજોહરણ હોય તેના શય્યાતરનો પિંડ વર્કવો. શય્યાતરપિંડ લેવામાં દોષો - (1) તીર્થકરની આજ્ઞાનો ભંગ થાય. (ર) અજ્ઞાતઉંછ (કોઈ ઓળખતું ન હોય ત્યાંથી ભિક્ષા લેવી)નું પાલન ન થાય. (3) ઉદ્ગમના દોષો લાગે. (4) સ્વાધ્યાય સાંભળવા વગેરેથી ખુશ થયેલ શય્યાતર દૂધ વગેરે સ્નિગ્ધ દ્રવ્યો વહોરાવે તો આસક્તિ થાય. (5) અલાઘવ થાય. વિશિષ્ટ આહાર મળવાથી શરીર પુષ્ટ થવાથી શરીરનો અલાઘવ થાય. શય્યાતર પાસેથી ઘણી ઉપધિ મળવાથી ઉપધિનો અલાઘવ થાય. (6) “જેણે વસતિ આપવાની તેણે આહાર વગેરે પણ આપવાના.” ગૃહસ્થોને આવો ભય લાગવાથી વસતિ દુર્લભ બને. (7) આહાર વગેરેના દાનના ભયથી શય્યાતર વસતિનો નાશ કરે. અથવા વસતિ ન મળવાથી સાધુને અન્ન, પાણી, શય્યા વગેરે ન મળે. અશય્યાતર ક્યારે થાય ? જ્યાં રહ્યો હોય તે સ્થાનમાંથી જ્યારે નીકળે બીજા દિવસે તે સમય પછી તે વસતિનો માલિક અશય્યાતર

Page #387
368 દ્વાર ૧૧૩મું - કેટલું શ્રુત હોય તો સમ્યકત્વ હોય? થાય. શય્યાતરપિંડ ક્યારે કહ્યું? (1) થોડી માંદગીમાં ગ્લાન પ્રાયોગ્ય વસ્તુ માટે ત્રણવાર ફર્યા પછી ન મળે તો શય્યાતરને ત્યાંથી લે. ઘણી માંદગીમાં ગ્લાન પ્રાયોગ્ય વસ્તુ તરત જ શય્યાતરને ત્યાંથી લે. (2) શય્યાતર બહુ આગ્રહ કરે તો એકવાર વહોરીને પછી ન જવું. (3) આચાર્ય વગેરેને પ્રાયોગ્ય દૂધ વગેરે દુર્લભ દ્રવ્ય બીજે ન મળે તો શય્યાતરને ત્યાંથી લેવું. (4) દુષ્ટ વ્યંતરના ઉપદ્રવ વગેરેમાં શય્યાતરપિંડ કલ્પ. (5) દુકાળમાં બીજે ભિક્ષા ન મળે ત્યારે શય્યાતરપિંડ કલ્પે. (6) રાજા ગુસ્સે થઈને બધે ભિક્ષાને અટકાવે ત્યારે છૂપી રીતે શય્યાતરને ત્યાંથી ભિક્ષા લે. (7) બીજે ચોર વગેરેનો ભય હોય ત્યારે શય્યાતરને ત્યાંથી ભિક્ષા લે. દ્વાર ૧૧૩મું - કેટલું શ્રુત હોય તો સમ્યકત્વ હોય? 10 પૂર્વથી 14 પૂર્વ સુધીનું શ્રુત હોય તો અવશ્ય સમ્યક્ત્વ હોય. ન્યૂન 10 પૂર્વ સુધીનું શ્રત હોય તો સમ્યકત્વ હોય કે મિથ્યાત્વ હોય. મતિઅજ્ઞાન, શ્રુતઅજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાનમાં અવશ્ય મિથ્યાત્વ હોય. મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનમાં મિથ્યાત્વ ન હોય.

Page #388
દ્વાર ૧૧૪મું, ૧૧૫મું, ૧૧૬મું 369 દ્વાર ૧૧૪મું - જે નિગ્રંથો પણ ચાર ગતિમાં જાય છે (1) 14 પૂર્વધર (2) અવધિજ્ઞાની (3) આહારકલબ્ધિવાળા (4) મન:પર્યવજ્ઞાની (5) ઉપશાંતમોહવીતરાગછદ્મસ્થ આ પાંચેનું મન જો વિષય, કષાય વગેરે રૂપ પ્રમાદથી કલુષિત થાય તો તેઓ તે ભવ પછી નરકગતિ, તિર્યંચગતિ, મનુષ્યગતિ અને દેવગતિ-એમ ચારે ગતિમાંથી કોઈપણ ગતિમાં જાય. દ્વાર ૧૧૫મું -ક્ષેત્રાતીત સૂર્યોદય પહેલા વહોરેલા અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ એ ક્ષેત્રાતીત છે. તે સાધુને ન કલ્પ. દ્વાર ૧૧૬મું - માર્ગાતીત 2 ગાઉથી વધુ દૂરથી લાવેલા અશન વગેરે એ માર્ગાતીત છે. તે સાધુને ન કહ્યું. સાધુને ર ગાઉની અંદરથી અશન વગેરે લાવવા કહ્યું.

Page #389
370 દ્વાર ૧૧૭મું - કાલાતીત, દ્વાર ૧૧૮મું પ્રમાણતિક્રાંત દ્વાર ૧૧૭મું -કાલાતીત પહેલા પ્રહરમાં વહોરેલા અશન વગેરે ત્રીજા પ્રહર સુધી વાપરવા સાધુને કહ્યું. ત્યાર પછી ચોથા પ્રહરમાં તે કાલાતીત થાય. તે સાધુને ન કહ્યું. દ્વાર ૧૧૮મું પ્રમાણાતિક્રાંત ૩ર કોળિયાથી વધુ ભોજન કરવું તે પ્રમાણાતીત છે. 32 કોળિયાથી ઓછું ભોજન કરવું તે ઊણોદરી તપ છે. 1 કોળિયાનું પ્રમાણ - કુકડીના ઈંડા જેટલો 1 કોળિયો હોય. અથવા જેટલા આહારથી સાધુનું પેટ ન્યૂન કે વધુ ભરાયું ન હોય તેનો ૩૨મો ભાગ તે 1 કોળિયો. સાધુનો આહાર 32 કોળિયાનો છે. + ગોશીર્ષ ચંદનથી લેપ કરનાર અને કુહાડીથી છેદ કરનાર, બન્ને વિષે તારી મનોવૃત્તિ સમાન રહેશે ત્યારે તને પરમસુખ મળશે. + અત્યંત લાવણ્યથી મનોહર અંગવાળી સ્ત્રીઓને વિશે જ્યારે તારું મન | નિર્વિકાર રહેશે ત્યારે તને પરમસુખ મળશે. + “સેવનમાં કાચા પણ અનુમોદનામાં પાકા’ એટલા ચડિયાતા તો આપણે છીએ જ એ નક્કી ખરું? | + અન્યના જીવનમાં રહેલ દોષોને પકડી પાડવા બદલ કર્મસત્તાએ કોઈ પણ જીવને ઈનામ આપ્યું હોય એવું આજ સુધીમાં ક્યારેય બન્યું નથી.

