Jivan ane Darshan

Author(s): Chitrabhanu
Publisher: Ratilal Popatlal Bookseller
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005907/1

Page #1

[[, [\' ||
IDTD//lh.
HTTITUT
STUD[
S]
ને વનરાજ [ ITISI]

Page #2

જીવન અને દર્શન
: પ્રવચનકાર : મુનિરાજ શ્રી ચન્દ્રપ્રસાગરજી મહારાજ
(ચિત્રભાનુ)
રાજનગરનિવાસી શાહ મેહનલાલભાઈટાલાલ ભાઈ તથા સેમચંદભાઈ મંગળદાસભાઈની
યથી આર્થિક સહાયથી પ્રેમ ભેટ..

Page #3

; પ્રકાશક :
શેઠ રતિલાલ ચેોપટલાલ બુકસેલર
三
સુરેન્દ્રનગર, હું સૌરાષ્ટ્ર
.
૬. હવે તો જાગો !
S
અનુક્રમ
માનવતાનાં સાયાન (૧)
(૨)
(૩)
{ } }
સુખની શોધમાં
પ્રકૃતિ સૌમ્યત્વ.
ગો પુજા
ધર્મ કહેવા કાને ?
જાગ. આ
ત
મણીલાલ Hi નવપ્રભાત
ઘીકાંટા રોડ :
:
23
ܪ
ܪ ܪ
11
ܪ
ઃ મુદ્રક
છગનલાલ - શાહ
.
પ્રેસ
પ્રિન્ટંગ અમદાવાદ.

Page #4

|
પૂ. આના દ્વાર ધ્યાનધ અવગત આચાર્ય દેવ શ્રી સાગરાનન્દસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટપ્રભાવક આચાર્ય મહારાજ શ્રી ચન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન તપસ્વી પરમ ઉપકારી . મુનિરાજ શ્રી ચન્દ્રકાન્તસાગરજી * મહારાજની અધ્યક્ષતામાં મહાન - ચિનક મુનિશ્રી ચન્દ્રપ્રભ
સાગરજીએ આપેલાં મનનીય પ્રવચને
IIIII

Page #5

મ શા લ ચી
આઝાદીની ઉના ઉગી, પણ જગતના દાવાનળાં તે સળગી જ રહ્યા છે. વિશ્વશાંતિની વાતો ચાલે છે, પણ હવામાં ! દુષ્કા, ફાળાબાર, લાંચ-ત, પના અને કંગાલિયત તે દિવસે દિવસે વધુ માનવજાતના ભરડા લઈ રહી છે. સંસ્કૃતિ કે માનવતાનાં દાન દૂધ ભ થ પ્રયાં છે. કી પ્રમને પેટનો ખાડો પૂર્વામાં જ વતાર પુરા કરે છે.ત્યારે જ અાિમૂર્તિ જગતયસલ ભગવાન મહાવીરના વારસદાર, ત્યાગ અને આભજાગૃતિના ભલા વિદ્વાન મુનિરત્ન શ્રી ચન્દ્રપ્રભસાગરજી જીવન તે દર્શન દ્વારા સમાજ, માનવ, જગત અને રાષ્ટ્રને પ્રેમસ દેશ પાવે છે. સુને, હૃદયમાં કરી રાખને, જીવનમાં ઉતારને, પ્રકારનાં કિરણા પ્રસારને ધનનું દાન ધરા મહુવાકર
પ રિ ચ ય
જૈન અને શ્રી ચદ્રપ્રભસાગરતા મને અણધાર્યો પરિચય થયેા. અમને પહેલીવાર સાંભળતાં તેમના તરફ અને સ્વાભાવિક આકણ થયું. તેમના વ્યાખ્યાનમાં ઊંડું ચિન્તન, સ્પષ્ટ નિર્મળષ્ટિ, વાસ્તવિક પારાને રવી સમાનતા અને ભાવનાનું પ્રાબલ્ય અનુભવ ગોચર થતાં હતાં. તેમનું વકતૃત્વ પણ માક હતું.
મારા મન ઉપર એક એવી છાપ પડી છે કે મુનિશ્રી પાસે જીવનની એક સમગ્ર તે અનન્વય સાધતી દૃષ્ટિ છે. જગતના, દેશના, માનવસમાજના વર્તમાન પ્રશ્ન વિશે તેમની પાસે સ્પષ્ટ માહિતી છે. અને એ પ્રશ્નોના કક્ષ નાર્ક આવશ્યક એવી નિળ કરવા શુ તેઓ ધરાવે છે. કાઈ સંકુચિત વાડામાં અટવાઇ ગયા સિવાય, જીવનને સવ માહી રીતે અવલોકવા માટેની તેમની તત્પરતા ખરેખર પ્રશંસનીય છે.
શ્રી બળવતરાય મહેતા (ભારત સસદ્ સભ્ય તથા એલ ઇન્ડિયા કૅાન્ગ્રેસના મહામંત્રી)

Page #6

હવે તો જાગો!
હદ થઈ હવે ! * *
મહાનુભાવો! આજના વ્યાખ્યાનને વિષય છે—હવે તે જાગે! “હવે તે જાગ” આ શબ્દ જે ગંભીરતાપૂર્વક વિચારાય તે આજના દોઢ કલાકના વતૃત્વનું રહસ્ય સહજ રીતે પામી શકાય. હવે તે જાગે–આમાં “જાગે” શબ્દ શું સૂચવે છે? આ શબ્દ ચાનક ચઢાવનારે છેઃ ઊંઘતા હે તે જાગે, બેઠા હે તે ઉભા થાઓ, ઉભા હો તો ગતિમાન બનો અને ગતિમાન છે તે તીવ્ર કાર્યદક્ષ બને; એમ પ્રેરણું આપનાર “જાગો” શબ્દ છે. જાગે-આ જેમ ચેતવણું આપનાર છે, તેમ એની પૂર્વે રહેલ “તે તે અતિસૂચક છે, જેને દુનિયામાં તેર મણને કહેવામાં આવે છે. હવે તે જાગે-આ સામૂહિક વાક્ય એમ ઘેષણ કરે છે કે, હદ થઈ! ખૂબ અંતર પડી ગયું! કેટલે બધે પ્રમાદ! ખૂબ ઊંડ્યા! હવે જાગે! પ્રમાદ છેડે. આપણામાં ઘર કરીને બેઠેલી આળસને છોડે ને જીવનની સાધના કરવામાં તત્પર બની જાઓ. કારણ કે, જેનું મૂલ્યાંકન ન થાય એવી માનવતાવાળું, અને વિશ્વમાં સહજ પ્રાપ્ત ન થાય એવું ઉત્તમ માનવજીવન મળ્યું છે, તે એને સફળ કરે. પ્રમાદ કરશે તે આ મહામૂલું ધન હારી બેસશે. માટે જ કહેવું પડે છે કે-હવે તે જાગો! પૂરવાર કરે
આવું ઉત્તમ માનવજીવન જે મળ્યું છે તે સ્વાર્થના કુંડાળામાં અળસિયાની જેમ મરવા માટે નથી; પણ જીવનને અમર

Page #7

જીવન અને દર્શન બનાવવા માટે મળ્યું છે. આજે તમે કેવી પવિત્ર ભૂમિમાં જન્મ લીધો છે, અને તે વિચાર કરો. આર્યાવર્તમાં, ઉત્તમ કુળમાં ને ધાર્મિક કુટુમ્બમાં કે જેના માટે તમે ગૌરવ લઈ રહ્યા છે. અને અમે બ્રાહ્મણ છીએ, અમે ક્ષત્રિય છીએ, અમે વણિક છીએ-એમ ગૌરવપૂર્વક બેલીને ફરે છે, પણ હું તમને જ પૂછું છું કે બેલવા માત્રથી મહત્ત્વ શું ! મહત્ત્વ છે કર્તવ્યપરાયણતાનું, સદાચારી વર્તનનું, અને પ્રતિભાસંપન્ન જીવનનું !
“મહાન” કહેવા માત્રથી મહાન ન બનાય. એના માટે મહાન કાર્ય કરવું પડે, જીવનને તેવું બનાવવું પડે. પિત્તળ પિતાને સેનું કહે તેટલા માત્રથી તે સેનું નથી થઈ જતું. એના ચળકાટ ઉપરથી એની કઈ કિંમત આંકે એ થાપ ખાય. સેનાને તે તેજાબને તાપ ખમ પડે, કેસેટીએ ચડવું પડે, અગ્નિપરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થવું પડે, અને છતાં કાળું ન પડે તે સેનું; તેમ માનવે પણ પોતાની જાતને અગ્નિપરીક્ષામાં મૂકી, કસોટીએ ચઢાવવી જોઈએ અને તેમાં ઉત્તીર્ણ બને તે જ એ જાતિવાન કહેવાય અને મહાન ગણાય. એમાં શક્તિહિન થાય એ શી રીતે પાલવે? કર્તવ્ય કરી મહત્તા સિદ્ધ કરવી પડશે અને જગતમાં પડકાર કરે પડશે કે–જીવનના પ્રત્યેક પ્રકારના વાતાવરણમાં પણ કર્તવ્ય માટે અમે તૈયાર છીએ ! ગમે તેવા સમયે અમે ચારિત્રથી ડગીશું નહિ, ધ્યેયથી
શ્રુત થઈશું નહિ, અમારા આદર્શને પ્રાણાન્ત પણ છોડીશું નહિ! -આ રીતે મહત્તા સિદ્ધ કરવા તમારી તૈયારી નહિ હોય તો ભલે ઊંચ જ્ઞાતિઓનાં નામ બેલતા ફરે પણ માનવા કેઈ તૈયાર નહિ થાય. માણસ સારે કે ખરાબ,

Page #8

જીવન અને દન
: ૩ :
ઊઁ'ચ કે નીચ એ શબ્દથી નહિ, આચરણથી સિદ્ધ થાય છે; તમે પણ ઉચ્ચ હા તે સારા આચરણથી અને પવિત્રતાથી તમને પોતાને તમે મહાન પૂરવાર કરો.
વિહંગાવલાકન
આપણે ન જાગવાને કારણે ઘણું ગુમાવ્યું છે. બે હજાર વર્ષના ઈતિહાસ તપાસશે। તા જણાશે કે આપણે કેટલા ગબડી ગયા છીએ. એક વાર વિહંગાવલેાકન કરી જુએ તા પરિસ્થિતિ સમજાશે. એક દિવસ રામની સ'સ્કૃતિ પણ આપણી સસ્કૃતિ પાસે ઝાંખી લાગતી. આ સંસ્કૃતિ માટે રામમાં પણ ગૌરવ હતું, દેશ પરદેશના પ્રવાસીએ આ સંસ્કૃતિના મુક્તકઠે ગુણગાન કરતા, તે જ સંસ્કૃતિ આજે મૃત-પ્રાય અને જાણું છેલ્લા શ્વાસેાશ્વાસ લેતી હોય એમ લાગે છે. આજે તમે કઈ દશામાં આવી પહોંચ્યા છે ? કાળી ચામડીમાં ભયંકર ગારા ! આર્ચીના શરીરમાં અનાર્યોના આત્મા પેઠા. સંત–મહુન્તાની ગૌરવવન્તી આ ભારત-ભૂમિમાં આજે આ જીવનની કિસ્મત નથી, ધમની કઈ ગણના નથી, તત્ત્વજ્ઞાનની પડી નથી—આ શું કહેવાય ! આપણા યુવાનાને યુરોપનાં પર્વત, નદી કે તળાવા વગેરે કંઠસ્થ ખરાં; પણ ગંગા યમુના કે સરસ્વતીનું પ્રભવસ્થાન કે વિલીન થવાનું સ્થાન કયાં એ ખબર ન મળે. અરે, બહારના બધા તત્ત્વચિન્તકાનાં નામ ખેલી જનારને એના પેાતાના આસપાસમાં થયેલા જીવનદ્રષ્ટાઓનાં નામ' પણ ન આવડે આ કેટલી શેાચનીય સ્થિતિ ગણાય ! તમે આખા વિશ્વનું જ્ઞાન મેળવા પણ ઘરનું જ્ઞાન પહેલા મેળવા એ મારુ કહેવુ છે. ધરતુ જ્ઞાન ન મેળવવાને કારણે

Page #9

: ૪ :
જીવન અને દર્શન આપણા જ યુવાનો દ્વારા આપણી સંસ્કૃતિ ભૂંસાતી જાય છે ને બહારની સંસ્કૃતિ નવપલ્લવિત થાય છે! માટે કહેવું પડે છે કે ખૂબ ઊંધ્યા ! બહુ ઊંઘનારે ઊંઘમાં પણ લવારો કરે છે, એવી જ આપણી પણ દશા છે. ઊંડો વિચાર કરાય તે સમજાય કે, સંસ્કૃતિ અંગે તમારું બેલવું પણ બકવાદ રૂપ છે. તમારા આગેવાને કેટલીક વાર આર્યાવર્તનાં ગુણગાન કરે છે, પણ તે પૂર્ણ રીતે સમજ્યા વગર અને જીવનમાં ઉતાર્યા વગર માત્ર ઉપર ઉપરથી શબ્દોના સાથિયા પૂરી જાય છે– જેની કિસ્મત ઊંઘમાં થતા લવારા કરતાં જરાયે વધારે ન આંકી શકાય. માટે જાગે! આપણને મળેલા આધ્યાત્મિક ને સાંસ્કૃતિક વારસાની કિસ્મત સમજે તેજ મળેલા આ ઉત્તમ માનવજન્મની મહત્તા અંકાશે. બ્રહ્મચર્ય
આજના પ્રવચનની પ્રાગભૂમિકા આપણે વિચારી ગયા. હવે મુખ્ય વિષયને વિચાર કરીએ. આ દેશ બ્રહ્મચર્યના પંજરૂ૫ હિતે, સંયમની ચર્ચા ઘર ઘર થતી. બ્રહ્મચર્ય એ જ ધન અને સર્વસ્વ મનાતું કારણ કે આ બધા સદ્ગુણનું બ્રહ્મચર્ય એ મૂળ છે! એના ખાવાથી અને વિલાસ અને મેજ-શેખના સેવનથી આર્યદેશ પતન પામે છે. આ દેશનું ક્ષાત્રતેજ વગેરે સર્વત્ર આદર્શરૂપ હતાં. એ બળ, એ દીર્ધાયુષિતા, એ શૌર્ય, એ વીરતા અને એ દીર્ઘચિન્તન આદિ આજે એમાંનું શોધ્યુંય મળતું નથી. એનું કારણ આપણે સંયમને છેડ અને અસંયમને સ્વીકાર્યો તે છે. .
વિષય, વિલાસ, વિનેદ ને વિકારનાં સાધને આજે ઘણા પ્રમાણમાં અહીં પેસી ગયા છે. વ્યસને અને

Page #10

જીવન અને દર્શન
.: ૫ : કુટેવે માટે તે કહેવું જ શું! હું તમને પૂછું છું કે, આ દેશમાં ચાહની શી જરૂર? ઈંગ્લાંડ આદિ ઠંડા પ્રદેશમાં તે (સમજ્યા કે) (Strong) સ્ટ્રોંગ ચાહની ઉષ્મા માટે કદાચ જરૂર પડે, પણ આ સમશીતોષ્ણ દેશમાં એની શી જરૂર? ચાને લઈને આ હિંદમાં કેટલી બેકારી વધી? માત્ર રૂપિયા કમાવનાર માણસ પણ ત્રણ–ચાર આના ચામાં વાપરે, આ કઈ દશા? આજના ક્રાન્તિકારી યુવાનને, ચા વિના ઊંઘ ન ઊડે ! મેં પર સુરખી ન આવે, જાણે ચા દેવીને માનીતો ગુલામ ! ભલે તમે કદાચ ચા પીતા હે, પણ એના વિના ચાલે જ નહિ, ઊંઘ ન ઉડે, ટાંટિયા ઘસવા પડે–એ કઈ સ્થિતિ કહેવાય ? આપણા બાપ-દાદા ચા વિના ઘોર્યા જ કરતા હતા અને આપણે ચા પીને જાગીએ છીએ એમ તે નથી ને ? તે તમે શાતિથી, હું જે કહું છું તેના પર વિચાર કરો, આજે વ્યસનને લીધે કેવી સંયમહીન સ્થિતિ થઈ છે તેને વિચાર કરે. મનને, વાણુને કે ચક્ષુને એકેને પૂર્ણ સંયમ છે ખરે? તમે તમારી જાતને ભલે સ્વતન્ત્ર માનતા હે પણ વાસ્તવિક રીતે સ્વતન્ત્ર છે ખરા ? ઈન્દ્રિયોને ગુલામ એ આઝાદ નહિ પણ બંદીવાન છે. વિષયને દાસ એ સ્વતન્ન નહિ પણ પરતંત્ર છે. વિકારે પાછળ ઘસડાઈને સંયમહીન જીવન બનાવવું એ ઉન્નતિ નથી પણ અવનતિ છે. પણ તમે તમારા અન્તરને પૂછે કે તમે આજે માલિક છે કે ગુલામ! વાસનાઓના દાસ બની સ્વતન્ત્રાની વાત કરવી એ કેટલું હાસ્યાસ્પદ ગણાય !
" સ્વાતન્નતાને હંક વાતેથી નહિ, પણ ગુણ અને લાયકાતથી મેળવવું જોઈએ, પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિ એમ કહે છે

Page #11

: ૬ :
જીવન અને દર્શન કે, હકક એ માનવીને જન્મસિદ્ધ છે ! પણ પૌર્વાત્ય સંસ્કૃતિ એમ કહે છે કે, હકક ચેગ્યતાથી-લાયકાતથી પ્રાપ્ત થાય છે. આ બે વચ્ચેનું અત્તર સમજવા જેવું છે. એક જન્માંધ છોકરે પરિભ્રમણ સ્વાતંત્ર્ય માંગે તો એને પિતા એને પરિભ્રમણ સ્વાતંત્ર્યને હક્ક આપે ખરે ? કેઈ કજિયાળે અને ગાળો દેનાર માણસ વાણી સ્વાતંત્ર્યને હકકે માંગે તો એને અપાય ખરે ? અને અપાય તે રેજ કજિયા કેટલા થાય? નાદાન બાળકને મતસ્વાતંત્ર્યનો હકક અપાય ખરો ? વ્યભિચારીને આચારસ્વાતંત્ર્યને હક્ક અપાય ખરો ? મૂખને વિચારસ્વાતંત્ર્ય અપાય ખરું? તાત્પર્ય એ કે અગ્યના હાથમાં હક્કનું મહાન શસ્ત્ર ન અપાય, અગ્યના હાથમાં ગયેલી વસ્તુ લાભને બદલે હાનિકર નીવડે, વાનરના હાથમાં રહેલી તલવારની જેમ વસ્તુ સુંદર હોય તો પણ ઘણીવાર સંગના યોગે ભયંકર થઈ જાય છે. ઘી જેવી પિષક વસ્તુ પણ સો વખત ધોવાય એટલે ઝેર બની જાય છે. આથી પર્વાત્ય સંસ્કૃતિનું કહેવું છે કે સ્વતંત્રતાને હકક ગ્યને હેય, અગ્યને નહિ! ઈન્દ્રિો પર સંયમ ન રાખો અને સ્વતન્ત્રતાની વાતો કરે એમાં શું વળે? સંયમ વગર તો સ્વતંત્ર માણસો પણ પરતન્દ્ર બની ગયા. પૃથ્વીરાજ સ્વતન્ત્ર મટી પરતત્ર બન્યા, શાથી? સંયમ ગુમાવ્યો ને સંયુક્તાના મેહમાં ઘેલો બજે તેથી! ભૂમિકા શુદ્ધ હોવી જોઈએ.. -
બ્રહ્મચર્ય એ એ ગુણ છે કે એની પાછળ બધા ગુણો તણાઈને આવે છે. જીવનશુદ્ધિ એનાથી થાય છે. સાધના એનાથી

Page #12

જીવન અને દર્શન સધાય છે. દૂરની વાત તો જવા દે, પણ આ દુનિયામાં પણ નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારીને જોઈને સૌ કેઈનમી પડે છે. બધા એના પર વિશ્વાસ રાખે છે, જોકે એને વન્દનીય ને પૂજનીય ગણે છે. બ્રહ્મચર્ય એ મહાન શક્તિ છે. એ વિના જીવન ચેતનાહીન કહેવાય. એક વિદ્વાને કહ્યું છે કેઃ Strength is life and weakness is death બ્રહ્મચર્યની શક્તિ એ જીવન છે. અને વીર્યહીન–શક્તિહીન જીવન એ મૃત્યુ છે! વિકસિત ફૂલની ખૂશબેથી ભમરાઓ જેમ ખેંચાઈને આવે છે તેમ બ્રહ્મચર્યથી પણ બીજા ગુણો ખેંચાઈ આવે છે. સૂર્ય ઉગે એટલે લોકે કામે લાગી જ જાય છે, તેમાં બ્રહ્મચર્યરૂપી તેજસ્વી સૂર્ય ઉગે એટલે બીજા સદ્દગુણો એની મેળે આપણા જીવનમાં પ્રવેશી કામ કરવા મંડી પડે છે. તમારે સદ્ગણોને જીવનમાં વસાવવા હોય તો ભૂમિ શુદ્ધ કરો. આજે હું અહિ ભૂમિ શુદ્ધ કરવા આવ્યો છું. ઝાડું લઈ કચરો વાળવા આવ્યો છું ! ક કચરે? વિષય અને વિલાસને કચરો. તેને આજે મારે સંયમના ઝાડુથી કાઢવાને છે. તમને કાંઈ વાંધે તો નથી ને ? (જે હોલમાં વ્યાખ્યાન ચાલતું હતું એ હલની ભોંય સામે આંગળી ચીંધી મહારાજશ્રીએ કહ્યું.) આ હેલમાં કચરે કાઢયા વિના તમે જાજમ બિછાવે ખરા? પહેલાં તમે કચરો સાફ કરાવ્યો પછી ઉપર જાજમ પાથરી. પણ એમની એમ અશુદ્ધ ભૂમિ ઉપર જાજમ નાખી હોય તે શું પરિણામ આવે? ધૂળ જ ઊડે ને? દુનિયામાં કઈ સારો સાણસ ઉકરડે ખાટલો નાખીને સૂશે? નહિ જ, ભલે તળાઈ રેશમની હેય, પણ ત્યાં ન સૂવાય, કારણ કે દુર્ગધ મારે, તેમ પ્રમાણિકતા, સજ્જનતા

Page #13

: ૮ :
જીવન અને દર્શન ભ્રાતૃત્વ આદિ ગુણોને લાવવા માટે પ્રથમ સંયમ જોઈએ. એ ગુણેના નિવાસ માટે ભૂમિકા શુદ્ધ જોઈએ. - -
કાળી, મેલી, ખાડા-ટેકરાવાળી ભીંત પર ચિત્રકાર પાસે ચિત્ર દોરાવીને કહીએ કે ચિત્ર સારું નથી. એમાં એને દેષ નથી. દેષ ભૂમિને છે. દીવાલ ચાખી જોઈએ. ખરાબ ભીંત પર તે સારે ચિત્રકાર પણ ચિત્ર ન દોરી શકે. તેલથી ખરડાયેલાં મેલાં વસ્ત્રો પર રંગારે પણ સારે રંગ શી રીતે કરી શકે ? તાત્પર્ય એ કેદીવાલ સુંદર હોય તો ચિત્ર સુંદર થાય. વસ્ત્ર ચાખ્યું હોય તે રંગ ચઢે, જીવન વિશુદ્ધ હોય તે સદ્દગુણો વિકસે! બ્રહ્મચારી સત્યકામી હોય
જેનામાં બ્રહ્મચર્ય નહિ હેય તેનામાં બીજા ગમે તેવા ગુણે હશે તો પણ તે નિષ્ફળ જવાના. સુવર્ણ વસંતમાલતી પિષક છે. સાઠ કે સત્તર રૂપિયે તોલાના ભાવની છે; પણ મરવા પડેલાને તે અપાય ? અને બેઆની ભાર આપે તો બે મીનીટ મોડો મરવાને હશે તે ઉલટ વહેલો મરશે, કેમકે એનામાં પચાવવાની શક્તિ નથી. લાયકાત વિના સારી વસ્તુ પણ વિપરીત પરિણામને લાવનારી નિવડે છે. યુવકે અને યુવતિઓ માટે આ વાત અતિ જરૂરી છે. બ્રહ્મચર્યના ખમીર વિના સગુણની એ ગમે એટલી વાત કરે, તે પણ એ વાતે નિષ્ફળ અને વંધ્ય છે. વાયડી અને વ્યર્થ છે.
એક દિવસ એ હતું કે આર્યાવર્તનું પ્રત્યેક ઘર બ્રહ્મચર્યના બ્રહ્મધ્વનિથી ગુંજતું હતું. વાતાવરણ સંયમમય
અમીર
કે આ

Page #14

જીવન અને દર્શન હતું. પણ આજે કમનશીબે હાલત જુદી છે. બ્રહ્મચર્યનાં નર ઓસરતાં જાય છે. રસ્તે દો કેવાં? બ્રહ્મચર્યનું ખૂન કરી નાખે તેવાં! સ્કૂલ-કોલેજનું વિલાસથી ભભકતું વાતાવરણ જોઈને સંયમી વિદ્યાર્થીને તે ત્રાસ જ છૂટે! સહશિક્ષણ અને અતિસંપર્કનું જે કટુ પરિણામ દેખાય છે તે મારે તમને કહેવાની જરૂર ખરી? તમે પ્રત્યક્ષ નથી જોયું? છાપામાં નથી વાંચ્યું? સાઠ વર્ષને ગુરુ-અધ્યાપક શિષ્યાને પરણી બેઠે? મને થયું જગતમાં આ શું થવા બેઠું છે? અધ્યાપક એટલે કે પવિત્ર પુરુષ! એ પવિત્ર પુરુષ–અરે, સમાજને એક જવાબદાર માનવી, શિષ્યાને પરણી બેસે તે પછી છોકરીઓનાં મા-બાપે આધ્યાપક પર વિશ્વાસ કેમ રાખી શકે? રક્ષક જ ભક્ષક બને અને અધ્યાપક જ અપહારક બને, આ સ્થિતિ તમને શેચનીય નથી લાગતી ?
આજના છબીઘરમાં નટ–નટીનાં હાવભાવે, સિનેમાના રૂપેરી પરદા પર ભજવાતાં ભયંકર દો અને નફટાઈની હદ આવે ત્યાં સુધી પહેરાતી વેષભૂષાઓ, બ્રહ્મચર્યને પાડનાર નથી તો બીજું શું છે? પુસ્તકના વાચનથી જ્ઞાન મળે, પણ આજનાં પ્રગટ થતાં પુસ્તકે તે જાણે પ્રણયત્રિકેણનાં ચિત્ર! નાવેલ એટલે વિલાસની પ્યાલીઓ! આવું સાહિત્ય ઊગતાં યુવાને અને યુવતિઓ વાંચે તે એના સંયમમાં તે પૂળે જ મૂકાય ને? આગળ વધે. તમારા ઘરમાં ચિત્રો કેવાં છે? નવયૌવનાઓનાં વસ્ત્રો ચારતા હોય એવા ચિત્રો. એવું ચિત્ર દેવનું હોય તે પણ સદાચારનું પતન કરનારું છે. હેય તે ફેંકી દે. નટ–નટીનાં ચિત્રો ટાંગ્યા હોય તે ફગાવી

Page #15

: ૧૦
જીવન અને દર્શન દેજે. ફટા રાખો તે સંતના, જ્ઞાનીના, દયાનીના કે કોઈ તપસ્વીના રાખે. આ તો નટ–નટીના ! પ્રભાતે ઉઠીને દર્શન કોનાં કરવાનાં? નટ અને નટીઓનાં ને! માટે કહું છું કે ભૂમિકા એવી રાખો કે જેને પડઘે પડે. બ્રહ્મ ચય હશે તો સાચા આઝાદ બનશે. આમ ભૌતિક રીતે આઝાદ થયા છીએ પણ આઝાદીની ખરી લહેજત ક્યાંય દેખાય છે? મુખ પર ગ્લાની શાથી? બ્રહ્મચર્ય હોય તો મેં પર તે જ ચમકતું હોય અને બીજા ગુણે સહજ ભાવે આવી વસે. આ વાત યાદ કરે.
પાંડવ-કૌરવોના યુદ્ધમાં ભીષ્મપિતા કૌરવોના પક્ષમાં હતા. યુદ્ધના આરંભકાળે ધર્મરાજાએ ભડવીર ભાઈ ભીમને ભીષ્મપિતામહ પાસે આશીર્વાદ લેવા જમવાનું કહ્યું, ભીમે આશ્ચર્ય પૂર્વક કહ્યુંઃ “ભાઈ! આપ આ શું કહો છો ? એ તે કૌરના પક્ષમાં છેઃ એ કંઈ વિજયને આર્શીવાદ આપણને આપે! પરાજિત થાઓ એમ જ કહે ને” ધર્મ રાજાએ કહ્યું: “ના, એમ નથીઃ સાચે બ્રહ્મચારી સત્યકામી હોય છે, અસત્યક નથી હોતે, માટે તું એમની પાસે જા, અને આશીર્વાદ માંગ.” ભીમ ભાઈના વચન પર વિશ્વાસ રાખી ત્યાં ગયો ને પગે પડ્યો, કૌરવોએ આ દશ્ય જોયું અને માન્યું કે હમણાં જ પરાજયને આશીર્વાદ લઈને જશે. પણ બધાના આશ્ચર્ય વચ્ચે નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચર્યવાન ભીષ્મપિતાએ ભીમને કહ્યું. “સત્ય તમારા પક્ષમાં છે માટે વિજય તમારે છે!” આ સાંભળી કીરે ભેંઠા પડી ગયા. આવું પ્રગટ સત્ય બોલાવનાર હેય તે તે બ્રહ્મચર્ય છે-સંયમ છે! આવા.

Page #16

જીવન અને દર્શન
: ૧૧ : આજીવન બ્રહ્મચારી ભીષ્મ પિતામહ જેવા પુરુષો અને નેમિનાથ જેવા તીર્થકરે જે ભૂમિમાં થયા એ ભૂમિના માણસો બ્રહ્મચર્યથી કેટલા પાછળ હટી ગયા છે ! માટે જ કહેવું પડે છે કે હવે તે જાગો ! આદર્શ માટે ખપી જાઓ!
જે દેશમાં આવા નરવીર પાક્યા ત્યાં બ્રહ્મચર્યને ઉપદેશ દે પડે એ દુઃખને વિષય નથી? આ દેશની નારીએ પણ કેવી પવિત્ર હતી ! મહાન સતી સીતાને યાદ કરે. ત્રણ ખંડને ધણ રાવણ એના ચરણમાં પડતો હતો, પણ એ મહાદેવીએ એનાં પ્રલોભનેને ઠેકરે માયાં. રાવણ એટલે કેણ? એને ત્યાં કેવા વૈભવે ! અચ્છા અચ્છા રાજાઓ જેની સેવા કરે, ઈન્દ્ર જેની પાસે હાજર રહે અને જેની સત્તા સાર્વભૌમ ગણાય એવા રાવણે સીતાને કહ્યું: “તું શા માટે ભટકતા રામડા પાછળ પાયમાલ–બરબાદ થાય છે? એની સાથે વનમાં ભટકવાનું, જમીન પર સૂવાનું અને સૂકાં ફળ ખાવાનાં, એના કરતાં મારી ઈચ્છાને તાબે થા તો હે માનિની! હું તને મારી પ્રિય પટ્ટરાણી બનાવું અને તારી તમામ ઈચ્છાઓને પૂર્ણ કરવાનું આ ખતપત્ર તારા ચરણેમાં ધરું!” વિચારે! એક બાજુ રખડ રામ અને જંગલ; બીજી બાજુ ચરણોમાં નમતે રાવણ અને સંપત્તિથી છલકાતું રાજ્ય! પણ સીતાએ, શિયળ– વતી સીતાએ, એ સંપત્તિ ઠકરે મારી કહ્યું. “નરાધમ! આવું બેલતાં લાજતે પણ નથી ? શરમ છે, રાવણ, તને શરમ છે ! ધિક્કાર હો તારા ત્રણ ખંડના વૈભવને ! તારી સંપત્તિ વિશાળ છે, વિરાટ છે, પણ તારે આત્મા વામણો છે. રામની સંપત્તિ | તને છેડી દેખાતી હશે પણ એને આત્મા મહાન છે,

Page #17

: ૧૨ :
""
જીવન અને દેશન વિરાટ છે ! રામ તે રામ છે, એની સાથે તારી જાતને સરખાવતાં તને શરમ કેમ નથી આવતી ? કયાં · સાગર ને કયાં ખામેચિયું! તારું માં પણ મારે નથી જોવું, અને તારી વાતેય મારે નથી સાંભળવી ! ” સંયમનું આ કેવું આદર્શ દૃષ્ટાન્ત છે! પુનર્લગ્ન અને છૂટા-છેડાની વાત કરનારાણ ને જરા કહેજો કે રામાયણમાં એક શાન્ત નજર ફેરવી આવે ! ભીષ્મપિતામહ અને સીતા જેવા એ માનવીએ કેાઇ ઉચ્ચ આદર્શ માટે ખપી જનારા સાચ્ચું રત્ના હતાં, બર્નાર્ડ શાએ પણ ઠીક જ કહ્યું છેઃ
The secret of happiness is ́Being used up for a purpose recognized by yourself as a mighty one. કેાઇ મહાન હેતુ માટેની વીરત્વભરી જીવન સાધનામાં જ સુખનું રહસ્ય છે, સાચા આનન્દ જોઇતા હાય તા સંયમની સાધનામાં લાગી જાઓ. વિલાસ–પ્રધાન વૃત્તિઓને પરિત્યાગ કરી. ઉત્તિષ્કૃત! નમ્રત! પ્રમાદની ઊંઘમાંથી જાગે અને ઊભા થાઓ!
હૈયાના વિચારાનું દૃશ્ય ઝડપાય તે !
જીવનમાં સદ્ભાવના ન હેાય, સંયમ ન હેાય, ઇન્દ્રિયા પર કાબૂ ન હોય તેા એ જીવન નરક જેવું દ્રુન્ધી છે. નર–નારીના દેહમાં, હાડ ચામ ને માંસ, શું એને સુંદર કહેા, જેમાં દુન્ય ખાસ.. હાડ, ચામ ને માંસ તેા નરમાંય હોય ને નારમાંય હોય, એ એમાં ક શા ? શ્રેષ્ઠતા છે સંયમી જીવનની. સચમી જીવન મહાન છે. સયમ વગર શરીર હાડ–માંસના કાથળા

Page #18

જીવન અને દર્શન
L: ૧૩ : છે. ઉદરપૂર્તિ તે સ્થાન પણ કરે છે. આ સંસારમાં માનવીની મહત્તા કાંઈક અધિક છે તે સંયમથી ! જગતને શાન્તિ–ચેન પણ એનાથી જ છે સંયમ વિના દુનિયાને ત્રાસ પમાડનાર તે ભયંકર છે.
સંયમ વગરનું જીવન મીઠા વિનાના અનાજ જેવું મેળું છે. જીવનમાં વાસ્તવિક રીતે સદ્ગણની સુવાસ આવે પછી ગભરામણ કંઈ નથી. - સંયમ એ ગુલાબનું ફૂલ છે. એ તમારી પાસે હશે. તે તમનેય સુગન્ધ આપશે ને તમારા સમાગમમાં આવનારનેય સુગન્ધ આપશે, આ વાતને મનની સાથે એકાન્તમાં વિચાર કરી જોજો. આ કાંઈ કોઈને કહેવાની વાત નથી, હૃદયની વાત છે. .
- વિજ્ઞાને બધી જાતની શેધ કરી, ફેટા પાડવાના કેમેરા શોધ્યા પણ મનના ફોટા પાડવાની શોધ હજુ સુધી થઈ નથી. હદયના વિચારો ઝડપવાને કેમેરે છે કે હજુ શેાધા નથી, પણ માને કે એ કેમેરે નીકળે અને તમારા ગુપ્ત વિચારોના ફોટા લેવાય તે તમને લાગે છે કે તમારી પાસે કઈ બેસે? અરે, સગે ભાઈ પણ પાસેથી ભાગી જાય ભાગી! તમારા અનિચ્છનીય વિચારે એ ફોટામાં પ્રિન્ટ થાય તે સગો બાપ પણ એમ કહે કે આના આવા ભયંકર વિચાર! અરે, સારું છે કે એવા કેમેરા હજુ સુધી નિકળ્યા નથી. જેમ આંતરડાના ફોટા લેવાય તેમ વિચારેના ફોટા લેવાય તે દુનિયા એક વગર પૈસાનું પ્રસિદ્ધ નાટક બની જાય! - બીજી એક વાત. માણસની છાતીમાં છે તે માંસના લોચા, પણ માને કે છાતીમાં વશવીશ તોલા સોનું ભર્યું હોય અને

