________________ 98 તપના 12 અતિચાર (2) અપાયરિચય - રાગ, દ્વેષ, કષાય, ઇન્દ્રિયને વશ થયેલા જીવોના નુકસાનોનું ચિંતન. (3) વિપાકવિચય - જ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મોના શુભ અને અશુભ ફળોનું ચિંતન. (4) સંસ્થાનવિચય - પૃથ્વી, વલયાકાર દ્વીપો-સમુદ્રો વગેરેના સંસ્થાન વગેરે ધર્મોનું ચિંતન. ધર્મધ્યાનના લિંગો - જિનેશ્વર ભગવંતે કહેલ પદાર્થોની શ્રદ્ધા વગેરે. ધર્મધ્યાન દેવગતિ વગેરે ફળને સાધી આપે છે. (4) શુક્લધ્યાન - આઠ પ્રકારના કર્મરૂપી મેલને અને શોકને દૂર કરે તે શુલધ્યાન. તે જ પ્રકારે છે - (1) પૃથકત્વવિતર્કસવિચાર - પૂર્વધર મહર્ષિને પૂર્વશ્રુતના આધારે જુદા જુદા દ્રવ્ય-પર્યાયોનું અર્થ, વ્યંજન (શબ્દ) અને યોગની પરાવૃત્તિવાળુ ધ્યાન તે પૃથવિતર્કસવિચાર. (2) એકત્વવિતર્કઅવિચાર - પૂર્વધર મહર્ષિને પૂર્વશ્રુતના આધારે દ્રવ્યના એક પર્યાયનું અર્થ, વ્યંજન અને યોગની પરાવૃત્તિ વિનાનું અભેદપ્રધાન ચિંતન તે એક–વિતર્કઅવિચાર. (3) સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતી - કેવળજ્ઞાની ભગવંતને મનોયોગવચનયોગનો તથા શ્વાસોચ્છવાસનો નિરોધ થયા પછી સૂક્ષ્મ કાયયોગના આલંબનથી બાદર કાયયોગનો નિરોધ કરતા સૂક્ષ્મક્રિયા અપ્રતિપાતી શુકુલધ્યાન હોય છે. (4) સુપરતક્રિયા અનિવૃત્તિ - મન-વચન-કાયાના યોગોથી રહિત કેવળજ્ઞાની ભગવંતને શૈલેશી અવસ્થામાં વ્યુપરતક્રિયા અનિવૃત્તિ શુક્લધ્યાન હોય છે.