Page #390
દ્વાર ૧૧૯મું, ૧૨૦મું 371 દ્વાર ૧૧૯મું - 4 પ્રકારની દુઃખશપ્યા જેમાં સુવાય તે શવ્યા. દુઃખ આપનારી શય્યા તે દુઃખશપ્યા. તે બે પ્રકારે છે - (1) દ્રવ્ય દુ:ખશય્યા - ખરાબ ખાટલો વગેરે. (2) ભાવ દુઃખશય્યા - દુષ્ટ મનને લીધે થતું ખરાબ સાધુપણું. તે ચાર પ્રકારે છે - (i) જિનશાસનની અશ્રદ્ધા. (i) બીજાના વસ્ત્ર વગેરે પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા. (i) સારા શબ્દ, રૂપ વગેરેની અભિલાષા. (iv) શરીરનાં માલીશ, મર્દન (દબાવવું), સ્નાન વગેરેની ઇચ્છા. આ ચારમાં રહેલો સાધુ ક્યારેય પણ સાધુપણાનો આનંદ માણી શકતો નથી. દ્વાર ૧૨૦મું - 4 પ્રકારની સુખશય્યા સુખશય્યા - સારા મનને લીધે થતું સારું સાધુપણું. તે ધર્મના રાગથી રંગાયેલ સાધુને હોય. તે ચાર પ્રકારે છે - (i) જિનશાસનની શ્રદ્ધા. (i) બીજાના વસ્ત્ર વગેરે પ્રાપ્ત કરવાની ઇચ્છા ન કરવી. (ii) સારા શબ્દ, રૂપ વગેરેની અભિલાષા ન કરવી. (iv) શરીરના માલીશ, મર્દન, સ્નાન વગેરેની ઇચ્છા ન કરવી. આ ચારમાં રહેલો સાધુ પરમસંતોષરૂપી અમૃતમાં મગ્ન મનવાળો હોવાથી અને સતત તપ વગેરે ક્રિયાઓ કરતો હોવાથી સુખને જ અનુભવે છે.

Page #391
372 દ્વાર ૧૨૧મું - 13 ક્રિયાસ્થાનો દ્વાર ૧૨૧મું - 13 ક્રિયાસ્થાનો ક્રિયા = કર્મબંધના કારણભૂત ચેષ્ટા, તેના સ્થાન = ભેદ તે ક્રિયાસ્થાન. તે 13 છે - (1) અર્થક્રિયા - પોતાની માટે કે બીજાની માટે ત્રાસ-સ્થાવર જીવોની હિંસા કરવી તે. (2) અનર્થક્રિયા - વિના કારણે ત્રાસ-સ્થાવર જીવોની હિંસા કરવી તે. (3) હિંસાક્રિયા - ‘આ સાપ વગેરેએ કે વૈરીએ અમને માર્યા હતા, મારે છે કે મારશે.” એમ વિચારીને તે સાપ વગેરેની કે વૈરીની હિંસા કરવી તે. (4) અકસ્માત્ ક્રિયા - બીજાને હણવા બાણ વગેરે ફેકે અને અચાનક બીજાનો વધ થાય તે, અથવા ડાંગર વગેરેમાં રહેલ ઘાસ વગેરેને કાપતા કાપતા ભૂલથી ડાંગર વગેરે કપાઈ જાય છે. (5) દેષ્ટિવિપર્યાસક્રિયા - મિત્રને શત્રુ માનીને મારી નાંખવો તે, અથવા ગામના એક વ્યક્તિએ અપરાધ કર્યો હોય તો આખા ગામને મારી નાંખવું તે, અથવા ચોર ન હોય તેને ચોર માનીને મારી નાંખવો (6) મૃષાકિયા - પોતાની માટે કે બીજા માટે જૂઠ બોલવું તે. (7) અદત્તાદાનક્રિયા - પોતાની માટે કે બીજા માટે બીજાએ નહીં આપેલું લેવું તે. (8) અધ્યાત્મક્રિયા - બાહ્ય નિમિત્ત વિના કારણ વિનાના અંદરના ક્રોધ વગેરેને લીધે મનને કલુષિત કરવું તે. તેના 4 કારણ છે - ક્રોધ, માન, માયા, લોભ. (9) માનક્રિયા - જાતિ, કુળ, રૂપ, બળ, શ્રત, તપ, લાભ, ઐશ્વર્યના

Page #392
દ્વાર ૧૨૧મું - 13 ક્રિયાસ્થાનો 373 અભિમાનથી બીજાની જાતિ વગેરેથી હીલના કરવી, ખરાબ વચનોથી નિંદા કરવી અને હેરાનગતિથી પરાભવ કરવો તે. (10) અમિત્રક્રિયા - સ્વજનોના અલ્પ અપરાધમાં તીવ્ર દંડ કરવો તે. તીવ્ર દંડ = ઉંબાડીયા વગેરેથી બાળવું, કપાળ વગેરે પર ચિહ્ન કરવું, દોરડાથી બાંધવા, ચાબુકથી મારવા, અન્ન-પાણી ન આપવા વગેરે. (11) માયાક્રિયા - પોતાના આકાર અને ઇંગિતને છુપાવવાના સામર્થ્યવાળો જે મનથી જુદું વિચારે, વચનથી જુદુ બોલે અને કાયાથી જુદુ આચરે (12) લોભક્રિયા - હિંસા વગેરે પાપોથી યુક્ત ધન-ધાન્ય વગેરેના મોટા પરિગ્રહમાં આસક્ત થવું, સ્ત્રીઓમાં અને સુંદર વિષયોમાં આસક્ત થવું, પોતાને નુકસાનોથી આદરપૂર્વક બચાવતા બીજા જીવોને મારી નાંખવા, બાંધવા કે મારવા તે. (13) ઈર્યાપથિકીક્રિયા - પાંચ સમિતિવાળા, ત્રણ ગુપ્તિવાળા, ૧૧મા ૧૨મા-૧૩માં ગુણઠાણાવાળા અપ્રમત્ત સાધુઓને જયાં સુધી આંખ ખોલ-બંધ કરવા જેટલો પણ યોગ હોય છે ત્યાં સુધી આ ક્રિયા હોય છે. તેનાથી એક સમયની સ્થિતિવાળા સાતવેદનીયનો બંધ થાય છે. + મૈત્રી, પ્રમોદ, કારુણ્ય અને માધ્યચ્ય ભાવનાઓથી ભાવિત થયેલું તારું | મન જ્યારે મોક્ષમાં એકતાન થશે ત્યારે તને પરમસુખની પ્રાપ્તિ થશે. + અન્યના જીવનમાં રહેલ દોષોને પકડી પાડવા બદલ કર્મસત્તાએ કોઈ પણ જીવને ઈનામ આપ્યું હોય એવું આજસુધીમાં ક્યારેય બન્યું નથી.