Page #19

: ૧૪ :
જીવન અને દર્શન જાહેર થાય કે જેમ, છીપમાં મેતી, હાથીને કુંભસ્થળમાં મુક્તાફળ, મૃગની ડુંટીમાં કસ્તૂરી છે, તેમ માણસના કલેજામાં સેનું છે તે એનું પરિણામ કેવું આવે? તમે જ કહો, મારે બોલવું નથી. માણસ એકલો ફરી શકે ખરે? રાત્રે બહાર નીકળી શકે ખરે? માણસ માણસને જીવતા રહેવા દેખરે? આ તો સારું થયું કે કલેજામાં સુવર્ણ મૂકયું નહિ, નહિતર આજની સંયમહીન ભાવનાવાળા વાતાવરણમાં તો જુલમ શૂઈ જાત! દિલ એ આરીસે .
આજે જગતમાં કલેશ, અવિશ્વાસ આદિ દુર્ગુણો દેખાય છે, તે આપણી ભાવનાઓને પડઘે છે. આપણા હૃદયમાં વિશ્વના પ્રાણીઓ માટે કલ્યાણબુદ્ધિ હોય તો વિશ્વના પ્રત્યેક માનવીને આપણા માટે સબુદ્ધિ હોય. પણ આપણા હૃદયમાં મમમારાપણાની જ વૃત્તિ રમતી હોય તો બીજા લોકે આપણા માટે કલ્યાણ કેમ ઈચ્છે? ભાવનાઓને પડઘા પડયા વિના રહેતો નથી. આ સિદ્ધાન્ત પર તમને એક પ્રસંગ સંભળાવું
ધર્મરાજાના વખતની આ વાત છે. એક ખેડૂતના ખેતરમાંથી એક ચરૂ નીકળે. ખેડૂત હતો તો ગરીબ પણ પ્રામાણિક ! આ ચરૂ નીકળે તે આજે પ્રામાણિકતા કેવી જળવાય? પણ આણે તે વિચાર્યું: “જમીન માલિક રાજા ગણાય તે ખેતરમાંથી નીકળેલ ચરૂને માલિક પણ રાજા ગણાય, હું તે જમીન ખેડું એટલે ખેતીથી પાકેલ અનાજનજ માલિક.” એમ વિચારી એ રાજાને ચરૂ આપવા ગયે. ધેમરાજાને નમીને એણે કહ્યું: “મહારાજ! મારા ખેતરમાંથી સોનામહોરથી ભલે - આ ચરૂ નીકળે છે અને તે આપને ગણાય. આપ એને

Page #20

જીવન અને દન
: ૧૫ :
'' ના,
સ્વીકાર કરો. ધમ રાજાએ એના અસ્વીકાર કરતાં કહ્યું: ભાઈ ! એ ખેતર તેા તને વેચાયેલું છે માટે એને માલિક તું ગણાય. ” પછી તે રાજા સાથે ખેડૂતે ઘણીય ચર્ચા કરી પણ ધર્મરાજા એ લે ? પણ ખેડૂત તે એ ચરૂ ત્યાં જ મૂકીને ચાલતા થયા. એમ કરતાં દિવસેા ગયા, પખવાડિયાં ગયાં ને મહિનાઓ ગયા, પણ ચરૂ તે ત્યાં જ ! આવી ગરીખીમાં આવા ચરૂ જોઇ ભલભલા ચળી જાય પણ આ તે પ્રામાણિકતાથી જરા પણ ન ડગ્યા. પણ આજે આવા સેાનામહારથી ભરેલા ચરૂ મળે તે ? અરે, પણ મળે જ શાના ? ભાગ્ય વિના એવું કાંઇ મળતું નથી. એક કવિએ કહ્યું છેઃ
पदे पदे निधानानि योजने रसकूपिका । भाग्यहीना न पश्यन्ति बहुरत्ना वसुन्धरा ॥
»
ડગલે ડગલે ધન છે. ચેાજને ચેાજને રસકૂપિકા છે; પૃથ્વી તા બહુ રત્નાવાળી છે પણ ભાગ્યહીનને ન મળે; ન દેખાયઃ
ધર્મરાજા રાજ એ ચરૂને જુએ. છ મહિના સુધી એ ચરૂ ખૂણામાં પડયા રહ્યો. એક રાત્રે રાજાને વિચાર આવ્યેાઃ “ મે ભૂલ કરી કે ચરૂ મેં ન લોધો. ખેડૂતે તે કહ્યું હતું કે, માલિક તમે છે: વાત પણ ખરી છે. પૃથ્વીના માલિક હું એટલે ક્ષેત્રના માલિક પણ હું, સવારે ચરૂ ભંડારમાં મૂકાવી દઈશ. ” તે જ સમયે ખેડૂતને પણ વિચાર આવ્યા.“ મે' ભૂલ કરી કે હું ચરૂને મૂકી આવ્યેા. ભલા રાજાએ તે કહ્યું જ હતું કે જેના ખેતરમાંથી જે વસ્તુ નીકળે તેના માલિક તે. પણ હું ભૂલ્યા. ચાલ, સવાર થવા આવ્યું છે, જઈ ને એ ચરૂ

Page #21

: ૧૬ :
જીવન અને દર્શન ઉપાડી આવું.” એમ વિચાર કરી એ લઈ ગયે. સવારે રાજસભામાં રાજા જુએ તો ચરૂ ન મળે ? પૂછયું, તપાસ કરી, એટલે જાણવા મળ્યું કે ખેડૂત લઈ ગયો છે. એટલે ખેડૂતને બોલાવ્યો અને લઈ જવાનું કારણ પૂછયું. ખેડૂતે સાફ સાફ શબ્દોમાં કહી દીધું. “મહારાજ! આપે તે તેજ દિવસે લઈ જવાનું કહ્યું હતું પણ મેં મૂર્ખાએ ત્યારે નહોતું માન્યું, પણ પછી વિચાર કરતાં આપની વાત ખરી લાગી. ખેતર મેં વેચાતું લીધું છે માટે માલિક હું છું. અને તેથી હું લઈ ગયો છું.” પછી રાજાની તમામ દલીલને તોડી એ ચાલતો થયો.
અને ધર્મરાજાને વિચાર કરતાં સમજાયું કે મારી જ બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થઈ એનું જ છે. આ પરિણામ! પ્રજાને માલ હડપ કરવાની મારા દિલમાં ઈચ્છા થઈ એટલે આને વિચાર પણ પલટાયે-આની ભાવના પણ બદલાણી. કેમકે ભાવનાને પડઘા પડયા વિના રહેતું નથી. દિલ એ તો આરીસે . આત્મા પરમાત્મા કયારે બને? '
આજે તે આ દૃષ્ટાંતનું ચિત્ર પ્રત્યક્ષ છે. પ્રાયઃ પ્રધાનથી માંડીને સામાન્ય પ્રજાજન, તમામ, એક બીજાને ઉતારી પાડવાની, છેતરવાની, ઠગવાની, પિતાની જાળમાં ફસાવવાની અને શીશામાં ઉતારવાની રમત રમી રહ્યા છે. આ સ્થિતિમાં પુરુષમાં સાચું પુરુષત્વ અને સ્ત્રીઓમાં સાચું સ્ત્રીત્વ લાવવું હોય તે નૈતિક ભાવનાને ઉદય માંગે છે. બર્નાડ શોએ પાશવતા તરફ ખેંચાતા જગતને પડકાર કર્યો છે. The beginning of manhood and womanhood is the dawning of passions in him.

Page #22

જીવન અને દર્શન
: ૧૭ : મનુષ્ય કે સ્ત્રીમાં સાચું પુરુષત્વ કે સાચું સ્ત્રીત્વ ત્યારે જ આવે છે કે જ્યારે આધ્યાત્મિક ભાવના એનામાં ઉદય થાય છે. જેનામાં આ ભાવનાને ઉદય ન થાય તેના માટે તો કવિએ કહ્યું મનુષ્યરૂપે પશ્ચરિત મનુષ્યને જ્યારે મૃગની સાથે કવિએ સરખાવ્યા, ત્યારે મૃગલાંઓએ પણ વધે લીધે અમે એવા નથી. પશુ વિફરે તે શું કરે? એકાદ બેને જરા ઈજા કરે, પણ માનવી વિફરે ? માનવી તો યેજનાપૂર્વક બુદ્ધિપૂર્વક સામાનું કાસળ કાઢે. દુનિયામાં કાંઈ બાકી ન રહેવા દે. ખેદાનમેદાન કરી નાખે. ”
મનુષ્ય જે સંયમી હોય તો તે મહાન છેઃ ભાવિન ફિરસ્ત છેઃ વિશ્વને ઉદ્ધારક છે. પરમાત્માનું પ્રતીક છે.
પણ આજની હવા એ આ દેશવાસીઓનાં હૈયાં પણ કાળમીંઢ પથ્થર જેવાં બનાવી મૂક્યાં છે. ન મળે પ્રેમ ન મળે મમતા ન મળે હમદર્દી સામાનાં દુઃખ-દર્દ જોઈ હૈયામાં આંસુ આવવા જોઈએ, પણ આજે તે પડોશીને કે સગા ભાઈને ખાવાના સાંસા હોય અને પોતે દૂધપાક–પૂરી ઉડાવતે હેય ! આ કઈ દશા તે વિચારી લે! કેવી ઊંઘ ! જરા વિચારી જુઓ! તમને કેવી કુંભકર્ણની નિદ્રા વળગી છે ! કુંભકર્ણ માટે કહેવાય છે કે ઢેલ વાગતા ત્યારે એ છ મહિને જાગતો. ત્યારે મારે પણ તમારી આગળ ચાર કે છ મહિના ઉપદેશના ઢેલ વગાડવાના ને? ઠીક છે, આજ જાહેર–રજા છે, દુકાને બંધ છે, મહારાજ ઠીક બેલે છે, સાંભળવાથી વકતૃત્વકળા ખિલશે, વરસાદમાં કયાં જવું, એમ વિચારીને તે આ હજારે માણસ નથી આવ્યા ને? એમ માનીને ન આવશે. યાદ રાખો તમારે તમારું જીવન પલટાવવાનું

Page #23

: ૧૮ :
જીવન અને દર્શન છે, જીવનમાં સંયમને રંગ લાવવાનું છે. મહાન નેતા, પયગમ્બર વગેરે થયા છે તે સંયમથી થયા છે. આપણે આપણું આત્માને પરમાત્મા બનાવવાનું છે, પણ આપણે આત્મા પરમાત્મા કયારે બને? નિષ્ઠાપૂર્વકનો સંયમ આવે છે ! સ્થિર બને
આજ તો વાત એ છે કે સાંભળવું કેઈને નથી. દરેકને પિતાના વિચારે બીજાને ઠસાવવા છે. માટે જ તો આજે અળસિયાની જેમ વાદે વાદ નીકળી પડ્યા છે. વાત ત્યાં સુધી વધી છે કે સામે જે પોતાના વિચારો ઝીલવાસાંભળવા તૈયાર ન થાય તો હાથ ઉપાડતાં પણ વિચાર ન કરે. ધારાશાસ્ત્રી ન્યાયાધીશને પોતાના વિચારે જણાવે, પણ કાંઈ સ્ટેજ (stage) ઉપર જઈને ? બોચી પકડીને? પણ હું જાણું છું કે આજના વાદના હિમાયતીઓના વિચારો સ્થિર નથી. ઊંડા ચિંતનમાંથી પ્રગટેલા નથી. માત્ર પુસ્તક વાંચીને ભાડૂતી ઉછીના લીધેલા જ છે! અને એ ભાડૂતી વિચારે પરાણે ઠસાવવાનો પ્રયત્ન થાય છે. પણ તમારા વિચારે જે મૌલિક અને સુંદર હોય તો જગતના ચેકમાં મૂકે. સુંદર હશે તો એને સ્વીકાર જરૂર થશે. પણ ન સ્વીકાર થાય તે ઉશ્કેરાઈ જવાની કંઈ જરૂર નથી. ઊંડા ઉતરીને વિચાર કરે કે મારા વિચારમ શું દોષ છે કે લોકે સ્વીકારતા નથી. પણ આ વસ્તુ કયારે બને ? જે મન પર સંયમ હોય તે, ચિત્તની સ્થિરતા હોય છે. એ વિના એટલી ધીરજ ન આવે અને સાર–અસારને વિચાર પણ ન આવે.

Page #24

જીવન અને દર્શન
: ૧૯ :
કાંટા સ્થિર હોય તે। માપ ( તાલ ) નીકળે, પણ કાંટા હાલતા ચાલતા ચંચળ હોય તેા માપ ન નીકળે, તેમ ચિત્ત સ્થિર હાય તા મહાપુરુષાનાં વચન સાંભળવામાં રસ અને આસ્વાદ આવે, તેની અસર થાય, અને પેાતાના વિચારમાં રહેલી ત્રુટીએ પણ જણાય, માટે ચિત્તની સ્થિરતા કેળવા. અને ચિત્તની સ્થિરતા લાવવા માટે પૂર્વભૂમિકા રૂપે બ્રહ્મચય ને બરાબર પાળેા. અસંયમ ને પતન
બ્રહ્મચર્ય પળાય એટલે ભૂમિકા શુદ્ધ થાય. પછી પ્રામાણિકતા વગેરે ગુણા આવી એમાં પ્રતિબિંબિત થાય. ભૂમિકા અશુદ્ધ હોય ત્યાં સદ્ગુણેના વાસ હોય ખરા કે ? આજની સ્થિતિ તપાસેા. કાયમ એક ધ્યાનથી પૂજા વગેરે કરનારનું પણ ત્યાંથી બહાર નીકળ્યા પછીનુ જીવન તપાસે, ચાવીશ ક્લાકનું (Time table ) ટાઈમ ટેખલ તપાસે. દુનિયામાં લગભગ અધે અપ્રામાણિક તરીકેની એની છાપ હશે ! પણ પહેલાંના સમયના અમેરીકાના એક દાખલેા આપું :—
એક છાપાના ફેરીયે। દોઢસા છાપાં લઈ ને વેચવા નીકળ્યો. એને અણુધાયુ" ઘરનું કામ આવી પડયું અને ઘરે જવું પડે તેમ હતું. હવે જો તેમ કરે તે। છાપાં વેચાય નહિ. સમય ગયા પછી કાણુ લે ? એટલે એ (Table) ટેખલ ઉપર એ દાઢસે છાપાં મૂકતા ગયા. પાસે પૈસા માટે (Box) એકસ પણ મૂકયા. ગ્રાહકોને સૂચના માટે છાપાની કિંમત લખી, એક ચિઠ્ઠી મૂકી ગયા. ઘેર જઈ કામ પતાવી આવ્યા ત્યારે તમામ છાપાં ખપી ગયેલાં. ગ્રાહકે એ લઇ ગયેલા
0

Page #25

: ૨૦ :
જીવન અને દર્શન અને બેકસમાં પિસા પણ પૂરેપૂરા નાખી ગયેલા! કેવી ભવ્ય પ્રામાણિકતા ! હિંદુસ્તાનને કેઈ ફેરિયે આ અખતર કરે તે શું પરિણામ આવે? મારે નથી કહેવું, તમે જ કહો. છાપાં તો ઠીક, પણ ટેબલ કે બોકસ પણ રહેવા દે ખરા! ત્યાં સદાચારના સંસ્કાર અહિથી ગયા. તેઓ અનાર્ય મટી આર્ય થયા. અહિથી સદાચારના સંસ્કાર પલાયન થયા. આપણે હજુ આર્ય મટી અનાર્ય થયા નથી, પણ આપણે પૂરજોશથી એ તરફ ધસી રહ્યા છીએ. અને એ પૂરને અટકાવનાર હોય તો તે માત્ર સંયમ જ છે. પશ્ચિમના ભૂલવા લાયક સંસ્કારનું આપણે અનુકરણ કર્યું, અને સ્વીકારવા લાયક ગુણોનું અપમાન કર્યું. તેનું કેવું ભયંકર પરિણામ આવ્યું તે એક દાખલાથી તમને સમજાવું.
હિંદને એક વિદ્યાર્થી જાપાન ભણવા ગયો. ત્યાં એક પુસ્તકની જરૂર પડી. પુસ્તક ત્યાંની એક પ્રસિદ્ધ લાયબ્રેરિમાં (Libray) હતું. પણ એ ઘણું કિંમતી હતું. આ વિદ્યાથી એ પુસ્તક લાયબ્રેરિમાંથી લઈ આવ્યું અને વાંચ્યું. તેમાં મહત્વનાં ચાર ચિત્રો હતાં. એના મનમાં હતું કે તેવાં ચિત્રો બનાવી લઈશું, પણ બનાવવાં એ અશક્ય લાગ્યાં. અને એનાથી એ ન બનાવી શકાય. મનમાં થયું કે ચિત્રનાં ચાર પાનાં તફડાવવા દે ને! ઈન્કમટેકસ (Incometax) ખાતાને છેતરવા, નવા ચેપડા કરવા, ચોપડામાં ઘાલમેલ કરવી; એ બધું થાય છે ને! એવાઓનો જ આ પુત્ર હતો ને ! એટલે એને વિચાર આવ્યેઃ “ચૌદસે પાનાના ગ્રંથમાંથી ચાર પાનાં તફડાવવામાં શું વાંધો? કેણ જુએ છે?” એણે પાનાં ફાડી લીધાં અને ગ્રંથ પાછો પુસ્તકાલયમાં આપી આવ્યા. પણ પાપ છુપાય?”

Page #26

: ૨૧ :
જીવન અને દર્શન
પા૫ છુપાય ના છૂપે, છુપે તે મોટા ભાગ; દાબી દૂબી ના રહે, રૂઈ લપેટી આગ.
રૂથી લપેટાયેલી આગને ગમે એટલી દબાવી રાખે તે પણ ભડકો થયા વિના રહે જ નહિ. પાંચ દસ મીનીટમાં જ ભડકે. પાપરૂપી આગ પણ બન્યા વિના રહેતી નથી. એ વિદ્યાથી ગ્રંથ આપી આવ્યા પછી ત્રણ માસ પસાર થઈ ગયા. એક દિવસ એને જાપાનીસ મિત્ર એને ત્યાં આવ્યા. પેલે કાંઈ કામે બહાર ગયે અને આ મિત્ર પિતાના મિત્રને ત્યાં શું સુંદર સાહિત્ય છે, તે ફેંદવા લાગ્યું. ફેંદતાં ફેંદતાં એણે પેલાં ચાર ચિત્રો જોયાં, ખ્યાલ કર્યો. આની પાસે આ કયાંથી? આ તે પેલા પ્રસિદ્ધ પુસ્તકનાં ચિત્રો! અને એ પુસ્તક તે આ પુસ્તકાલય સિવાય કયાંય ન મળે, એમ વિચારી ચિત્રો ત્યાં મૂકી, એણે લાયબ્રેરિમાં તપાસ કરી, તે જણાયું કે ત્રણ માસ પહેલાં એનો મિત્ર પુસ્તક લઈ ગયેલો અને એમાંથી ચિત્રો ફાડી લીધેલાં. તેણે પુસ્તકાલયના અધિકારીને આ વાત જણાવી અને અધિકારીએ તપાસ કરી એ ચિત્રો પાછાં મેળવ્યાં. પણ તમે આ જાણીને ખુશી () થશે કે ત્યાં એ એક ધારે થયું કે, Strike prohibition for Indians હિંદુસ્તાનના કેઈ પણ વિદ્યાર્થીને આ પુસ્તકાલયમાંથી પુસ્તક આપવું નહિ. કે નિયમ ! સંયમ વિના પ્રામાણિકતા આટલી હદે પલાયન થઈ છે. માટે કહેવું પડે છે કે, હવે તે ચેતે. વિશ્વના કચરાને ઘરમાં ઘાલવે છે?
તમે જગતને સુધારવાની મોટી મોટી વાત કરી સમયને
-

Page #27

* જીવન અને દર્શન બરબાદ ન કરે. હમણાં એક વર્ષને માટે, માત્ર એક જ વર્ષને માટે, તમે બીજાને સુધારવાનું માંડી વાળે અને માત્ર તમારી જાતને જ સુધારે. પછી જુઓ કે પરિણામ કેવું alla 3! All are good if we are good..onda સુધાર્યા વિના બીજાને સુધારવા જશે તે તમે ય બગડશે ને તમારા સમાગમમાં આવનારને પણ બગાડશે. માટે તમે તમારા સ્થાન પર સ્થિર થાઓ. ગ્રીસવાસી આર્કિમીડીઝ કહે કે, મને ટેકા માટે હાથમાં એક દંડ મળે અને ઉભા રહેવા માટે પૃથ્વી બહાર કોઈ સ્થિર સ્થાન મળે તો હું આખા વિશ્વનું પરિવર્તન કરી શકું” અરે, રે, આ માણસને આખા જીવનમાં એવું સ્થિર સ્થાન મળ્યું નહિ તે માટે મને એના પર દયા આવે છે ! પણ હું તમને કહું છું કે, તમને તો એવું સ્થિર સ્થાન આજે પણ મળી શકે તેમ છે અને તે તમારે આત્મા ! આત્માના સ્થિર સ્થાન પર સંયમને દંડ હાથમાં લઈને, ઉભા થઈ જાઓ. જાઓ, હું તમને કહું છું કે, સંયમના આધારથી તમે આખા જગતને ફેરવી શકશે ! પછી કેઈની તાકાત નથી કે તમને કઈ હલાવી શકે કે ડેલાવી શકે ! સર્વનો માલિક આત્મા છે. ભાઈઓ ! આ ગપ્પ નથી, કલ્પના નથી પણ હકીકત છે. ભગવાન મહાવીરે સંયમના દંડથી જગત આખામાં પરિવર્તન આપ્યું અને મૌલિક જીવનની દૃષ્ટિ આપી! પણ આ કામ એમણે કયારે કર્યું? કેવી રીતે કર્યું? પહેલાં એમણે પોતાની જાતને કચરો દુર કર્યો, પછી મહેલાને, પછી ગામને, પછી દેશને અને પછી વિશ્વનો ! પણ આજે

Page #28

જીવન અને દર્શન
: ર૩ : તે પિતાની જાતને વિચાર કર્યા વિના આંતરરાષ્ટ્રિય દુનિયાને કચરો કાઢવાની ધૂન સૌને લાગી છે. એ વિશ્વને કચરો કાઢીને પિતાના દેશમાં ઘાલવે, દેશને કચરો તાલુકામાં, તાલુકાને કચરો ગામમાં, ગામને કચરે મહેલ્લામાં અને મહલાને કચરે પિતાના ઘરમાં કહે કેવી ભવ્ય ભૂતરચના! ઘરને કચરે દરિયામાં નાખવાને બદલે વિશ્વને કચરો ઘરમાં નાખનારને બાહેશ માનવા કે બેહેશ? Charity begins at home! વાણી નહિ, વર્તન
જાતને સુધારવા માટે ઘણું સહન કરવું પડશે, અંતરમાં ડૂબકી મારવી પડશે, પોતાની સુંવાળી વૃત્તિને ખસેડવી પડશે. પળેપળ સાવધાન રહેવું પડશે અને ઊંચામાં ઊંચાં પ્રભને ચરણમાં આવી પડે તો પણ એને ફગાવી દેવાં પડશે. માત્ર વાત કરે કાંઈ નહિ વળે. બોલનાર તો મેં ઘણું ય પ્રવચનકારેને જોયા છે, એવાઓને માટે આ વાત નથી. અહિ તે જીવનમાં ઉતારનાર જઈએ. શ્રી સયાજીરાવ મહારાજાની અધ્યક્ષતામાં એક ભાઈ એક જાહેર સભામાં
અહિંસા”. એ વિષય પર દેઢ કલાક સુધી ઘણું સારું બેલ્યા. એ વક્તવ્ય સાંભળી સભા સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. સભા
એના પ્રવચનથી પ્રભાવિત થઈ ગઈ. ઉનાળાને દિવસ હતો, વક્તાના શરીરે પસીને પસીને થઈ ગયે. પસીને યુવા માટે ખીસામાંથી એણે રૂમાલ કાઢયો. ત્યાં રૂમાલ સાથે ખીસામાં રહેલું ઈંડું પણ તરત ઉછળી બહાર આવ્યું. અને પડયું વ્યાસપીઠ પર! શ્રી સયાજીરાવ ગાયકવાડ વિચક્ષણ

Page #29

: ૨૪ :
જીવન અને દશન હતા. એમને ઉપસંહાર કરવાને હતે. એમણે કહ્યું, “આ ભાઈ અહિંસા પર સારું બેલ્યા છે. બેલવાની છેટાં અને શક્તિ સારાં છે, પણ હિંદુસ્તાનની બરબાદી આવા વક્તા ઓએ કરી છે! જે બોલે છે તેની સામી દિશામાં જ એમનું જીવન હોય છે!” આ સાંભળી વક્તા ને સભા સૌ ઠરી ગયાં. મતલબ કે આવા વક્તાઓ અસર ન ઉપજાવી શકે, સ્થાયી સુવાસ ન ફેલાવી શકે. જીવનમાં આચાર જોઈએ, સંયમ જોઈએ. ઊંચા ઊંચા મંચ પર હજારોની મેદની પાસે ત્યાગની વાણું ઉચ્ચારનાર પચાસ હજારની મોટરમાં બેસી હંકારી જતો હોય તો એની સ્થાયી અસર કેટલી થાય તે તમે જ સમજી શકે તેમ છે.
આપણે આજના વ્યાખ્યાનમાં બે વાત કરી બ્રહ્મચર્ય અને સદાચાર પૂર્વકની પ્રામાણિક્તા! પ્રામાણિકતા એ પ્રસિદ્ધ છે. એના પર અધિક વિવેચનની જરૂર નથી. પણ બ્રહ્મચર્યસંયમ એ માનવજીવનનો પાયો છે. સંયમ હશે તે પ્રામાણિકતા એની મેળે આવશે, માટે મૃત્યુને ન ઈચ્છતા હે અને અમરતાને ચાહતા હે તે ઝેરવાળા અન્નની જેમ અસંયમને છેડો ને સંયમને સ્વીકારે. આજે કેટલા કહે છે કે “Religion is humbug ધર્મ ગણ્ય છે પણ હું એમને કહું છું કે You are hambug, because you do not know what religion is ! તમે ગપ્પ છે. કારણ કે ધર્મ શું છે એ તમે જાણતા નથી. ધર્મ શું છે એ જાણ્યા વિના કહેવું કે ધર્મ જુઠ્ઠો છે એના જેવું ગણ્ય બીજું કયું હોઈ શકે? - કારણ કે ધર્મ એ બીજું કાંઈ નથી પણ સંયમ એ જ

Page #30

જીવન અને દર્શન
L: ૨૫ : ધર્મ છે. સંયમપૂર્વકને ધર્મ તે ભવ્ય છે, આદર્શ છે, સુખ-શાન્તિને દેનાર છે, દુઃખ-દારિદ્રવ્યને કાપનાર છે અને જીવનમાં સુવાસને ફેલાવનાર છે!
આવા મહાન ધર્મને તમારા હૃદય-મંદિરમાં પધરાવ હોય તે પાયાને મજબૂત કરે, ભૂમિકાને શુદ્ધ કરે.
આજના વ્યાખ્યાનમાં યુરેપ કે જાપાનનાં કેટલાંક દષ્ટાંત આપ્યાં છે, એ ઉપરથી તમે એમ ન માનતા કે મને ભારતવાસીઓમાં અશ્રદ્ધા છે. મને તે માનવજાતમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે. વીરની વાણી કહે છે કે એકવીશ હજાર વર્ષ સુધી ધર્મની પતાકા ભરતાદિકમાં ફરકવાની છે! એટલે માનવીના ઉજ્જવળ ભાવિ માટે મારી તીવ્ર ઝંખના છે. એટલે જ પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી હું કહું છું કે સંયમની જાગૃતિ એ જ સાચી જાગૃતિ છે. વ્યક્તિને, સમાજને, દેશને કે વિશ્વનો ઉદ્ધાર કરે હોય તે સંયમ પહેલાં જોઈશે–તે તમે અત્યારથી જ સંયમની સાધના માટે આત્માને સંયમિત કરી તમારી પવિત્ર સાધનામાં લાગી જાઓ. . " સંયમને પ્રકાશ આપણા અનન્તના પંથને અજવાળે એવી ભાવનાપૂર્વક આજનું વ્યાખ્યાન પૂર્ણ કરવામાં આવે છે.

Page #31

માનવતાનાં સોપાન
: ૧ : માનવભવ એ એક એવું સ્થાન છે કે એને એક છેડે પશુતા છે અને બીજે છેડે દેવત્વ. માણસ વિવેક પૂર્વક પ્રસ્થાન કરે તે એ દેવ બને અને વિવેક ભૂલે તે પશુ! માણસ પશુતા ભણી ન લપસી જાય, એ માટે જીવનદ્રષ્ટાઓએ માનવતાનાં અમુક સંપાન નિશ્ચિત કર્યા છે. માણસ જાગૃતિપૂર્વક એ સોપાને ચઢે તે એ સોપાન દ્વારા પ્રકાશને પામી શકે, માટે આજના પ્રવચનને વિષય માનવતાનાં પાન રાખવામાં આવ્યો છે.
સપાન એટલે પગથિયાં. સપાન કેનાં ? માનવતાનાં, પશુતાનાં નહિ. પશુતાનાં સંપાન ન હય, એને તો ખાડે હોય, પતન હેય; ઉત્થાન તો માનવતાનું હેય. તે પછી એ માનવતાનું મૂલ્યાંકન કરતાં તે આપણને આવડવું જોઈએ ને? એનું મૂલ્યાંકન કરતાં ન આવડે તે આ માનવભવને ફેરે નિષ્ફળ જાય, આ ભવને ફેરે નિષ્ફળ ન જાય અને સફળ થાય એ માટે માનવભવની નીસરણનાં સપાન ચઢવાની જરૂર છે. માનવતાનું એક પછી એક પાન

Page #32

જીવન અને દર્શન
': ર૭ : જે માનવી ચઢયે નથી, એ માનવી બાહ્યદષ્ટિએ માણસ દેખાવા છતાં અન્તરમાં તે પશુતાનું પ્રદર્શન જ ભરીને બેઠે હોય છે. પશુતનું પ્રદર્શન પતાના જીવનમાં ન ભરાઈ જાય એ માટે માણસે સતત જાગૃતિપૂર્વક પોતાના જીવનનું અને કર્તવ્યોનું અવલોકન કરવું જોઈએ. માણસે માણસાઈના ગુણો વડે આ દુનિયાને માનવતાથી ભરેલી બનાવવાની છે, દૈત્યેની દુનિયા બનાવવાની નથી. માનવ જ્યાં વસતે હેય
ત્યાં તે હવામાં પણ ફૂલની જેમ માનવતાની સુવાસ હોય; પણું આજ આપણા કમભાગ્યે જગતમાં માનવતાના અંશે ઓછા થઈ રહ્યા છે. ભગવાન મહાવીરની અહિંસાથી ભરેલા જગતના ચિત્ર સાથે આજના વિજ્ઞાનથી ઘાતક બનેલા જગતના ચિત્રને સરખાવી જેજે ! માણસાઈના દીવા જે બળતા હશે. તે આ ચિત્ર જોતાં જ હૃદય ધ્રુજી ઉઠશે. જગતનું ચિત્ર '
આજના જગતનું દશ્ય કેટલું બિહામણું છે? કેટલાક શ્રીમન્ત ઐહિક સુખમાં જ મગ્ન બની, જીવનના ઉદ્દાત. તત્વને ભૂલી બેઠા છે; સત્તાધીશો સત્તાના ઘેનમાં મૂચ્છિતા થઈ ઉઘાટન ક્રિયામાંથી ઊંચા આવતા નથી, કેટલાક ધર્મગુરુઓ પિતાને માટે મઠ–મન્દિર બનાવવાની ધૂનમાં જ્યાં ત્યાં ભમી રહ્યા છે, મધ્યમવર્ગ જીવનનિર્વાહની ચકીમાં પિસાઈ રહ્યો છે. વિજ્ઞાનનાં બિહામણાં સાધન લાખો માનવીઓને મૃત્યુના મેંમાં ધકેલી રહ્યાં છે; અશાન્તિ ડાકણની જેમ આંખે કાઢી માનવી સામે ઘૂરકી રહી છે; આવા વિષમ સમયમાં માનવતાના તને વિક્સાવે એવા ઉપદેશનીને એ ઉપદેશને જીવનમાં

Page #33

:: ૨૮ :
જીવન અને દર્શન વણનાર જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓની, કોઈપણ સમય કરતાં આજે વધારે માં વધારે જરૂર છે. જો કે આજકાલ વ્યાખ્યાને ચારે બાજુ થાય છે, પ્રવચન સપ્તાહ પણ ગોઠવાય છે, જોકે હજારેના પ્રમાણમાં સાંભળે પણ છે; પણ ઘણીવાર તે સાંભળનાર અને સંભળાવ, નારને હેતુ દિલને ડોલાવવાને, મનને બહેકાવવાને, જગતમાં ખ્યાતિ મેળવવા અને વાણીના જાદુથી માણસને મૂર્ણિત કરવાનું હોય છે એમ આજના પ્રવાહ પરથી તમને નથી લાગતું? સાચા ઉપદેશકો અને સાચા જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓ આટલા બધા હેય તે જગતનું ચિત્ર આવું હોય ? આવી સ્વાર્થની આંધી હોય ખરી? એટલે જ પ્રશ્ન થાય છે કે ઉપદેશને જીવન સુધારવા માટે સાંભળનારા સાચા જિજ્ઞાસુ શ્રોતા કેટલા? કેટલાક આગમે અને શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરે છે પણ તે જીવન સુધારવાની બુદ્ધિથી કરે છે કે પછી એમાંથી પણ વિજ્ઞાનના મારકણા પ્રયોગો કરવા માટે કરે છે, તે મને કહેશે? કહેવાય છે કે શાસ્ત્ર જર્મનીમાં ગયાં,
ત્યાં વંચાણ, ધાણું અને એમાંથી અણુવાદ અને પરમાણુવાદ સિદ્ધ કર્યો, અંતે એમાંથી નીકળ્યું તો અસંખ્ય (Atombomb) ને ? શાસ્ત્રોને પણ કે ઉપગ ? જે સર્જનહાર હતું તેને જ સંહારક બનાવ્યું ! કારણ કે માનવ માનવતાના સામે મોરચે જઈને ઉભે છે. સામા મોરચે ઉભેલા માનવને માનવતાના નિકટમાં લાવવાનાં સાધને જીવનદ્રષ્ટાઓ આપણને ચિંધી ગયા છે. એ સાધનને વિચાર આ પ્રસંગે કરવાનું છે. કમેકમે એ સોપાનદ્વારા, એ સાધન દ્વારા માનવતાના સિંહાસન પર આરુઢ થવાનું છે. માનવતાના

Page #34

જીવન અને દર્શન સિંહાસન પર ચઢવાના આ ચાર વક્તા અને દાતા !
[: ૨૯ : પાન છે; શૂર, પંડિત,
આ ચાર નામ સાંભળી તમે મલકાઈન જતા. મનમાં એમ ન માનતા કે બે ચારને મારી શકું છું માટે હું શ્રે છું, થોડું ભણ્યો છું એટલે પંડિત છું, બેલતાં આવડે છે માટે વક્તા છું અને થોડું દાન પણ દઉં છું એટલે દાતા છું અને મહારાજે કહેલાં ચારે સપાન હું ચઢી ગયે. છું, એટલે માનવતાના મતાસિંહાસનને માટે હું યેગ્ય છું..
न रणे विजयाच्छूरोऽध्ययनांन्न च पण्डितः, न वक्ता वाक्पटुत्वेन, न दाता चार्थदानतः । इन्द्रियाणां जये शूरः धर्म चरति पण्डितः सत्यवादी भवेद् वक्ता, दाता भूतहिते रतः ।।
.: રણમાં જિતી જાય ને શૂર નહિ, ભણી જાય એટલાથી. - તે પંડિત નહિ. ભાષણ કરવામાં કુશળ હોય એટલા માત્રથી
વક્તા નહિ અને જે માત્ર દાન જ દઈ જાય એટલા માત્રથી દાતા નહિ. પણ જે ઈન્દ્રિયોને જિતે તે શૂરવીર, ધને આચરે તે પંડિત; સત્યથી પવિત્ર બનેલી વાણીને ઉચ્ચારે તે વક્તા અને પ્રાણીઓના હિતમાં જે આસક્ત, હાય-અભયદાન આપતો હેય-તે દાતા; આ ચાર ગુણોમાંથી ક્યા ગુણમાં આપણે પ્રગતિ કરી છે તે હવે અહીં વિચાર કરવાને છે.