Page #393
374 વાર ૧૨૨મું - સામાયિકના 1 ભવમાં અને અનેક ભવોમાં આકર્ષ દ્વાર 12 રમું - સામાયિકના 1 ભવમાં અને અનેક ભવોમાં આકર્ષ સામાયિક = રાગ-દ્વેષ રહિત થઈ મોક્ષમાર્ગ પ્રવૃત્તિ કરવી છે. તેના 4 પ્રકાર છે - (1) શ્રુતસામાયિક (2) સમ્યકત્વસામાયિક (3) દેશવિરતિસામાયિક (4) સર્વવિરતિસામાયિક આકર્ષ = પહેલી વાર ગ્રહણ કરવું કે છોડીને ગ્રહણ કરવું તે. 4 પ્રકારના સામાયિકના 1 ભવમાં આકર્ષ સામાયિક 1 ભવમાં આકર્ષ જઘન્ય ઉત્કૃષ્ટ શ્રુતસામાયિક 1 સહસ્રપૃથકૃત્વ સમ્યત્વસામાયિક સહસ્રપૃથકૃત્વ દેશવિરતિસામાયિક સહસ્રપૃથકત્વ સર્વવિરતિસામાયિક | 1 | શતપૃથર્વ પૃથકૃત્વ = 2 થી 9 4 પ્રકારના સામાયિકના અનેક ભવોમાં આકર્ષ સામાયિક | અનેક ભવોમાં ઉત્કૃષ્ટ આકર્ષ શ્રુતસામાયિક અસંખ્ય હજાર સમ્યવસામાયિક | અસંખ્ય હજાર میامی | میامی

Page #394
દ્વાર ૧૨૨મું - સામાયિકના 1 ભવમાં અને અનેક ભવોમાં આકર્ષ 375 સામાયિક અનેક ભવોમાં ઉત્કૃષ્ટ આકર્ષ દેશવિરતિસામાયિક અસંખ્ય હજાર સર્વવિરતિસામાયિક સહસ્રપૃથકૃત્વ અક્ષરરૂપ સામાન્યશ્રત અનંતગુણ શ્રુતસામાયિક, સમ્યવસામાયિક, દેશવિરતિસામાયિકના 1 ભવમાં આકર્ષ = સહગ્નપૃથકૃત્વ, ભવ = ક્ષેત્રપલ્યોપમ જેટલા અસંખ્ય આકાશપ્રદેશ. અનેક ભવોમાં આકર્ષ = સહસ્રપૃથકૃત્વ x ક્ષેત્રપલ્યોપમ - અસંખ્ય = અસંખ્ય હજાર સર્વવિરતિસામાયિકના 1 ભવમાં આકર્ષ = શતપૃથકત્વ, ભવ = 8 અનેક ભવોમાં આકર્ષ = શતપૃથ7 x 8 = સહસ્રપૃથત્વ. સ્નેહના સંબંધવાળા સ્વજનો અને અપકારી એવા દુશ્મનો, બન્ને પ્રત્યે જ્યારે તારું મન સમાન થશે, ત્યારે તને પરમ સુખ મળશે | + શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શરૂપી સુંદર કે ખરાબ વિષયોના સમૂહમાં જ્યારે તારું મન સમાન થશે ત્યારે તને પરમસુખ મળશે. | + સ્તુતિ કરનાર અને ક્રોધથી નિંદા કરનાર, બન્ને પ્રત્યે જ્યારે તારું મન સમાન થશે ત્યારે તને પરમસુખ મળશે. || + સાકર વિનાના મોળા માવાથી ય એકવાર પેટ ભરાઈ જશે પણ ભાવુકતા વિનાના હૈયા સાથે થતી ધર્મારાધનાથી તો આત્માનું કોઈ જ હિત થવાનું નથી.

Page #395
376 દ્વાર ૧૨૩મું - અઢાર હજાર શીલાંગો દ્વાર ૧ર૩મું - અઢાર હજાર શીલાંગો | અખંડ ચારિત્રવાળા શ્રમણોને અવશ્ય 18,000 શીલાંગો હોય છે. તે આ પ્રમાણે - 3 યોગ = કરણ, કરાવણ, અનુમોદન 3 કરણ = મન, વચન, કાયાં 4 સંજ્ઞા = આહારસંજ્ઞા - વેદનીયકર્મના ઉદયથી થતો વિશેષ પ્રકારનો ભાવ. ભસંજ્ઞા - ભયમોહનીયકર્મના ઉદયથી થતો વિશેષ પ્રકારનો ભાવ. મૈથુનસંજ્ઞા - વેદમોહનીયકર્મના ઉદયથી થતો વિશેષ પ્રકારનો ભાવ. પરિગ્રહસંજ્ઞા - લોભકષાયના ઉદયથી થતો વિશેષ પ્રકારનો ભાવ. 5 ઇન્દ્રિયો = શ્રોસેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય, સ્પર્શનેન્દ્રિય. 10 પૃથ્વીકાય વગેરે = પૃથ્વીકાય, અકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, બે ઇન્દ્રિય, તે ઇન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય, અજીવકાય (મહામૂલ્યવાળા વસ્ત્ર-પાત્રા-સોનું-આદિ વગેરે અને પડિલેહણ નહીં કરેલ કે ખરાબ રીતે પડિલેહણ કરેલ વસ્ત્રપંચક, પુસ્તકપંચક, ચર્મપંચક, તૃણપંચક વગેરે). 10 શ્રમણધર્મ = ક્ષમા, મૃદુતા, સરળતા, મુક્તિ, તપ, સંયમ, સત્ય, શૌચ, આકિંચન્ય, બ્રહ્મચર્ય. 3434445x10x10 = 18,000 શીલાંગો. (1) નથી કરતો, મનથી, આહારસંન્નારહિત, શ્રોત્રન્દ્રિયનું નિયંત્રણ

Page #396
વાર ૧૨૩મું - અઢાર હજાર શીલાંગો 333 કરેલ, પૃથ્વીકાયનો આરંભ, ક્ષમાવાળો. અર્થાત્ આહારસંજ્ઞારહિત, શ્રોટોન્દ્રિયનું નિયંત્રણ કરેલ, ક્ષમાવાળો સાધુ મનથી પૃથ્વીકાયનો આરંભ કરતો નથી. આમ મૃદુતા, સરળતા વગેરે બાકીના 9 શ્રમણધર્મોનો પણ 1-1 ભાંગો થાય છે. તેથી કુલ 10 ભાંગા થાય છે. (2) આ 10 ભાંગા પૃથ્વીકાયને આશ્રયીને થયા. એમ અકાય વગેરે બાકીના 9 ને આશ્રયીને પણ 10-10 ભાંગા થાય છે. તેથી કુલ 100 ભાંગા થાય છે. (3) આ 100 ભાંગા શ્રોત્રેન્દ્રિય વડે થયા. એમ બાકીની 4 ઇન્દ્રિયોથી પણ 100-100 ભાંગા થાય છે. તેથી કુલ 500 ભાંગા થાય છે. (4) આ 500 ભાંગા આહારસંજ્ઞાના યોગથી થયા. એમ બાકીની 3 સંજ્ઞાના યોગથી પણ 500-500 ભાંગા થાય છે. તેથી કુલ 2000 ભાંગા થાય છે. (5) આ 2,000 ભાંગા મનોયોગથી થયા. એમ બાકીના 2 યોગોથી પણ 2,000-2,000 ભાંગા થાય છે. તેથી કુલ 6,000 ભાંગા થાય છે. (6) આ 6,000 ભાંગા કરણથી થયા. એમ કરાવણ-અનુમોદનથી પણ 6,000-6,000 ભાંગા થાય છે. તેથી કુલ 18,000 ભાંગા થાય છે. આ 18,000 ભાંગા એ જ 18,000 શીલાંગો છે. પ્રશ્ન-ત્રણ યોગના એકસંયોગી, બેસંયોગી વગેરે કુલ ભાંગા 7 છે. ત્રણ કરણને એકસંયોગી, બેસંયોગી વગેરે કુલ ભાંગા 7 છે. ચાર સંજ્ઞાના એકસંયોગી, બેસંયોગી વગેરે કુલ ભાંગા 15 છે. પાંચ ઇન્દ્રિયોના એકસંયોગી, બેસંયોગી વગેરે કુલ ભાંગા 31 છે.

Page #397
378 દ્વાર ૧૨૩મું - અઢાર હજાર શીલાંગો ૧૦પૃથ્વીકાય વગેરેનાએકસંયોગી, બેસંયોગી વગેરેકુલ ભાંગા ૧૦૨૩છે. ૧૦શ્રમણધર્મના એકસંયોગી, બેસંયોગી વગેરે કુલ ભાંગા ૧૦૨૩છે. 7474154314102341023 = 23,84, 51,63, 265 આમ 23, 84, 51,63, 265 શીલાંગો થવા જોઈએ, તો 18,000 શીલાંગો જ કેમ કહ્યા ? ત્રણ યોગ વગેરેના એકસંયોગી ભાંગા લઈએ તો 18,000 શીલાંગો થાય. પણ ત્રણ યોગ વગેરેના બેસંયોગી વગેરે ભાંગા લઈએ તો 23, 84,51,63, 265 ભાંગા થાય. જવાબ - જેમ શ્રાવકધર્મનો સ્વીકાર કોઈપણ 1 ભાંગાથી થઈ શકે છે તેમ જો સર્વવિરતિનો સ્વીકાર કોઈપણ 1 ભાંગાથી થઈ શકતો હોત તો 23, 84, 51,63, 265 શીલાંગો થાત. પણ એવું નથી. સર્વવિરતિનો સ્વીકાર કોઈ 1 ભાંગાથી થઈ શકતો નથી. બધા ભાંગા ભેગા થાય ત્યારે જ સર્વવિરતિનો સ્વીકાર થઈ શકે છે. તેથી 18,OOO શીલાંગ કલ્યા. 1 શીલાંગ હોય ત્યાં બાકીના શીલાંગો પણ અવશ્ય હોય જ. જો 1 પણ શીલાંગ ઓછો હોય તો સર્વવિરતિ ન હોય. * આ 18,000 શીલાંગો સાધુઓને હોય છે, શ્રાવકોને નહીં. શ્રાવકો મનને સ્થિર કરવા 18,000 શીલાંગોના નામ લઈને અનુમોદના કરે. જંગલમાં ભટકતો તોફાની હાથી જેમ અનેક વૃક્ષો વગેરે જંગલની સંપત્તિનો નાશ કરે છે તેમ કુવિકલ્પોની કલ્પનામાં ભટકતું ચિત્ત આત્મસંપત્તિઓનો વિનાશ કરે છે.

Page #398
દ્વાર ૧૨૪મું - 7 નયો 379 દ્વાર ૧૨૪મું - 7 નયો નય - અનંત ધર્મોવાળી વસ્તુને ન સ્વીકારતા નિત્યત્વ વગેરે કોઈ પણ એક ધર્મરૂપે વસ્તુને સ્વીકારનારો અભિપ્રાય તે નય. પ્રમાણ - અનંત ધર્મોવાળી વસ્તુને સ્વીકારવી તે પ્રમાણ. જે નય બીજા નયોને સાપેક્ષ હોય અને સ્યાદ્વાદથી યુક્ત વસ્તુને સ્વીકારતો હોય તે હકીકતમાં સંપૂર્ણ વસ્તુને ગ્રહણ કરતો હોવાથી તેનો સમાવેશ પ્રમાણમાં જ થઈ જાય છે. જે નય બીજા નયોને નિરપેક્ષ હોય અને પોતે માનેલા એક ધર્મરૂપે જ વસ્તુને સ્વીકારે છે તે વસ્તુના એક ભાગને જ ગ્રહણ કરવાથી નય કહેવાય છે. તે મિથ્યાષ્ટિ છે. નયો સાત છે - (1) નૈગમનય - પરપરસ્પર ભિન્ન એવા મહાસામાન્ય, અવાંતર સામાન્ય, વિશેષ, અવાંતર વિશેષ વગેરે વડે અનેક રીતે વસ્તુને જાણે તે નૈગમનય. જેનાથી બધી વસ્તુઓમાં “આ સત્ છે' એવું જ્ઞાન થાય તે સત્તા એટલે મહાસામાન્ય. જેનાથી સજાતીય વસ્તુઓમાં સામનતાનું જ્ઞાન અને વિજાતીય વસ્તુઓ કરતા ભિન્નતાનું જ્ઞાન થાય તે સામાન્યવિશેષ એટલે અવાંતરસામાન્ય. જેનાથી પરમાણુ, આકાશ, દિશા વગેરે નિત્યદ્રવ્યોમાં ભિન્નતાનું જ્ઞાન થાય તે વિશેષ. જેનાથી ઘટ, પટ વગેરેની ભિન્નતાનું જ્ઞાન થાય તે અવાંતરવિશેષ. (2) સંગ્રહનય - બધા વિશેષોને ન માનતા સામાન્યરૂપે સંપૂર્ણ