Page #35

- ૩૦ :
જીવન અને દર્શન इन्द्रिायाणां जये शूर:
જગતને જિતવું સહેલું છે, જગત પર પશુબળથી સામ્રાજ્ય ચલાવવું એ પણ સહેલું છે, પણ ઈન્દ્રિો પર વિજય મેળવ, ઈન્દ્રિય પર આત્માનું સામ્રાજ્ય ચલાવવું એ કઠિન નહિ, પણ અતિ દુષ્કર છે. સાચે વિજયી, તે દેશને જિતનારો નહિ, પણ ઈન્દ્રિય અને મનને જિતનારે છે. ઈન્દ્રિયો જેના કાબૂમાં નથી, મન જેના હાથમાં નથી એને વિજયી કેમ કહેવાય ? એ તો પરાજિત, પરતંત્ર ગણાય. માણસ માને છે કે હું ભેગેને ભેગવું છું; પણ ખરી રીતે તે ભોગે માણસને ભોગવી રહ્યા હોય છે. માણસ ચા પીતો હોય છે ત્યારે ચાને અમૃત માની ગર્વથી કહે છે કે-“હું ચા પીઉં છું.” પણ પચીસ વર્ષ પછી શક્તિ ક્ષીણ થતાં ખબર પડે છે કે, હું ચા નહેાતે પીતે પણ ચા મને પી રહ્યું હતું. ત્યારે એને ખબર પડે છે કે ચા મારે આધીન નહતો પણ ચાને આધીન હતું. બીડી પીનારા પણ ઘણીવાર તાનમાં આવી કહે છે કે અમે બીડીની મઝા માણીએ છીએ. બીડી એ તે સ્વર્ગની સીડી! આવું બોલનારાઓનું વૃદ્ધાવસ્થામાં હૈયું ખવાઈ જાય છે અને આખી રાત ખૂ ખૂ કરી ઊંઘે પણ નહિ અને પાડોશીને ઊંઘવા પણ દે નહિ, ત્યારે એને ખબર પડે છે કે, બીડીની મઝા હું નહોતો માણતો પણ બીડી મારા કાળજાની મઝા માણતી હતી!
આજ સ્વતંત્રતાના નામની બાંગ પોકારનારા તો ઘણા

Page #36

જીવન અને દન
: ૩૧ :
છે પણુ સ્વતંત્રતા એ કયા પંખીનું નામ છે એ તા મને સમજાવા ! જીવન પર જરાય કાબૂ રાખવા નહિ ને છાતી ઢાકીને સ્વતંત્રતાની વત્તા કરવી છે? તમારી આંખા અપવિત્ર રૂપ અને લાવણ્યને માટે તલસતી હેાય; જીભ ભક્ષ્યઅભક્ષ્યના વિચાર કર્યા વિના જીંદી જુદી વાનીએ ચાખવા તલસાટ કરતી હાય; કાન ન સાંભળવા લાયક વાતા અને નિન્દાએ સાંભળવા તૈયાર હોય; ચામડી અપવિત્ર ને સુંવાળા સ્પર્શી માટે ઝ ંખના કરતી હોય; મન બીજાનું ભુંડું ચિતવતું હાય; નાકને સુંદર સુવાસ આપવા માટે કુદરતનાં દીધેલાં કામળ પુષ્પાના કચ્ચરઘાણ કઢાતા હોય; નાદિરશાહે માણસનાં માંથાં કાપી જેમ થાંભલામાં મળ્યાં, તેમ તમે પણુ સુદર ફૂલાને તેાડી ફૂલદાનીમાં મંઢતા હા; ગરીબેથી દુર્ગંધ કહી દૂર ભાગતા હો; તા કઈ રીતે માનવું કે તમે ઇન્દ્રિયાને જિતી છે અને સ્વતંત્ર અન્યા છે?
આ તા સારું છે કે માણસના હૈયામાં સામાના વિચારાને જોવાની ખરી નથી, એવી ખારી હોત તા કેવું પરિણામ આવત ? માણસ છપખ્ત ઈંચના ડગલેા પહેરી શાહ થઈ આગળ બેસી શકે છે, તે એસી શક્ત ખરા ? માણસના વિચાર એ ખારી દ્વારા બીજા માણસને દેખાત તા માણસ માનવ લાગત કે દાનવ? આ દૃષ્ટિએ તે હૈયામાં વિચારે જોવાની મારી ન કરીને કુદરતે માનવ જાતની લાજ રાખી છે ને? માણસ કેવા ક્રૂર બન્યા છે એના એક દાખલા તમને આપુ. હમણાં થાડા દિવસ પર હું એક ભાઈને મંગલે

Page #37

: ૩૨ :
જીવન અને દુન આહાર લેવા ગયા હતા. એના બંગલાના દિવાનખાનાની દિવાલ પર હરણ અને રાઝનાં શિંગડાં શેશભા માટે ટાંગ્યાં હતાં. આ જોઇ મને થયું માણસ કેવા ક્રૂર બન્યા છે ! પોતાના ઘરને શણગારવા માટે હરણ અને રાઝ જેવાં નિર્દોષ પ્રાણીઓને મારીને પણ એનાં શિંગડાંથી ગૃહશેાભાને વધારે છે અને પેાતાની જાતને કલારસિક કહેવડાવે છે! માણસે વિવેક શક્તિ ખેાઈ, સ્વાર્થી બની ઈન્દ્રિયાના પ્રવાહમાં તણાઈ અને આત્માની અનંત આનંદમય શક્તિ ` પર પાણી ફેરવ્યું.
આત્માના સામર્થ્યને હણનાર વાસના છે. વાસનાનાં વસ્ત્રોએ આત્માના પ્રકાશને ઢાંકયા છે અને આત્મા એ પહેરી એમાં ઢંકાયા છે. આ જ કારણે વાસનાના સામ્રાજ્યમાં આત્માને ઘણા પિછાનતા પણ નથી, પિછાનતા હોય તે પણ એ માટે સચિન્ત નથી. આત્માને નિરખે, એના સામર્થ્યને પારખે, તા એને સમૃદ્ધિથી છલકાતા રાજોધરાજના વૈભવ પણ તુચ્છ લાગે. એ શ્વાનની જેમ સત્તાધીશોની અને શ્રીમતાની ખેાટી ખુશામત ન કરે. તમને ખખર હશે કે બર્નાડ ાએ ભગવાન મહાવીરના કલ્યાણક વખતે કહ્યું હતુંઃ
Give me that man, who is not passions' slave and, I will wear him in my hears core.'
મને એવા માણસ આપા કે જેણે ઇન્દ્રિયાને જીતી હાય, વાસનાના–વિષયાને ગુલામ ન હોય, તેને હું મારા હૈયાના ઊંડામાં ઊંડા ખુણામાં પધરાવીશ. શાનું આ વાય.

Page #38

જીવન અને દર્શન
L: ૩૩ : કેટલું ભવ્ય છે! એ કહે છે કે મારા હૈયાના દિવાનખાનામાં શહેનશાહની છબી નાહ ટાંગુ, પણ ઇન્દ્રિયોને જિતનારની છબી ટાંગીશ. વાહ! કેવી માંગણી ! હું તમને પૂછું તમે તમારા દિલના દિવાખાનામાં કેની છબી ટાંગી છે? ચમની કે રમાની ? ધર્મની કે ધનની ? વાત્સલ્યની કે વાસનાની? જવા દે. એ તમે નહિ કહો તોય ચાલશે. પણ એ વાત ચક્કસ છે કે દિલનું દિવાનખાનું છબી વિના ખાલી તે કદી નહિ જ રહે. તમે વિકાસની છબી નહિ ટાંગે તે વિનાશની છબી એની મેળે ટિંગાઈ જશે. વિનાશની છબી પસંદ ન હોય તે વિકાસની છબી લાવે અને વિલાસની છબી લાવવા માટે વાસના પર વિજય મેળવે !
સિકંદરના દિલમાં ઉપસેલી વિનાશની ભયંકર છબીને ભૂંસી નાખવાનો વિચાર ઈ. સ. પૂર્વે ૩૨૫ માં એરિસ્ટટલને આવેલ મેસિડેનીઆના મહાન વિજયી સિકંદરે દિવિજય કરવા પ્રયાણ કર્યું અને ભારત ભણું કૂચ આદરી ત્યારે તેના ગુરુ ઍરિસ્ટોટલે, એને જીવનની મહત્તાનું ભાન કરાવવા એની પાસે એક માંગણી કરી.
ચરિ ગો હો રાનન! તો નૈની ગુો આના . • ज़िनोने ज्ञानको पाकर गहरे तत्त्वको जाना ॥ * યુદ્ધને અને પંજાબથી પાછા ફરતા સિકંદરે ઍરિ. સ્ટેટલે માંગણી કરેલા જૈન સાધુની શેધ કરાવી. શોધ કરવા એના સિનિકે ચારે તરફ ફરી વળ્યા. ઘણી શોધ પછી એક નદી કિનારે બેઠેલા અને આત્મસમાધિમાં ડૂબેલા એક મસ્ત
S'
10

Page #39

-
: ૩૪ :
જીવન અને દર્શન સાધુ મળી આવ્યા. સૈનિકેએ કહ્યું : “મહારાજ ! ચાલે, જલદી કરે; દિગ્વિજયી સિકંદર તમને યાદ કરે છે, તમારું તે કામ થઈ ગયું ! અરે, તમારે તે ઉદ્ધાર થઈ ગયે. જલદી કરે, જલદી.”
તે તેના સાત લાખ કર્મ કરવાણીમાં
તમે વિચાર કરી જુઓ, સિકંદર સંતને શું ઉદ્ધાર કરવાને હતે? પણ આ તે રહ્યા દાસ! એ તે એમ જ માને કે સિકંદર જેને પ્રેમથી યાદ કરે તેનું ભાગ્ય ઉઘડી ગયું. તમને પણ અહિના પ્રધાન આ રીતે બોલાવી માનપાન આપે તે ખુશ ખુશ થઈ જાઓ ને ? અને બધે કહેતા ફરો ને કે, મારે તે પ્રધાને સાથે દેસ્તી છે! હું આમ કરું ને તેમ કરું. પણ આ તે રહ્યા સંત. એરિસ્ટોટલે જાણીને જ આવા જૈન સાધુને લાવવાની માગણી કરી છે. ઘડીમાં રીઝે ને ઘડીમાં ખીજે તે તે સંત કેમ કહેવાય ? એ તો મેરુ પર્વતની જેમ અડેલ હોય. મેઘ ગંભીર વાણીમાં સંતે કહ્યું : સિકંદર કોણ છે, તે હું જાણતો નથી. તમે કહો છો કે, એ દિગ્વિજયી છે તે આનંદની વાત છે; પણ મહાન વિજ્યતાને મારો એક નમ્ર પ્રશ્ન પૂછજો “તમે દિગ્વિજય તે કર્યો પણ ઈન્દ્રિયવિજય કર્યો? ઈન્દ્રિયને વિજય કર્યો હોય તો તમારા ચરણમાં આવવા હું તૈયાર છું. પણ જે માત્ર જગતને જ જિત્યું હોય, તે હું આવવા તૈયાર નથી.”
સિકંદરને આત્મા શું વસ્તુ છે એની ખબર ન હતી. એને તે વિશ્વવિજયની ધૂન લાગી હતી. એ ધૂનમાં જ એ પાગલ બન્યું હતું. આવા ધૂનીને આત્મચિન્તા માટે કે આત્મજાગરિક

Page #40

જીવન અને દર્શન
: ૩૫ :
માટે સમય કયાંથી હાય ? ભૌતિકતાના રંગે રંગાયેલા સિકંદરને સંતે પૂછાવેલા પ્રશ્ન સાવ જ નૂતન લાગ્યો. એને તા એમ જ છ્યું કે, પેાતાનું નામ સાંભળી ભલભલા યોદ્ધાઓ પણ ઝૂકી પુડે, ત્યાં આ વળી કાણુ કે જે સામે થઈ પ્રશ્ન પૂછે ? રાજાએ મળ્યા, મહારાજાએ મળ્યા, વીર પણ મળ્યા અને ધીર પણ મળ્યા, પણ આવા પડકાર કરનાર તા હજુ સુધી કોઈ નહાતુ મળ્યું. પ્રશ્ન કરનારનું કેવું સામર્થ્ય ? અને આને પ્રશ્ન ? એ તે વળી સાવ જ વિચિત્ર ? અને છતાં કેટલા ઊંડા, ગભીર ને હૃદયસ્પશી ? એટલે, એ જાતે જ મુનિ પાસે પહોંચ્યા, મુનિના પ્રેમાળ ધર્મલાભ સાંભળતાં જ એના હૃદયમાં ભાવનાનું પૂર આવ્યું..
· સંત ! આપ મારી સાથે પધારા. અતિ માનથી હું આપને મારા દેશમાં લઈ જઈશ. વિજયયાત્રાના પ્રસ્થાન કાળે મારા ગુરુ ઍરિસ્ટોટલે જૈન સંતને સાથે લાવવાની માંગણી કરી હતી, તેા આપ પધારો. સુંદર વાહના, ભવ્ય મહેલા, આનન્દથી ઉભરાતાં ઉપવના, હીરા, માણેક, માતી....જે જોઈ એ તે આપને માટે તૈયાર છે. માત્ર તમે મારી સાથે ચાલે....” વિજયના ગર્વથી છલકાયેલે ચોદ્ધો એક પછી એક શબ્દ ઉચ્ચારવા લાગ્યા. કેટલાક શ્રીમન્તા અને સત્તાધીશે એમ જ માને કે પૈસાથી ને સત્તાથી બધું ખરીદી શકાય છે. એમાં સતા થાડા જ બાકી રહે છે? એ લેાકેાની વાત શું કરવા કરીએ ? તમારી જ માન્યતાના વિચાર કરેા ને? તમેય એમ જ માને છે ને કે–ધનથી ધર્મ ને સ્વગ બધું મેળવી શકીશુ, માટે ધન ભેગું કરો. આહ ! માહના સામ્રાજ્યે જગત ઉપર

Page #41

: ૩૬ :
જીવન અને દર્શને કે ઘેરે ઘાલ્ય છે? પણ અહિ તે મુનિએ પિતાને ધર્મ સમજાવ્યું. ધન, વાહન, વૈભવ, વનિતા વગેરેને સ્પર્શ પણ ન કરાય એવી શ્રમણધર્મની મર્યાદા સમજાવી, અને પોતાના ધર્મક્ષેત્ર અને કાર્યક્ષેત્રને છેડી ત્યાં ન આવવાની મક્કમતા જણાવી. પણ સિકંદર જેનું નામ ! એ શેને માને ? એને ગર્વ છે છેડા, આજ્ઞા આગળ ધર્મ કે ! ને મર્યાદા કેવી ! ધરતીને ધ્રુજાવી નાંખે એવા સત્તાવાહક શબ્દોમાં સિકંદર પ્રગટ. “મહારાજ ધર્મ ને મર્યાદા એ તે નિબળેનું આશ્વાસન છે. એ ઉપદેશ કઈ શક્તિહીનને આપજે. અત્યારે હું મર્યાદા અને ધર્મ સાંભળવા નથી આવ્યું. પણ તમને લેવા આવ્યો છું. તમારે આવવું જ પડશે. મારી આજ્ઞાને અનાદર કે પ્રતિકાર કરનાર રાજાધિરાજ પણ ધૂળમાં મળી ગયા, એ તમે જાણે છે? તમે મને ના કહેશે તે તમારી શું સ્થિતિ થશે તેને વિચાર તમે કર્યો છે?...” એને હાથ સોનાના મૂ ડૂથી ચમકતી તલવાર પર ગયે અને તેજસ્વી તલવાર મ્યાનમાંથી બહાર નીકળી.
ચાન્દની જેવું શાન્ત ને મધુર સ્મિત કરી આત્મશ્રદ્ધાથી ઝળહળતા શબ્દોમાં મુનિએ કહ્યું: “સિકંદર! દિગ્વિજયી સિકંદર ! જરા શાન્ત થાઓ. આ સમરાંગણ નથી, પણ સમતાંગણ છે! અને તલવાર તે રાજન્ ! શરીરને છેદે, પણ તારી સામે તે આત્મા છે. આત્મા શસ્ત્રોથી છેદતો નથી, પાણીથી ભીંજાતું નથી, પવનથી સુકાતા નથી ને પ્રચંડ અગ્નિની જવાળાઓથી પણ દાઝતો નથી. આત્મા તો અમર છે. નાશ પામે છે તે આ શરીર છે. રાજન ! શાશ્વત આત્માને અશાશ્વત તલવાર કઈ રીતે કાપી શકે?”

Page #42

જીવન અને દર્શન
: ૩૭ : જીવનમાં કદી નહિ સાંભળેલી સંતની અજેયવાણી સાંભળતાં સિકંદરનું હૃદય આત્માની અલૌકિક દુનિયામાં વિહરવા લાગ્યું. આત્માની પ્રચંડ શક્તિનું ભાન એને થવા લાગ્યું. મૃત્યુના ગુરુ જેવા આ સંતના શબ્દો સાંભળતાં, એના હાથમાંથી તલવાર સરી ગઈ. સમરાંગણમાં મરચા પર એણે મરણિયા થઈ ઘૂમતા લાખો વીર દ્ધા જોયા હતા, પણ મૃત્યુના મંડપમાં પણ આ સંતના સુખ ઉપર અમરતાની જે કાન્તિ ઉપસી આવી છે તે સાવ જ અલૌકિક હતી. આની સાથે જાણે કેઈનીય સરખામણી ન થાય!
આ શબ્દો ગંભીરતાથી વિચારવા જેવા છે. આવા મરણોપસર્ગના વિષમ સમયે પણ મુનિ કે નિર્ભય ઉપદેશ આપે છે? કારણ કે એમણે ઈન્દ્રિયોના વિષયોને જિતી, આત્મ સ્વરૂપ જાણ્યું છે. ઈન્દ્રિયોના વિજ્યતાને મરણ ધ્રુજાવી શકતું નથી, એથી તે મરણ પોતે જ ધ્રુજે છે. મરણને ભય વધ્યું છે, મરણનું નામ સાંભળી માણસ કંપે છે; કારણ કે અમરતાની વાત ભૂલાણી અને કાંયાની માયા વધી. કાયાની મમતાએ માણસને પામર બનાવ્યું છે, સત્વહીન બનાવ્યા છે અને હિંસક ભાવનાથી તરબોળ બનાવ્યું છે. જેણે અમરતાનાં ગીત ગાયાં છે, એ તે વિષમ વિપત્તિમાં પણ નિર્ભય ને વાત્સલ્યભર્યો હોય. ચંડકૌશિક નાગજ્યારે ચારે બાજુ પિતાની વિષદષ્ટિ ફેંકત હત ને પ્રાણીઓને સંહાર કરતે હતું ત્યારે પ્રેમદષ્ટિ લઈ પ્રભુ મહાવીર ત્યાં પહોંચ્યા. એમને જોતાં જ વિષધર ધસી આવ્યું. ફૂફાડો મારી, પ્રભુના ચરણે જોરથી ડંખ મારી દૂર ભાગે. એના મનમાં એમ જ હતું

Page #43

: ૩૮ :
જીવન અને દર્શન કે, હમણાં મારા કાતિલ ઝેરથી મૂચ્છિત થઈ આ માણસ મારા પર ગબડશે. પણ ત્યાં તે પ્રભુએ એમની અમીભરી પ્રેમદષ્ટિ એ વિષધર પર વર્ષાવી અને બેલ્યાઃ “એ ચંડકૌશિક ! જરા સમજ ! બૂઝ! તું કોણ હતો તેને તે તું વિચાર કર. તું તે એક વખત પવિત્ર સાધુ હતું, પણ કોધ. કરવાથી, અને પ્રેમની દૃષ્ટિ એવાથી તું મરીને નાગ થય. મૈત્રીની દૃષ્ટિ એઈને ઝેરી દષ્ટિ કેળવી, એટલે તું સંત મટી સર્પ થયે !...” ભઈ મહાવીરની પ્રેમના પ્રકાશથી ભરેલી અમરવાણી સાંભળી સર્પને પણ આત્મજ્ઞાન થયું. એણે ઝેરને વમી અમૃતને માર્ગ લીધે, સર્વ સમર્પણ કરી, અનશન સ્વીકારી, અમરત્વને પામે.
આહ! પ્રેમનો કે પ્રભાવ! પ્રેમના સામ્રાજ્યમાં કઈ વૈરી નથી, કેઈ ઝેરી નથી, કેઈ અધમ નથી, કોઈ ઉત્તમ નથી. કેઈ ઉચ્ચ નથી. કોઈ નીચ નથી!. ત્યાં તે કેવળ નિભર્યતા અને વાત્સલ્યને પ્રકાશ વિલસે છે!
મુનિએ કહ્યું: સિકંદર! માનવી મૃત્યુથી ગભરાય છે. કારણ કે એણે ઈન્દ્રિયવિજય કર્યો નથી. જે એણે ઇન્દ્રિયને જિતી જ હોય તે તે એ એમ જ કહે –
અનન્તના પ્રવેશ દ્વારે, મૃત્યુ તે પરિચારિકા, જે છ વસ્ત્રો પરિહરીને, નવીનને પહેરાવતી; એ મૃત્યુથી હે માનવી! તું કાં ડરે ? તું શા ડરે ? -
મૃત્યુ આવે તે આવવા દે. એ નવાં નવાં વસ્ત્રો પહેરાવનારી સુંદર સેવિકા છે. એને જોઈ ગભરાઓ છે શા

Page #44

જીવન અને દર્શન
: ૩૯ : માટે? પણ આ સુંદરી તેને જ નવાં ને સુંદર વસ્ત્રો પહેરાવે છે કે જેણે જીવનમાં કંઈક સારા કાર્યો કર્યા હોય, જેણે સંયમ પાળે હોય, પ્રેમની હવા ફેલાવી હોય, વાત્સલ્યને પ્રકાશ પાથર્યો હોય. એ માણસ તે મૃત્યુ કુમારિકાને જોતાં આનન્દ પામવાને. પણ જેણે ઇન્દ્રિયને જિતી નથી, વેરઝેરને દાવાનળ પ્રગટાવે છે, એ માણસ તે મૃત્યુનું નામ સાંભળતાં જ કંપી જવાને-ધ્રુજી ઉઠવાને! તમે મરણથી ગભરાઓ છે કે નિર્ભય છે? જે ગભરાતા હો તે એ ભયનું કારણ શોધી કાઢે. સદ્ધર્તને અભાવ અને ઇન્દ્રિયગણની સ્વચ્છન્દતા તે મૃત્યુના ભયનું કારણ નથી ને? એ સિવાય બીજું શું હોઈ શકે?
સંતના આ પ્રભાવશાળી વીર વચને સાંભળી, સિકંદર એમના ચરણોમાં ઢળી પડે. એણે કહ્યું: “હવે મને સમજાય છે કે મારા ગુરુએ જૈન સાધુની માંગણી કેમ કરી હતી ! મારા અભિમાનને ગાળવા જ એમણે આ ભલામણ કરી હતી. આત્મા માટે દેહને ડૂલ કરનારા વીરે પણ આ વિશ્વમાં છે2એમ આપના દર્શન પહેલા મને કેઈએ કહ્યું હેત તો હું ન માનત. પણ આજ આપના દર્શનથી તે એ સત્યની મને ખાત્રી થઈ છે. આપના મિલનથી મને સમજાયું કે જગતને જિતનાર કરતાં પણ ઇન્દ્રિયને જિતનાર મહાન છે-શૂરવીર છે! ધીર ને વિરે તે જ કહેવાય છે, જે વાસનાને ગુલામ નહિ, પણ જે સંતોષને સંતાન છે. આપ મને કંઈક એ સંદેશ આપે જે લઈ હું મારી મામ તરફ જાઊં અને એિ અમર સંદેશ મારા જીવનમાં ઉતારી, એ દિવ્ય સંદેશ મારા દેશ બાન્ધવાઓને પહોંચાડું !.....”

Page #45

: ૪૦ :.
જીવન અને દર્શન જોયું, ત્યાગનો પ્રભાવ કેવો છે? સિકંદર જે ઘમંડી પણ ત્યાગ આગળ ઝૂકી પડે. વિશ્વની એવી કોઈ તાકાત નથી, જે ત્યાગ સામે પડકાર કરે ! સૂર્યને ઉદય થતાં જેમ અન્ધકારના ડુંગરા પણ ઓગળી જાય, તેમ ત્યાગને મહિમા પ્રગટતાં, ભેગીઓ એની આગળ ઓગળી જાય ! અને તેથી જ કેઈને ય નહિ નમનારે અકકડ સિકંદર નમ્ર બની સંતના ચરણમાં ઢળી પડયે. એના આત્માનાં દ્વાર ઉઘડી ગયાં અને ઉપદેશ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય બને. તમારે પણ ઉપદેશ સાંભળવવા માટે આવી નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા કેળવવી જોઈએ ને? નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા વિનાના શ્રોતાને ઉપદેશ સંભળાવ એ તે ઊંધા ઘડા પર પાણી રેડવા જેવું છે. એથી બન્નેને નુકશાન. પાણી નિષ્ફળ જાય ને ઘડે ખાલીને ખાલી રહે. જો કે આ તે વિવક્ષાએ વાત છે. નહિતર વક્તાને તે એકાન્ત લાભ છે જ. એ તો એક કલાક નિર્જરા જ કરતા હિય. પણ સાધારણતઃ વ્યાખ્યાનકારે પણ સભા નિરક્ષણ તે કરવું જ રહ્યું કે–આમાં કોની કેટલી પાત્રતા છે? પાત્રતાને પ્રભાવ કે અજબ છે. પાણી એકનું એક જ છે. પણ પાત્રને ભેદથી પરિણામ જુદું આવે છે. સ્વાતિ નક્ષત્રનું પાણી છીપમાં પડે છે. મેતી થાય, ફળદ્રપ ભૂમિમાં પડે તે સારું અનાજ થાય, ને સર્પના મમાં પડે તે ઝેર થાય.
पात्राऽपात्र विवेकोऽस्ति, धेनुपन्नगयोरिव । तृणात् संजायते क्षीरं, क्षीरात संजायते विषम् ॥
પાત્ર અને અપાત્રનું કેટલું અંતર છે તે બતાવવા માટે આ એક સુભાષિત જ બસ છે. ગાયને તૃણ–ઘાસ ખવડાવે

Page #46

જીવન અને દર્શન
: ૪૧ :
તા ય તેનું દૂધ થાય. અને સપ્ને દૂધ પાએ તાય તેનું હલાહલ ઝેર થાય! પાત્રના કેવા પ્રભાવ!
મુનિએ પણ સિકંદરમાં હુવે નમ્રતા અને જિજ્ઞાસાદ્વારા પાત્રતા જોઇ, અને કહ્યું: “તમે જે આપી ન શકે તે તમારે લેવું નહિ....! ” મુનિનું આ રહસ્યપૂર્ણ વાકય એમને ન સમજાણું, એટલે સિક ંદરે કહ્યું: “હું આ મહાવાકયના અ સમજી શકયા નથી એટલે કૃપા કરી આપ મને વિસ્તારથી સમજાવે....”
કરુણાપૂણ સંતે કહ્યું:-રાજન ! કાઇનુ લૂટેલું ધન તમે એને પાછું આપી શકેા છે, કેઈન ઝૂંટવેલું રાજ્ય પણ તમે પાછું અર્પી શકે છે; પણ કાઇના લીધેલા પ્રાણ તમે આપી શકા ખરા ? જે પ્રાણ દેવાના અધિકાર તમને નથી તે પ્રાણ તમને લેવાના અધિકાર પણ નથી. માણસ બધી વસ્તુઓ આપી શકે છે, પણ એ જીવન કોઈને ય આપી શકતા નથી. તા પછી બીજાનાં જીવન યુદ્ધના પડદા નીચે લેવાના હક્ક તમને કોણે આપ્યા....? ” સંતના આ વચના સાંભળી એ નાચી ઉઠયા. યુદ્ધવિરામ અને અહિંસાના મહામત્ર એને આ વચનામાં દેખાણા. ... અને અહિંસક જીવન જીવવાની પ્રતિજ્ઞા લઇ મુનિને પ્રેમ અને બહુમાનથી નમન કરી. એ પેાતાના દેશ ભણી ઉપડયા !
ઍરિસ્ટોટલે સિકદરને પૂછ્યું “ કેમ મે' મંગાવેલી વસ્તુ લાવ્યા? ન લાવી શકયા ને? ભાઇ! મારે એ સંતને અહિં લાવવા નહેાતા, પણ મારે તે તમારું ઘેન ઉતારવું

Page #47

૪૨ :
જીવન અને દર્શન
હતું. સત્તા ને શ્રીમન્તાઈથી જગતની ત્રીજી કાઇ પણ વસ્તુ ખરીદી શકાતી હાય તેા પણ, ત્યાગ તા નથી જ ખરીદી શકાતા. સત્તા ને શ્રીમન્તાઇ આગળ બીજી કાઇ પણ વસ્તુ પીગળી શકે પણ, ત્યાગ જ એક ઉન્નતને અણનમ રહી શકે છે. સ વસ્તુને ભય છે પણ ત્યાગ જ એક અભય છે. અરિસ્ટોટલની આ વાત સાંભળી સિકંદર એમને ભેટી પડયા.
વાચાની મર્યાદા
મિત્રા ! ખેલતાં આવડે તેા જરૂર એલજો. જગતને નૂતન સંદેશ આપવા જેવા તમારી પાસે છે, એમ તમારા આત્માને લાગે તેા ન ખેલતા હૈા તા પણ જરૂર ખેલજો. પણ તમારા બાલવાથી માત્ર જગતમાં શત્રુઓ જ ઊભા થવાનાં હાય, તે ખેલતા હા તા પણ ન ખેલશે. આથી માનવ જાતનું હિત કદાચ તમારા હાથે નહિ થાય તેા પણ અહિત તા નહિ જ થાય.
ચિત્રભાનુ

Page #48

માનવતાનાં સોપાન
: ૨ :
धर्म चरति पण्डित
સંત અને સિકંદરના આ પ્રસંગ દ્વારા ઈન્દ્રિયોને જિતે તે શૂર, આ વાત આપણે વિચારી ગયા. હવે આવે છે પંડિત. પંડિત કેણ? શાસ્ત્ર ભણે, શ્લેક પોપટની જેમ બોલી જાય કે ભડભડ સંસ્કૃત બોલવા માંડે એટલા માત્રથી તે પંડિત ન કહેવાય. પંડિત તે જ કહેવાય કે જે ધર્મને વિવેક પૂર્વક આચરતે હોય, પિતાની ફરજ જે સમજતે હોય, અને અત્યારે પિતાનું પ્રાપ્ત કર્તવ્ય શું છે એને વિચાર કરી. અગ્યને છોડી, ગ્યને આદર કરતા હોય તે પંડિત કહેવાય. આ પંડિત આ દુનિયાના ભેગમાં રાચે ખરે? એ વિલાસનાં સાધને મેળવી નાચે ખરે? એ જગતની સંપતિમાં માચે એમ તમે માને છે? ત્યારે સાચે પંડિત આ દુનિયાને શું માને? કહે જોઈએ? સાચો પંડિત આ દુનિયાને એક વિશાળ મુસાફરખાનું માને. આ મુસાફરખાનામાં રોજ લાખો આવે છે, અને લાખો જાય છે. માણસ માને છે. હું કંઈક છું. એ હું–પદનો ઘમંડમાં ડોલનારા પણ ધૂળમાં મળી, * ગયા. જેમાં એક ફૂંક મારી જગતની રાખ કરી શકતા હતા,

Page #49

જીવન અને દર્શન
એમની રાખ આજે શોધીયે જડતી નથી. જગતના ગમે એવા સત્તાધીશ કે ધનવાન માણસને પણ આ જગતમાંથી જવાનું છે તે નક્કી છે ને?
કરી છે કે,
માણસ મટે છે માટે કંઈ મૃત્યુ એની વાટ જોઈને ઉભું રહેવાનું નથી. મૃત્યુની ગાડી તે રાતદિવસ ચાલી જ . જાય છે. અને જે એના ઝપાટામાં આવે, તેને ઉપાડતી જ ! જાય છે. જગતની ગાડી તે મોટા માણસની શરમને લીધે કદાચ થંભાવી શકાય, પણ આ મૃત્યુની ગાડીને ગમે એ સત્તાધીશ પણ થંભાવી શકે એમ તમને લાગે છે? શું તમારા પૈસે મૃત્યુની ગાડીને એક સેકન્ડ (Second) પણ નહિ રેકી શકે ? એમ માથું ડેલાવે નહિ ચાલે. જરા સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહો તે આ સામાન્ય માણસોને પણ ખબર પડે કે આ શેઠ આટલા શ્રીમંત હોવા છતાં પણ કહે છે કે, અમારે પૈસે ને અમારી આવડત અમને બચાવશે તે નહિ, પણ એને સદુપયોગ નથ તે અમને ખેંચીને નર્કમાં લઈ જશે. કેમ આ વાત ખરી છે ને? “જી” વાહ, રંગ રાખે. આમ જોરથી બોલે તે આ માનવ મેદની પણ સાંભળી શકે. સુખી માણસોએ તે વળી આ વાત ઉપર ખૂબ વિચાર કરે જોઈએ કે, સંસાર એ મુસાફરખાનું છે. અહિ ગમે એટલું ભેગું કરીશું તેય છોડયા વિના છૂટકો નથી. હું આ વૈભવને નહીં ડું તો એ મને છોડશે. હસતાં હસતાં નહિ ત્ય તે રડતાં રડતાં ત્યજવું પડશે. બાપડા થઈને છેડવા કરતાં બહાદૂર થઈને છેડે ને! કે જેથી લેકે પણ તમારી પાછળ એમ કહે કે ખરે ભડને
અને
આવી છે

Page #50

જીવન અને દર્શન
[:૪૫ : દીકરે નીકળે. ભેગેએ એને નથી છેડે પણ એણે ભેગને લાત મારી. ધન્ય છે આના ડહાપણને ! સંસારમાં રહ્યો પણ એમાં ફસાણ નહિ ધન મળ્યું પણ એમાં મુંઝાણે નહિ.. સંસારને મુસાફરખાનું માની નીકળી ગયે! રઘુકુલને ત્યાગ
શ્રી રામના વનવાસની વાત તે જગપ્રસિદ્ધ છે ને? રામાયણને એ કરુણ છતાં સોહામણ પ્રસંગે વિચારવા જેવું છે. આખી અધ્યામાં આનન્દની હવા જામી છે. શ્રી રામચંદ્રજીના રાજ્યાભિષેકની તૈયારી ઘણું જ ઉત્સાહ પૂર્વક પૌરજન કરી રહ્યા છે. આ ઉત્સવ એકલા રાજાને નહિ, પણ પ્રજાને પણ ખરે. કારણ કે આવા ભલા રાજાના રાજ્યાભિષેકથી પ્રજાને શાન્તિ ને સુખ મળવાનાં છે. એટલે આજની જેમ કેવળ રાજ્યને જ બચે એ ઉલ્લેવે નહાતા થતા, પણ પ્રજાનાં તન-મન અને ધન પણ એમાં મળતાં; એટલે એ ઉત્સવને આનન્દ કેઈ ઓર જ આવર્ત ! આ સમયે શ્રીરામ શંગારગૃહમાં વસ્ત્રાલંકાર પહેરી રહ્યા છે. હાથમાં હીરાથી જડેલે મુગટ લેતાં એ વિચાર કરે છે કે –આ મુગટના ભારને વહન કરવા હું સમર્થ છું ખરે? આજ હું નાગરિક છું, આવતી કલે હું રાજા થઈશ અને આખી અધ્યાની જવાબદારીને બોજો મારા શિરે આવશે. તે આ વિશાળ જવાબદારીના ભારને. ઉપાડવા હું સમર્થ છું ખરે? રાજ્યાભિષેકના આનંદભર્યા પ્રસંગે, ગંભીર બની, શ્રીરામ વિચાર કરે છે. આવા પ્રસંગે પિતાની જવાબદારી ને લાયકાતને વિચાર કરનારા,

Page #51

:: ૪૬ :
જીવન અને દર્શન
કેટલા? આજકાલ પેાતાની લાયકાતના વિચાર કર્યા વિના સત્તાની પડાપડી માટે જે દોડાદોડ કરે છે, એવુ જ આ ક્લેશમય પિરણામ છે. સૌને સત્તા જોઈએ છે, શક્તિના કે સંયમના વિચાર કેાઈનેય કરવા નથી. જ્યાં સત્તાની જ ભૂખ જાગે ત્યાં કેવું કારમુ પરિણામ આવે, તેનેા.જ અહિ વિચાર કરવાના છે. જે સમયે શ્રીરામ પોતાના કર્તવ્યની વિચારણા કરી રહ્યા છે, તે જ પ્રસંગે કૈકયી પાતાના તુચ્છ સ્વાના વિચાર કરે છે. શ્રી દશરથજી પણ આજે આનંદમાં છે, પેાતાના લાયક પુત્રના રાજ્યાભિષેક થવાના છે. પોતે આજ દિવસ સુધી ઉપાડેલી રાજ્ય પૂરા પોતાના યોગ્ય ઉત્તરાધિકારીને ખાંધે મૂકાય છે, એની ખુશાલીમાં એ મનમાં મલકાય છે, પોતે મુક્ત અને છે અને યાગ્યના હાથમાં રાજ્યનો દ્વાર સોંપાય છે. રાજ્યની દૃષ્ટિએ જીવનના આ છેલ્લા પ્રસંગ શાન્તિથી પતી જાય તા પાતે હુવે જીવનના ઉત્તરાર્ધમાં કઈક આત્મસાધના કરી શકે, એમ એ ભાને છે. એટલે જ એ સુંદર વસ્ત્ર પહેરી મહેલમાંથી બહાર નીકળવા જાય છે. ત્યાં બારણામાં જ કૈકયી આવી ઊભાં રહ્યાં. આ ચતુર સ્ત્રીએ આજે સાળે શણગાર સજ્યા છે. માણસને મત્ત બનાવી દે એવા એના શંગાર છે. સ્વાર્થની મદિરાથી એની મસ્ત આંખો ઘૂસી રહી છે. આકષઁણુ વૃદ્ધ ઉપર પણ શુ કામ કરે છે તે તમે વિચારી જોજો. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે, પ્રલાલનકારી પદાર્થાથી દૂર રહેા. એના મારકણા સ્વભાવ જતા નથી, ઝેર તે ઝેર છે. તે વૃદ્ધનેય મારે ને યુવાનનેય મારે, ભણેલાનેય મારે અને અભણનેય મારે. જે ખાય તે મરે! ઘણા કહે છે ને કે

Page #52

જીવન અને દુન
: ૪૭ :
અમે તા હવે વૃદ્ધ થયા, ઘરડા થયા, અમારી ઈન્દ્રિ શિથિલ થઈ. હવે અમને વિષયની ભૂખ ન જાગે. અમે તા હવે અનાસક્ત છીએ–પણ હું કહું છું કે, જવા દો એ દભને! તમે કેવા અનાસક્ત છે તે જ્ઞાનીએ અને માનસશાસ્ત્રીએથી અજાણ્યુ નથી. પાંચ ઇન્દ્રિયાની ત્રેવીશ વિષયે અને ખસા ને આવન વિકારામાં મગ્ન રહેવું અને પાછી અનાસક્તિની વાર્તા કરવી !
કેટલાક વૃદ્ધો માટે તા કહેવાય છે કે શારીરિક શિથિલતાને લીધે બાહ્ય ષ્ટિએ શાન્ત દેખાતા હોય પણ સીનેમામાં કે નાટકમાં જાય એટલે નટીઓને જોઇ વેતવેંત ઊંચા થઇ જાય ! જોઇ ને આ મુદ્દાઓની અનાસક્તિ! વૃદ્ધ થવા છતાં વાસના ન જાય તે એ આખા કુળને કુમાગે લઇ જાય. જેમ વાળ ધાળા થતા જાય તેમ તેમ હૈયુ પણ ધોળું થવું જોઇએ.
શ્રી દશરથજી ઉપદેશ સાંભળ્યા પછી વિરાગી બન્યા છે. એમણે પાતાના હૈયાને હવે કેળવ્યુ છે. એટલે એ વિચાર કરતા આવે છે કે હવે રાજ્યના ભાર ઉતારી હું હળવા ખનું ને સંયમની સાધના કરું—એ જ પ્રસંગે બારણામાં જ ઉભેલાં કૈકયીને જોઇ એમણે પૂછ્યું: ‘કાં બારણામાં કેમ ? આજે તમે ઉદાસ કાં જણાએ છે. ? આજ તા આનન્દ્વના દિવસ છે, જે જોઇએ તે 'માંગે.. આજે કઇ જ મોંઘું નથી. ' ત્યારે કૈકયીએ કહ્યું: ‘શુ...માંગુ ? મારે બીજું માંગવાનુ` શુ` હાય ? તમારી જેમ મારા ભરત પણ ત્યાગના રગે રગાણા છે. મારા હાથમાંથી તા પતિ ને પુત્ર અને જાય છે. એટલે પુત્રને રોકવાના મા એક છે. રામને બદલે ભરતના રાજ્યાભિષેક કરો, અને તમે
"

Page #53

: ૪૮ :
જીવન અને દર્શન લગ્ન કાળે આપેલું વચન પાળે, એ જ પ્રાર્થના –કૈકયીના
આ વચન સાંભળતાં શ્રી દશરથજીને પિતાની છાતી પર મેટી શિલા પડી હેય એ કારમે આઘાત થયે. આનન્દ ઉડી ગયે. લેહી થીજી ગયું. એકદમ મૂર્છા આવી ને ધરણી પર ઢળતાં કહ્યું. “તથાસ્તુ..” મેહનું સામ્રાજ્ય કેઈ અજબ છે. મેહ એ વૈરાગ્ય વાસિત હૈયાઓના બંધને પણ તોડી નાંખે છે. નાવિક સાવધાન ન રહે તે કિનારે આવેલી નૌકાને પણ મેહના મારકણું વાયરા મધ દરિયે ખેંચી જાય !
શ્રી દશરથજીની મૂચ્છના દુ:ખદ સમાચાર અન્તઃપુરના માણસે શ્રી રામચન્દ્રજીને આપ્યા. આ સમાચાર સાંભળતાં વિનયી શ્રીરામ સ્તબ્ધ બની ગયા. આ વખતે શ્રી રામચંદ્રજીને એક જ વિચાર આવ્યઃ મારું કર્તવ્ય શું ? મારો ધર્મ શું? પુત્ર તરીકેની મારી ફરજ શું? પિતાજીની ઈચ્છા એ જ મારી ઈચ્છા. પિતાજીના વચનનું પાલન કરવું એ જ સુપુત્રને ધર્મ! પિતાના વચનને ભંગ કરે તે પુત્ર નહિ પણ પથ્થર! એ સપૂત નહિ પણ કપૂત! પંડિતાઈભર્યો આ દીર્ધ વિચાર કરી, એમણે તેજથી ઝળાંહળાં થતો રત્નમુકૂટ હાથમાંથી નીચે મૂકે. અને વિચાર કર્યો કે “હું જ્યાં સુધી અધ્યામાં હોઉં, ત્યાંસુધી શ્રી ભરતને રાજ્યાભિષેક થાય નહિ, અને એ રાજ્યને સ્વીકારે પણ નહિ. અને એ રાજ્ય ન સ્વીકારે તે પિતાજીના વચનનું પાલન કઈ રીતે થાય? અને વચનભંગ જેવું બીજું પાપ કયું? વચનભંગ જે બીજો ભયંકર દ્રોહ કયો? એ વચન ભંગના પાપમાં હું નિમિત્ત બનું? એ કદી ન બને.