Page #399
380 દ્વાર ૧૨૪મું - 7 નવો વિશ્વને માને તે સંગ્રહનય. (3) વ્યવહારનય - સામાન્યનું નિરાકરણ કરીને માત્ર વિશેષને જ માને તે વ્યવહારનય. લોકો જે માને છે તે જ વ્યવહારનય માને છે, બીજું હોવા છતાં પણ તે માનતો નથી. ભમરામાં પાંચ રંગ હોવા છતાં વ્યવહારના ભમરાને કાળો જ માને છે, ધોળો વગેરે નહીં. (4) ઋજુસૂત્રનય - જે ભૂત-ભવિષ્યની અને પારકી વસ્તુને ન માનતા વર્તમાન ક્ષણમાં રહેલી અને પોતાની વસ્તુને માને છે તે ઋજુસૂત્રનય. (5) શબ્દ (સાંપ્રત)નય - શબ્દથી કહેવા યોગ્ય અર્થને માને તે શબ્દનય. તે ઋજુસૂત્રનયની જેમ ભૂત-ભવિષ્યની અને પારકી વસ્તુને માનતો નથી પણ વર્તમાનક્ષણમાં રહેલી અને પોતાની વસ્તુને જ માને છે. તે ભાવનિક્ષેપાને જ માને છે, બાકીના નિક્ષેપાને માનતો નથી. તે લિંગ, વચન વગેરેના ભેદથી વસ્તુને ભિન્ન માને છે. દા.ત. તટ: શબ્દનો વાચ્ય (કહેવા યોગ્ય) અર્થ જુદો છે, તટી શબ્દનો વાચ્ય અર્થ જુદો છે. ગુરુ શબ્દનો વાચ્ય અર્થ જુદો છે, પુરવ: શબ્દનો વાચ્ય અર્થ જુદો છે. તે રૂદ્ર, શ, પુત્ર વગેરે પર્યાયવાચી શબ્દોના વાચ્યને એક જ માને છે, જુદા નહીં. (6) સમભિરૂઢનય - તે પર્યાયવાચી શબ્દોના વાચ્યને જુદા માને છે, એક નહીં. દા.ત. સ્ત્રીના મસ્તક પર રહેલો અને પાણીથી ભરેલો હોય તે ઘટ છે. નીચેથી પહોળો અને ઉપરથી સાંકળો હોય તે કુટ છે. પૃથ્વી પર રાખીને જેને ભરાય તે કુંભ છે. આમ ઘટ, કુટ અને કુંભ જુદા છે, એક નથી. (7) એવંભૂતનય - શબ્દનો વ્યુત્પત્તિ અર્થ જયારે વસ્તુમાં ઘટતો હોય ત્યારે જ તે શબ્દથી તે વસ્તુ કહેવાય છે, અન્યકાળે નહીં, એમ માને તે એવંભૂતનય. દા.ત. જે સ્ત્રીઓના માથા પર રહેલો હોય અને જેનાથી પાણી લાવવાની ક્રિયા થતી હોય તેને જ ઘટ કહેવાય. જે

Page #400
દ્વાર ૧૨૪મું - 7 નયો 381 મકાનમાં એમ જ પડ્યો હોય તેને ઘટ ન કહેવાય. આ દરેક નયના 100-100 ભેદ હોવાથી કુલ 700 નયો છે. મતાંતરે મૂળનયો પ છે - શબ્દનય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય એ ત્રણે નયો શબ્દ સંબંધી હોવાથી ત્રણેનો શબ્દનય એવો એક જ ભેદ છે. તેથી નૈગમનય, સંગ્રહનય, વ્યવહારનય, ઋજુસૂટાનય અને શબ્દનય એમ મૂળ નયો 5 છે. તે દરેકના 100-100 ભેદ હોવાથી કુલ 500 નયો છે. મતાંતરે મૂળનો છે - નૈગમનય બે પ્રકારનો છે - સામાન્યને માનનારો અને વિશેષને માનનારો. સામાન્યને માનનારા નૈગમનયનો સંગ્રહનયમાં સમાવેશ થાય અને વિશેષને માનનારા નૈગમનયનો વ્યવહારનયમાં સમાવેશ થાય. તેથી સંગ્રહન, વ્યવહારનય, ઋજુસૂત્રનય, શબ્દનય, સમભિરૂઢનય, એવંભૂતનય એમ મૂળનાયો છે છે. તે દરેકના 100-100 ભેદ હોવાથી કુલ 600 નન્યો છે. મતાંતરે મૂળનો જ છે - નિગમનયનો સંગ્રહનય અને વ્યવહારનયમાં સમાવેશ થાય છે તથા શબ્દનય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનયનો એક જ ‘શબ્દનય’ મનાય છે. તેથી સંગ્રહનય, વ્યવહારનય, ઋજુસૂત્રનય અને શબ્દનય એમ 4 મૂળનયો છે. તે દરેકના 100-100 ભેદો છે. તેથી કુલ 400 નન્યો છે. મતાંતરે મૂળનો ર છે - નૈગમનય, સંગ્રહનય, વ્યવહારનય અને ઋજુસૂત્રનય - આ 4 નયો દ્રવ્યાસ્તિકનય છે. શબ્દનય, સમભિરૂઢનય અને એવંભૂતનય - આ 3 નો પર્યાયાસ્તિકનય છે. તેથી દ્રવ્યાસ્તિકનય અને પર્યાયાસ્તિકનય -- એમ મૂળનો 2 છે. તે દરેકના 100-100 ભેદો છે. તેથી કુલ 200 નન્યો છે. મતાંતરે નયો અસંખ્ય છે - જેટલા વચનના રસ્તા છે તેટલા નયો છે.

Page #401
382 દ્વાર ૧૨૫મું - વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવાની વિધિ દ્વાર ૧૨૫મું - વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવાની વિધિ વસ્ત્ર 3 પ્રકારના છે - (1) એકેન્દ્રિયના અવયવમાંથી બનેલ વસ્ત્ર - કપાસમાંથી બનેલ સૂતરાઉ કાપડ વગેરે. (ર) વિકલેન્દ્રિયના અવયવમાંથી બનેલ વસ્ત્ર - રેશમી વસ્ત્ર વગેરે. તે કારણે જ ગ્રહણ કરાય છે. (3) પંચેન્દ્રિયના અવયવમાંથી બનેલ વસ્ત્ર - ઊનના વસ્ત્ર વગેરે. આ દરેકના 3-3 પ્રકાર છે - (i) યથાકૃત - પરિકર્મ વિનાના. (i) અલ્પરિકર્મવાળા - એકવાર ફાડીને સીવેલા. (i) ઘણાપરિકર્મવાળા - ઘણી જગ્યાએ ફાડીને સીવેલા. ઘણાપરિકર્મવાળા વસ્ત્રો કરતા અલ્પપરિકર્મવાળા વસ્ત્રો વધુ શુદ્ધ છે અને તેના કરતા યથાકૃત વસ્ત્રો વધુ શુદ્ધ છે. તેથી પહેલા યથાકૃત વસ્ત્રો ગ્રહણ કરવા. તે ન મળે તો અલ્પપરિકર્મવાળા વસ્ત્રો ગ્રહણ કરવા. તે ન મળે તો ઘણાપરિકર્મવાળા વસ્ત્રો ગ્રહણ કરવા. * કેવું વસ્ત્ર લેવું? (1) સાધુ માટે ખરીદેલું ન હોય તેવું. (2) સાધુ માટે વણેલું ન હોય તેવું. (3) બીજાની ઇચ્છા વિના એની પાસેથી પરાણે લીધેલું ન હોય. (4) અભ્યાહત ન હોય - સામેથી લાવેલું ન હોય. અભ્યાહત બે પ્રકારે છે - (i) પરગ્રામાભ્યાહત - બીજા ગામથી સાધુ માટે લાવેલું હોય.

Page #402
દ્વાર ૧૨૫મું - વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવાની વિધિ 383 (i) સ્વગ્રામાભ્યાહત - સાધુ જે ગામમાં રહ્યા હોય તે જ ગામમાં દુકાન વગેરેમાંથી સાધુ માટે લાવેલું હોય. તે બે પ્રકારે છે - (a) અદષ્ટ - સાધુના ન દેખતા લાવેલું હોય. (b) દૃષ્ટ - સાધુના દેખતા લાવેલું હોય. તે સાધુને કહ્યું. (5) બીજા પાસેથી ઊછીનું લાવેલું ન હોય. વસ્ત્ર સાધુ માટે વણેલું વગેરે હોય તો તે અવિશોધિકોટિનો દોષ છે. વસ્ત્ર સાધુ માટે ધોયેલું વગેરે હોય તો તે વિશોધિકોટિનો દોષ છે. વસ્ત્ર કથ્ય છે એમ જાણ્યા પછી પોતે તે વસ્ત્ર બરાબર જોઈ લેવું અને ગૃહસ્થ પાસે તે વસ્ત્ર જોવડાવવું, જેથી એમાં મણિ, સોનુ, રૂપિયા વગેરે બાંધેલા હોય તો ગૃહસ્થ કાઢી લે, નહીંતર હીલના થાય. વસ્ત્રના 9 ભાગ કલ્પવા. તે આ પ્રમાણે - - 1,3,7,9 ના માલિક દેવો છે. 1 | 2 | 3 | 4૪,ના માલિક મનુષ્યો છે. -2, 8 ના માલિક અસુરો છે. -પ નો માલિક રાક્ષસ છે. દેવસંબંધી ભાગમાં અંજન વગેરે હોય તો વસ્ત્ર, પાત્રા વગેરેનો ઉત્તમ લાભ થાય. મનુષ્યસંબંધી ભાગમાં અંજન વગેરે હોય તો વસ્ત્ર, પાત્રા વગેરેનો મધ્યમ લાભ થાય. અસુરસંબંધી ભાગમાં અંજન વગેરે હોય તો માંદગી આવે. રાક્ષસસંબંધી ભાગમાં અંજન વગેરે હોય તો મરણ થાય. અંજન વગેરે - (1) અંજન - સુરમાનું આંજણ, તેલનું કાજળ વગેરે.

Page #403
384 દ્વાર ૧૨૫મું વસ્ત્ર ગ્રહણ કરવાની વિધિ (2) ખંજન - દીવાનો મેલ. (3) કાદવ. (4) ઉંદરડા કે કંસારી વગેરેથી ખવાયેલું. (5) અગ્નિથી બળેલું. (6) વણકરે પોતાની કળાની કુશળતાથી છિદ્રો પૂરી દીધા હોય. (7) ધોબીના કૂટવાને લીધે છિદ્રો પડી ગયા હોય. (8) બહુ જૂનું થવાને લીધે બીજા ખરાબ રંગ વગેરે વાળું થયેલું. + હે પ્રભુ ! તારી વાણીનું શ્રવણ કરવા છતાં ઉત્કટ કષાયવાળો હું મનમાંથી રસની લોલુપતા, ગંધની વૃદ્ધિ, શબ્દોનો રાગ, સ્પર્શસુખની ઇચ્છાઓ અને રૂપની વાંછનાઓને દૂર કરવા સમર્થ થતો નથી. પ્રભુ ! સતત દુર્ગાનથી ભરેલું મારું મન ઉત્તમ ધર્માનુષ્ઠાનોમાં લાગતું નથી. મનની મન્નતા વિના ધર્માનુષ્ઠાનનું ફળ પણ મળતું નથી. તેથી મારા અનુષ્ઠાનો માત્ર ક્રિયારૂપ છે. પ્રભુ ! શું હું અભવ્ય છું? શું દુ:ખરૂપી સમુદ્રથી ભરેલ અનંત ભવભ્રમણ મારા નિશ્ચિત થયા છે ? કેમકે દુષ્ટ વિકલ્પોથી મારું મન જે ભયંકર પાપોને એકઠા કરી રહ્યું છે તે હું આપની આગળ વર્ણવી શકું તેમ નથી. આપણી પાસે આજે જે પણ ગુણો છે એ તમામ ક્ષયોપશમભાવના છે. અને ક્ષયોપશમભાવનો એક જ અર્થ છે, 100% તો નહીં જ ! આગથી જાતને સતત બચાવતા જ રહેતા આપણે, આપણાં આત્માને આશાતનાની આગની નજીક ફરકવા પણ દેતા નથી એમ આપણે નિશ્ચિતરૂપે કહી શકીએ તેમ છીએ ખરા ?