Page #54

જીવન અને દર્શન
: ૪૯ : બસ, ત્યારે રાજ્ય છોડી વનમાં જાઊં અને ભરતને માર્ગ નિષ્કટક બનાવું. પિતાજીની પ્રતિજ્ઞા અખંડ રહો.” - કરુણાદ્ર વીર માતા શ્રી કૌશલ્યાજીના પવિત્ર આશીર્વાદ લઈ શ્રી રામચંદ્રજી ચાલી નીકળ્યા. આગળ શ્રી રામ, પાછળ પુણ્યવતી શ્રી સીતાજી અને એની પાછળ શ્રી લક્ષ્મણજી–આ ત્રિમૂર્તિને જંગલની વાટે જતી જોઈ અયોધ્યાનાં નરનારીઓ રુદન કરવા લાગ્યાં. આંખમાંથી આંસુની ધારા વહેવા લાગી. આનન્દભર્યા સૂરને છેડતી શરણાઈઓ બંધ પડી. શોકનું વાતાવરણ જામતું ગયું. પ્રજાના હૃદયના બંધને તોડી નાખે એવી વિયોગની વાંસળી વાગવા લાગી. પ્રજા શ્રી રામની પાછળ ચાલી નીકળી. ત્યારે શ્રી રામે સૌને પ્રેમથી સમજાવીને પાછા વાળ્યા અને એ વન ભણી ચાલી નીકળ્યા.
ધર્મ કોણ આચરી શકે? પંડિત હોય તે ! પંડિત ધર્મને– કર્તવ્યને વિચાર કરે છે, જ્યારે મૂર્ખ હક્કની માથાકૂટ કરે છે. શું શ્રી રામ ધારત તે રાજ્યના માલિક ન બની શકત ? એ આજના લેકેની જેમ કહેતા કે “ચાલો ચુંટણી કરે. મતદાન કરાવો. બહુમત કોને મળે છે? મને કે ભારતને ? મેં પ્રજાને પ્રેમ કેટલે સંપાદન કર્યો છે એની મારે કસોટી કરવી છે ” એમ કહી શ્રી રામે ચુંટણી જંગમાં ઝંપલાવ્યું હતું તે? તે શું? આજ ચુંટણીવાળાઓ પ્રત્યે જે નજરથી પ્રજા જુએ છે એ જ નજરથી શ્રી રામને પણ જેત! બીજી એક વાત વિચારે શું શ્રી રામ એમ ન કહી શકત કે–“આ ડેસાની બુદ્ધિ તે હવે ભ્રષ્ટ થઈ છે. એણે શું કરવા બીજી પત્ની કરી? અને

Page #55

: No :
જીવન અને દર્શન શું કરવા આવું વગર વિચાર્યું વચન આપ્યું? એણે આપ્યું છે તે એ જાણે. મારા હક્કના રાજ્યને ભરતને આપનાર એ કોણ? એ બૂઢાના વચનને પાળવા કંઈ હું બંધાયે નથી.” આવી દલીલ કરી હતી તે ? પણ એ જમાનામાં આજનાં જેવા સ્વાર્થી વકીલે નહેતા, એ જમાનામાં આજના જેટલી હક્કની મારા-મારી નહોતી. સૌને પોતાના ધર્મની પડી હતી. સૌને પોતાનું કર્તવ્ય યાદ આવતું. એટલે શ્રી રામચંદ્ર તે એક જ વાત સમજતા હતા કે ત્યાગ કરે એ મારો ધર્મ છે. પિતાના વચનને અભંગ રાખવું એ મારું કર્તવ્ય છે. અને એની જ અસર શ્રી સીતાજી પર પણ પડી, અને એટલે જ એમણે પણ પિતાના પતિના કાન ન ભંભેર્યા અને એમણે વિચાર્યું પતિને પગલે ચાલી નીકળવું એ સતીને ધર્મ ! પતિના સુખે સુખી ને પતિના દુઃખે જે દુઃખી થાય તે સતી ! સતી તરીકે મારે અત્યારે બીજું કઈ જ કરવાનું ન હોય. પતિને માર્ગ એ જ મારો માર્ગ ! '
શ્રી લક્ષ્મણજીને થયું વડિલ ભાઈ વનમાં જાય ને હું અહિ પડે રહું ? એ ઘર અરણ્યમાં ભાઈ-ભાભીની સેવાને લાભ લેવાને અપૂર્વ અવસર ફરી નહિ મળે! ગુણિયલ ભાઈને વિયેગ કેમ વેઠાય ? અને શ્રી લક્ષ્મણજી પણ ચાલી નીકળ્યા. જોયું? સૌએ પિતપોતાને ધર્મ બજાવ્યું. તમે તમારી દુકાને આ રીતે ભાઈને આપી ચાલી નીકળે તે તમને તમારી પત્ની શું કહે? તમારે ઘેર પત્ની તે હશે ને ? જે કે તમારો સ્વભાવ જોતાં તમે કંઈ આવું અર્પણ કરે એમ લાગતું નથી. છતાં પણ ધારે કે આ

Page #56

જીવન અને દર્શન
L: ૫૧ : ઉપદેશ સાંભળ્યા પછી તમે કંઈક એવું અર્પણ કરી બેસો તે એ સમાચાર સાંભળી તમારી સ્ત્રી પ્રસન્ન થાય કે થયેલા જેટલા પણ ચુલામાં ફેકી મેંઢું ચઢાવી બેસી જાય ? આ પ્રસંગ ચાલે છે ત્યારે સૌએ પિતાના ઘરની સ્થિતિ પણ વિચારવી તે જોઈ ને ? ” | શ્રી ભરતજી માતાજીને પ્રણામ કરવા જાય છે. પુત્રને આશીર્વાદ આપતાં કૈક્યીએ આનન્દથી કહ્યું વત્સ ! તારી માતા તારા હિતની કેટલી ચિન્તા કરે છે ! આજની વાત સાંભળતાં તું હર્ષથી નાચી ઉઠવાને ! આજ મેં મારા વરદાનની માંગણું તારા પિતા પાસે કરી લીધી છે. હવે રાજ્યાભિષેક રામને નહિ, પણ તારે થવાને”
શ્રી ભરતે કહ્યું “મા, મા ! તું આ શું બોલે છે ? ઈક્વાકુકુળમાં આ સ્વાર્થાન્ધતા ! તને હજુ મારામાં અને શ્રી રામમાં ભેદ લાગે છે ? મા, હું માનતે હતું કે તું મારી કલ્યાણકારી માતા છે, પણ આ જ મેં જાણ્યું કે તું માતાના વિષમાં પૂર્વનું વેર લેવા આવેલ કેઈ વેરણ છે ! આહ ! આ ઉત્તમ કુળમાં સ્વાર્થ અને સત્તાની દુર્ગધ ! મા, તું તારે ધર્મ ચૂકી ! સ્વાર્થમાં અન્ય બની, તે મારા જીવનમાં ઝેર રેડવા પ્રયત્ન કર્યો ! ધિક્કાર હો આ સ્વાર્થાન્યતાને !” આટલું કહેતાં કહેતાં તે એ મૂચ્છ પામ્યા. દાસદાસીઓ દેડી આવ્યાં. ચંદનનું વિલેપન અને ગુલાબજળનું સિંચન એમના - પર કરવા લાગ્યાં. * આ પ્રસંગ ચાલે છે ત્યારે, આપણે હૈયાને પણ તપાસવાની જરૂર છે. આવા સુખદ સમાચાર આજની કઈ

Page #57

: યર :
જીવન અને દર્શન માતાએ આજના કાઈ યુવાનને આપ્યા હાય તા યુવાન શુ કહે ? આવી વાત સાંભળી માતાને ઠપકા દેવાની વાત તા દૂર રહી, પણ સાંભળીને નાચવા જ માંડે ને ? “ હું· અયેાધ્યાનુ રાજ્ય મને મળશે ? ” આમ ખેલતાં જ એની ડાગળી ચસકી જાય ને ? રાજ્યાભિષેકની વાત દૂર રહે અને ગાંડાઓના દવાખાના ભેગા કરવાની ધમાલમાં ઉતરવું પડે ને ? કારણ કે આજે સૌને સત્તાની લાલસા જાગી છે ! અન્યનું પડાવીને ભાગવવાની લાલસાવાળાને પહેલાં તા મળે નહિ, અને ક્દાચ મળે તે ટકે નહિ, અને ટકે તે ભેગ્રવી શકે નહિ !
આજ જગતમાં જોશેા તા થેડીશી સપત્તિ માટે સગાભાઇએ કાટે ચઢે છે, વર્ષો સુધી લડે છે, વકીલા, સેાલિસીટરા અને બેરીસ્ટરાનાં ઘર ભરે છે. પેાતે ના થઈ જાય પણ નમતુ જરાય ન આપે ! આનું કારણ એ જ કે સૌ પોતપાતાના ધર્મ ભૂલ્યા છે. ધર્મને આચરે તે પડિત અને ધર્મને ચૂકે તે મૂખ.
શુ ભરતને ભાષાનું નાટક ભજવતાં નહાતુ આવડતું? એ પ્રજાને એમ ન કહી શકત કે, ૯ પ્રજાજના ! હું શ્રી રામચંદ્રના વિયાગથી અતિ દુઃખી છું. મારે રાજ્યની કઈ પડી નથી, પણ શું કરુ? મારી માતાએ આવી ક્રજ પાડી છે, એટલે રાજ્યને આ કાંટાળા મુગટ્ મારે અનિચ્છાએ પણ વહન કરવા પડે છે ? ”
આવી ભાષાની ભવાઈ શું એ ન કરી શકત ? અને

Page #58

જીવન અને દર્શન
: પ૩ :
રાજ્ય ન પચાવી શકત ? પણ ભરતજી ધૂર્ત નહાતા. ધૂર્ત હોય તે જ આવી રમત રમે ! એક કવિએ કહ્યું છે –
मुखं पद्मदलाकारं वाचा चंदनशीतला ।
हृदयं कर्तरीतुल्यं त्रिविधं धूर्तलक्षणम् ॥ દંભીઓ કેવું નાટક ભજવે છે તે આમાં કહ્યું છે. મેં કેવું ઠાવકું રાખે છે કે સૌમ્ય કમળ જેવું રાખે, અને વાણી તે ચંદનથીય શીતળ; પણ હૃદય ? હૃદય છે કે કાતર જોઈ લે કાતર ! જ્યાં જાય ત્યાં ધીમે રહીને કાપવાની જ વાત કરે. એકના બે કરે, બેના ચાર કરે અને ચારના આઠ કરે! ભાગલા સિવાય વાત જ નહિ ! છતાં માંથી તે સંપ અને એજ્યતાની જ વાત કરતા હોય ! કઈ સભામાં તમે ગયા છે તે તમને ખ્યાલ હશે; સભાના પ્રમુખ કહે છે, “હું આ ઉચ્ચ સિંહાસન માટે લાયક નથી, પણ તમે મને આ જવાબદારી ભર્યું સ્થાન સંપ્યું છે, તે મિત્રના આગ્રહને હું કેમ નકારી શકું?” આમ બોલનાર વ્યક્તિને એ સભાને પ્રમુખ ન બનાવ્યું હોય તે, એ.સભાનું કેવું દુઃખદ પરિણામ આવે એ માટે મારે કહેવાની જરૂરિયાત ખરી ? તમે જ કહે. તમે તે આવી ઘણી સભાઓ જોઈ છે. રણસંગ્રામમાં
દ્ધાની જેમ મ્યાનમાંથી ચમકતી તલવાર નીકળે તેમ એના મુખમાંથી પણ તીખી ને તમતમતી ઝેરી વાણી જ નીકળે ને ? વાણીની તલવાર એવી વીંઝે કે સભાના કાર્યના ટૂકડે ટૂકડા થઈ જાય ને? ઘણીવાર તે આવા દંભીઓ, “મારામાં કંઈ નથી”એમ કહી જગતને છેતરે છે ! અને આડકતરી રીતે એમ સૂચવે છે કે, જે છે તે અમારામાં છે અને અમારામાં

Page #59

૫૪ :
જે નથી તે જગતમાં કયાંય નથી ! પણ હતા. એ તા મહાપુરુષ હતા.
જીવન અને દર્શન
ભરતજી આવા ન
:
મૂર્છા ઊતરી એટલે શ્રી ભરતે પૂછ્યું: · શ્રી રામ કયાં છે ?' ઉત્તર મળ્યોઃ ૮ એ તે વનમાં ચાલ્યા જાય છે! ’ આ શબ્દો સાંભળતાં એમનું હૃદય ધ્રૂજી ઉઠયું, અને શ્રી રામને મળવા, એ અચેાધ્યાની ઉભી શેરીએ દોડવા લાગ્યા. લેાકેાની આંસુભીની આંખા, ઉઘાડા પગવાળા અને વિખરાયેલા વાળવાળા ભરતને જોઈ જ રહી. શુ એમના ભાઈ પ્રત્યેના શુદ્ધ પ્રેમ ! શું એમના ત્યાગ ! સૂની શેરીઓમાંથી એક જ અવાજ આવતા હતાઃ આનું નામ ભ્રાતૃભાવ ! સગાભાઈ ન હાવા છતાં કેવા અદ્દભુત પ્રેમ ! શ્રી ભરત તા શ્રી રામની પાછળ દોડયા જ જતા હતા. દૂરથી શ્રી ભરતને જોતાં જ શ્રી રામનુ હૃદય ભરાઈ આવ્યું. વજ્રાપિ છોરાણિ મૃત્યુનિ અનુમાપિ તે આનું નામ. કર્તવ્યને પંથે કઠોર રીતે ચાલનાર કૃતનિશ્ચયવાળા રામનું હૃદય, ભાઇના સ્નેહુ આગળ મીણ જેવું અની ગયું. ભરતે પેાતાનું માથું જેવું શ્રી રામના ચરણે મૂકયું, તે જ પળે શ્રી રામ ભરતને ઉંચકીને હૈયે હૈયુ દબાય એ રીતે ભેટી પડયા. બંને ભાઈઓના આંખમાંથી આંસુનાં ઝરણાં વહેવા લાગ્યાં. અને દિલામાં એક બીજા માટે અદ્ભૂત લાગણીઓ છલકાતી હતી ! આ પવિત્ર ઊર્મિઓના સાગરને ઝીલવા તા સમ વિનુ પાત્ર પણ નાનું પડે ! એ મીલનમાં શું ભાવનાના તરી ઉછળે ! અરસપરસ એમ જ થાય કે, અમે એકબીજામાં સમાઈ જઇએ. આ પ્રેમભીના દૃશ્યને જોનાર શ્રી લક્ષ્મણ અને શ્રી સીતાજીની આંખો પણ ધન્ય બની હશે ને ? શ્રી લક્ષ્મણજી મનમાં એમ બોલ્યા હશે ને કેઃ—

Page #60

જીવન અને દર્શન
: ૫૫ : જાઓ મૈયા, પ્યારે ભૈયા, રહેગા નામ તુમ્હારા, - જબ તક ચમકે ચાંદ સિતારે, ચમકે નામ તુમ્હારા.
કહો, તમે જ કહે, શ્રોતાજને ! આ વિરલ દશ્યને જોતાં માતા ધરતીને કેટલે આનન્દ થયે હશે? આ ઘરડી ધરતી માતાના હૈયામાં પોતાના કુપાત્ર સંતાનોના વેર ઝેરના કેટકેટલા દાવાનળ બળતા હશે, એમાં આ વાત્સલ્યભીને દશ્ય માતા ધરતીને કેવી અપૂર્વ શાન્તિ આપી હશે? કહે, ધરતી ત્યારે કેવી હરિયાળી ને નવપલ્લવિત બની હશે? ભાઈ ભાઈ વચ્ચેના વાત્સલ્યને આ આનન્દજામ પીને તે આ વૃદ્ધ ધરતી પણ ત્યારે નવયૌવના બની ગઈ હશે ના? એને પણ એમ થયું હશે કે, ના, ના, મારા બધા સંતાને કુપાત્ર નથી, આવા સુપાત્ર પણ છે ! .
- આંખનાં આંસુ લૂછીને શ્રી ભરતે કહ્યું: “બધે! આપ આ શું કરે છે? મને અહિ એકલો મૂકી આપ વનમાં જશે? તમારા વિશે હું કઈ રીતે રહી શકું ? આપ વનમાં તક્કામાં ભમતા હો ત્યારે હું મહેલની શીળી છાયામાં આનંદ કરું? આપ જંગલમાં સુકાં ફળફૂલ પર આજીવિકા ચલાવતા છે ત્યારે હું ઉત્તમ રસવાળાં ભેજન કરું? આપ જમીન અને ઘાસ પર આળોટતા ત્યારે હું પલંગમાં અને
પ્યામાં પોઢં? ભાઈ, ઓ પ્યારા ભાઈ! આવું કદી બન્યું છે? શું તમે મને આટલે હલકે મા ? શું તમે મને રાજ્યને લેભી માન્ય? ભાઈ, તમારા વિના આ અધ્યાનું તે શું પણ ત્રણ ભુવનનું રાજ્ય મળે તે પણ હું એને તુચ્છ

Page #61

જીવન અને દર્શન માનું ! મારું મન તે સંયમના રંગે રંગાયું છે, આ રાજ્યના કીચડમાં મને કાં નાખો ? માટે કૃપા કરી આપ અયોધ્યામાં પધારે અને મને મારા માર્ગે જવાની અનુજ્ઞા આપ !” એ પછી શ્રીરામે એમને ઘણુ રીતે સમજાવ્યા પણ એ ન માન્યા, એ વખતે શ્રી રામના હૈયામાં કર્તવ્ય અને લાગણીઓનું યુદ્ધ જામ્યું હતું. એક બાજુ ભાઈને નિર્મળ પ્રેમ, માતાની મીઠી. મમતા, સ્નેહીઓની લાગણી ભરી હુંફ—આ સૌ ખેંચી રહ્યાં હતાં. બીજી બાજુ કર્તવ્યને કઠોર પંથ હતો. પ્રેમ; મમતા અને લાગણીઓ....સૌને કચડી કર્તવ્યના કઠેર પંથે જવાનું હતું. શ્રીરામ સમજતા હતા કે આજ હું પોતે જ જે કર્તવ્યને પાઠ નહિ ભણું તો પછી ભવિષ્યમાં મારા કુટુમ્બીઓને કર્તવ્યને પાઠ કઈ રીતે ભણાવી શકીશ?
મમતાથી આદ્ર બનેલા હૈયા પર કુમળી લાગણીઓનાં બાણની અસર તીવ્ર થાય છે. પણ જેને કર્તવ્યનું બખ્તર પહેલું હોય છે, એ તે આવા આકરા ઘા પણ સમતાથી સહી લે છે, અને કર્તવ્યને પંથે આગળ વધે છે. પણ જે અસમર્થ છે એ તે કુમળી લાગણીઓમાં ખેંચી જાય છે અને એમાં જ અટવાઈ પડે છે. કર્તવ્યને કઠેર બની સ્વીકારે છે તેને વિકાસ થાય છે અને જે તરંગમાં તણાય તેને વિનાશ!
જાવી શકીશ?
* શ્રી રામે કર્તવ્યને કઠેર પંથે સ્વીકારતાં કહ્યું, “ભાઈ, વહાલા ભરત! તારાથી વિખૂટા પડતાં મને કેટલું દુઃખ થાય છે, એ હું અત્યારે નહિ વર્ણવું. હું તે તને અત્યારે કઠોર

Page #62

જીવન અને દર્શન
: ૫૭ : બની આજ્ઞા કરું છું. નાના ભાઈએ મોટા ભાઈની રેગ્ય આજ્ઞા માનવી જોઈએ, આ રઘુકુળની મર્યાદા છે તે હું આજ્ઞા કરું છું કે પિતાજીનાં વચનને અખંડ રાખવા માટે તારે આ માર્ગ સ્વીકાર્યા વિના આરો નથી. હું પાછો ન આવું ત્યાંસુધી, મારી ગેરહાજરીમાં, તારે અધ્યાનું સિંહાસન સાચવવું અને રાજ્યધૂરાને તારે વહન કરવી, એ મારી આજ્ઞા છે.” આટલું બોલતાં તે શ્રી રામના હૈયાના બંધ તૂટી રહ્યા હતા. એમની આંખના ખૂણાઓમાં બે આંસુ છલકાયાં અને શ્રી ભરતના મસ્તક પર પડયાં. વન ભણી જવા ડગલાં ઉપાડતા શ્રી રામના ચરણોમાં માથું મૂકી શ્રી ભરતે કરુણ સ્વરે કહ્યું, “ભાઈ, પ્યારા ભાઈ! હું રઘુકુળની મર્યાદા જાણું છું. અને આજ્ઞા ગુણ જામફ્યનીચા એ નીતિ વચનને પણ જાણું છું. પણ સ્નેહને આધીન બનેલું હૈયું કાબૂમાં રહેતું નથી.”
માનવીના મનનું માપ આવા પ્રસંગે જ નીકળે છે. વાતેમાં તે સૌ ભાઈ ભાઈઓના માટે શુભેચ્છાઓ વ્યક્ત કરતા હોય છે, પણ જ્યારે ત્યાગને આવે કેઈક વિષમ પ્રસંગે આવે છે, ત્યારે એના ભ્રાતૃપ્રેમની કસોટી થાય છે. હમણાં અહીં ટીપ કરીએ અને એમાં માત્ર રૂપિયા બેંધાવાના જ હોય અને ભરવાના ન હોય તે ટીપ કેટલે પહોંચે? લાખ, કોડ કે અબજ કંઈ માપ રહે? કારણ કે રૂપિયા લખાવવામાં કેણ કંજુસ બને? ભરાવવા હોય તો ચિંતા. તેમ ભ્રાતૃભાવ, વિશ્વવાત્સલ્ય, નિર્દોષ પ્રેમ વગેરે શબ્દો વાપરવા સહેલા છે, પણ જ્યારે કસેટી પર ચઢે છે ત્યારે જ એની કિસ્મત થાય છે. આજે શબ્દો સેંઘા બન્યા છે, કર્તવ્ય મેંવું બન્યું છે;

Page #63

: ૫૮ :
જીવન અને દર્શન કર્તવ્યને દીવડે પ્રગટશે તે જ પ્રકાશ મળશે. કર્તવ્ય વિનાનાં ભાષણોથી તે છે એના કરતાં અંધારું વધશે એમ આજના યુગનાં દેલન પરથી લાગે છે!
હદયના ઊંડાણમાં કેતરાઈ જાય એવી ગંભીર વાણીથી શ્રી રામે કહ્યું: “ભાઈ ! હું જાણું છું કે પ્રેમ બળવાન છે. પણ એ તું કેમ ભૂલી જાય છે. કે પ્રેમ કરતાં પણ કર્તવ્ય મહાન છે! કર્તવ્યની વેદી પર પ્રેમનું બલિદાન આપવું એમાં જ માનવની મહત્તા છે! : -
ધર્મ સમરમેં કભી ભૂલકર, ધૈર્ય નહીં ખાના હોગા, વજપ્રહાર ભલે શિરપર હે, કિન્તુ નહીં ના હોગા,
માટે કહું છું કે શેક કર્યા વિના કર્તવ્યના પથે લાગી જા.”
આ વચને સાંભળતાં શ્રી ભરતથી ન રહેવાયું. એમને આત્મા મમતાથી દ્રવી ગયો. એમણે કહ્યું. “ભાઈ! આ વાત હું જાણું છું પણ માનવીનું મન એ નિર્મળતાના પરમાણુઓથી ઘડાયેલું છે. એટલે કેકવાર એ દ્રવી જાય છે. છતાં હું આપની આજ્ઞા શિરેવંદ્ય ગણું છું. આપ મને આ રાજ્યધૂરા વહન કરવાની આજ્ઞા કરે છે તે હું પણ પ્રતિજ્ઞા કરું છું કે આ અધ્યાના મહાન સિંહાસન પર હું નહિ બેસું પણ શ્રી રામની પાદુકાઓ બિરજશે. રાજ્યાભિષેક ભરતને નહિ પણ શ્રી રામના ચરણની ચાખડીઓને થશે. આજથી ભરત એક રાજા તરીકે નહિ, પણ શ્રી રામના ચરણોની

Page #64

જીવન અને દેશન
: ૫૯ :
ન
પાદુકાની આજ્ઞા ઉઠાવનાર સેવક તરીકે રહેશે. ” એમ કહી આંસુ નીતરતી આંખે શ્રી ભરતે શ્રીરામના પગની ચાખડીઓ ``ચી લીધી. ( અહિં સભામાં તાળીઓના જોરદાર ગગડાટ થતાં પ્રવચનકારે કહ્યું) તમે શાન્ત થાઓ. તાળી ન પાડો. શાન્તિથી સાંભળેા. આ તા તમને લાગણીઓના ઉછાળા આવ્યો છે, એટલે તમે તમારા હર્ષ વ્યક્ત કરે છે. પણ આ પ્રસંગ ઉપર તેા તમારે તાળીઓ પાડવા કરતાં, ઊંડો વિચાર કરવાની જરૂર છે. આપણા જીવનમાં આવા ભ્રાતૃભાવ અને સાચે ત્યાગ આવી જાય તેા આજ સંસાર જે સળગતા લાગે છે. એને બદલે એ સ્વર્ગનું નંદનવન બની જાય.
કલહુના અંગારા ઝરતા આ સંસારમાં પ્રેમધમનાં આવાં સુધાબિન્દુએ વર્ષવા માંડે તે સંસાર કેવા મધુર અને ભવ્ય લાગે? પણ વિષય અને સત્તાના કીડાઓએ આ સંસારમાં અર્થ ને કામના અંગારા ભરીને આ સંસારને દાવાનળ જેવા બનાવી દીધા છે. જીવન દ્રષ્ટાઓ કહે છે કે, તમે આ સંસારમાં નન્દનવન જોવા ઈચ્છતા હા તે આ સંસારને એક મુસાફરખાનુ સમજીને જીવે. રહેા ત્યાંસુધી સૌ સાથે મૈત્રી ને પ્રેમ ભર્યાં સમ્બન્ધોથી રહા અને જવાની પળ આવે તેા ગભરાઓ નિહ અને મૃત્યુને પણ કહો કે, “દોસ્ત! કઈ જ વાંધો નથી. હું તૈયાર જ છું. ચાલા, હવે વિલંબ કરવાની કઇ જ જરૂર નથી. ” બેલા, મૃત્યુ માટેની આવી તૈયારી છે? નથી. કારણ કારણ કે માણસ જીવનના ધમ સમજ્યું નથી. ધર્મ સમજ્યું હાય તેા એ કહે કે, મરણુ એ તા પ્રકૃતિ છે, અને જન્મ
?

Page #65

: ૬૦ :
જીવન અને દર્શન એ જ વિકૃતિ છે. મૃત્યુ કે જે પ્રકૃતિ છે, સ્વભાવ છે, એથી ગભરાવું શા માટે? જે અનિવાર્ય છે તેથી ડરે શું વળે ? મૃત્યુ ન જોઈતું હોય તે જન્મને અટકાવે. અને જન્મને અટકાવવા માટે જીવનને ધર્મ સમજે. માણસ મનુષ્ય બનવા છતાં પિતાને ધર્મ સમજતું નથી તે કે કહેવાય? સભામાંથી અવાજ આવ્ય: પશુ જે” અને પશુમાંય ભયંકર સિંહ જે જ કહો ને ! સિંહ સાથે માણસની સરખામણી કરું તે તમે બહાર જઈને મારે માટે શું કહે? કહે ને કે “માણસ જેવા માણસને જંગલી સિંહ સાથે સરખાવ્યું.” પણ તમે ગમે તે કહો તેને મને વાંધો નથી. આજ તે હું તમારે જ મેં કબુલ કરાવવાનું છું કે ધર્મને ભૂલે તે માણસ સિંહ જે ક્રૂર ખરે કે નહિ! - માણસે સિંહને ત્રણ હલકાં વિશેષણે આપ્યાં જંગલી, હિંસક અને કૂર. અને એના જ પ્રતિસ્પદ્ધિ ત્રણ શ્રેષ્ઠ વિશેષણો પિતાની જાત માટે વાપર્યા શહેરી, અહિંસક અને સૌમ્ય. પણ આ વિશેષણ કેના માટે કેટલાં સાર્થક છે એનો વિચાર તે કરે જ રહ્યો ને? સિંહ શિકાર કયારે કરે? ભૂખે થાય ત્યારે. ભૂખ ન હોય તો એ કેઈનય શિકાર ન કરે. એની બાજુમાં થઈને એક નાનું બાળક પસાર થાય તોય એની સામે એ મીટ પણ ન માંડે. કારણ કે એનું પેટ ભરેલું છે. પેટ ભરેલું હોય તે વ્યર્થ શિકાર શા માટે કરે ? કારણ કે એને સંગ્રહ કરવાની જરૂર નથી. હવે તમે મનુષ્યને વિચાર કરે. મનુષ્ય શિકાર કયારે કરે? ભૂખ્યો હોય તે જ એ શિકાર કરે કે પેટ ભરેલું હોય તોય એ જગતને લૂટ્યા જ કરે?

Page #66

જીવન અને દર્શન આજે લેકેને નીચેવનારા, કાળાબજાર કરનારા, વસ્તુઓને અપરિમિત સંગ્રહ કરનારા, બજારને ઊંચે–ની કરનારા શું બધા ભૂખ્યા છે? લેકેને ચૂસીને કરેડેના માલિક બન્યા છતાં લૂટ અટકતી નથી. જેમ ધન વધતું જાય તેમ શિકારવૃત્તિ વિકસતી જાય. આનું કારણ શું? કારણ કે, માણસને પેટ નથી ભરવું પણ મોટા પટારા ભરવા છે. છતાં માણસ શહેરી. અને સિહ જંગલી! સેતેષમાં મગ્ન રહેનારે સિંહ જંગલી ગણાય અને અસંતોષથી જગતને લુટનાર શહેરી ગણાય !
હવે બીજી વાત પર આવે, સિંહ શિકાર ક્યારે કરે કે ભૂખ લાગી હોય ત્યારે. પણ એ શિકાર કરે કેને? નાનકડા ઉંદર કે શશલાને એ શિકાર કરે એમ માને છે? ના, ના. એ નાના ક્ષુદ્ર પ્રાણીઓને શિકાર કદી ન કરે. એ પિતાના સમેવડિયા હોય એવા પ્રાણીઓને જ શિકાર કરે. એન્મત્ત, હાથી કે એવા મેટા પ્રાણીઓને જ એ પકડે. હવે, મનુષ્ય કેને શિકાર કરે ? શું પોતાના જેવા સમૃદ્ધ માણસને એ છેતરી શકે ખરે? એ તે કઈ ભેળા, નિર્દોષ અને ઓછું ભણેલાને છેતરવાને. પિતાથી મોટા માણસને શિકાર કરવા જાય તે એનાં દાંત ખાટા થઈ જાય! એવા મેટાના તેજમાં તે માણસ પતંગિયે થઈને પડતે હોય છે. એવાને શિકાર કરવા જાય તો એ પોતે જ એને શિકાર થઈ જાય. માણસ તે પિતાથી ઉતરતે હોય, એને શીશામાં ઉતારવાને અને ભેળાને છેતરી મનમાં મલકાવાને, છતાં માણસ અહિંસક અને સિંહ હિંસક હલકા જંતુ પર ત્રાપ નહિ મારનારે સિંહ.