Page #404
દ્વાર ૧૨૬મું - 5 પ્રકારનો વ્યવહાર 385 દ્વાર ૧૨૬મું - 5 પ્રકારનો વ્યવહાર જેનાથી જીવ વગેરેનો વ્યવહાર થાય તે વ્યવહાર. અથવા મુમુક્ષુની પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિના કારણરૂપ વિશેષ પ્રકારનું જ્ઞાન તે વ્યવહાર. તે 5 પ્રકારે છે - (1) આગમ વ્યવહાર - તે છ પ્રકારે છે - (i) કેવળજ્ઞાન | (iv) 14 પૂર્વ (i) મન:પર્યવજ્ઞાન (V) 10 પૂર્વ (ii) અવધિજ્ઞાન (vi) 9 પૂર્વ કેવળજ્ઞાની મળે તો તેમની પાસે આલોચના કરવી. તે ન મળે તો મન:પર્યવજ્ઞાની પાસે આલોચના કરવી. તે ન મળે તે અવધિજ્ઞાની પાસે આલોચના કરવી. તે ન મળે તો 14 પૂર્વી પાસે આલોચના કરવી. તે ન મળે તો 10 પૂર્વી પાસે આલોચના કરવી. તે ન મળે તો 9 પૂર્વી પાસે આલોચના કરવી. આગમવ્યવહારી પોતે બધું જાણતા હોવા છતાં આલોચકને બધા દોષો પ્રગટ કરવાનું કહે. જો તે દોષો છુપાવે તો તેને બીજે આલોચના લેવાનું કહે. જો જ્ઞાનથી એમ જાણે કે તે શુદ્ધ ભાવવાળો છે અને બરાબર સ્વીકારશે તો તેને ભૂલાયેલા દોષો યાદ અપાવે. જો જ્ઞાનથી એમ જાણે કે યાદ અપાવવા છતાં તે છુપાવશે તો તેને યાદ ન અપાવે. જો એમ જાણે કે આલોચના આપ્યા પછી આલોચક દોષોથી પાછો ફરશે તો તેને પ્રાયશ્ચિત્ત આપે, નહીંતર ન આપે. આગમવ્યવહારી બધું જાણતા હોવા છતાં તેમની પાસે બધું પ્રગટ કરવાથી ઘણા ગુણો સંભવે છે. તેથી આરાધના થાય છે. તે આ પ્રમાણે - આચાર્ય આલોચકને પ્રોત્સાહિત કરે. તેથી તે શલ્યરહિત થઈ બરાબર

Page #405
386 દ્વાર ૧૨મું - 5 પ્રકારનો વ્યવહાર આલોચના કરે અને પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વીકારે. તેથી અંતે આરાધના થાય અને થોડા સમયમાં મોક્ષ થાય. (2) વ્યુતવ્યવહાર - બાકીના પૂર્વો, 11 અંગો, નિશીથ, કલ્પ, વ્યવહાર, દશાશ્રુતસ્કંધ વગેરે બધુ શ્રત તે શ્રુતવ્યવહાર છે. શ્રુતવ્યવહારી 3 વાર આલોચના કરાવે. પહેલીવાર ઊંઘતા હોય તેમ સાંભળે. તેથી કહે “મેં ઊંઘમાં સાંભળ્યું નહીં. ફરીથી આલોચના કર.' બીજી વાર આલોચના કરે એટલે કહે, “મારો ઉપયોગ નહોતો. ફરી આલોચના કર.” ત્રીજી વાર આલોચના કર્યા પછી જો ત્રણ વાર સરખી આલોચના હોય તો તેને સરળ સમજી આલોચનાનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે. જો ત્રણે વાર ભિન્ન આલોચના હોય તો તેને માયાવી સમજી પહેલા માયાનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે અને પછી આલોચનાનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે. (3) આજ્ઞાવ્યવહાર - બે ગીતાર્થ આચાર્યો જુદા જુદા દૂરના દેશમાં રહ્યા હોય અને બન્નેના જંઘાબળ ક્ષીણ થઈ ગયા હોય. તેમાંથી એક આચાર્યને પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાનું હોય ત્યારે તેવો ગીતાર્થ શિષ્ય ન હોય તો બુદ્ધિથી ધારણામાં કુશળ એવા અગીતાર્થ શિષ્યને પણ સિદ્ધાન્તની ભાષામાં ગૂઢ અર્થવાળા અતિચારસેવનપદોને કહીને બીજા આચાર્ય પાસે મોકલે. તે ત્યાં જઈને તે ગૂઢપદો કહે. તે આચાર્ય દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવસંઘયણ-શ્રુતિ-બળ વગેરે જાણીને પોતે ત્યાં જાય અને પ્રાયશ્ચિત્ત કહે અથવા ગીતાર્થ શિષ્યને ત્યાં મોકલીને પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવડાવે. તે ન હોય તો આવેલા અગીતાર્થ શિષ્યને ગૂઢ અર્થમાં પ્રાયશ્ચિત્ત કહીને પાછો મોકલે. આને આજ્ઞાવ્યવહાર કહેવાય. (4) ધારણાવ્યવહાર - સંવિગ્ન, ગીતાર્થ આચાર્યે કોઈક શિષ્યને કોઈક અપરાધમાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ-પુરુષ-પ્રતિસેવના જોઈને જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું હોય તેને તે જ રીતે ધારીને તે શિષ્ય પણ બીજા કોઈનો તેવો જ અપરાધ થાય ત્યારે તેવા જ દ્રવ્ય વગેરે હોય તો તેવું જ

Page #406
દ્વાર ૧૨૬મું - 5 પ્રકારનો વ્યવહાર 387 પ્રાયશ્ચિત્ત આપે તે ધારણાવ્યવહાર. અથવા વૈયાવચ્ચ કરીને ગચ્છ પર ઉપકાર કરનાર કોઈક સાધુ હજી બધા છેદગ્રંથો ભણાવવાને યોગ્ય ન થયો હોય ત્યારે ગુરુ તેની ઉપર કૃપા કરીને તેને કેટલાક પ્રાયશ્ચિત્તપદો કહે અને તે સાધુ તે પદોને ધારીને તેના આધારે પ્રાયશ્ચિત્ત આપે તે ધારણાવ્યવહાર. (5) જીતવ્યવહાર - જે અતિચારોમાં પૂર્વેના મહાત્માઓ ઘણું પ્રાયશ્ચિત્ત આપતા હતા તે જ અતિચારોમાં હાલ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળભાવને અને સંઘયણ-વૃતિ-બળની હાનિને વિચારીને ગીતાર્થો ઉચિત એવા કોઈ તપનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે તે જીતવ્યવહાર. અથવા શાસ્ત્રમાં નહીં કહેલ એવું પણ જે પ્રાયશ્ચિત્ત જે આચાર્યના ગચ્છમાં અપાતું હોય અને બીજા ઘણા આચાર્યોએ તેનું અનુકરણ કર્યું હોય તે ત્યાં રૂઢ થયેલું પ્રાયશ્ચિત્ત તે જીત-વ્યવહાર છે. આ પાંચમાંથી કોઈ પણ એક વ્યવહારથી યુક્ત એવા ગીતાર્થ ગુરુ જ પ્રાયશ્ચિત્ત આપી શકે, બીજા નહીં. ઉપરના ગુણસ્થાનકમાં આરૂઢ થવાની ઇચ્છાવાળો હું તેના માટે જ્યાં શુભ ધ્યાનમાં મગ્ન થવાનો પ્રયત્ન કરું છું, ત્યાં તો મનરૂપી દુમન કુવિકલ્પોની જાળમાં મને બાંધીને નીચે ફેંકી દે છે. પ્રભુ ! તમે જગતના રક્ષક છો, છતાં આ મનરૂપી દુશ્મન મને અનેક પ્રકારના દુષ્ટવિકલ્પોથી હેરાન કરીને નરકના અગ્નિભટ્ટાને યોગ્ય બનાવી ક્યારે મને ત્યાં ફેંકી દેશે તે જાણી શકાતું નથી. +