Page #67

: ૬૨ :
જીવન અને દર્શન - ભયંકર ગણાય અને નાના માણસને જ છેતરવામાં બહાદૂરી માનનારે માણસ દયાળુ ગણાય!
- - હવે ત્રીજી વાત. સિંહ શિકાર ક્યારે કરે, એ જાણ્યું. શિકાર કેને કરે, એ પણ જાણ્યું. હવે શિકાર કઈ રીતે કરે, એ વિચારીએ. સિંહ અણધાર્યો કેઈનાય પર ન ત્રાટકે. ત્યારે એ કઈ રીતે ત્રાટકે ? પહેલાં એ ગર્જના કરે, ત્રાડ -નાખે, પૂછડું પછાડે, સામાને ચેતવણી આપે, અને સાવધાન કરી એ ત્રાટકે ! ત્યારે માણસ, સામા માણસને છેતરતે હેય ત્યારે ચેતવણી આપે ખરે? એ ઘરાકને એમ કહે ખરો કે “અમારે ત્યાં અસત્ય બોલાય છે, ન માલ બતાવી જૂને માલ અપાય છે, કાળાબજાર કરાય છે. અમારે ત્યાં આવનારે સાવધાન થઈને આવવાની જરૂર છે.” એમ કહેનારે વેપારી તમને કેમ ? મને તે હજુ સુધી કઈ મળ્યું નથી. જે કે નહિ હોય એમ ન કહેવાય, પણ હોય તો એવા કેટલા ? એ કેઈ આ સભામાં છે ખરે ? નથી ? ત્યારે વેપારી પોતાની દુકાન પર શું રાખે ? પ્રામાણિકતાનાં પાટિયાં, સંત-મહાત્માઓના ફેટા, મહાન નેતાઓની છબીઓ-આ બધું શા માટે? અહિંસામાં જરાય ન માનતે હોય, અહિંસાના એક પણ સિદ્ધાન્તને ન પાળતે હેય છતાં ખાદી પહેરીને ફરતા હોય છે આ બધું શા માટે ? લેકના દિલ પર પ્રામાણિકતાની છાપ બેસાડવા માટે ને? અને પ્રામાણિકતાની છાપ પડયા પછી માણસ, માણસની સાથે વાત કરતા હોય ત્યારે મોંઢામાંથી સાકર ઝરતી હાય એવું બોલતા હોય છે. માદકતાની એવી ભૂરકી છાંટે કે

Page #68

જીવન અને દર્શન
: ૬૩ : સામે માણસ એ વાણીના ઘેનમાંથી જાગી જ ન શકે. માણસ પિતાના ઘરાકને સમજાવતાં શું કહે છે ? અરે, ભાઈ ! હું તે જૂઠું બેલું ખરે ! ભાઈ જૂઠું બોલીને કેટલા ભવ કાઢવા છે? આપણે તે સાચું જ બોલીએ, એક જ ભાવ અને હું ખોટું કહેતે હોઉં તે ભાઈના ગળાના સમ! ” એમ કહી ઘરાકના ગળે હાથ નાંખે, પણ એને ક્યાં ખબર છે કે ભાઈ મરી જાય તે આ ભાઈને તે નાહવા–નીવવાનુંય નથી. એને તે માત્ર સમ જ ખાવા છે ને? આ રીતે માણસ મનમાં કંઈક ઘાટ ઘડતે હોય, વચનમાં વળી કંઈ જુદું બોલતા હોય અને કાયાથી વળી ત્રીજું જ કરતા હોય; છતાં દંભ કરનાર માણસ સૌમ્ય અને ચેતવણી આપી શિકાર કરનારે સિંહ કૂર! આ સરખામણું કરીને હું શું કહેવા માગું છું, એ તમારા ધ્યાનમાં આવ્યું જ હશે? હું આખી માનવ જાતને સિંહ સાથે નથી સરખાવતા, પણ જે ધર્મ ભૂલ્યા છે એવાઓની જ આ વાત છે. જે પોતાના ધર્મને સમજે છે, જેમને પોતાના કર્તવ્યનું ભાન છે, તે તે માનવ કટિમાં દેવ છે. પણ જે. ધર્મને ભૂલે છે, કર્તવ્યને ચાદ કરતા નથી, વિવેકને છોડે છે તે તે આ સિંહ કરતાં કઈ રીતે શ્રેષ્ઠ નથી જ. ભલે એ શહેરી, અહિંસક કે સૌમ્ય કહેવાતા હોય. વિશેષણોની મહત્તા નથી પણ વિશેષણોને અનુરૂપ જીવન જીવનારની જ મહત્તા છે.
આમ જુઓ, આ ઘડિયાળ ટકેરા મારીને કહી રહી છે કે સમય થઈ ગયું છે, એટલે હું આજના પ્રવચનને ઉપસંહાર કરું છું. આજના પ્રવચનમાં આપણે માનવતાનાં ચાર પાનમાંથી બે સપાનને વિચાર ઘણું જ વિસ્તારથી

Page #69

: ૬૪ :
જીવન અને દર્શન કરી ગયા. પહેલું સોપાન તે ઈન્દ્રિયવિ. ઈન્દ્રિયોને જિતનાર તે શૂર. અને જે શૂર બને છે તે બીજા સપાન પર ચઢી પંડિત બને. પંડિત વાડિયે ન હોય પણ ધર્મનું આચરણ કરનાર હોય. હજારે મીઠાઈઓ ગણાવવા કરતાં એક સુકા રોટલાને પીરસવામાં માનનારો હોય તે. પંડિત ! પંડિત વાણી-વિલાસમાં ન માને પણ આચરણને માને ! માનવતાનું ત્રીજું સોપાન તે વક્તા. સત્યથી પવિત્ર થયેલી વાણુને વદે તે વક્તા. ચોથું સોપાન તે દાતા. દાતા કેણ? પ્રાણીઓના હિતને ચિન્તવતો હોય, જીવ માત્રના કલ્યાણમાં જેનું મન રમતું હોય અને અભયદાનને આપતે હેાય તે દાતા.
ઇન્દ્રિ પર કાબૂ મેળવે, મનેમલને દૂર કરે. ધર્મનું આચરણ કરે અને આ સંસારમાં માનવતાની સૌરભ મહેક એ જ શુભેચ્છા.
* ,
| ફૂલનાં આંસુ - કરમાતાં કરમાતાં રડી પડેલા પુષ્પને મેં પૂછ્યું સેહામણું ફૂલ ! વિદાય વેળાયે રડે છે શા માટે?” એણે ઉત્તર વાળેઃ “ભાઈ! દેવના મસ્તકે ચઢવાનું સદ્ભાગ્ય તે મને ન મળ્યું, પણ કોઈના પગ નીચે કચડાઈ જવાની તક પણ મને ન મળી. કેઈનાય ઉપગમાં આવ્યા વિના મારે કરમાઈ જવાની પળ આવી, એટલે મને લાગી આવ્યું અને મારી નાજુક આંખમાં આંસુ આવી ગયાં ! “
–ચિત્રભાનું

Page #70

માનવતાનાં સોપાન
:3:
સત્ય
ગિરિરાજના કોઈ ઉન્નત શિખર ઉપર ચઢવુ... હાય તા એકદમ કૂદકા મારી ઉપર ન જવાય પણ ક્રમેક્રમે સેાપાનદ્વારા ઉપર પહેાંચાય, તેમ માનવતાના ઊન્નત શિખરે પહોંચવા માટે પણ જ્ઞાનીઓએ ચાર સેાપાન નક્કી કર્યા છેઃ શૂર, પડિત, વક્તાને દાતા. જેનામાં શૌય હાય તે શૂર, જેનામાં પાંડિત્ય હાય. તે પડિત, જેનામાં વકતૃત્વ હાય તે વક્તા અને જેનામાં દાતૃત્વ હાય તે દાતા. ગયા રવિવારે આપણે વિચારી ગયા કે રણમાં જિતે તે શૂર નહિ, પણ ઇન્દ્રિયાને જિતે તે શૂર; શાસ્ત્રો ભણી જાય તે પંડિત નહિ, પણ ધર્મને આચરે તે પતિ; તેવી જ રીતે વાણીના વિલાસ કરનારા એ વકતા નહિ પણ સત્યને ઉચ્ચારે તે વકતા.
૫

Page #71

: ૬૬ :
જીવન અને દુન
સત્યના સિદ્ધાન્તની સંભા.
:
ઈંગ્લેન્ડમાં એક સંસ્થા છે. ( Pedlock Society ) આ મંડળમાં ઉમરાવ કુટુમ્બથી માંડીને ગરીબ કુળમાં જન્મેલા માણસ પણ સભ્ય થઈ શકે છે. એ મંડળની વિશિષ્ટતા એ છે કે એના નિયમેાને નહિ પાળનાર વડાપ્રધાનને પણ માન ન મળે, જ્યારે એના નિયમાને પાળનાર એક સામાન્ય વ્યક્તિને પણ માન મળે, એવુ એનુ બંધારણ છે. અને એના બંધારણીય સિદ્ધાન્તા અનુસાર જે વર્તે તે જ એના સભ્ય ગણાય. એના સભ્યા તા મુઠ્ઠીભર જ છે, પણ જે છે તે ખરેખરા છે! એમાં દાખલ થનારે આટલી પ્રાથમિક વિધિ કરવાની હાય છે. ત્યાં એક ચાંદીનું તાળું ને સાનાની કૂંચી છે. સભ્ય થનારે એ તાળાને ત્રણ વાર ઉઘાડવાનુ ને ત્રણ વાર અંધ કરવાનું હોય છે. આ રીત આપણને કેટલી વિચિત્ર લાગે ? પણ આપણે જો ઊંડા ઉતરીશુ તે આપણને ખખર પડશે કે આ ઉઘાડવાસ કરવાની પાછળ કેવા ભવ્ય ઉદ્દેશ છે!
તાળું વાસનારા આવે સંકલ્પ કરે છે. કેઃ આજથી હું મનથી કાઈનું ય ખૂરું ચિન્તવવાનુ બંધ કરું છું, વચનથી કાઇનુ ય ખરાખ ખોલવાનું બંધ કરુ છું ને કાયાથી કોઇનું ય ખરાબ નહિ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઉં છું. ચાંદીના તાળાને સોનાની ચાવીથી બંધ કરું છું. એટલે ચાંદી જેવા ઉજ્જવળ મુખને હું પ્રતિજ્ઞાની સુવર્ણ કૂંચીથી ખંધ કરું છું. આ તાળું ત્યારે જ ઊઘડશે કે જ્યારે આમાંથી સત્યની કે પ્રશંસાની વાણી ટપકશે; અસત્ય કે નિન્દા માટે તેા આ મુખ હવે

Page #72

જીવન અને દર્શન
: ૭ :
પછી અંધ છે. મારાં નયના સત્યને જોશે, અસત્યને નહિ; મારા કાન સત્યને સાંભળશે, અસત્યને નહિ; મારી જીભ સત્યને ટપકાવશે, અસત્યને નહિ ! મનથી, વચનથી, કાયાથી કાઇનુ ભલુ થશે તે કરીશ; ભલુ ન થાય તેા કઇં નહિ; પણ કાઇનું મ્રૂરું તેા નહિ જ કરુ
આ જ વાતને ભારતના તેજસ્વી સંતે હજારો વર્ષોથી પોતાના જીવનદ્વારા કહેતા આવ્યા છે.
વચન–રતન મુખ કાટડી, ચૂપ કર દીજે તાળ; ધરાક હાય તો ખોલીએ, વાણી વચન રસાળ.
વચન એ તે રત્ન છે. મુખ એ આ મહામૂલાં રત્નોને રાખવાની તિજોરી છે. રત્ન કઇ જેમ તેમ અને જ્યાં ત્યાં રખાય ? એ તેા ખધ તિજોરીમાં જ શોભે. પણ સદાકાળ કઇ તિજોરી અધ રખાય ? ઘરાક આવે, કાઇ ખરીદનાર આવે, કાઇ સારા પારખુ આવે તે તિજોરી ખાલવી જ પડે. પણ ખાલ્યા પછી તેા એ રત્ના એવી રીતે સચ્ચાઈથી બતાવવાં કે જોનાર પણ ડોલી ઊઠે. એ વચન-રત્નમાં પ્રિયતાના પાસા હાય, હિતચિન્તનના આકાર હોય, સત્યનાં પ્રકાશિત કિરણા હાય, તા જોનાર પણ વાહ વાહ ! પાકારી જાય ! હું કહુ છું કે સત્ય, તથ્ય ને પથ્યથી ભરેલું આપણું વચન હાય તે, એની આગળ કાહિનૂર પણ કઈ જ હિંસાખમાં નથી !
•
ઘણા વખત પહેલા આગમ–સાહિત્યમાં વાણીના આઠ ગુણા મેં વાંચ્યા હતા. મને થયું કે આ આઠ ગુણાથી યુકત આપણાં વચન હાય, તે તે આ સંસારમાં ય શાન્તિનું સ્વગ

Page #73

: ૬૮ :
જીવન અને દશમ ઊભું થાય! તે આઠ ગુણોને હું આપની આગળ-મૂકું છું. વાણીને પહેલો ગુણ તે મધુરમ્ |
આપણું બોલવું એવું હોવું જોઈએ કે જેમાંથી મધુરતા ટપકે, મીઠાશ ઝરે, વાણીમાંથી સૌન્દર્ય નીતરે, સાંભળનારના કાન પણ એ પ્રિય વચન ફરી ફરી સાંભળવા તલસે. વાત એકની એક જ હોય પણ એક માણસ એવી મીઠાશથી રજૂ. કરે કે સાંભળનાર આનંદથી ડેલી જાય, જ્યારે એ વાત બીજે એવા કટુ શબ્દમાં મૂકે કે સાંભળનાર હસતે હોય તે રડી પડે. મધુર શબ્દમાં માતાને કહ્યું હોય કે : “કેમ છે મારી મા?” તે માતા ખુશ થઈને કહેશે કે “આવને મારા ભા.” પણ એ જ વાત કટુ શબ્દમાં કહી હોય કેઃ “કેમ છે બાપની વહુ?” તે ઉત્તર મળશે કે “તારું કાળજું ખાઉં ?” શબ્દોમાં કે જાદુ છે? એક જ વાત રજૂ કરવામાં , પણ કેટલું અંતર ? કવિએ કહ્યું છેઃ .
શબ્દ શબ્દ તું કયા કરે ? શબ્દકે હાથ ન પાવ;
એક શબ્દ ઔષધ કરે. એક શબ્દ કરે ઘાવ.
શબ્દને હાથ કે પગ ભલે નથી, પણ એનામાં એવી તાકાત છે કે સુંદર રીતે એનો ઉપયોગ થયે હોય તે એ દાઝેલા હૈયાના ઘા પર મલમપટ્ટાનું કામ કરે, પણ એ જ શબ્દને અબૂઝ રીતે વાપર્યો હોય તે કોઈના દિલમાં ન હોય તે ય જખમ ઊભું કરે. એટલા માટે આપણી વાણુ મધુર હોવી જોઈએ.
. .
' મધુરતાનું તે સમજ્યા, પણ મધુરતાના નામે ખુશામત
* ધાવ.

Page #74

જીવન અને દર્શન
આવી જાય તો ? તો તેા જુલમ થાય. એ વાણી જ પતનનુ સાધન થાય. ન ખેલવાને ઠેકાણે બેલે અને ખેલવાને ઠેકાણે મૌન થઈ જાય તેા કેવું અયેાગ્ય થાય ? એટલે ખીજો ગુણ છે નિપુનમ્.
:
વચન જેમ મધુર હાય તેમ સાથે સાથે નિપુણ હાવું જોઇએ. . જેની વાણીમાં નિપુણતા હાય તે ખાટી ખુશામત કરે નહિ. કેાઈની ખાટી શે’માં તણાય નહિ અને કાઇ બનાવવા આવે તે અવસરે એને ચેતવ્યા વિના રહે નહિ.
'
:
એક ફૂલણજી પતિ વારંવાર પોતાની પત્ની આગળ પેાતાનાં કુળ, જાતિ, ગૌરવ અને કુટુમ્બનાં વખાણુ કરતા, આથી શ્રી ફંટાળી ગઇ. એક વાર પતિએ પૂછ્યું : મારાં સગાંઓ પર તારા પ્રેમ કેવા છે?? નિપુણ્ શબ્દોમાં પત્નીએ ઉત્તર વાળ્યેો. પ્રાણનાથ ! આપનાં સગાંઓ પર મારો પ્રેમ કાં ન હોય ? હું તેા મારી સાસુ કરતાંય . આપની સાસુને વધારે ચાહું છું ! આ મધુર છતાં નિપુણ ઉત્તર સાંભળ્યાં પછી એના પતિને થઇ ગયું કે અહિંથી ખાટી અંડાઈ કે ખુશામત નહિ મળે. આ ઉત્તરમાં મધુરતા ને નિપુણતાનુ મિશ્રણ છે.
ત્રીજો ગુણ છે : સ્તોત્રમ્ । સ્તાક એટલે ઘેાડું. બેલવુ ખરુ પણ થાડુ ખેલવું. જરુર પૂરતું જ ખાલવું. મહુ ખાલ બાલ કરનારના વચનની કિંમત હાતી નથી. બહુ ભાષણા કરનાર, જ્યાં ત્યાં ને જ્યારે ત્યારે આ શિખામણ દેનાર વાચાળમાં ખપી જાય છે. એના પર લેાકેાને વિશ્વાસ બેસતા નથી. એ ખાલે તે લોકો એને શાન્તિથી

Page #75

10:
જીવન અને ક્રૂના સાંભળે નહિ અને સાંભળે તે એના પર વિશ્વાસ બેસે નહિ, માટે થાડુ ખાલવું. જરૂર પડે ત્યારે ખાલવુ અને થાડા શબ્દોમાં ઘણું કહેતાં શિખવુ. એક પ્રસગ મને યાદ આવે છે. મુખઈમાં પૂ. આગમાદ્ધારક . આચાર્ય મહારાજ શ્રી સાગરાનન્દસૂરીશ્વરજી મહારાજને વંદન કરવા એક ગૃહસ્થ આવ્યા હતા. બે માળ ચઢીને પેલા ભાઇ ઉપર આવ્યા. આવનારનુ શરીર જરા ભારે હતું. એ હાંફી ગયા. વંદન કર્યા પછી સ્મિત કરી એમણે કહ્યું:–‘ સાહેબ આપ તે મહે જ ઊંચે બિરાજો છે ? ’મહારાજશ્રીએ સ્મિત કરી માર્મિક ઉત્તર વાળ્યેા: ‘ હા, ભાઈ ! અમે ઊ'ચે છીએ એટલે જ તે તમે વંદન કરવા આવા છે!'
:
આ વાકયમાં દ્વેષ હતા. એટલે કે અમે સદ્ગુણના સિંહાસન પર છીએ એટલે તમે વંદન કરે છે. સગુણા ન હાય તેા અહીં કાણુ આવે ? આ ટૂંકા ઉત્તરથી પણ આપણુ’ મન આનન્દ પામે છે, કારણ કે આ ઉત્તમાં મધુરતા, નિપુણતા ને અલ્પતાનુ' સપ્રમાણ સંમિશ્રણ છે!
હ્રાર્યાતિતમ્ –ચાથા ગુણ તે ખાસ કઇ કાંય હાય તા જ ખેલવું, નહિ તે। મૌન રહેવું. મૌનથી વાણીનુ મૂલ્ય વધે છે. મૌનથી વાણીમાં ચિન્તન આવે છે. મૌનથી વચનમાં તેજ આવે છે. અને મૌન પછી પ્રગટેલી વાણીમાં કાઇ અજમ જુસ્સા હાય છે. એવી વાણી સાંભળવા ઘણાં હૈયાં તલસતાં હાય છે. પાશ્ચાત્ય પદ્ધતિને લઇને આજ કેટલાક કાઈ ઠેકાણે માણું લે તેાય ભાષણ ઝીકે. જ્યારે રશિયામાં સ્ટેલિન જરૂર

Page #76

જીવન અને દર્શન
:
વગર કદી ન ખોલે. એનું પરિણામ એ આવ્યું કે આપણા આગેવાનાને કાઇ સાંભળવા તૈયાર નથી. ત્યારે સ્ટેલિન કયારે શું ખેલશે એ માટે લેાકેા સાંભળવા તલસી રહ્યા છે! માટે કા વિના નકામી વાત ન કરવી. વ્યવહારમાં પણ આપણને ઘણા માણસા એવા જોવા મળે છે કે જેમને ખેલવાનુ મ મળે તે આફરો ચઢે! ખેલે ત્યારે જ જપ વળે. એ બેલે ત્યારે એની વાતમાં ન હાય માથું કે ન હાય પગ. જેમ આવે તેમ આડે ધડે ફ્ેકે રાખે ! અન્તે સાંભળનારના મનમાં થાય કે આ ખલા કયારે જાય ? માટે જરૂર પૂરતું ખેલવું.
ગર્વરહિતમ્—આપણી વાણી ગવહાણી હાવી જોઈ એ. વાતવાતમાં આપબડાઈ કરવી, પેાતાની જ વાત આગળ ધરવી, પોતે શુ કર્યું" અને શું નથી કર્યું એનું લખાણથી વિવેચન કરવુ–આ સૌ અભિમાનનું સૂચક છે. જ્યારે માણસ આપખડાઈ કરતા હાય છે ત્યારે વિવેકી સાંભળનાર તે એના પર મનમાં હસતા હાય છે, પણ જાતપ્રશંસામાં પડેલા માણસને એ સામે ધ્યાન હાતું નથી. પેાતાની પ્રશંસામાં પડેલા માણસ વિવેકશક્તિ ખાઇ બેઠા હાય છે. અને અવિવેકી માણસ સામા માણસને સમજવા જેટલેા શક્તિશાળી કયાંથી થાય ? અભિમાની માણસ કેવા વિવેકશૂન્ય અને છે તેના તમને એક દાખલે આપું:
દાદાભાઇ નવરેાજજી ઈંગ્લેંડમાં એક વાર ત્યાંના ઉમરાવે સાથે ખાણું લેતા હતા. સારા સારા બુદ્ધિશાળી માણસાએ એ પ્રસંગે હાજરી આપી હતી. વાત વાતમાં એક વાત ઉપર જરા વધારે પડતી ચર્ચા થઇ. એમાં દાદાભાઇએ પેાતાના મત

Page #77

: 192:
"
જીવન અને દર્શન દર્શાવ્યા. ત્યાં બેઠેલ એક ખાનુએ અભિમાનભર્યા શબ્દોમાં ટીકા કરતાં કહ્યું: ( 'What these 'ugly and black Indians can understand about it ?' ) ‘કદરૂપા અને કાળા હિન્દુસ્તાનીઓ આ બાબતમાં શું સમજે ? ? આ સાંભળી દાદાભાઇ નવરાજજીએ ખીસામાંથી આરસી કાઢી, એ ખાનુના મુખ આગળ ધરી, નમ્રતાથી કહ્યું: (You can see your face in it)‘તમે તમારું મેહું આમાં જોઈ શકે છે ! ” કારણ કે, આ સ્ત્રીના મુખ કરતાં પાતાનુ ઉજ્જવળ ને પ્રતિભાસ`પન્ન મુખ જ એની કાળાશ ને કદરૂપતા પૂરવાર કરવા પૂરતુ હતુ. આથી સૌ હસી પડ્યાં. વિવેકી માણસે તે કામ જ એવું કરવું જોઈ એ કે જેથી એનું કામ જ એની પ્રશંસા કરે. માણસને તે ખેલવાની ય જરૂર ન પડે, અને અભિમાન કરતાં નમ્રતાપૂર્વક મૂકવામાં આવેલી વાતને લેાકેા શાન્તિથી સાંભળે છે. ખેાલનાર નમ્ર રીતે ખેલતા હાય તેા એના પ્રત્યે લેાકેાને સહાનુભૂતિ પ્રગટે છે, અને માલનારના શબ્દો સામાના હૈયામાં સાંસરા ઉતરી જાય છે. નમ્રવાણી એ વાચાના અલકાર છે.
ઋતુષ્ટ વાણી તુચ્છ ન હોવી જોઇએ. વાણીમાં પ્રૌઢતા, ગંભીરતા અને સહૃદયતા હાવી જોઈ એ, આજ આપણાં ઘરામાં કેવી તુચ્છ વાણી બોલાઇ રહી છે! ગાળા, તાછડાઇ ને અસભ્યતાથી છલકાતાં આજના ઘરો જોઉં છું, ત્યારે હૃદયને ક્ષોભ થાય છે. ઉચ્ચ કહેવાતા માણસાનાં ઘર પણ આજ કેવાં સંસ્કારહીન બનતાં જાય છે ! આર્યાવતનાં ધરામાં પત્ની પતિને ‘ આ પુત્ર ’· · દેવ ” · નાથ ’· કહીને સંબેધતી
29 <

Page #78

જીવન અને દર્શન
: ૭૩ : અને પતિ પત્નીને “દેવી” કહીને સંબોધતે, એના બદલે આજ તોછડાઈભર્યા અગ્ય સંબંધનેથી ગૃહ ગાજી રહ્યાં છે. બાપ દીકરાને બાળામાં બેસાડી રમાડતે હોય અને બાળકને રમાડતાં રમાડતાં લાડમાં બાપ કહે છે: “મારે સાળે બહુ તોફાની.” હું એને પૂછું કે “ભાઈ! આ છોકરે તારે સાળે કયારે થયો? કઈ રીતે થયે?” ત્યારે કહેશે કે “હું તે અમસ્તો જ બોલું છું. આમ બોલાય છે!” પણ પોતે શું બોલે છે એનું ભાન નથી. છોકરાના કાનમાં ગ્રામીણતાનું કેવું ઝેર રેડાય છે અને એને ખ્યાલ નથી. છેકરી પાણીનું બેડું ભરીને આવતી હોય અને ઠોકર વાગે ને બેડું ફૂટી જાય તે મા એ દિકરીને કેવા હલકા ને તુરછ શબ્દોથી ઠપકે આપવાની શરૂઆત કરે? હું નહિ કહું. તમે જ કહે. હવે તમે નહિ કહે તોય ચાલશે, મનમાં સૌ સમજે છે. મૂળ વાત એ છે કે-આપણા શબ્દોમાં તુચ્છતા વધી ગઈ છે. આજ સુધરેલા માણસે પણ કેવું તુચ્છ બોલે છે. તે આ પ્રશ્નોત્તર પરથી સમજાશે. . . . " એક શેઠે નેકરને તુચ્છતાથી કહ્યું: “સાલા! તારામાં જરા ય અક્કલ નથી. નેકરે નમ્રતાથી ઉત્તર વાળ્યું: “વાત સાચી છે શેઠ! મારામાં અકકલ નથી જ. મારામાં અક્કલ હિત તે હું તમારે ત્યાં નેકરી ન કરત પણ તમને મારે ત્યાં નેકર રાખત!”
બેલે, આમાં બોલનારે શું સાર કાઢો? એના કરતાં તુચ્છ-હલકાં વચને ન ઉચ્ચાર્યા હતા તે તે કેવું માન રહેત.? તુચ્છ વાણુથી મિત્ર હોય તે ય શત્રુ થાય, જ્યારે અતુચ્છ

Page #79

: ૭૪ :
જીવન અને દેશન
અને સભ્યતાભર્યાં પ્રિય વાર્તાલાપથી શત્રુ હાય તાય મિત્ર
થઇ જાય.
પૂર્વશક્તિમ્ જે ખેલવું તે સકલનાપૂર્વક ને પહેલાં વિચારીને ખેલવું. વિચારના ગળણાથી ગળીને કાઢેલું વચન અતિરમણીય હાય છે અને ખેલેલા વચનને ફેરવવાના પ્રસંગ આવતા નથી. ખેલતાં પહેલાં વિચાર કરયેા કે આ સ્થાનમાં આ ખેલવા જેવુ' છે કે નહિ ? આ ખાલીશ તે તેનું પરિણામ શું આવશે ? મારે મારા ખેલવાના શે ઉદ્દેશ છે. ? અને જે ખેલુ છું તેની કેટલી અસર થશે ?—આ રીતે પહેલાં તૈયારી કરીને કે વિચાર કરીને ઉચ્ચારેલ વાકય ધારી અસર કરી જાય. અરે ! એવું વચન તેı રત્ન કરતાંય વધી જાય.
શબ્દ સરીખા ધન નહિ, જો કાઈ જાને ખેાલ; હીરા તા દામે મિલે, શબ્દ ન આવે મેાલ !
એક કવિ કહે છે કે ખેાલતાં આવડે તેા વચનનું તેજ હીરાના તેજને ય ઝાંખુ પાડે. પણ શરત એટલી કે વિચારીને ખાલવું. આ રીતે વિચારીને ખેલનારની વાણીમાં અધ તા હાય જ કયાંથી ? એટલે વાણીના આઠમા ગુણુ તે ધર્મ સંયુક્ત !
ધર્મસંયુક્—આપણી વાણીમાં ધ હાવા જોઇએ. વાણી એ પવિત્ર વસ્તુ છે. ઇશ્વરના જેટલી જ પાવન છે. એને દુરુપયોગ કેમ થાય ? હું તમને જ પૂછું કે તમારી વાણી આજે પવિત્ર છે ખરી ? તમે શબ્દને બ્રહ્મ જાણી ઉચ્ચા છે ? જો તમારી વાણીમાં નિન્દા હાય, ધિક્કાર હાય, તિરસ્કાર

Page #80

જીવન અને ન
: ૭૫
કે પક્ષપાત હાય તેા તમારી વાણી પવિત્ર કઈ રીતે ગણાય ? પ્રયુક્ત કઈ રીતે મનાય ?
તમને કાઈ સામે મળે તે એની પ્રશંસા કરે, એના ગુણગાન કરા, એની વાહવાહ પાકારે અને એ જાય કે તુરત એનું ખોદવાનું ચાલુ કરા એ કર્યાંને ન્યાય ? કાઇના ય ન જોયેલા કે ન જાગેલા દોષોનુ વર્ણન કરવું, એમાં રસ લેવા, એમાં સતિ આપવી, આ બધા વાણીના વ્યભિચાર નથી ? આજ કાઈ એ મિત્રા મળે તેા ગામની નિન્દા કરે. એમાં કોઈ ત્રીજો ભળે તેા એ પણ એ એમાં ભળી નિન્દા–મંડળ વધારે. એમ કરતાં એ ત્રણમાંથી એક ચાલ્યા જાય, તે તુરત એ અન્ને ભેગા થઈ, જનારની નિન્દા કરવા મંડી પડવાના. આ તે કેવી વાણી ? અરે, રે! શું વાણી આ માટે મળી છે ? આમ જો અધ યુક્ત વાણીના વ્યાપાર ચાલશે તે પછી માણસના વચન પર વિશ્વાસ કાણ કરશે ? પ્રજ્ઞ માણસ તા આવા વાણીવિલાસ સાંભળી સમજી જાય કે જે માણસ બીજાની ગેરહાજરીમાં એની નિન્દા કરે છે, તે મારી ગેરહાજરીમાં મારી નિન્દા કાં ન કરે ? આવા ડા'પણભર્યાં વિચાર કરનાર માણસ આવાઓને મિત્ર રહે ખરો ? આવા માણસને કઇ સારા માણસ ધારી ન્યાય તાળવા બેસાડે તે એ ન્યાય કેવા આપે ? એની વાણીમાંથી એ જ નીકળે કે, મારું... મારા આપનું ને તારુ' મારું સહિયારું !
ધર્મયુક્ત વાણી કાને કહેવાય અને ધર્મ યુક્ત વાણીવાળા માણસ કેવા નિષ્પક્ષપાતી અને નિડર હાય તેને એક સુંદર દાખલા ઇતિહાસમાં આવે છે.

Page #81

જીવન અને દર્શન એક રાજા ધનુર્વિદ્યા શીખતે હતા. રાજાના હાથથી અજાણતાં એક બાણ છૂટયું અને એક નિર્દોષ માણસને વાગતાં એ ઘાયલ થયે. ઘાયલની માતાએ આની ફરિયાદ ત્યાંના વડા ન્યાયાધીશ પાસે કરી. તે જમાનામાં રાજ્યનું રક્ષણ જેમ ક્ષત્રિયેના હાથમાં હતું તેમ ન્યાય અને પ્રજાની સલામતીનું ખાતું પ્રામાણિક એવા ધર્માધિકારીના હાથમાં હતું. અને એ ધર્માધિકારી પુરુષ વડા–ન્યાયાધીશ ગણાતા. ન્યાયને વફાદાર એવા ન્યાયાધીશે રાજાને ન્યાયાલયમાં હાજરંથવાને આજ્ઞા–પત્ર મેકલ્યું. રાજા આવ્યું ત્યારે એને ઉચ્ચ સ્થાન પર બેસાડવાને બદલે ગુનેગારના પાંજરામાં ઊભા રહેવાની એણે સૂચના કરી. આ દશ્ય સૌ જોઈ જ રહ્યાં. રાજાએ પિતાને ગુને કબૂલ કર્યો. એણે અમુક દંડ કરી રાજાને મુક્ત કર્યો અને પછી ન્યાયાલયની બહાર આવી ન્યાયાધીશે અતિ નમ્રતાથી રાજાને નમન કર્યું. આથી રાજા ખૂબ પ્રસન્ન થયા અને પોતે સંતાડી રાખેલી નાની તલવાર બતાવી કહ્યું
ન્યાયાલયના આજ્ઞા–પત્રને માન આપી હું અદાલતમાં હાજર થયે, પણ મને એમ લાગ્યું હોત કે ધર્મ ને ન્યાયથી તમારી વાણી વેગળી છે તો આ તલવારથી તમારે શિરચ્છેદ અહીં જ કરી નાખત. પણ તમારી ધર્મને ન્યાયમય વાણીથી મને આનંદ થાય છે, અને તમારા જેવા ન્યાયાધીશથી હું ગર્વ લઉં છું કે મારા રાજ્યમાં રાજ કરતાં ય ન્યાયને પ્રથમ માન આપનારા ધર્મનિષ્ઠ ન્યાયાધીશ છે!” તે જ ઘડીએ પિતે ઝબ્બામાં સંતાડી રાખેલી સેટી બતાવતાં ન્યાયાધીશે કહ્યું રાજન ! સારું થયું કે તમે અદાલતને માન આપ્યું

Page #82

જીવન અને દર્શન
: ૭૭ : અને મારો ન્યાય માન્ય રાખે. નહિ તે હું સેગન ખાઈને કહું છું કે તમે ન્યાયને ઠોકર મારી હતી તે, હું આ સેટીથી તમારા બરડાની ખબર અહીં જ લઈ લેત. સારું થયું કે આપણને બન્નેને બુદ્ધિ સૂઝી !”
વાહ આ કે ન્યાય ! કેવી ધર્મમય વાણી ! આ પ્રસંગ શું કહે છે? આપણી વાણીમાં ધર્મ જોઈએ, ન્યાય જોઈએ, સત્ય ને પાવિત્ર્ય જોઈએ. કેઈને ય આપણી વાણીથી અન્યાય ન થઈ જાય એવી કાળજી રાખી વસ્તૃત્વ કરનારા કેટલા ? આવા વિચારક વક્તા હોય તે પ્રજામાં કેટલી શાંતિ ને કલ્યાણકામના હોય ? એટલે આ આઠ ગુણોથી યુક્ત વાણી બોલે તે વક્તા, નહિ તે બક્તા–લબાડ તો છે જ!
માત્ર ભાષણ સારું કરી જાય, વાણી શુદ્ધ બોલી જાય, એટલા માત્રથી જ્ઞાનીઓ એને વક્તા નથી કહેતા. એમ તે કાશીમાં એવા કેટલાક વિદ્વાને છે કે જે બોલવામાં વ્યાકરણની એક અશુદ્ધિ આવે તો જીભ કાપવા હાથમાં ચ, લઈને બેઠા હોય. પણ એ જ પંડિતે ગંગાના ઘાટ પર જાય, ત્યારે ગાયત્રીને જાપ કરતા જાય ને માછલું દેખાય તે. લેટામાં નાખતા જાય. એમને પૂછો કે આ લેટામાં શું ? તે કહેશેઃ “જળડેડી.” આવા વાચાળ પંડિત પિતાનું કે એના સમાગમમાં આવનારનું શું કલ્યાણ કરે? એવી જ હાલત છે આજની વિદ્યાપીઠના સ્નાતકની ! આ જ્ઞાનને વાણીવિલાસ જનકલ્યાણ માટે નથી વધ્યો પણ લેકોને છેતરવા માટે અને અભણેને આંજવા માટે વધ્યું છે !
એટલે આજે માણસ વાણીનો ઉપયોગ પોતાના વિચારને | વ્યક્ત કરવા માટે નહિ, પણ પોતાના વિચારને છુપાવવા માટે કરી રહ્યો છે.