Page #407
उ८८ દ્વાર ૧૨૭મું - 5 યથાકાત દ્વાર ૧૨૭મું - પ યથાકાત જે પાંચ ઉપકરણો સાથે દીક્ષાજન્મ થાય છે તેને યથાજાત કહેવાય છે. તે આ પ્રમાણે છે - (1) ચોલપટ્ટો (2) રજોહરણ - દાંડીની ઉપર ત્રણવાર વીંટાય એટલા પહોળા અને 1 હાથ લાંબા કામળીના ટુકડા રૂપ નિષદ્યા અને તેની આગળ લાગેલ 8 અંગુલની દશીઓ તે બન્ને મળીને રજોહરણ કહેવાય છે. (3) અત્યંતરનિષદ્યા - રજોહરણની ઉપર ઘણીવાર વીંટાય તેવી, સાધિક 1 હાથ લાંબી, 1 હાથ પહોળી સૂતરાઉ વસ્ત્રની નિષદ્યા તે અત્યંતરનિષદ્યા. (4) બાહ્યનિષદ્યા - અત્યંતરનિષદ્યાની ઉપર ઘણીવાર વીંટાય તેવી 1 હાથ 4 અંગુલની ચોરસ, કામળીના ટુકડાની (ઊનની) નિષદ્યા તે બાલ્યનિષઘા. તેને પાદપ્રીંછનક પણ કહેવાય છે. (5) મુહપત્તિ - મુખને ઢાંકવા માટેનું 1 વેત 4 અંગુલ લાંબુ-પહોળું વસ્ત્ર તે મુહપત્તિ. + જેમ કાનમાં પરૂથી ખદબદતો કુતરો રમત માટે યોગ્ય નથી જ, જેમ કોઢ રોગી સ્ત્રી વગેરેના ભોગ માટે યોગ્ય નથી જ, જેમ ઝાડાનો રોગી ઘી પીવાને યોગ્ય નથી જ, તેમ કુવિકલ્પોથી હણાયેલો હું મુક્તિ માટે યોગ્ય નથી જ. + એક મોહનીયકર્મ એવું છે કે એ દરેક કર્મમાં પોતાની ટાંગ અડાડવા હાજર થઈ જાય છે.

Page #408
દ્વાર ૧૨૮મું - રાત્રે જાગવાની વિધિ 389 દ્વાર ૧૨૮મું - રાત્રે જાગવાની વિધિ પહેલા પ્રહરમાં બધા સાધુઓ સ્વાધ્યાય, અધ્યયન કરતા કરતા જાગે છે. બીજા પ્રહરમાં વૃષભો પ્રજ્ઞાપના વગેરે સૂત્રોનું પરાવર્તન કરતા કરતા જાગે છે અને બાકીના સાધુઓ સૂઈ જાય છે. ત્રીજા પ્રહરમાં આચાર્ય પ્રજ્ઞાપના વગેરે સૂત્રોનું પરાવર્તન કરતા કરતા જાગે છે અને વૃષભો સૂઈ જાય છે. ચોથા પ્રહરમાં બધા સાધુઓ ઊઠીને વૈરામિક કાલગ્રહણ લઈને કાલિકશ્રુતનું પરાવર્તન કરે છે અને આચાર્ય સૂઈ જાય છે. પહેલો પ્રહર બીજો પ્રહર | ત્રીજો પ્રહર | ચોથો પ્રહર આચાર્ય | જાગે | સૂવે | જાગે | સૂવે વૃષભ | જાગે | જાગે | સૂવે | જાગે સાધુ | જાગે | સૂવે | સૂવે | જાગે જે મનને અશુભભાવોમાંથી અટકાવીને અને શુભભાવોમાં આગળ વધારીને અનંત મહાત્માઓ મુક્તિમાં ગયા, તે જ મન ખરાબ વિચારોથી મને સંસારમાં ફેંકી દે છે. પ્રભુ ! હું શું કરું? મનને મોતીની માળાની જેમ, સ્ફટિકની જેમ, ક્ષીરસમુદ્રના પાણીની જેમ નિર્મલ કરવું એ જ પરમાત્માની સિદ્ધાજ્ઞા છે.

Page #409
39) દ્વાર ૧૨૯મું - આલોચનાદાયકનું અન્વેષણ દ્વાર ૧૨૯મું - આલોચનાદાયકનું અન્વેષણ આલોચના આપવા માટે જો નજીકમાં ગીતાર્થ ગુરુ ન મળે તો ઉત્કૃષ્ટથી 700 યોજન સુધી તેમને શોધવા અને 12 વર્ષ સુધી તેમની રાહ જોવી. જો વચ્ચે મરી જાય તો પણ તેના ભાવ વિશુદ્ધ હોવાથી તે આરાધક છે. જો ગીતાર્થ ગુરુને 700 યોજન સુધી શોધવા છતાં અને તેમની 12 વર્ષ સુધી રાહ જોવા છતાં તે ન મળે તો સંવિગ્નપાક્ષિક ગીતાર્થને આલોચના આપવી. તે ન મળે તો સિદ્ધપુત્રને આલોચના આપવી. તે ન મળે તો શાસનદેવતાને આલોચના આપવી. તે ન મળે તો સિદ્ધોને આલોચના આપવી. પણ શલ્યસહિત મરવું નહીં, કેમકે શલ્યસહિતનું મરણ એ સંસારનું કારણ છે. આ પુસ્તકમાં જિનાજ્ઞાવિરુદ્ધ કંઈ પણ લખાયું હોય તો તેની ત્રિવિધ ત્રિવિધ ક્ષમા યાચું છું. પદાર્થ પ્રકાશ ભાગ 23 પ્રવચનસારોદ્ધાર પદાર્થસંગ્રહ ભાગ-૧ (પહેલા દ્વારથી ૧૨૯માં દ્વાર સુધી) સમાપ્ત 1. સિદ્ધપુત્ર - તેનું મસ્તક મુંડિત હોય અથવા તે ચોટલી રાખે, તે સફેદ વસ્ત્રો ધારણ કરે, તે પત્નીવાળો હોય.

Page #410
પદાર્થપ્રકાશ ભાગઃ૨૩ના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ પરમ પૂજ્ય પ્રવૃતિની શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પરમ પૂજ્ય સાધ્વીશ્રી સૂર્યયશાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી સુશ્રાવિકા પ્રજ્ઞાબેન રોહિતભાઈ અગરબત્તીવાળાને ત્યાં થયેલ પ્રતિક્રમણ સૂત્રોની ઉછામણીની ઉપજમાંથી લેવાયો છે. MULTY GRAPHICS (022) 2387327723884222