Page #83

: ૭૮ :
જીવન અને દશન
માણસની વાણીમાં સત્ય ન હાય અને હ હાય તા એની બીજી સજા તા થવાની હાય ત્યારે થાય, પણ પ્રત્યક્ષ સજા તા એ મળે કે એ સાચું ખેલતા હાય ત્યારે પણ લેાકેા અને ખાટુ' માને છે. એ સાગન ખાઈને કહેતા હાય તાય એના વચન પર લેાકેાને વિશ્વાસ ન બેસે, માટે વાણી પવિત્ર જોઇએ અને એ વાણીને પવિત્ર રાખવા માટે તપ જોઇએ.
જેમ આચારને શુદ્ધ રાખવા માટે તપ, વિચારોને શુદ્ધ ને સ્વસ્થ રાખવા માટે તપ, તેમ ઉચ્ચારને શુદ્ધ ને પવિત્ર રાખવા માટે પણ વાણીના તપ કરવા જોઈ એ.
अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् । स्वाध्यायभ्यासनं चैव, वाङ्मयं तप उच्यते ॥
વાણી એવી હાય કે સાંભળનારને ઉદ્વેગ ન થાય, સત્ય છતાં મધુર ને હિતકર હાય, ઊંડા ચિન્તન અને અભ્યાસમાંથી પ્રગટેલી હાય—આ વાણીનું તપ ! આવા તપથી માણસ એ માણસ અને છે. તપ વિનાની, ચિન્તન વિનાની, અભ્યાસ વિનાની, કર્કશ વાણી તે પશુએ પણ એલી શકે છે. એમાં માણસ બેલીને શું વધારા કરે છે? આ હું એકલા જ નથી કહેતા હા ! ગીતા પણ કહે છે કે: માણસની વાણી પાછળ તપશ્ચર્યા હોય. તપશ્ચર્યાવિહાણી વાણી તે પશુની હાય !
એક જૂના વખતની વાત છે. જ્યારે માણુસા આટલા ચાલાક ને જ્રહાખેલા નહાતા પણ ભદ્ર ને સાચાબોલા હતા. તે વખતે એક ગૃહસ્થને ત્યાં સત પધાર્યા. પણ આ ઘરનાં માલિક–સ્રી પુરુષ–બહારથી ઘણાં જ સુંદર ને ભલાં લાગતાં

Page #84

જીવન અને દર્શન
: ૭૯ :
હતાં પણ અંદરથી સાવ જ બેડાળ ! એક મહિનાના પરિચયથી સત ત્રાસી ગયા. એ ઘરમાં સત્ય, ચિન્તન, સ્વાધ્યાય, મધુરતા કઇ જ ન મળે. એકલા બાહ્ય વૈભવના આડંબરના કાલાહુલ હતા. સંતે મહિના પછી વિદાય વખતે આશીર્વાદ આપતાં કહ્યું: ‘ માણસ ખનો ! ’
પુરુષ ધમાલિયા હતા. એણે આ વાકય પર જરા ય વિચાર ન કર્યાં, પણ સ્ત્રી ભારે ચકાર. એ પામી ગઇ. એણે પતિને પૂછ્યું: આપણે માણસ નથી ? શું ઢોર છીએ ? સતે માણસ બનજો એમ કેમ કહ્યું ? આ સાંભળી પુરુષને પણ જરા વિચાર આવ્યો. વાત સાચી હતી. સંતે આમ કાં કહ્યું ? એણે મનમાં ગાંઠ વાળી. એ ફ્રી મળશે ત્યારે પૂછીશ.
6
,
કોઇ પણ વચન પર ઊંડાણથી વિચાર કરીએ તે જ વકતાની વાણીના મહિમા સમજાય, નહિ તેા શ્રવણુ માત્ર એક વ્યસન બની જાય: વ્યસની માણસ પ્રવૃત્તિ કરે ખરા પણ એમાંથી પ્રકાશ ન મેળવેઃ પ્રકાશ તા ઊંડા ચિન્તનથી જ મળે.
''
બે વર્ષ પછી ફરી સત પધાર્યા ત્યારે પેલી સ્ત્રીએ પૂછ્યુ’; ‘‘ મહારાજ ! માણસ થજો અને અર્થ શું? શું અમે ઢાર છીએ ? ’સંતે પેાતાની પાસે એક કાચ હતા તે આપતાં કહ્યું: “લા આ કાચ. આ કાચ એવા અદ્ભુત છે કે એના ઉપરના ભાગમાં જોશે તેા તમે માણસ દેખાશે અને અંદરના ભાગમાં જોશે તે તમે જે છે તે દેખાશે.. ”
સ્ત્રીએ કાચના અંદરના ભાગમાં જોયુ ને એ ચમકી !

Page #85

: ૮૦ :
જીવન અને દર્શન કાં ?” પતિએ પૂછયું. સ્ત્રીએ ભડકીને કહ્યું: “ઓ, બાપ રે! હું તે આમાં કૂતરી દેખાઉં છું અને શેરીના નાકા પર ઊભી રહીને ભસી રહી છું. હાય રે! હું કૂતરી ? ” ઉતાવળિયા પુરુષે કહ્યું: “આમ લાવ, મને જેવા દે.” અને પિતાની જાતને જોતાં જ એણે રાડ પાડી. “અરે,. આ શું? હું ગધેડે? ઉકરડા પર ઊભા રહી ભૂકનાર હું ગર્દભ? અરે, મહારાજ! જુલમ કર્યો રે તમે! અમને આમ જાનવર કાં બનાવો ?” .
સંતે કહ્યું “ભલા માણસો ! આમાં હું શું કરું? તમે જે રીતે જીવે છે તે રીતે આમાં દેખાઓ છે! માણસ બહારને આકાર ગમે તે મેળવી શકે પણ અંદર કૂતરા જે છે કે માણસ જે, તે જ ખરો પ્રશ્ન છે. જે મનથી સત્યને પૂજતો નથી, સત્યને ઉચ્ચારતે નથી, સત્યને આચરતે નથી અને જેના મન ને વાચાને મેળ નથી તે મનુષ્ય હોવા છતાં પશુ છે. તે ભાષણ કરતા નથી પણ ભસે છે, બેલ નથી પણ બકે છે!”
આજનું વ્યાખ્યાન એટલે વાણીના તપની વિચારણા. જીવન ગભીર વિચારણા માંગે છે. બહાર તમે ગમે તે હો, હું એ અંગે કંઈ જાણવા નથી માંગતે, તમે અંદર આવે, અંદર તમે કોણ છે તે મને કહો. સને ઝબ્બે તે પહેર્યો પણ એ ઝમ્બા નીચે શું છે તે મને કહેશે ? બોલે, મારા ભાઈઓ! બેલે! આજ નહિ બોલે તે કયારે બોલશે ? મન ને વાણુને સુમેળ છે કે કમેળ? મન ને વાણીએ આપણા

Page #86

=
જીવન અને દર્શન
જીવનને સંગીતમય બનાવ્યું છે કે બસૂરું? જીવનમાં શું છે, આનન્દ કે અફસ ?
કોઈને ગુમડાં થયાં હોય અને ભારે કોટ પહેરીને ફરતે હોય તે કોને ખબર પડે કે આ કપડાં નીચે ગુમડાં ખદબદી રહ્યાં છે? ગુમડાં ભલે બહાર ન દેખાય પણ અંદર તે પીડા થાય ને ચળ ઉપડે ને? લેહી નીકળે ને? તમને કોઈ દિવસ અસત્યનું ગુમડું ખટકે છે ખરું? એની પીડા થાય છે ખરી? અસત્યની પીડા જરાય નથી થતી? કાંઈ નહિ, આજ નહિ થાય તે મરતી વખતે થશે. તે વખતે આ ચિત્રો નજર સામે ખડાં થશે. ભૂતાવળની જેમ નાચ્ચા કરશે. અને અસત્યવાદીને મૂંઝવી મારશે પણ જે આપણા જીવનમાં સત્યને સૂર્ય ચમકતા હશે તે અન્ધકારને જરા ય ભય નથી.
આપણે નાની શી વસ્તુ બેઈએ છીએ ત્યાં કેટલે બધો અફસોસ થાય છે. એક રૂપિયે ખવાઈ ગયા હોય તે કેટલી ચિંતા થાય? પણ આજે આપણે આત્મા આખો ને આખો - અસત્યમાં ખોવાઈ ગયું છે, એને જરા ય વિચાર આવતા. નથી, આ કેવું આશ્ચર્ય !
આજકાલ કેટલાક ભેળા માણસે આવે છે અને કહે છે –“કંઈકે મંત્ર બતાવે, કંઈક સિદ્ધિ થાય એ જાપ દેખાડે. આપને વચનસિદ્ધિ આવડે છે.” હું કહું છું કેઃ “અરે, ભેળા છે! આમ બ્રાન્તિમાં ખોટા કાં ભમે છે ? પ્રિય, પથ્ય ને સત્ય એ વચન-સિદ્ધિને મંત્ર છે! સત્યના પ્રકાશથી ઝળહળતું સુમધુર હિતવચન એ રામબાણ છે, એ અફર છે.

Page #87

: ૮૨ :
જીવન અને દર્શન જેને વાગે તે વિધાયા વિના ન રહે. એ વચન જેના દિલમાં પેસે ત્યાં પ્રકાશના દીવડા પ્રગટે!”
આજનું વ્યાખ્યાન સમાપ્ત કરતાં એટલું જ કહ્યું કે સચવા મવેત્ વI | સાચો વક્તા તે છે કે જેની વાણમાંથી સત્યને પ્રકાશ ઝરે છે! Not only with our ips; but in our lives–એકલા હોઠમાંથી નીકળતા શબ્દોથી નહિ, પણ આપણું જીવનમાંથી પ્રગટતા સત્યના તેજથી આપણી વાણુને રંગી સાચા વક્તા બનીએ!
શૈશવ ! મેં વળી ક્યારે કહ્યું હતું કે મને પ્રઢત્વ નથી ગમતું અને વાર્ધકય પસંદનથી ? હું તો કહું છું કે પ્રતાપી પ્રૌઢત્વયે આવ ને નમણું વાર્ધક્ય પણ આવજે, પણ મારું કહેવું તે એટલું જ છે કે, મારું શૈશવ ન જશે,–જે ગરીબ ને શ્રીમંતને ભેદને જાણતું નથી, ફૂલ જેવા નિર્દોષ હાસ્યને ત્યજતું નથી, બૂરું કરનારને પણ દાઢમાં રાખતું નથી, હૈયાની વાતને માયાના રંગથી રંગતું નથી અને વાત્સલ્યની ભાષા સિવાય બીજી ભાષા જાણતું નથી,-એવું મધુર શૈશવ જીવનની છેલ્લી પળે પણ ના જશે....! ચિત્રભાનુ

Page #88

માનવતાનાં સોપાન
: ૪ :
દાતા
માનવતાનાં સોપાન અંગે આપણે ત્રણ સપાનનું વિવેચન કરી ગયા. આજે ચેથા પાન પર વિચાર કરવાનો છે. ચિન્તકે શબ્દના ઊંડાણમાં કેવું રહસ્ય મૂકે છે તે જુઓ. એ કહે છે કે ન રાતા અર્થાના કેવળ ધન વાપરવા માત્રથી દાતા નથી બનતું. અને માત્ર પૈસા ખર્ચવાથી દાતા થઈ શકાતું હોત તે રાતા મવતિ વી નવી-દાતા હોય કે ન પણ હોય, આ ગંભીર ભાવ ન કહેત. ચિન્તકે જાણે છે કે કીર્તિ માટે, ગયેલી પ્રતિષ્ઠા પાછી મેળવવા માટે, પિતાનાં અપકૃત્યને દાનના પડદા નીચે ઢાંકવા માટે અને કેટલાક પુણ્યથી પાપ કેલાય એવા ભાવથી પણું દાન કરનારા છે. આવી ભાવના દાન પાછળ રમતી હોય તો એ દાન ન કહેવાય. યાદ રાખજે કેળવ પૈસાથી આત્માની એકેય વસ્તુ ખરીદી શકાતી નથી, ધનથી ચેતનતનું એક પણ કિરણ પામી શકાતું નથી. ધનથી માન મળશે, સન્માન મળશે, પૂજા મળશે, પ્રતિષ્ઠા

Page #89

: ૮૪ :
જીવન અને દર્શન મળશે, કીર્તિ મળશે, અરે, જડ જગતની કદાચ બધી વસ્તુઓ મળશે, પણ આત્મતનું કિરણ ધનથી મળવું મુશ્કેલ છે. એ આત્મત મેળવવા માટે ધન સાથે મન પણ જોઈએ.
આજકાલ જ્યાં ત્યાં સમાજમાં અપાતા માનપત્ર અને દીવાલ પર ચોંટેલી કુકુમ પત્રિકાઓને જોશે તે લાગશે કે આજ ધનથી કીર્તિ કેટલી સસ્તી મળે છે તેનું આ પ્રદર્શન છે. કેટલીક કુમકુમ પત્રિકાઓ વાંચું છું ત્યારે તે માથું શરમથી નીચું નમી જાય છે. મનમાં એમ થાય કે આવા મેટા આચાર્યો આવા નાના માણસને આવાં મોટાં વિશેષણ આપે છે ! આખી જિંદગી સુધી ન કરવાનાં કામ કરીને છેડા પૈસા એકાદ ઓચ્છવ પાછળ વાપરી નાખ્યા એટલે એમને આવાં વિશેષણે આપવાનાં ? આ ગ્રહ માટે જે વિશેષણ વાપર્યા છે, તેટલા ગુણો તેમનામાં હોય તો હું કહું છું કે મેક્ષ એમનાથી જરાય દૂર નથી. એમને હવે બીજું કંઈ જ કરવાની જરૂર નથી. એ વિશેષણે જોતાં તે એ તરી ગયા છે એમ જ લાગે! પણ હું આપને જ પૂછું આ બધા વાપરેલા ઇલકાબો આપને સાચા લાગે છે ? જેના માટે નરરત્ન અને દાનવીર જેવા શબ્દ વપરાયા છે, એને ત્યાં એક ભૂખે માનવી જાય તે એને એક ટંક પણ પ્રેમથી ભેજન મળે ખરું ? , * સભામાંથી “ભોજન તે ન મળે પણ ગાળે તે મળે ને ?”
તમે ઠીક કહ્યું. શું મળે ગાળે ? અને એવા માટે વળી આવાં વિશેષણ કેવાં દાનવીર ને નરરત્ન ! અને આ

Page #90

જીવન અને દર્શન
': ૮૫ : વિશેષણ આપનારાઓનાં વિશેષણે જેમાં કે? અધીં કંકેત્રી તે એમાં જ ભરાઈ ગઈ છે! આ ઇલકાબે જ એટલા બધા છે કે આમાં નામ શોધવા જાઓ તે નામ પણ ન જડે, એટલે એ પણ એટલું તે જાણે છે કે આ પદ્વીઓમાં આપણું નામ અટવાઈ જશે. એટલા માટે એમણે વાંચનારને સગવડ કરી આપી છે, પિતાનાં નામ બોલ્ડ ટાઈપમાં ને બીજા કલરમાં છાપ્યાં છે ! એ જાણે છે કે પદવીઓમાં નામ અટવાઈ જવાની સંભાવના છે! અને કેટલીક પત્રિકાઓમાં તે વળી ફેટા મૂકાવ્યા છે! અને આ ફોટાવાળી પત્રિકાઓમાં ગાંઠિયા ને ચટણ બંધાશે ને ગટરમાં સડશે. આશાતનાની હદ થઈને ! આવાઓને આજે કહેનાર કોણ? આ નિર્નાયકનું સૈન્ય કયાં જશે એ ખબર પડતી નથી. મને તે ભય લાગે છે કે ક્યાંક નીચે ન ઉતરી જાય ! જેમ એક નૌકામાં સે નાવિકે બેઠા હોય અને સૌ પોતાને ઠીક પડે તેમ હલેસાં મારે તો નૌકાની જે દશા થાય એવી દશા આજ આ સમાજની છે !
આવી ધમાલમાં દાતા શોધ્યાય જડે? આ તે સૌ કીર્તિ માટે લૂટાલૂટ કરવા નીકળેલા બહાદુરે છે! દાન લેનારા ઊંચા સાદે પેલા કાળાબજારિયાઓનાં વખાણ કરે અને પેલા સમાજને લૂંટવાની ધૂનમાં પડેલા આ મહાનુભાવોનાં ગુણગાન ગાય. એટલે પરિણામે બને–એછું ભણેલા ગુરુઓ અને સમાજને લૂંટનારા વહેપારીઓ-સમાજમાં માન ને પ્રતિષ્ઠા મેળવી જાય. ભેળા લેકે આમાં શું સમજે?
એક સુભાષિત યાદ આવે છે

Page #91

જીવન અને દર્શન उष्टकाणां विवाहे तु गड़भा वेदपाठका ।
परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपं अहो 'ध्वनिः ॥१॥.. ઊંટભાઈના લગ્નમાં ગદ્ધાભાઈ ગોર બન્યા. ગોર કહે “વાહ! ઊંટનું કેવું સુંદર રૂપ છે !” ઊંટ કહે: “વાહ! ગદ્ધાજીનો કે મીઠે ધ્વનિ છે !” આવી આ સમાજની દશા છે. આવા વાતાવરણમાં ગુપ્તદાન દેનાર દાતા કયાંથી પાકે? સાધમિકોને ટેકો આપનારા, એમને હાથ ઝાલી ઉપર ચઢાવનારા અને પિતાના ગરીબભાઈને આર્થિક રીતે પીઠ થાબડનારા આ કારણને લીધે વાતાવરણમાંથી બહુ જ અલ્પ મળવાના. આ દાતાઓને ઘણા પૈસે તે વાજાવાળા, બેન્ડવાળા, પ્રેસવાળા, અને રંગબેરંગી મોટી મોટી કુંકુમપત્રિકા છાપવાવાળા ચાવી જાય છે. બે દિવસ વાહ, વાહ થાય ! અને પછી હવા હવા થઈ જાય ! પહેલાના જમાનામાં માણસને પાડવા માટે સ્વર્ગલેકમાંથી મેનકા ને અપ્સરાઓ આવતી હવે એ નથી આવતી. કારણ કે એમને જોઈ માણસે ગાંડા થઈ જાય, એટલે આજના યુગમાં એ મેનકાને અપ્સરા કીર્તિ ને પ્રશંસાના રૂપમાં આવે છે, અને માણસને પાડી દે છે. આજ માણસની જરા પ્રશંસા કરે એટલે કુલાઈને કુગે થઈ જવાને. વિદ્વાનો આવાઓને સાચા અર્થમાં દાતા નથી કહેતા. ત્યારે દાતા કેણ? ટાતા મતે રતઃ | પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણમાં જેનું મન રમે છે. તે દોતા. હૈયાના ઊંડાણમાંથી પ્રગટેલી જીવદયાની ભાવનાવાળા દાતા. એટલે જ અભયદાન ઉત્તમ છે, ઉત્કૃષ્ટ છે. આવી દાતૃત્વની ભાવના પ્રગટ્યા પછી પોતાના પ્રભાવથી, પિતાના બળથી કે પોતાના અધિકારથી કેઈનેય ભય ન થાય એની કાળજી

Page #92

જીવન અને દેશન
: ૮૭ :
રાખે. તમારા હાથમાં તે એક સાટી હાય તાય હાથ સીધેા ન રહે ! માં એ સાટી ઝાડ પર વિઝાય, કાં કૂતરાના ખરડામાં પડે, કાં કોઇ રસ્તામાં જતા ઢોર પર ફરી વળે. એક સેાટી
પણ ન પચાવી શકાય તા ખંદુક કે તલવાર તેા કઈ રીતે પચાવી શકે ? જ્ઞાનીઓ કહે છેઃ સાચા દાતાની આસપાસ તે એવી હવા હાય કે સૌ અભયના મુક્ત આનન્દ માણતા હાય !
ચૈતન્યદેવનું નામ તે તમે સાંભળ્યું હશે ? માર્ગાનુસારીમાં પણ કેવા ગુણા હાય છે તે હું કહેવા માગું છું. ચૈતન્ય દેવ અને રઘુનાથ શિરોમણિ અને સહાધ્યાયી અને અને પાછા મિત્ર. દોસ્તી એવી કે પુષ્પને પરિમલ જેવી. કદી છૂટા ન પડે. અથવા એમ કહીએ તેા ચાલે કે મિત્ર તેા ઢાલ જેવા હાવા જોઈ એ.
મિત્તર, અસા કીજિયે, ઢાલ સરીખા હોય; સુખમે પીછે પડ રહે, દુઃખમે આણુ હોય.
ખરા મિત્ર ઢાલનું કામ કરે, સુખમાં પાછળ હાય. દુઃખમાં ઘા ઝીલવા આગળ હાય. તમારા મિત્ર સુખમાં ને મહેફિલમાં આગળ હોય ને દુઃખમાં ને સકટમાં ભાગી જાય ! એવા મિત્રા માલ ખાવા હાજર થાય, માર વખતે અદૃશ્ય થાય.. એટલે મિત્રાને પણ ચુંટવા પડે છે. જેને તેને મિત્ર ન કરાય.
રઘુનાથે ન્યાયશાસ્ત્ર પર એક સુંદર ટીકા લખી. અને ચૈતન્યદેવને બતાવી. એણે મિત્રના કાર્યની પ્રશંસા કરતાં કહ્યું: ‘અદ્ભુત’ છે. આથી રઘુનાથ મનમાં મલકાણા. એને થયુ

Page #93

: ૮૮ :
- જીવન અને દર્શન આ ટીકા મને જગતમાં પ્રખ્યાત બનાવશે, મારી કિતિ ભારતભરમાં ફેલાશે. તે અરસામાં ચૈતન્યદેવ પણ ન્યાય પર ટીકા લખતા હતા. એમની ભાવના ખ્યાતિ મેળવવાની ન હતી. એમને પ્રશંસનીય પડી ન હતી. એ તે કર્તવ્યબુદ્ધિથી લખે જતા હતા. એક દિવસની સાંજે, રઘુનાથ ચૈતન્યને ઘેર આવ્યા ત્યારે તે ટીકા લખી રહ્યા હતા. રઘુએ પૂછયું: “મિત્ર, શું લખે છે?’ સહૃદયી ચૈિતન્ય ન્યાયનાં પાનાં મિત્રના હાથમાં આપતાં કહ્યું: “આપી પૂર્વે થયેલા વિદ્વાનોએ વાવેલા વિદ્યાનાં વૃક્ષનાં ફળ આપણે ખાધાં તે આપણે પણ થોડાં બીજ વાવતા જઈએ કે જે આવતી કાલની પેઢીને ખાવા કામ લાગે.”
રઘુનાથ જેમ જેમ એક પછી એક લીટી વાંચતા ગયા તેમ તેમ એમને જીવ અદ્ધર ચઢતે ગયે. એમના મુખની લાલી ઉડી ગઈ, મેં સફેદ પૂણી જેવું થઈ ગયું. ચિંતામગ્ન રઘુનાથને જોઈ એણે પૂછ્યું: “કેમ? આટલે ઊંડા વિચારમાં ઉતરી ગયે? સ્વસ્થ થતા રઘુનાથે કહ્યું: હવે મારી ટીકાને તે કૂતરાંય નહિ સૂ! તારી આ પાંડિત્ય પૂર્ણ ટીકા આગળ મારી ટીકા શું હિસાબમાં? હું માનતા હતા કે મારી ટીકાથી હું ખ્યાતનામ બનીશ પણ આ જોતાં લાગે છે કે એ એક કલ્પના જ હતી. મિત્ર! તું આ ગ્રન્થથી અમર બની જઈશ. એમ કહી પોતાના શ્રમને વિફળ જતે જોઈ, રઘુનાથે એક ઊંડે નિઃશ્વાસ મૂકે. * * - ચૈતન્યને વિચાર આવ્યઃ અમર તે કેણ થયું છે? નામ તેનો નાશ છે. મેં આ પ્રયત્ન કલ્યાણ માટે કર્તવ્યબુદ્ધિથી

Page #94

જીવન અને દર્શન
: ૮૯ : કર્યો છે પણ મારા જ મિત્રની કીતિને એ હણતો હોય, એને જ ભયજનક હેાય તે માટે આ પ્રયત્ન ન કરે.
એક પૂર્ણિમાની રાતે બંને મિત્રે જલવિહાર કરવા નીકળ્યા હતા. હેડી સરિતાની છાતી પર રમી રહી હતી. બંને વાતે ચઢયા. એટલામાં ચિતળે બગલમાંથી એક પોથી કાઢી, જાણે પિતાના નાજુક હૈિયાને, જળમાં પધરાવતા ન હોય એ રીતે ગ્રન્થ પાણીમાં પધરાવી દીધો ! રઘુનાથે પૂછ્યું: મિત્ર! આ શું કર્યું?” કરુણાદ્રિ સ્મિત કરી ચિતન્યદેવે કહ્યું:
જે ગ્રન્થ મારા મિત્રના કીર્તિચન્દ્રને રાહ બની ગળી જતો હોય તે શા કામને? રઘુ! આપણે તો બંને બાળગોઠિયા. તું જાણે છે કે હું સૌનાં ભલાની ભાવનામાં રમું છું. અને મિત્રનું જ ભલું ન કરી શકું તે બીજાનું ભલું શું કરી શકું? જે ગ્રન્થ તારા દિલ પર ઘા કર્યો એ ગ્રન્થને મેં પાણીમાં ઘા કર્યો.” .
અર્પણના આ દૃશ્ય પર પૂનમને ચાંદ ચાંદની વર્ષાવી રહ્યો હતો. આંખમાં આવેલા આંસુને લૂછતાં રઘુનાથે કહ્યું: “મિત્ર તે તે જુલમ કર્યો. તારે વર્ષોને શ્રમ પાણીમાં ગયે. પણ તારી આ જગતવ્યાપી કીતિ....?”
“રઘુ! કીતિની ખાખને જે શરીરે ચોળી જાણે તે જ કંઈક કરી શકે. કીતિને મેહ છોડ્યા વિના કલ્યાણ નથી. મારી કીતિ. કેઈના ય માટે ભયરૂપ હોય તે એ કીતિથી સયું!” આ સાંભળી રઘુનાથ એના ચરણોમાં ઢળી પડયા. ચૈતન્યદેવ! તે જ ખરું મેળવ્યું. મેં તે કેવળ ટીકાઓ જ

Page #95

: ૯૦ :
જીવન અને દર્શન કરી છે. અમે પૂજઈશું. તમે અણપ્રિયા રહેશે, પણ પૂજાનારા તળિયે જશે અને અણપ્રિયા તરી જશે.....”
આ પ્રસંગ આપણને ક્ષણભર વિચાર કરતા કરી મૂકે છે. આપણે આપણા વર્તમાન જીવન સાથે આ પ્રસંગને સરખાવીએ તો આપણું જીવન કેવું વામણું લાગે? આપણે જ્યાં જઈએ ત્યાં ભય જ ઉભું કરીએ છીએ. આપણી વાણીમાં અભય નથી, આપણું વર્તનમાં અભય નથી, આપણું હૈયામાં અભય નથી. ચારે બાજુ ભયનું સામ્રાજય પ્રવર્તી રહ્યું છે. આપણું સમાગમમાં આવનાર આપણે ભય રાખે અને સામાના સમાગમમાં જતાં આપણે ભય રાખીએ. આ રીતે અરસપરસ ભય ને અવિશ્વાસ ઊભાં થયાં છે. ખરી રીતે દૂર ભય હોવો જોઈએ. પ્રાણીથી માનવી વચ્ચે તે અભય અને વિશ્વાસ હોવો જોઈએ ! • ,
ભગવાનનાં ઘણું વિશેષણમાં એક વિશેષણ છેઅમચયાળે કેવું સુંદર છે. આ વિશેષણ ! ભગવાન અભયના દેનારા છે. દુશ્મનનેય ભગવાન તરફથી ભય નહિ. કૂર પ્રાણ પણ ભગવાન પાસે અભય થઈને આવે. એટલે ભગવાન સાચા અર્થમાં દાતા છે. આપણે એમના જ ભક્ત છીએ, પણ આપણે દાતા નહિ, પણ ખાતા. જેનું મળે તેનું ખાધે જ જઈએ. . ભગવાન બધું ય જાણે છે. શું કર્યું, શું કરે છે ને શું કરશે. બધુય જાણવા છતાં એમનાથી ભય નહિ. ખૂન કરીને ગયેલે ખૂની પણ દયા માટે પ્રભુ પાસે જાય તે પ્રભુ સભા વચ્ચે એમ ન કહે કે “અલ્યા ખૂની ! તું અહીં કેમ આવ્યું ?” એ કરુણાસાગર તે એને

Page #96

જીવન અને દર્શન
L: ૯૧ : ઉપર પણ ક્ષમા અને અભયની દૃષ્ટિ જ નાખવાના. એટલે પાપી પણ એમની પાસે ભય વિના જઈ શકે છે.
જ્યારે તમારી દશા કેવી છે ? કેકની જરા સરખીય વાત જાણતા હો તો દમ મારતા ફરેઃ કહી દઈશ હાં. હું તારું બધુય જાણું છું. તારી ચિટી મારા હાથમાં છે–એમ કહેતા જાઓ ને તમારે સ્વાર્થ એમની પાસેથી કઢાવતા. જાઓ. તલવાર જેવી તીખી વાણું હોય, ખાબોચિયા જેવું શુદ્ર હૃદય હાય, કાગડા જેવી દેષગવેષક દૃષ્ટિ હોય અને શિયાળ જેવી સ્વાર્થ સાધુ બુદ્ધિ હોય એવા માણસો અભયદાનને
જીવનમાં કઈ રીતે લાવી શકે ? એનું મન પ્રાણીમાત્રના કલ્યાણમાં રમે એમ તમને લાગે છે ? એવા માણસો માટે તે એમ જ કહેવાય કે બીજાનું ભલું ન કરે તે કાંઈ નહિ, પણ કોઇનું બૂરું ન કરે તે સારું
અભય માટે જોઈએ. અપર્ણનું શૌર્ય, ધર્મભાવથી તરબળ હૃદય, નિર્ભય સત્યમિત વક્તવ્ય, અને હૈયાની ઉત્કટ ઉદારતા-આ ગુણે આવે ત્યારે માણસ દાતા બને છે. જેણે સાચા દાનને ઇતિહાસ સજર્યો છે, તે આવા ગુણવાળા હતા. એટલે જ આ સુભાષિતમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે આવા પ્રકારના દાતા હોય કે ન પણ હોય ! નહિ તે ભાવ વિના પૈસા વેરનારા દાતાઓની ક્યાં બેટ છે? સામાન્ય રીતે ધન વાપરનારા ઘણું મળશે પણ આવા જગત કલ્યાણમાં રાચનારા, સૌને ‘ભલામાં ખુશ થનારા બહુ ઓછા હશે. જીવન શિલ્પીઓની ઈચ્છા આપણને સાચા અર્થમાં દાતા બનાવવાની

Page #97

: ૯ર :
- જીવન અને દર્શન છે. મારી નજર અત્યારે ઘડિયાળ પર જાય છે. એ કહે છે કે સમયની મર્યાદા થઈ ગઈ છે. હવે હું મારા વિષયને વધારે ન લંબાવતાં એટલું જ કહીશ
સૌનું કલ્યાણ થાઓ. સૌ એક બીજાના કલ્યાણમાં લાગી રહે. સૌના હૈષ નષ્ટ થાઓ અને જીવ માત્ર સુખની દુનિયામાં સફર કરે. આ પવિત્ર ભાવનાની નૌકામાં આપણે આપણું જીવન યાત્રા વ્યતીત કરીએ એવી શુભેચ્છા.
વાદળી વર્ષાની એક માઝમ રાતે વરસતી વાદળીને મેં પૂછ્યું: કાં ? આટલી ગર્જના કેમ કરે છે? કાંઈ ધીરી બનીને વરસને ! ” વરસતી વાદળીએ ગંભીર નાદ કરી કહ્યું: અમને પીવા છતાં તારામાં અમારે ગુણ ન આવ્યું એટલે માનવ ! તને ચેતવ પડયે અમે સાગરનાં ખારાં પાણી પીને પણ
માસામાં મીઠાં પાણી વરસાવીએ છીએ, ત્યારે તું અમારાં મીઠા પાણી પીનેય કડવી વાણીનાં પાણી ટપકાવે છે, એટલે કહેવા આવી છું કે કડવા ઘૂંટડા હૈયામાં ઉતારી, અમૃતના ઓડકાર મેંથી કાઢજે!” આ સાંભળી મારે આત્મા નમી રહ્યો.
-ચિત્રભાનું

Page #98

સુખની શોધમાં
જગતમાં દરેક પ્રાણી જીવનભર સુખની ઝંખના કરે છે. એ અપ્રાપ્ય સુખને પ્રાપ્ત કરવા માનવી જગતના એકેએક ખૂણે ફરી વળે છે, ને એ સુખ પ્રાપ્ત કરવા માટે આકાશપાતાળ એક કરતા હોય છે, છતાં એ સાચું સુખ મેળવી શકતા નથી, કારણકે મનુષ્ય સાચા સુખની સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા સમજી શક નથી. સાચા સુખનું કલ્પનાચિત્ર એની પાસે સ્પષ્ટ નથી. અને એનું સ્પષ્ટ ચિત્ર ન હોવાને કારણે જ માનવી આજે દુઃખી છે. આજે જગતમાં મહાન ગણાતા માનવીને પણ પૂછી જુઓ કે સાચું સુખ તમને સાંપડયું છે? સાચા સુખનો આસ્વાદ તમે કર્યો છે? ત્યારે પ્રત્યુત્તર એક જ મળશે કે ભાઈ, તમારી જેમ અમે પણ સુખની શોધમાં છીએ, પણ સાચું સુખ હજુ સુધી તો મેળવી શક્યા નથી. એટલે આ રીતે માણસ હજારો ને લાખ વર્ષોથી સાચા સુખને પામવા પરિભ્રમણ કરે છે, પ્રવાસ ખેડે છે, વિપત્તિ સહે છે, છતાં સાચું સુખ મેળવી શક્ય નથી.

Page #99

: ૯૪ :
અતૃપ્ત ઈચ્છા
સાચું સુખ મેળવવા માટે મન, વચન, અને કાયા એ ત્રણ મહાન અને અદ્ભુત સાધના છે. સુખનું સાધન જગતમાં કયાંય શોધવાની જરૂર નથી, એ તે આપણી પાસે જ છે. મન, વચન અને કાયાને વિવેક પૂર્વક ઉપયાગ કરવામાં આવે તે એ દ્વારા અદ્ભુત સાચુ' સુખ પામી શકાય, ને એને વિવેક વિહેાણા દુરુપયેાગ થાય તો આપણા જ હાથે દુ:ખના ડુંગરા ખડકાઈ જાય. આટલા વર્ષોને અંતે પણ માણસ સુખ મેળવી શકયા નથી. એનું કારણ એ જ છે કે સંપત્તિમાં અને વિપત્તિમાં મન, વચન ને કાયાના ચેાગના સુમેળ રાખી શકા નથી, સુખમાં ઉન્મત્ત બન્યા ને દુઃખમાં મુંઝાઈ ગયા. આ દ્વિધા વૃત્તિને લીધે જ માણસનું જીવન સુખ વહેણું ને અસમતાલ બન્યું છે. સુખ મેળવવા ઈચ્છતા પ્રાથમિક સાધકે સંપત્તિમાં ખૂબ ઉત્સાહમાં આવી ઘેલા ન બનવું તે વિપત્તિમાં ગભરાઈને ક બ્યહીન કે વિવેકહીન ન બનવું. પણ તેને અડગ ને અડાલ રહી સામના કરવા. દુ:ખ એ પણ ઉજજવળ જીવન– વસ્ત્રની એક કાળી કિનાર છે. જીવનનું એક પડખું' છે, એમ માની જીવનમાં સમતાલપણું જાળવવું જોઇએ. જીવનમાં વિચારણાપૂર્વક સમતાલપણું જળવાય તે જ મનુષ્ય સુખી થઈ શકે.
પણ કમભાગ્યે માણસની સુખની ઈચ્છા મૃગજળ જેવી છે. મૃગ જેમ ઉનાળાના દિવસેામાં ધગધગતા તાપમાં પાણી પીવા માટે વલખાં મારે છે, અને મૃગજળ જોઈ એને મેળવવા દોડે છે. છતાં પાણીનું એક બિન્દુ પણું મેળવી શકતું નથી, તેમ માણસ પણ જગતમાં ધનિક માણુસનું માત્ર બાહ્ય
જીવન અને દુન

Page #100

જીવન અને દર્શન
સુખ જોઈ એમાં જ સાચા સુખની કલ્પના કરી, એ મેળવવા માટે જીવનભર દોટ મૂકે છે. છતાં પરિણામે નથી તે એ મેળવતે બાહ્ય સુખ કે નથી જાળવી શકતે પિતાનું મૂળસ્થાન. જીવનભર એ સુખ શેધવા ભમ્યા જ કરે છે.
એક ઈચ્છા પૂર્ણ ન થાય ત્યાં તો બીજા સુખની ઈચ્છા જન્મી જાય છે, બીજી ઈચ્છા પૂર્ણ કરવા માણસ પ્રયત્ન કરે છે ને અર્ધવાટે જાય છે ત્યાં વળી કેઈ બીજી જ કલ્પના આવે છે. આમ માણસ એ અપૂર્ણ સુખને પૂર્ણ કરવાની વ્યર્થ ઝંખનામાં જીવન વેડફી નાખે છે. ઘણાને, પાસે કાંઈ ન હોય ત્યારે લાખ મેળવવાની ઈચ્છા જાગે છે, લાખ મળે એટલે દશ લાખ મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે, દશ લાખ મળે એટલે કોડ મેળવવા વલખાં મારે, ને કોડ મળે એટલે દશ કોડ મેળવવા ટળવળે-આમ ઈચ્છાઓની ઘટમાળ ચાલ્યા જ કરે, પણ ઈરછાઓને અન્ત ન આવે. અતૃપ્ત માનસને લીધે માનવીને સાચું સુખ ન મળે, એ સહજ છે. પિસે એ જ આદર્શ છે ને પૈસામાં જ સાચું સુખ છુપાએલું છે, એવું માનસ ને સિદ્ધાંત ઘડાઈ જાય એટલે એ કહેવું જ પડે, કે તમારી સુખની કલપનાઓ બ્રામક ને ખાટી છે, અવાસ્તવિક ને અસૈધાન્તિક છે. એ કલ્પનાની ઘરમૂળથી કાતિ કરવાની જરૂર છે, એ વિના માનવજાતિ સુખની શોધમાં જિંદગી હારી બેસશે.
જગતમાં સુખનાં સ્વમ સેવનારા વિવિધ પ્રકારના મનુષ્યો વસે છે, કેઈને ખૂબ જ ધન મેળવવાની ઈચ્છા હોય છે, તો કોઈને પુત્ર મેળવવાની ઝંખના હોય છે, કેઈને પ્રિયજન મેળવવાને તલસાટ હોય છે, કોઈને કીર્તિ પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા

Page #101

: ૯૬
જીવન અને દુન હાય છે, તે કાઇને સત્તાનું સિંહાસન પ્રાપ્ત કરવાની મહેચ્છા હાય છે; અહિક સુખની, આવી ક્ષણિક એષણા હોય છે, તેમ સાથે સાથે અનેક પ્રકારની અર્થહીન ચિન્તાએ પણ વસેલી હાય છે. વિદ્યાના ક્ષેત્રમાં હાય તા કાઈ બેરીસ્ટર અગર ફાઈ મેાટી ડીગ્રી મેળવે તે બીજાને અદેખાઈ આવે છે. વેપારના ક્ષેત્રમાં હાય તા કાઈ ખૂબ પૈસાદાર થાય અગર વેપારમાં ફાવી જાય તેા ખીજાને ઈર્ષા થાય છે. રાજકારણમાં હોય તા કોઈ પ્રધાન થાય અગર ઊંચા હોદ્દા પર જાય તા ખીજાને ખળતરા થાય છે. ત્યાગ વિહાણી સાધુ–સસ્થામાં હોય તા કાઈ પૂજાય અગર માન્ય થાય ત્યારે અન્યને એ જોઈને અંગ અંગમાં અગન લાગે છે એમ માણસ જેમ વાસ્તવિક સુખ સમજી શકતા નથી ને મેળવી શકતા નથી; તેમ અન્યનું માહ્ય સુખ, શાન્તિથી જોઈ પણ શકતા નથી. માનવીની દૃષ્ટિ આજે વિકૃત બની છે, એણે સાચા સુખને જોવા માટે પહેરેલા ચશ્મા સાવ ઊંધા છે. એ ઊંધા ચશ્માને લીધે સુખીને જોઈ શકતા નથી ને દુઃખીના વિચાર સરખા પણ કરી શકતા નથી.
દાદરા ઉતરનાર જેમ નીચે જોઇને ઉતરે તેા એ સુખેથી દાદર ઉતરી જાય છે, તેમ સંસારમાં સુખપૂર્વક જીવવુ. હાય તે આપણાથી નીચી કક્ષાના ગરીમે કઈ રીતે જીવન જીવે છે તે જોવાની જરૂર છે. ઊંચે જોઇને દાદર ઉતરનાર જેમ જેમ ગબડયા વિના રહેતા જ નથી તેમ પેાતાનાથી સુખી કાણુ છે જોયા કરનાર માણસ પણું સુખી બની શકતા નથી, તે દુઃખી થાય છે. જીવન પથમાં ગબડી જાય છે માટે સાચા સુખને શેાધનાર માણસે, દુ:ખી જગત ઉપર પણ
એ જ

Page #102

જીવન અને દર્શન એકવાર નજર નાખવાની જરૂર છે. જગત આજે દુઃખથી ભરેલું છે. કેટલાય એવા મનુષ્યો છે કે જેઓ પેટનો ખાડો પૂરવા માટે દિવસભર કાળી મજૂરી કરે છે, છતાં એ મનુષ્ય પેટ પૂરતું ખાવાનું અન્ન પણ મેળવી શકતા નથી. શરીર ઢાંકવા માટે પૂરતાં વસ્ત્રો પણ મેળવી શકતા નથી, માંદગીમાં રિબાતા હોય છતાં દવાનું એક બિન્દુ પણ મેળવી શકતા નથી, નિરાધાર રખડતા હોય છતાં રહેવા એક ઝુંપડું પણ પામી શકતા નથી. અરે! કૂતરાને તે રહેવા બખોલ હોય પણ કેટલાક માણસોને તો આજે રહેવા એ પણ નથી–ઉપર આકાશ ને નીચે ધરતી ! આવા દશ્ય જોવા છતાં એમના દુઃખને વિચાર સરખો કર્યા વિના દરેક માણસ પોતાના જ દુઃખની વાત કહે છે. બીજાની ગરીબી ને બીજાના દુઃખને વિચાર ન હોવાને કારણે, સમૃદ્ધ માણસ પણ ભિખારીના જેવી દીન વાત કરતો નજરે પડે છે. તે સમયે મનમાં થાય કે આ પિતે સમૃદ્ધ હોવા છતાં પોતાની જાતને સુખી નથી બનાવી શકતો તો બીજાને તે સુખી બનાવે શી રીતે ? અને એવા પાસેથી સુખની આશા રખાય પણ શી રીતે ?
આજનું આપણું આ દેખાતું સુખ એ લગ્નપ્રસંગ પર જાંગડ લાવેલાં દાગીના જેવું છે. આ ભાડૂતી સુખને લીધે આપણે ઉન્મત્ત બન્યા છીએ; પણ આપણે જીવનમાં ઊંડો વિચાર કરવો જોઈએ, કે આ આપણી પાસે આવેલી વસ્તુઓ પિતાની છે કે માંગી લાવેલી છે? જે માંગી લાવેલી હોય તો
આ ગર્વ શા માટે? આ ક્ષણભંગુર વસ્તુઓ પર મુસ્તાક થઈને જીવન હારી ન જવાય, માટે આપણે આપણા આત્માને

Page #103

: ૯૮ :
જીવન અને દર્શન એક સીધે પ્રશ્ન પૂછવું જોઈએઃ “આપણે જે માન મેળવીએ છીએ, જે પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરીએ છીએ, તે આપણા આત્મિક વ્યક્તિત્વના પ્રભાવથી મેળવીએ છીએ?” તો નકારમાં જ ઉત્તર આવશે. આપણી કઈ પ્રશંસા કરે કે કઈ ખૂબ વખાણ કરે એટલે આપણી છાતી ગજગજ પહોળી થાય છે ને મનમાં ગલીપચી થાય છે. પણ ઊંડો વિચાર કરતાં માલુમ પડશે કે એ બધી વસ્તુઓ બહારની છે. બાહ્ય આડંબરને લીધે માન ને સ્થાન મળે છે, એ વસ્તુઓ આપણી નથી. આપણી પાસેથી ક્યારે જતી રહે તેને ભરોસો નથી, માટે માણસે એવી રીતે પૂર્ણતા, પ્રતિષ્ઠા, સુખ ને આનંદ મેળવવાં જોઈએ કે આ બધી ક્ષણિક વસ્તુઓ કદાચ ચાલી જાય તો પણ માણસાઈ હંમેશાં દીપતી રહે અને આપણા સુખને દુઃખને પટ ન લાગે!
આજે માણસ જે જે ભૌતિક સુંદર પદાર્થો જુએ છે, તે તે મેળવવા યત્ન કરે છે, અને એમાં જ પૂર્ણ આનંદ માને છે, પરતુ એના પરિણામોની ભયંકરતાનો વિચાર કદી કરતો નથી. ઈચ્છાઓ ને આશાઓના પૂરમાં માણસ જીવનભર તણાયે જ જાય છે. એ પ્રવાહમાં તણાતો માણસ પોતાના ધારેલા સ્થાને પહોંચી શકતો નથી, સેવેલા આદર્શને પામી શકતો નથી, ને ભાડૂતી માણસની જેમ જીવન પૂરું કરે છે. . . મિત્રો ! સાચા સુખની શોધમાં નીકળ્યા છો તે ખૂબ ગંભીર બની વિચાર કરે. બાહ્ય વસ્તુઓ તમને વાસ્તવિક શાન્તિ આપશે ખરી? આડંબરથી મેળવેલી પ્રતિષ્ઠા ને પૂજા તમારી વિદાય વેળાયે મુખ પર સ્મિતની સુરખી લાવશે ખરી? બોલે તમે સુખ મેળવવા ખૂબ વર્ષો ખર્ચો છે

Page #104

જીવન અને દેશન
અને હજુ ખર્ચો છે. કરાવું; જે જગમશહુર છે:—
એક વખત એવા હતા કે હિટલરના માન અને સ્થાનની જગતના સત્તાધીશોને ઈર્ષા આવતી, એ જ હિટલરને આજે પત્તો પણ નથી. ઘેાડા જ વર્ષો પૂર્વે એ આખા વિશ્વને ધ્રૂજાવતા હતા. એની પાસે લાખ્ખા રણવીર ચાન્દ્રાએ હતા, મહાન મુત્સદ્દીઓ હતા, મર્દ સેનાનીએ હતા, અજોડ ગૃહરચિયતાઓ હતા, ચિંતક પ્રચારક હતા, અને એની પાસે અનેકવિધ આધુનિક યુદ્ધની વિશાળ ને વિરાટ સામગ્રી હતી. એના વચન પર આખું જર્મની પેાતાનું નું ઉનું લેાહી રેડવા તૈયાર હતું. જગત કહેતું કે હિટલરના જય જ હોય, પરાજય તા સ્વપ્રમાં પણ ન હેાય ! પણ એ જ જગતને સાંભળવું પડયું ને જોવું પડયું કે જગતનાં એ અજોડ સત્તાધીશ હિટલર ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં કયાંય ફૂંકાઇ ગયા. એનું આજે વિશ્વના પટ પર નામનિશાન પણ નથી—એનું નામ ભૂંસાઈ ગયું. એની પાછળ એના સ્મરણની એક ખાંભી ઉભી કરનાર પણ કાઈ નથી. કહેા, જે સુખને માટે લેાકે, ઇર્ષાની અગનમાં મળતા હતા, એ હિટલર અને એનું સુખ કયાં ગયું ? દુનિયાના કાઇ પણ માણસને કહેવું જ પડશે, કે એ સુખ પેાતાનું ન હતું, પણ પારકું હતું. માંગી લાવેલું હતું-ક્ષણભંગુર હતુંસંધ્યાના રંગ જેવું અલ્પજીવી હતું !
: ૯૯ :
આ પ્રસંગે હું તમને એક પ્રસગ યાદ
રડતા આવ્યા પણ હસતા જાએ
એક કવિ કહે છે: .
જબ તુમ આયે જગતમેં, જગત હસત તુમ રાત; અખ કરી અસી કરે, તુમ હસત જગ રાત.

Page #105

: ૧oo :
જીવન અને દર્શન આ ચાર પંક્તિઓ પર જરા વિચાર કરે. આપણે જગતમાં આવ્યા, જન્મ લીધો ત્યારે રડતા હતા, તે વખતે આપણે નિર્દોષ કાળ હતો. નિર્દોષ જીવનને લીધે આપણે શું કરીએ છીએ, એ આપણે જાણતા નહોતા. આપણે શા માટે આવ્યા છીએ ? સુખ શું ? ને વાસ્તવિક સુખનાં સ્વમાં શાં? એ આપણે સ્કૂલ રીતે સમજતા નહોતા એટલે રડતા હતા. એ સમયે નિર્દોષ બાળકોને જોઈ ઘરના ને ગામના માણસો હસતા હતા, કારણ કે શેઠને ત્યાં પુત્ર જન્મે એટલે આનંદજન્ય હાંસ્ય જ હોય ને? પણ હવે તે તમે સમજણા થયા, વિચારક થયા, વેપારી થયા, પ્રૌઢ બુદ્ધિવાળા થયા. હવે દુનિયા એ રીતે છોડવી કે આપણું મેં પર સકર્તવ્યનું ને જિંદગી સફળ કર્યાનું સ્મિત હોય, આનન્દ હોય, સંતોષની રેખા મેં પર ઉપસતી હોય, સંતેષને પ્રકાશ માં પર ચળકાટ મારતો હોય અને આપણું કર્તવ્ય ને સગુણોને યાદ કરી લોકો અશ્રુને પ્રવાહ વહાવતા હોય. આ રીતે મરણ થાય તે જાણવું કે જિંદગી મેળવી તે કેળવી!
પણ તે સમયે હાય, હાય! મારું શું થશે? મારી મિલ્કતનું શું થશે? મારા કુટુમ્બનું શું થશે? એવા જે દૈન્યતા ભર્યા શબ્દો ને ઉગારે નીકળ્યા તે સમજવું કે 'જિંદગી મેળવી પણ કેળવી નહિ. અને કેળવ્યા વિનાની જિંદગી તે દીર્ઘ હોય તે પણ વધ્યું જ છે.
તત્ત્વચિન્તક કહે છેઃ જેમ માણસ જૂનાં કપડાં છોડે ને નવાં કપડાં પહેરે છે, તેમ માનવ જીણું શરીર છેડીને નૂતન શરીર ધારણ કરે છે. જેમ જૂનાં વચ્ચે છોડીને નવાં કપડાં

Page #106

જીવન અને દર્શન પહેરતાં માણસને આનંદ આવે છે, તેમ જીર્ણ શરીર છોડતાં નિ નવા શરીરને ધારણ કરતાં પણ આનંદ થ જોઈએ. સાચા સુખનું લક્ષણ આ જ છે. જૂનું શરીર એટલે અનાદિન આ સંસાર અને નૂતન શરીર એટલે આદિ અનંત મોક્ષ ! આ અપૂર્વ મોક્ષ મેળવતાં જીવનના સાચા પ્રવાસીને તે આનંદ જ થાય, કારણ કે એનું ભવભ્રમણ ટળે છે, પણ લેકે આજે મરણથી ગભરાય છે, એનું કારણ એ છે કે એ જાણે છે કે આપણે જીવનમાં કાંઈ સાચી વસ્તુ મેળવી નથી, કાંઈ
કર્તવ્ય કર્યું નથી, દાન દીધું નથી, શિયળ પાળ્યું નથી, તપ કર્યા નથી, ને ભાવના ભાવી નથી, એટલે અહીંથી મરીને બીજી ગતિમાં ગયા એટલે આ બધું ખલાસ! નવું વસ્ત્ર તે નહીં મળે પણ આ જુનું વસ્ત્ર પણ નહિ રહે અને નિરાધાર રીતે નરકમાં ને તિર્યંચમાં ભટકવું પડશે ને તાપમાં ઉઘાડા ટળવળવું પડશે, આજ કારણે માણસ મરણથી ગભરાય છે. - માણસ પાસે સત્તા, સિંહાસન કે ક્રોડ રૂપિયા હોય તે પણ એ આત્મિક વૈભવ વિના સુખી હોતો નથી. બહાર એ ભલે સુખી દેખાતા હોય પણ એના આન્તરિક જીવનમાં અશાંતિનો દાવાનળ સળગતા હોય છે. ચિન્તાઓ એના પર ગીધડાની જેમ ભમતી હોય છે, ફફડાટ એના હૈયાને કીડાની જેમ કોરી ખાતે હોય છે, માટે જ કહું છું કે આજની તમારી સુખની કલ્પના અવાસ્તવિક્તામાંથી જન્મેલી છે. સુખપિસા કે વસ્તુમાં નથી પણ આપણું હૃદયમાં હોવું જોઈએ. આપણા હૃદયમાં હશે, તે જગતની દરેક વસ્તુ આનંદના બજાર જેવી લાગશે, એટલે જ જીવન શોધકોએ કહ્યું કે આપણે આનંદ આપણા

Page #107

: ૧૦૨ :
જીવન અને દર્શન હૈયામાં પોઢેલો છે, આપણા હૈયામાં આનંદનું સરોવર ભરેલું પડયું છે ! પણ અન્ધ મન એ જોઈ શકતું નથી ને તરસ્યું બની આખા વિશ્વમાં આનંદજળ પીવા દેડે છે. જેમ કસ્તૂરી મૃગની ઘૂંટીમાં જ હોય છે. પણ એ જાણતું નથી, તેથી આખા વનમાં ભટકે છે. જે દિશાથી પવન આવે છે તે દિશા તરફ દેડે છે અને માને છે કે એ દિશામાં કસ્તૂરી હશે, પણ ખરી રીતે એ એની પિતાની પાસે જ છે.
આજે આખા વિશ્વમાં પણ આમ જ બની રહ્યું છે. જગત બહાર સુખ શોધે છે, પણ અન્તરમાં તે કદી તલાસ કરતું જ નથી. સાચું સુખ મેળવવું હોય તે બાહ્ય પદાર્થોમાંથી 'મન વાળવું જોઈએ, ઈન્દ્રિય પર વિજય મેળવે જોઈએ,
જીવનમંથન કરવું જોઈએ, ચિત્ત સ્થિર બનાવવું જોઈએ, અને મનના વધતા વેગને અટકાવવા આત્મનિરીક્ષણ કરવું જોઈએ. આ રીતે સાધના કરીશું તે જ આપણે સાચું સુખ મેળવી શકીશું. આજને ચેપી રોગ
આત્મિક સુખને પૂર્ણ રીતે નહીં સમજનાર જાપાનીએ પણું ઈન્દ્રિયજ્ય માટે અનેક પ્રયોગ કર્યા છે. જાપાનના ટેકી શહેરના ત્રણ દરવાજા પર ત્રણ મહાકાય વાંદરાનાં પૂતળાં મૂક્યાં છે. એ ત્રણે પૂતળાં, ઈન્દ્રિયજયને બોધપાઠ આપે છે. એક વાંદરાએ આંખ બન્ધ કરી છે, આંખ બન્ધ કરીને એ એમ કહેવા માંગે છે કે–સારી વસ્તુઓ જેજે અને ખરાબ વસ્તુઓ જેવાને પ્રસંગ આવે તો મારી જેમ આંખ બન્ધ કરજે. બીજા વાંદરાએ પોતાના કાન બંધ કર્યા છે, એ એમ ચેતવે છે કે–સારી વાત સાંભળવાનો પ્રસંગ આવે તો સાંભળો

Page #108

જીવન અને દર્શન
: ૧૦૩ : અને ખરાબ વાત સાંભળવાની વેળા આવે તે મારી જેમ કાન બંધ કરજો. ત્રીજા વાંદરાએ પિતાનું મોટું બન્ધ કર્યું છે, એ એમ સૂચવે છે કે–સારું બોલવું અને ખરાબ બોલવાને પ્રસંગ આવે કે નિન્દા કરવાની વેળા આવે તે મારી જેમ મેં બન્ધ કરી મૌન સેવવું. આ રીતે બાહ્ય આ ત્રણ ઇન્દ્રિ પર વિજય મેળવનાર પણ સુખ મેળવે છે. તે સંપૂર્ણ રીતે ઈન્દ્રિયે પર કાબૂ આવી જાય તે સાચું સુખ મળે એમાં આશ્ચર્ય પણ શું છે?
પણ આજે.કેને જીવા ઈન્દ્રિય ઉપર કાબૂ નથી. નિન્દા કરવાની ટેવ પડી ગઈ છે. આજે એકનું વાટે, આવતી કાલે બીજાનું વાટે, પરમ દિવસે ત્રીજાનું વાટે. આમ વાટ વાટ ને વાટ, બસ વાટવાની જ ટેવ પડી છે ! પણ કેઈના સદ્ગુણ ગાવા કે પ્રશંસા કરવી એની તે ટેવ જ નથી–પણ યાદ રાખજે કે નિન્દા એ બહુ જ બૂરી ચીજ છે. નિન્દા એ આજનો એક જાતને માનસિક ચેપી રોગ છે. માણસ જેમ નિન્દા કરતા જાય તેમ એ રેગ અભિવૃદ્ધિ પામતો જાય.
ખરજવું થયું હોય છે ને વારંવાર ચળ આવે છે, ને માણસ જેમ જેમ ખણતો જાય છે, તેમ તેમ ચળ ઘટવાને બદલે વધતી જાય છે. તેવી જ રીતે નિન્દાને માટે પણ કહી શકાય. ખૂજલીવાળો ઘણું ખણીને અને વિકૃત બને છે, તેમ નિન્દક પણ પારકી નિન્દા કરી પોતાના જીવનને વિકૃત બનાવે છે. ખૂજલી થઈ હોય ત્યારે નાના છોકરાઓને હાથે લુગડાં બાંધે છે ને? તેમ હવે નિન્દકના મેઢે પણ કપડાંના પાટા બાંધવાની જરૂર છે, કારણ કે નિન્દકે પણ

Page #109

• ૧૦૪ :
જીવન અને દ્રન બાળકની જેમ અજ્ઞાન છે. નિન્દકે નિન્દા કરીને સુખ મેળવતા નથી, પણ સુખ ખાઈ રહ્યા છે. માટે સુખના શેષકોએ વાચા આદિ ઈન્દ્રિયા પર કાબૂ–વિજય મેળવવા પ્રયત્ન કરવા જોઈ એ.
તમે જોઇ ગયા કે ઇન્દ્રિયા પર સંચમ ને બાહ્ય વસ્તુએના ત્યાગ, આ બે વસ્તુઓદ્વારા સુખના સાક્ષાત્કાર થાય છે. એમાં પણ ત્યાગથી જે જીવન-તૃપ્તિ થાય છે તે અલૌકિક છે. એ માટે પ્રભુ શ્રી મહાવીર દેવનું જીવન આપણને દૃષ્ટાંતરૂપ છે. તે જ રીતે શ્રી રામચંદ્રજીના જીવનપ્રસંગ આદર્શરૂપ છે. આ પ્રસંગ ભવ્ય છતાં કરુણ છે ! ત્યાગના આ પ્રસગ સાંભળતાં આપણાં હૈયાં ભરાઈ જાય છે ને નયન આંસુથી છલકાઇ જાય છે પણ આમાંથી તે આપણે પ્રેરણા લેવાની છે, આ પ્રસંગ આપણને એ જ સૂચવે છે કે આશા-અભિલાષાને કચડીને પણ જે ત્યાગ કરે છે, તે ઉચ્ચ આદર્શોના શિખરે પહોંચે છે. જો આશા કે અભિલાષા વિના જ સંપૂર્ણ ત્યાગ કરાય, તા તા પછી પૂછવું જ શું ?
'
આ પ્રસંગ ગભીર રીતે વિચારજો. સુખ રાજ્યમાં હતું કે વનમાં ? ભાગમાં હતું કે ત્યાગમાં ? સિંહાસનમાં હતુ કે હૈયામાં ? હૈયામાં આનંદ ન હોત તેા રામનું તે જ પળે હૃદય બન્ય પડી જાત, પણ એવું કાંઈ ન થયું. પણ ઉલટા સાપ કાંચળી ઉતારીને ચાલ્યું જાય તેમ રાજ્યમાઠું ઇંડી એવનમાં ચાલતા થયા. કારણ કે એ જાણતા હતા કે ત્યાગ જો હૈયામાં હશે તા જીવન સદા સુખથી લેાછલ ભરેલું જ રહેશે. માટે

Page #110

જીવન અને દર્શન કહું છું કે ઇન્દ્રિ પર કાબૂ મેળવવાથી આત્મા શાન્ત બને છે, ને ત્યા કરવાથી આત્મા નિલેપ બને છે આ બે અજોડ સાધના પ્રતાપે આત્મ, આત્મામાં જ સુખને પ્રજાને જુએ છે. આજના દોઢ કલાકના પ્રવચનમાં સાચા સુખની શોધનાં જે સાધન બતાવ્યાં છે, તેને અપનાવે તેને માટે આ ભવ સફલ બને છે. સૌ આ રીતે સાચા સુખના ભક્તા બનો અને જીવનના સર્વોત્તમ શિખરે પહોંચે એવી શુભેચ્છા.
અણુ વસ્તુ નાની છે એટલે એની કિંમત તમારે મન કાંઈ જ નથી? પણ જરા આમ તે જુઓ ! આ નાનકડા તણખાએ આખા ગામને રાખની ઢગલીમાં ફેરવી નાંખ્યું. આ નાનકડી કીડીએ પેલા મહાકાય કુંજરને ઢાળી દીધો. આ નાનકંડા છિદ્દે આ મહા-નૌકાને સાગરમાં જળસમાધિ કરાવી દીધી. આ નાનકડા વડના બીજે વડ બની આ જ જેવી દીવાલને પણ ચીરી નાંખી. આ અણુમ્મ જગત આખાને શ્રુજાવી દીધું. છતાં નાની વસ્તુનું મૂલ્ય તમારે મન કાંઈ જ નથી? તે પછી તમને હવે કોળિયાન મતો મણિયાન એ આત્મા પણ સમજાઈ રહ્યો !
ચિત્રભાનુ— |

Page #111

પ્રકૃતિ–સામ્યત્વ
પ્રકૃતિ-સૌમ્યત્વ એ એવે ગુણ છે કે એ જેની પ્રકૃતિમાં વણાય હાય તેને જેમ શાંતિ આપે છે, તેમ તેના સમાગમમાં આવનારને પણ શાંતિ આપનાર બને છે. આ ગુણુ આખા સસારને સુખમય બનાવનાર છે. મધુરી હવા ફેલાવનાર છે, અને મિથ્યા બધાઈ ગયેલી દ્રઢ માન્યતાને કેવી રીતે ગાળવી તેનો ઉકેલ કરનાર પણ આ પ્રકૃતિ સૌમ્યત્વ નામનો જ ગુણ છે.
સામા માણસની કાંઇક ભૂલને લીધે, તેને જોતાં તમને અણગમા ઉત્પન્ન થાય, છતાં તમે તેને તક આપેા. જેમ તમને હૈયુ, લાગણી, ભાવના છે, તેમ તેને પણ તે અધું છે. કદાચ તેણે ભૂલથી અગર સંસારના સયેાગેાની વિષમતાને લીધે કઇક ખરાબ કાર્ય કર્યું... હાય તા પણ તમે તેને એકવાર જરૂર , ક્ષમા આપે.
જેમ સાગરની અંદર ભરતી–આર્ટ આવે છે, તેમ માનવીની ભાવનાઓમાં પણ ભરતી-ઓટ આવે છે. જેમ તમે પોતે કાંઇક ભૂલ કરી હાય અને તમને પશ્ચાત્તાપ થાય અને પછી

Page #112

જીવન અને દર્શન
: ૧૦૭:
એમ થાય કે મને આ તકે માફી આપે અને સજા ન કરે તેા સારું, તેમ સામે માણસ પણ પશ્ચાત્તાપ કરીને તમારી પાસેથી માફી ઇચ્છે છે, નહિ કે સજા ?
માનવીની મહાન ક્ષિત જો ડ્રાય તા તે આ છે: મનુષ્ય જેટલા પેાતાના ગુના, પાતે કરેલી ભૂલ, છુપાવવાને ઇચ્છે છે, તે કરતાં સામા માનવીના ગુના, તેણે કરેલી ભૂલ, પ્રગટ કરવામાં અનેક ગણુા આતુર હાય છે, પણ ઊંડા ઉતરીને વિચાર કરશે તા માલુમ પડશે કે જેમ તમારું હૈયુ· ક્ષમા માટે ઝંખે છે, તેમ સામા માણસને પણ તમારા જેવી જ ઝંખના રહે છે. એની આ આંખો પણ ક્ષમાની ભીખ માંગતી હોય છે. જેનામાં સામા માણસના હૈયાને, દિલને પારખવાની શકિત નથી તે માનવી નથી. માનવજીવન જીવવાને પણ લાયક નથી ! તેમ તમે પણ કોઇના સંજોગોના વિચાર ન કરી શકતા હા, સામાની લાગણીની કદર ન કરી જાણતા હા તેા તમે પણ દાનવાની કેડિટમાં જ ત્રણાઓ.
ઇતિહાસનું અવલાકન કરશે તો એવા અનેક દાખલાએ મળશે. જે ઘણી ભયંકર ભૂલો કરવા છતાં કોઇક સુંદર તક મળતાં સુધરી ગયા, ઉન્નતિના શિખરે પહોંચી ગયા; આ વાત ધ્યાનમાં રાખી તમે વનમાં સામા માટે એવી ભાવના કેળવા કે આજે એ ભલે બૂરા હાય પણ કાલે મારા સહવાસથી જરૂર સુધરશે અને તે માટે તમે તમારા હૃદયના દરવાજા ખાલી તેની વાત સાંભળે, તેને માટે તમારા હૈયામાં જે ગાંઠ બંધાઇ ગઇ હોય તેને દૂર કરી, અને તેને જાતે જ સુધરવાની તક આપો, તેને અનુતાપ કરવાનો અવસર આપે. તે તે જરૂર સુધરશે.

Page #113

= ૧૦૮ :
જીવન અને દર્શન
સામા માણસની વાત સાંભળતાં તમે જાગૃત જરૂર રહા, ચેતતા જરૂર રહા, સાચાખોટાની પારંખ કરતા રહો; પણ સાંભળે તો જરૂર ! આમાવાસ્યાની ઘોર, અંધારી રજનીમાં પણ તારલા હોય છે કે નહિ ? તેનું ડું ઘણું પણ તે જ ખરું કે નહિ? તે તારલાને ભરેસે પણ તેની સામે મીટ માંડે, તેના પાપી હૃદયમાં પણ તારલિયા જેટલું સત્વ તે જરૂર હશે ! એ કાળા હૈયામાં પણ એક દિવસ ચંદ્ર જરૂર ઉગશે, પૂર્ણ કળાએ ખીલી નીકળશે. આ દષ્ટિ કેળવીને તમે તેને તક આપવામાં ઉદાર બનો. તમારી જાત માટે જેવો વિચાર કરે છે, તેવા સામા માણસ માટે પણ વિચાર કરે. આપણે એમ ન માની લેવું જોઈએ કે હું સુવર્ણ માંથી ઘડાયેલું છું અને બીજા પિત્તળમાંથી. બીજા બધા ખરાબ અને હું એક જ સારે છું; આવી કદાગ્રહી દષ્ટિ જે તમારા જીવનમાં વ્યાપક બની ગઈ તે તમે સંસારમાં આગળ વધી શકવાના પણ નથી.
કેટલાક કહે છે કે, સગા બાપના વચન ઉપર પણ વિશ્વાસ ન કરવો, વિશ્વાસથી ડગલું ભરવા લાયક આ પૃથ્વી રહી નથી. દુનિયા એવી છે કે અવસરે ખસી જાય, આ માન્યતાવાળા માનવી પોતાના આત્માને વધારી શકતા નથી. હું એમ નથી કહેતા કે કોઈના પર તમે સંપૂર્ણ વિશ્વાસ મુકી દે. હું તે એટલું જ કહું છું કે જાગૃતિ પૂર્વકનો વિશ્વાસ તે તમે જરૂર રાખે. જાગૃતિ પૂર્વકના પ્રકાશની અંદર જીવવું એ જીવનની કઈ ઓર લહેજત છે, એની મધુરતા અલૌકિક છે. જ્યારે પ્રેમનું વાતાવરણ વિશ્વાસની સુવાસથી મિશ્રિત બને છે. ત્યારે આપણું જીવન કેઈ અલૌકિક બની જાય છે,

Page #114

જીવન અને દર્શન
: ૧૦૯ : આજે આપણે અવિશ્વાસને લીધે જ સત્ય ને અસત્ય, હિંસા ને અહિંસા, દૈવી–સંપત્તિ ને આસુરી–સંપત્તિ, પાશવતા ને માનવતા વગેરેને પૂર્ણ રીતે સમજી શકતા નથી, સંસારમાં પ્રકાશ પાથરી શકતા નથી અને આત્માને ઉન્નત બનાવી શકતા નથી.
અવિશ્વાસના અંધારાને લીધે જ સામા માણસના હૃદયમાં જે અવિશ્વાસનું અંધારું હોય છે તે આપણા હૃદયમાં પેસી જાય છે. પ્રકૃતિ -સૌમ્યત્વ નામના ગુણનો સ્વભાવ પ્રકાશ છે. અને તે આવતા અંધકારને અટકાવે છે, રેકે છે, અવરોધ
પ્રકૃતિ–સૌમ્યત્વ નામનો સદ્ગુણ એ આપણને ઉદ્દઘોષણા કરીને કહે છે કે, સહિષ્ણુ બની ને સંસારમાં કડવા ઘૂંટડા ગળી જતા શીખે. આટલું જ નહિ પણ ઝેરના ઘડા પીતાં પણ શીખે. સંસારને જે શાંતિમય, પ્રેમમય અને ભાવનામય બનાવ હોય તે આ પ્રકૃતિ સૌમ્યત્વ નામના ગુણની સુવાસ જીવનમાં મહેકાવી દે !
કાન્તિ કાન્તિ થઈ રહી છે, માનવંતાને ધરમૂળથી ફેરફાર થઈ રહ્યો છે. માનવતાને દૂર ફગાવી ઝડપથી–અતિ ઝડપથી . દાનવતા તરફ ઘસવું એનું નામ જ કાન્તિ ! ' “માણસ આજે બાહ્ય દૃષ્ટિએ બે ડગલાં આગળ દેખાય છે. પણ આંતરિક દૃષ્ટિએ તે એ ચાર ડગલાં પાછળ છે; અને તેથી જ એક ઠેકાણે અન્નકૂટ દેખાય છે, ત્યારે બીજી બાજુ અનાથ માનવ એ જ અન્ન વિના રિબાઈ રિબાઈને મરી રહ્યો છે...રે કાન્તિ !
ચિત્રભાનું

Page #115

ગો પૂજા
[૧૩-૩-૫૪ના દિવસે મુંબઈ રાજ્ય શાળા પાંજરાપોળ સંઘના ત્રીજા અધિવેશન ને ગે શાળા પ્રદર્શન પ્રસંગે પધારેલ વડેદરાના મહારાણી શ્રી શાન્તાદેવી, મુંબઈ રાજ્યના મહેસુલી પ્રધાન શ્રી ભાઉસાહેબ હીરે, મધ્યસ્થ ધારાસભાના સભ્ય ને પ્રિન્સીપાલે, પ્રેફેસરે અને હિન્દની પ્રસિદ્ધ જુદી જુદી સંસ્થાઓના આવેલ સત્તર પ્રતિનિધિઓ ને હજારની માનવ મેદનીમાં, વડોદરાના ન્યાય મંદિરમાં મુનિ શ્રીચન્દ્રપ્રસાગરજી ચિત્રભાનુએ આપેલું ભાષણ. . –સંપ૦] બહેનો અને ભાઈ !
ગોસંવર્ધન ને પ્રાણુરક્ષાના કાર્યમાં જીવન અર્પણ કરનારા મહાનુભાવે, આ વિષયમાં મારી પહેલાં ઘણું ઘણું કહી ગયા છે, છતાં સૌ ભાઈઓનો આગ્રહ છે કે મારે પણ કંઈક કહેવું, તે હું આપની આગળ મારી વ્યથા વર્ણવીશ.
આર્યાવર્તના માણસે ગાયની પૂજા કરે છે, એના કપાળે કુમકુમને ચાંલ્લો કરે છે, એનું પૂછડું આંખે લગાડે છે, પણ એ જ ગાય પિતાનું પેટ ઉકરડે ભરે છે. ગલીએ ગલીએ

Page #116

જીવન અને દર્શન
: ૧૧૧ :
ભમી, એઠવાડ ખાઈ પેાતાના ઉદરનિર્વાહ કરે છે! આ ગાપૂજા કઈ જાતની ? દૂધ પીવું છે, પણ સેવા કરવી નથી. ગાય દૂધ આપતી બંધ થાય કે જાય કસાઈખાને. હું પૂછુ છું કે માનું દૂધ પીનાર, એનાથી પેાતાના શરીરને પાષનાર, એના વડે સશકત બનનાર અને એનાથી જીવન મેળવનાર, એ જ માતાની ઉપેક્ષા કરનારને આપ સપૂત કહેશેા કે કપૂત ? અને ઉત્તમ કહેશે કે અધમ ? તેવી જ રીતે ગાયનું દૂધ પીનાર અને વસૂકી જતાં એની ઉપેક્ષા કરનાર, એને કસાઈખાને મેકલનાર એ કેવા કહેવાય ? ગાયા નિર્દોષ પ્રાણીએ આજે કસાઇખાનામાં કપાઈ રહ્યાં છે ? ગેામાંસ છડેચેાક વેચાઇ રહ્યું છે. શું આ આપણી આઝાદી? એ નિર્દોષ પશુઓની વેદનાભરી આંખો સામે તે જુએ ? એમની સૂકવેદના કાણુ સાંભળે તેમ છે? વાતા કરે કંઇ જ નહિ વળે. પ્રતિજ્ઞા કરો. ઘેરઘેર એક પેટી રાખા. સવારે ઊઠી એ પેટીમાં કઇક નાખીને પછી નિત્ય કાર્યા કરવાં જોઇએ, ભલે, એક પૈસા નાંખેા. પણ સૌ આ નિયમ પાળે તે ખાર મહિને કેટલી, સારી રકમ થાય? એ રકમ આવી પાંજરાપોળને અંજલિરૂપે, અરૂપે અર્પો. એ જ સાચું ગેાપૂજન છે! એમને કસાઇખાને જતી અટકાવવી એ જ સાચી પૂજા છે !
ઘણા કહે છે: ગાયના પૂછડામાં તેત્રીસ કરોડ દેવતા છે. એને અથ શે ? તેત્રીસ કરોડ દેવતા એટલે તેત્રીસ કરાડ માનવ. દૂધ, છાસ, ઘીથી એ તેત્રીસ કરોડ માનવાને પાષે છે. પશુધન પર માણસના જીવનને આધાર છે. એટલે ગોરક્ષાના ટૂંકા લાક્ષણિક અથ ઇન્દ્રિય રક્ષા થાય છે. ગોપાલન

Page #117

: ૧૧૨ :
જીવન અને દર્શન એટલે ઈન્દ્રિયપાલન. કારણ કે ગાયના ગોરસથી ઈન્દ્રિયે. સશકત અને તે જ રહે છે.
. . પણ એકલું ગોપાલન કરીને જ અટકી જવાનું નથી. માનવધર્મ એથીયે આગળ જાય છે. ગાયને પાળવી અને બીજાં પ્રાણીઓને કતલખાને જવા દેવાં એ તે સ્વાર્થ ધર્મ થયે, ગાય દૂધ આપે છે, એટલે એને પિષવી અને બીજા પ્રાણીઓ ઉપગી નથી એટલે એના પ્રત્યે ઉપેક્ષા કરવી એ માનવને શોભે ખરું ? સ્વાર્થમા દાનવતા છે, પરમાર્થમાં માનવતા. માનવ ધર્મને ઉપાસક અબ્રાહમલિંકન અત્યારે મને યાદ આવે છે.
એ અમેરીકાના પ્રમુખ હતા. એક વખત એ પાર્લામેન્ટમાં જઈ રહ્યા હતા. ગાડી ઝડપથી જઈ રહી હતી. એમની નજર કીચડમાં ખેંચી ગયેલા એક ડુક્કર પર પડી. એ કીચડમાં તરફડી રહ્યું હતું. ચીસ પાડી રહ્યું હતું. લિંકને ગાડી ઊભી રાખી. ડુક્કર તરફ દોટ મૂકી, કીચડમાં ખેંચી ગયેલા એ નિરાધાર પશુને એણે અજબ રીતે ઉગારી લીધું ! પણ એને શૂટ કીચડમાં ખરડાઈ ગયે. ફરી ઘેર જઈ કપડાં બદલવા જેટલે સમય નહતો. પાર્લામેન્ટને સમય થઈ ગયું હતું. અને સમયની નિયમિતતા માટે તે લિંકન પ્રસિદ્ધ હતા. એ સીધે સભાગૃહમાં આવ્યું, સભ્યએ ગાડીવાનને પૂછયું : પ્રમુખનાં કપડાં આમ કીચડમાં કયાં ખરડાયાં? ગાડીવાનની વાત સાંભળી સૌ આશ્ચર્ય પામી ગયા. વાહ! આવ દયાળુ ! બધા મળીને લિંકનને માન આપતાં કહેવા લાગ્યાં: “આપ

Page #118

જીવન અને દુન
: ૧૧૩ :
ખરેખર દયાળુ છે. આપને ધન્યવાદ છે. આપે ડુક્કરના ઉદ્ધાર ક્યો....!’ પણ પ્રશંસકાને અધવચ્ચેથી જ અટકાવી લિંકને આપેલા ઉત્તર હૈયામાં કારી રાખવા જેવા છે. ખસ, ખસ, વ્ય મારી પ્રસંસા ન કરશો. મે કોઇના ય પર દયા કરી નથી. તેમ મે' કાઇના ઉદ્ધાર પણ કર્યા નથી. મેં તેા મારા હૈયામાં ભાંકાયેલા કાંટાના જ ઉદ્ધાર કર્યો છે. કીચડમાં તરફડતા ડુક્કરને જોઈ મારા હૈયામાં કાંટા વાગ્યા. મારી વેદનાના કાંટાને કાઢવા માટે મારે ડુક્કરને કાઢયા વિના ચાલે તેમ ન હતું. કાંટા કાઢવાના કંઇક ઉપાય તા લેવા જ પડે ને?......... માનવતાભર્યા આ ઉત્તર સાંભળી સૌ નમી પડયા.
ભારતના કોઈ સંતના દાખલા ન આપતાં, મેં અમેરીકાના પ્રમુખના દાખલા આપ્યા. કારણ કે આપણા રાજ્યમંધારણનુ ખાખુ અમેરિકાનુ છે. વાતાવરણમાં અમેરીકાની હવા મળી છે. એ હવાએ જ આ પ્રાણીનાશની હવા ફેલાવી છે. ત્યારે વિચારવાની આવશ્યકતા છે કે જડવાદની હવામાં પણ એ માનવી કેવી કુમળી લાગણી ધરાવતા હતા! ત્યારે અધ્યાત્મવાદની હવાવાળા દેશમાં કતલખાનાં ઊભરાઇ રહ્યાં છે, એ શુ સૂચવે છે? વિચારો માનવતા હા તે....
હવે હું આપને વધારે સમય નહિ લઉં. સભાએ ભરાય છે, ઠરાવા થાય છે. તાળિયાના ગડગડાટપૂર્વક ફૂલહાર પહેરી વિસર્જન પામે છે, પણ આજના અધિવેશનના ભાઈ અહુના આટલેથી જ નહિં અટકતાં, અહિંસાના સદેશાને જીવનદ્વારા મૂર્ત મનાવશે એવી શ્રદ્ધાપૂર્વક હું રજા લઊં છુ.
'

Page #119

ધર્મ કહેવો કોને?
માણસ સવારમાં દાંત સાફ કરી આરસીમાં મોટું જુએ છે, બપોરે જમીને બજારમાં જતી વખતે પણ મુખને દર્પણમાં જોઈને બજારમાં જાય છે ને સાંજે બજારમાંથી આંવીને પણ કાચમાં પિતાના મુખડાને ધારી ધારીને જુએ છે તે શા માટે? માણસને એમ કે મારા મેં ઉપર કયાંય ડાઘ તે નથી લાગે ને! અને હું પોતે કે દેખાઉં છું? પણ આરસીમાં મુખ જોતી વખતે કઈને ય એ વિચાર નથી આવતે કે આ આરસીમાં દેખાઉં છું તે હું નથી, પણ જેનાર એ હું છું. આ દેખાય છે એ પ્રતિબિમ્બ મારા આત્માનું નથી, પણ શરીરનું છે. આરસીમાં દેખાય છે એ માલ નથી, પણ બારદાન છે. -
શરીરના સૌન્દર્યને હું મારું સૌન્દર્ય માની બેઠે છું અને મારું સૌન્દર્ય હું વિસરી ગયું છું. જે શરીર નાશવંત છે, અહિ જ જેને મૂકી જવાનું છે, જે બળી જવાનું છે, રાખ થઈને ઊડી જવાનું છે, એના અવલોકનમાં કલાકોના કલાકે નીકળી જાય છે અને જે આત્મા શાશ્વત છે, કરેલા કર્મને ભક્તા છે, એના માટે આપણને જરા વિચાર સરખો ય ન આવે; આ કેવું આશ્ચર્ય ?
અનાજ કેવું છે એને વિચાર આવતું નથી અને ફેતરાં માટે માથાકૂટ થઈ રહી છે. શરીર ઉપર લાગેલા ડાઘને જુએ

Page #120

જીવન અને દર્શને
; ૧૧૫ ; છે, પણ આત્મા પર લાગેલા ડાઘનો વિચાર કેમ આવતે નથી ? શરીરને ડાઘ તે પાણી ને સાબૂથી ધોઈ શકાશે, પણ આત્મા પર લાગેલા ડાઘ તો આપણું લેહીનાં આંસુથી પણ નહિ દેવાય! - મેં ઉપર લાગેલા ડાઘને બતાવનાર આરસી તો અનેક ઠેકાણે મળશે, પણ આત્મા પર લાગેલા ડાઘને ચીંધનારબતાવનાર કોણ? પોતાના મુખની કદરૂપતા માટે માણસ શરમાય છે, એ કદરૂપતાને ટાળવા અનેક પ્રયત્ન કરે છે, પણ આત્માની કદરૂપતા પળે પળ વધી રહી છે અને આ કદરૂપા મુખને લઈ હું વિભુના પવિત્ર ધામમાં કઈ રીતે જઈશ? એના માટે ચિન્તા કરનારા કેટલા?
જ્યાં અનન્તા નિર્મળ આત્માઓ બિરાજે છે, એવા સિદ્ધોના પવિત્ર ધામમાં જવા માટે આ આત્મા લાયક છે ખરે? આરસીમાં જે મુખ ધારી ધારીને જોવાય છે, એ મુખ ઉપર વિશ્વાસઘાત, અસત્ય, અસંયમ, અનીતિના કેટલા અપવિત્ર ડાઘ લાગેલા છે? છતાં માનવી ગર્વ કરીને ફરે છે. પિતાના સ્કૂલ સૌન્દર્યને આરસીમાં જોઈ મલકાય છે. અંતરનું રૂપ, આત્માનું સૌન્દર્ય અને પવિત્ર જીવનનું લાવણ્ય ભુલાણું એનું જ આ દુઃખદ પરિણામ છે.
એટલા માટે જ જીવનદૃષ્ટાઓ કહે છેઃ ભાઈ ! તારે આરસીમાં મેં જેવું હોય તે જે; પણ સાથે સાથે આત્માનું અવલોકન પણ કરતે જા. આત્માનું નિરીક્ષણ વધતાં આ સ્થૂલ રૂપનું આકર્ષણ ઘટશે અને આ સ્કૂલનું આકર્ષણ ઘટતાં આત્માનું સૌન્દર્ય વિકસશે.

Page #121

: ૧૧૬ :
જીવન અને દર્શન
प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत, नरश्चरितमात्मनः । किं नु मे पशुभिस्तुल्यं, किं नु सत्पुरुषैरिति ? ॥ ...
જ પ્રભાતે માણસે પિતાના ચારિત્ર્યનું–પિતાના વહેતા જીવનનું અવલેકન કરવું જોઈએ. મારું જીવન પશુ જેવું તે કે પુરુષ જેવું સત્પષેનું જીવન કેવું નિર્મળ છે ને મારું જીવન કેવું મલિન છે ?
", આ સંસારની ફૂલવાડીમાં મારું જીવન ગુલાબના ફૂલ જેવું સુવાસિત છે કે લસણ જેવું દુધે ભરેલું? આ જગતમાં જન્મીને મેં આશીર્વાદ મેળવ્યા કે શ્રાપ ? આ દુનિયામાંથી વિદાય લેતી વખતે મારા મુખ ઉપર આંસુ હશે કે હાસ્ય? હું અહિ શું કરવા આવ્યું હતું ને શું કરી રહ્યો છું? હું કયાંથી આવ્યા હતા ને કયાં જવાને છું? મારું સ્વરૂપ કેવું છે ને હું આજે કેવું માનું છું?–આવા પ્રશ્નો ઊંડાણમાંથી જાગે તો જ માણસને પોતાની સ્થિતિનું ભાન થાય કે
હું મનુષ્ય છું. મનુષ્યત્વને શોભે એવું જીવન મારે જીવવાનું છે અને આ શરીર દ્વારા જ મારે મુક્તિ મેળવવાની છે. મને સુંદર માનવદેહ મળેલ છે, તીણ બુદ્ધિ મળી છે, અન્યની વેદના ઝીલવા ગ્ય કેમળ હૃદય મળ્યું છે; આવી સુંદર વસ્તુઓને હું કેમ વેડફી શકું? પશુ જેવું જીવન જીવવા કાંઈ આ મહામૂલી જિંદગી નથી મળી. - આત્માને નિર્મળ કરવાને, જીવનને સુગંધથી ભરી દેવાને શુભ અવસર સાંપડ્યો છે. કેટકેટલા ત્યાગી પુરુષોએ આ માનવ જીવનની ગૌરવગાથાઓ ગાઈ છે, તે શા માટે? ત્યાગીઓએ આ દેહમાં શું વિશેષતા નિહાળી? આ દેહમાં

Page #122

જીવન અને દર્શન
: ૧૧૭ : એમને શું ભવ્યતા ભાસી? શા માટે પશુઓ અને મનુષ્યને એક જ કક્ષાએ ન મૂકયા ? શું બંનેમાં જીવન નથી ? છે જ. તેમ જ બંનેને આહાર-નિદ્રા–ભય ને કામની લાગણી નથી ? તે પણ છે જ. તે પછી બંને વચ્ચે ભેદ શા માટે?
માનવીને ઉચ્ચ કક્ષાએ મૂ અને પશુને નીચી કક્ષાએ શા માટે? જ્ઞાનીઓને શું આ માનવ-દેહને મેહ હતો ? ના, તેઓને આ દેહની કિમ્મત તે કંઈ જ નથી. પણ કિસ્મત છે એક ધર્મની, અને તે ધર્મ એ માનવદેહ દ્વારા જ શકય છે. એટલે આત્માને અજવાળનાર ધર્મને લીધે આ દેહની કિંમત પણ વધી અને માનવ જીવનની ગૌરવગાથા ગવાણી. - ધર્મ માનવ-જીવનને તેજસ્વી બનાવે છે, ધર્મ આ જીવનમાં સંસ્કારના પ્રાણ ફૂંકે છે, ધર્મ માણસને ઊર્ધ્વગામી બનાવે છે, અને એની દેવત્વના સિંહાસન પર પ્રતિષ્ઠા કરે છે. ધર્મવિહેણું જીવન એ તેં આત્મા વગરના શરીર જેવું છે કે જેમાં. ન હોય નૂર કે ન હોય પ્રકાશ; ન હોય પ્રાણ કે ન હોય પવિત્રતા; જીવનમાં પ્રાણ ને પવિત્રતા રેડનાર ધર્મ જ છે. .
ત્યારે આપણને વિચાર આવશે કે ધર્મ જે જીવનમાં આવે વ્યાપક છે, તે તે દેખાતો કેમ નથી? ભૂખ લાગે ત્યારે ધર્મ ખાવા કામ લાગતો નથી, તરસ લાગી હોય ત્યારે ધર્મ પીવા કામ લાગતું નથી, ટાઢ વાય ત્યારે ધર્મ ઓઢવા કામ લાગતું નથી, દેવું ચૂકવવું હોય તે તે દેવા પેટે આપવા કામ લાગતું નથી અને વ્યવહારમાં કઈ વસ્તુના વિનિમયમાં પણ ધર્મ આવતું નથી, તે પછી ધર્મનું મહત્ત્વ શું ?

Page #123

: ૧૧૮ :
જીવન અને દર્શન
આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જ્ઞાનીએ જણાવે છે કે, ધર્મ એ તે ઝાડનાં મૂળિયાં જેવા છે. મૂળિયાં ફળની જેમ 'ખાવા કામ લાગતાં નથી, ઝાડનાં ખીજા અંગાની જેમ બહાર દેખાતાં નથી, તે ધૂળમાં દટાયેલાં છુપાયેલાં હાય છે; છતાં એ ન હાય તા ટકી રહેવાની તાકાત ઝાડમાં નથી જ. વૃક્ષે ફળે છે, ખીલે છે, મીઠાં ફળેા આપે છે, આ બધી બાહ્ય ક્રિયાઓનો આધાર તા મૂળિયાં છે. તેમ જીવનના મૂળમાં પણ પડેલા છે. જ્યાં પ્રતિભા દેખાય છે, ઉન્નતિ દેખાય છે, સુખ ને આખાદી દેખાય છે ત્યાં ધર્મ છે. જ્યાં કંગાલિયત દેખાય છે, અવનતિ દેખાય છે, દુઃખ ને બરબાદી દેખાય છે ત્યાં
ધ
અધમ છે.
આ ધર્મ પશુઓને સાંપડ્યો નથી, એટલે એકનિષ્ઠ છે, હીન છે. મનુષ્ય આ ધર્મને પામીને શ્રેષ્ઠ અને ખડભાગી થયા છે, આ ધર્મથી માનવદેહ ગૌરવાન્વિત છે !
ધર્મની આવી પ્રશંસા સાંભળી સહજ પ્રશ્ન થાય કે ત્યારે ધર્મ કહેવા કેાને ? સૌ પોતપાતાના જન્મગત અને જાતિગત ક્રિયાકાંડને ધર્મ કહે છે અને એ જ ધર્મના નામે લડે છે, ઝઘડે છે, અશાન્તિ ઊભી કરે છે અને માનવને માનવથી દૂર લઇ જાય છે. શું આને ધર્મ કહેવા ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન જૈન દર્શને બહુ સારી રીતે કર્યું છે. ધનુ લક્ષણુ ખાંધીને માનવજાતને એક સુંદર સત્ય પીરસ્યું છે અને ધર્મના રહસ્યને ઘેાડા જ શબ્દોમાં વ્યક્ત કર્યું છે.
મૈત્રી, પ્રમેાદ, કારુણ્ય ને માધ્યસ્થ-ભાવ એ ધર્મનાં ચાર લક્ષણ છે. આ ભાવનાઓથી યુક્ત જે ક્રિયાઓ થાય તે ધ. ધર્મનુ પહેલુ' લક્ષણ છે મૈત્રીભાવ.

Page #124

જીવન અને દર્શન.
: ૧૧૯ :
મૈત્રીભાવનું પવિત્ર ઝરણું, મુજ હૈયામાં વહ્યા કરે; શુભ થાઓ આ સકલ વિશ્વનું, એવી ભાવના નિત્ય રહે.
જે મનુષ્યના હૃદયમાં ધર્મનાં અક્રૂર ફૂટયા હાય, તેને આખુ જગત મિત્રોથી ભરેલું લાગે, તેને આખું વિશ્વ પ્રેમમય લાગે. જેના હૈયામાં પ્રેમ હાય, મૈત્રી હાય, તેનું હૈયું શુ ખાલતુ હોય ? હુ. ભલે દુઃખી થયા, થાઉં, પણ બીજાને આવા વખત ન આવેા, મારા સર્વસ્વના ભાગે પણ બીજા આત્માઓ તૃપ્ત થાઓ. સર્વ પ્રાણીઓ અધનથી મુક્ત અનેા. સૌ દોષહીન અનેા. સૌ સ્વતન્ત્ર અનેા. પરાધીન કાઇ ન રહેા.
આ મૈત્રીભાવના પછી ધર્મના બીજા લક્ષણમાં પ્રમેદ ભાવના આવે છે.
*
ગુણથી ભરેલા ગુણીજન દેખી, હૈયું મારું નૃત્ય કરે;
એ સતાના ચરણકમલમાં, મુજ જીવનનું અર્ધ્ય રહે.
આ ભાવનાના જન્મ મહાત્માએ ના બહુમાનમાંથી થાય છે. આ પ્રમાદભાવનાના રંગથી રંગાયેલા હૈયાવાળા માણસ મહાપુરુષોને જોઈ આન પામે, જગતને મંગળમય પથે લઇ જતા સંતાને જોઈ, આ ભાવનાવાળાનું હૈયું નાચવા માંડે. અને એમ થાય કે–આ સત્પુરુષો જ જગતને કલ્યાણના માર્ગ અતાવનારા છે–આ ભેામિયાએ વિના ભવ–વનમાં ભૂલા પડેલાને મા કાણુ ચીંધે ?
આ સંસારરૂપી મરુભૂમિમાં આ સજ્જના જ શીળી છાયા આપનાર વૃક્ષા જેવા છે. પ્રમાદભાવવાળા માણસ આવા પુરુષાને જોઈ એમના ચરણામાં ઢળી પડે. તમે તમારા માટે

Page #125

: ૧૨૦ :
જીવન અને દર્શન આ ભાવ વિચારી લેજે. તમે મિત્ર સાથે વટથી ચાલ્યા જતા હો અને માર્ગમાં સંતનાં દર્શન થાય તે એમના પગમાં પડે ખરા? માર્ગમાં એમના પગમાં પડતાં શરમ આવે, અને અમલદારને, કેઈ વડા અધિકારીને ઝકીને નમન કરતાં શરમ ન આવે! સત્તા અને શ્રીમંતાઈ આગળ માણસ ઝૂકી પડતું હોય અને સંયમ અને ત્યાગ આગળ માણસ અક્કડ થઈને ચાલતું હોય માનવું કે–તેના હૃદયમાં પ્રમેદભાવનું દીવાળું છે. એ પછી ધર્મનું ત્રીજું લક્ષણ છે કારુણ્યભાવ.
દીન, કૂર ને ધર્મ વિહોણું દેખી દિલમાં દર્દ રહે, કરુણાભીની આંખમાંથી અશ્રુને શુભ સ્ત્રોત વહે.
જેના હૈયામાં કરુણાભાવ વિકાસ પામેલ હોય, એનું હૈયું જગતના જીવો માટે સહાનુભૂતિથી છલકાતું હોય, તે બીજાનાં દુઃખોને પોતાનાં દુઃખો માને અને એ દુઃખોને દૂર કરવા સતત પ્રયત્ન કરે. દીન આત્મા પ્રત્યે એ હૈયાની સહાનુભૂતિ બતાવે. ધર્મવિહેણ અને ક્રૂર આત્માઓને જોઈ, એનું હૃદય દયાદ્ર બની જાય અને એને થાય કે-આ જીવે બાપડા પાપ કરીને દુર્ગતિમાં ચાલ્યા જશે! આજ તો સત્તા ને શ્રીમંતાઈના ઘમંડમાં કેઈનું ય સાંભળતા નથી, કોઈ દુઃખીની સામું પણ લેતા નથી, પણ એમનું પુણ્ય પરવારી જશે ત્યારે આ ઇવેનું શું થશે? તે વખતે એમને આધાર કોણ?
આજે જે હસતાં હસતાં પાપિ કરી રહ્યા છે એ પાપ રતાં પણ નહિ છૂટે, જે કૂવામાંથી આ માણસો તુચ્છ આનંદનું પાણી ઉલેચી રહ્યા છે, એ છે તે અંતે ઊનાં

Page #126

જીવન અને દર્શન
: ૧૨૧ : આંસુથી ભરવા પડશે. જગતની દૃષ્ટિએ દેખાતા આજના આ સુખી જીવે, એ આવતી કાલના દુ:ખી જીવો છે–આવો કરુણાભર્યો વિચાર આવતાં, કારુણ્યભાવવાળાનું હૈયું ભરાઈ આવે છે અને એના નયનોમાંથી આંસુની ધારા વહેવા લાગી ? જાય છે. ધર્મનું ચોથું લક્ષણ તે મધ્યસ્થભાવ.
માર્ગ ભૂલેલા જીવન પથિકને, માર્ગ ચીંધવા ઊભો રહું; કરે ઉપેક્ષા એ માર્ગની, તોય સમતા ચિત્ત ધરું.
આ ભાવનાવાળે માણસ પાપના કીચડમાં પડતા માનવીને બચાવવા પ્રયત્ન કરે, પણ પિતે બીજાને પાપી બનાવવાનું નિમિત્ત તે ન જ બને. અધર્મના માર્ગે જતા કઈ પણ પ્રાણીને શકય હોય ત્યાં સુધી એ અટકાવે, માર્ગ ભૂલેલાને માર્ગ ચીંધે, પણ માર્ગ ચીંધવા જાય અને અવળે માગે જનારે કહેઃ “તને કોણે ડાહ્યો કર્યો છે? તું તારું કામ કરને, અમે અમારું ફેડી લઈશું. તારે અમારામાં પડવાની જરુર નથી.. તારી સલાહ અમારે નથી જોઈતી. ” તે ય માધ્યસ્થભાવવાળે એના પર ક્રોધ ન કરે. ડૂબતાને તારવા પ્રયત્ન કરે પણ સામે ડૂબતે માણસ ન તરે તે ધક્કો તે ન જ મારે.
જે મનુષ્ય આ ચાર ભાવનાપૂર્વક જીવનની ક્રિયા કરતે હોય, એનામાં સ્વાર્થબુદ્ધિ કે પરવંચના કેમ હોઈ શકે? એ તે એમ જ માનતે હોય કે હું આ દુનિયામાં આવ્યો છું માનવતાની સુવાસ ફેલાવવા, તે પછી મારાથી તે જરા પણ બૂરું કેમ થાય? જગતના ભલામાં જ મારું ભલું છે. જગતમાં અશાંતિ હોય તો હું શાંતિથી કઈ રીતે જીવી શકું? હું જેમ સુખ, શાંતિ અને આબાદી ઈચ્છું છું, તેમ

Page #127

: ૧૨૨ :
જીવન અને દુન
બીજાને પણ એની જ તૃષ્ણા છે, તે મારું અત્યારે કન્ય એ છે કે-બીજાને શાંતિ આપવી અને ખીજાને અશાંતિ ન થાય એ રીતે મારે જીવવુ છે. જગતની અશાંતિમાં મારા ફાળા ન હોવા જોઇએ.
જગત દુઃખી હાય ત્યારે હું એશ-આસમમાં કેમ જીવી શકું? માનવજાત સંકટમાં સપડાયેલી હોય ત્યારે હું છુપાઈ ને મારી જાતનું રક્ષણ કઇ રીતે કરી શકું? મારે તો ઝંપલાવવું જોઈ એ, મારા ભાઇનું રક્ષણ કરવું જોઇએ. આ સમયે હું મારી જાતનું વિલાપન કરી, સૌના કલ્યાણ માટે ખપી જાઉ તો જ હું સાચે ધીં. પરસેવા એ જ આત્મસેવા છે. અણુ એ જ મારું કન્ય છે. એથી જ મારું કલ્યાણ થવાનુ છે.
જ્યાં મૈત્રી, પ્રમાદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થભાવ રમતા હોય ત્યાં માન કે અપમાન, સ્તુતિ કે નિન્દા કાઇની કઇ જ પડી ન હેાય. એ કોઇ દિવસ પ્રશંસાથી ફૂલાય નહિ અને અપમાનથી મુંઝાય નહિ. એને પોતાના અર્પણુના જ આત્મસતાષ હાય. એને બીજાના મતની, ખીજાની પ્રશસાની જરૂર ન હેાય. તે કાઇ દિવસ અટકે નહિ, થાકે નહિ. એ એમ જ માને કે હું મારા આત્મસંતોષ માટે કરું છું, આમાં હું શું મહાન કરી રહ્યો છું ? અરે, જડ પણ મૈત્રી કરે, તે જાત સમર્પણુ કરે, તો પછી હું ચેતન આટલું પણ ન કરી શકું ?
દૂધ અને પાણીની મૈત્રી કેવી ભવ્ય છે ? ધે. પેાતાનો ઉજ્જ્વળ રંગ પાણીને આપ્યા અને પાણીએ પાતાની જાતને દૂધમાં વિલાપન કરી. બંને એક અન્યા. દૂધ એ દૂધ ન રહ્યું

Page #128

જીવન અને દર્શન
: ૧૨૩ :
ને પાણી એ પાણી ન રહ્યુ. મૈત્રીભાવના અર્થ જ એકતા છે. એકતામાં ભેદ ન હાય, ભિન્નપણું પણ ન હાય. હવે દૂધ ચૂલા પર ચઢે ત્યારે દૂધ ગરમ થતુ જાય, તેમ પાણી ખળતું જાય; કારણ કે પાણી માને છે કે એણે મને રગ આપ્યા તા મારે એની ખાતર ખળવુ' જોઈ એ. અને પાણી બળવા લાગે છે—મળી જાય છે, ત્યારે દૂધ વિચારે છે: મારે માટે પાણીએ પ્રાણ આપ્યા તે મારે એની પાછળ ખળી મરવું જોઇએ. અને પછી એ ઊભા થઇ અગ્નિમાં ઝપલાવે છે; મિત્ર પાછળ બળી મરવા તૈયાર થાય છે. ત્યારે માણસ શું કરે છે ? દૂધમાં પાણી રેડે છે. મિત્રને પામતાં દૂધનો ઊભરા શાંત અની જાય છે–ઉભરા બેસી જાય છે અને પછી માણસા તુરત દૂધને ચૂલા ઉપરથી ઉતારી લે છે.
'
આ જડની મૈત્રી ! જડ જેવી વસ્તુ પણ મૈત્રીભાવ કેળવ્યા પછી સર્વસ્વ અર્પણ કરવા તત્પર બને છે. આપણે તા ચેતન કહેવાઇએ. આપણે વિચાર કરવાની જરૂર છે કે આપણામાં આવા મૈત્રીભાવ આવ્યે ? કદી આવી ત્યાગની ભાવના જન્મી ? માટે જ ચિન્તકે કહે છે કે, ધર્મનું પહેલુ પગથિયુ 'મૈત્રી છે. આ મૈત્રીના ઉત્ક્રય થયા પછી આપણે ગમે એવુ મહાન કાય કરીશુ. તા ય આપણામાં અહમ્ ’ નહિ આવે. એમ જ થશે કે, આ તા મારું કન્ય છે, અને માનવ તરીકે હું મારા કબ્યા કરું છું. આવી ક વ્યભાવનાને જગાડવા માટે, પ્રભાતે આત્મચિન્તન અને જીવનચિન્તન કરવું જોઈ એ. અને કાચની આરસીમાં મુખડાને જોવા કરતાં મહાપુરુષોના ચારિત્ર્યરૂપ આરસીમાં આત્માનુ સૌન્દર્ય અવલેાકવું; એ જ કલ્યાણના માર્ગ છે.

Page #129

જાગ, ઓ સપત!
એ મહાવીરના સપૂત! જાગ ! ઊભા થઇ જા ! જરા આંખ ખોલીને તે જો ! તારી જ નજર સામે દીન, હીન, અનાથ ને ગરીખ માનવેા અન્ન વિના ટળવળતા હાય, ત્યારે તું ત્રણ ટંક સુંદર ને સ્વાદિષ્ટ ભોજન, ઠંડે કલેજે કેમ આરોગી શકે ? તારી બાજુમાં જ વસતા તારા ભાંડુઓને લાજ ઢાંકવા પૂરતું પણ વસ્ત્ર ન મળતુ હાય, ત્યારે તું દયાવાન કહેવાતા, સુંદર વસ્ત્રોમાં સજ્જ અની મહાલી કેમ શકે ? તારા જ ભાઇએ વેરઝેર ને દ્વેષની મહાજ્વાળામાં સળગતા હાય, ત્યારે તું વિલાસ ને વિનોદની માદકશય્યામાં કેમ પોઢી શકે ? આ જોતાં તારું ખૂન આજે વિલાસની જડતાથી ઠંડું પડી ગયું છે, એમ તને નથી લાગતું? તું તારા પુનિત પિતા શ્રી મહાવીરના સિદ્ધાન્તાના દ્રોહ તા નથી કરતા ને ? તારા હાથે આવું ક્રૂર પાપ થાય, એ હું ઈચ્છતા. નથી. હું ઇચ્છું છું તારા અમર વિજયને !
કારણ કે તુ જૈન છે! તારી પાસે એ પાંખા છેઃ અહિંસા

Page #130

જીવન અને દર્શન
: ૧૨૫ :
અને સત્યની! આ બે પાંખા કપાઇ જતાં તું જૈન મટી “ જન ” અની જઇશ ! તારી શોભા આ બે દિવ્ય પાંખામાં જ છે. આ એ માત્ર તને શ્રેષ્ઠ અનાવનારી છે ! તને ગગનવિહારી બનાવનારી છે! આ અહિંસા ને સત્યની પાંખોથી તું હિંસાના ભડકાથી સળગતી દુનિયા પર પરિભ્રમણ કરી શકીશ, વિશ્વને પ્રેમ ને શાન્તિનો સંદેશ પાઠવી શકીશ, શાન્તિનો દૂત બની શકીશ, માટે સાવધાન થા! આ બે પાંખા કપાઇ ગઇ તા સમજજે કે તું પશુ છે, લંગડા છે. તારી આ બે પ્રિય પાંખા પ્રમાદથી રખે કપાઈ જાય ! માટે જાગૃત અન! ઝોકાં ખાવાં છેડી દે! આમ બગાસાં ખાધે ને નિર્માલ્ય જીવન જીવે મુક્તિ નહિ મળે ! મુક્તિ મેળવનાર શ્રી મહાવીરને તું યાદ કર. એણે કેવાં મહાન શુભ કાર્યો કર્યાં હતાં ! જો
જેણે ધૈ પૂર્ણાંક નર–પિશાચનો સામનો કરી, ભયભીતને નિર્ભય બનાવી અને માનવમાં રહેલી અખૂટ કિતના પરચા બતાવી મહાવીર પદ પ્રાપ્ત કર્યુ હતુ.
જેણે સાંવત્સરિક દાન દઇ, અઢળક સપત્તિ વર્ષાવી અને દીન, હીન, અનાથ ને ગરીબેને યથાયાગ્ય દાન વડે સુખી અનાવી દાનવીર પદ્મ વિભૂષિત કર્યું હતુ.
જેણે વૈભવાથી છલકાતાં રાજમન્દિરોને છેડી, પેાતાના પ્યારા પ્રિયજનોથી વિખૂટા પડી અને મહામેાહનો પરાજય કરી-ત્યાગવીર પદ સુશોભિત કર્યું હતું.
જેણે ગિરિકન્દરાઓમાં ધ્યાનમગ્ન રહી, વાસનાઓનો નાશ કરી અને ઇન્દ્રિયા પર વિજય મેળવી-શૂરવીર પદ ાભાવ્યું હતું.

Page #131

: ૧૨૬ :
જીવન અને દર્શન જેણે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, સંયમ ને અકિંચનત્વને પિતાના જીવનમાં વણી, એને જ પ્રચાર આજીવન કરી અને માનવતાની સોડમ મહેકાવી–ધમવીર પદ અલંકૃત કર્યું હતું. એ જ નરવીરનો તું પુત્ર! - જેના નામથી પ્રેરણાનો દીપક પ્રગટે ! એ મહાવીરનો પુત્ર બની, તું આમ નિર્માલ્ય જીવન જીવે, એ તને શોભે ખરું! ઉઠ ! પ્રાણવાન થા! તારા નિર્માલ્ય જીવનમાં મહાપ્રાણ - ફેંક! તારા ધ્વનિથી દિશાઓ કંપી જાય એવી જયઘોષણા કર પાપના પડદા ચીરાઈ જાય એવું તેજ તારી આંખમાં લાવ! હિમ્મત ને ઉત્સાહથી આગે કદમ ભર ! તારી અદમ્ય શક્તિઓને પરચો જગતને બતાવ ! પ્રભુ મહાવીરના સિદ્ધાન્તોને અણનમ નિશ્ચયપૂર્વક જીવનમાં ઉતારી, એમને અમર બનાવ ! ખાલી વાયડી વાતે ના કર. આચારણ વિહેણું ભાષણથી કાંઈ વળે તેમ નથી. એવાં નિર્માલ્ય ભાષણ સાંભળી–સાંભળીને પ્રજા ત્રાસી ગઈ છે! માટે લાંબા-પહોળા હાથ કરવા મૂકી દે અને એવું આચરણ કરી બતાવ કે તારું નિર્મળ ચારિત્ર જોઈ દુનિયા દિંગ બની જાય !
કડક શિસ્ત કેળવ! જીવન-વિકાસમાં નડતર કરતી વાસનાઓ સામે બળ પિકાર ! વાસનાઓનો સમૂળગો નાશ કર! આ તારા વિકાસના માર્ગમાં અન્તરાય કરનારને ઉખેડીને ફેંકી દે! જરા પણ ગભરાઈશ નહિ! કેઈથી અંજાતે નહિ! કેઈની શેમાં તણાતે નહિ ! જા ! એક પળની પણ વાર કર્યા વિના અહિંસાને સત્યના સિદ્ધાન્તને વિશ્વમાં વિકસાવવાના તારા આ મહા-કાર્યમાં લાગી જા. .

Page #132

જીવન અને દર્શન
: ૧૭ : પણ યાદ રાખજે ! નૈતિક સંયમથી કમ્મર બરાબર કસીને જ આ માર્ગે પ્રયાણ કરજે. સંયમમાં જરા પણ શિથિલતા ન પ્રવેશી જાય તે માટે પૂર્ણ કાળજી રાખજે. વાસનાઓ તારા પર વિજય મેળવી જાય તે માટે ચારિત્રની મજબૂત કિલ્લેબંધી કરીને, અવિરત જાગ્રતિપૂર્વક જીવનવિકાસના આ મહાપંથે વિહરજે !
| વિજળીના ઝબકારા થાય કે વિપત્તિના વંટેળિયા વાય; બ્રહ્માંડના કાન ફાડી નાખે એવા કડાકા-ભડાકા થાય કે પ્રલયના મેઘની ગર્જનાઓ થાય; તોય તારા નિશ્ચિત પંથને છોડીશ નહિ, નિશ્ચિત કરેલા ધ્યેયને પહોંચતાં પહેલાં એક ડગલું પણ માર્ગથી ખસવું એ મહાપાપ છે. એ દિવ્ય સંદેશને ભૂલ નહિ ! વિશ્વમાં એવી કઈ શક્તિ નથી જે તારા નિશ્ચિત ધ્યેયથી તને ચલિત કરે! દુનિયામાં એવી કોઈ વસ્તુ નથી, જે તને તારા માર્ગમાંથી ચલિત કરે. તારી વિરાટ શક્તિઓ જોઈ સાગર પણ તને માર્ગ આપશે! તારે દઢ સંકલ્પ જોઈ સિંહ જેવા રાજાધિરાજે પણ તારા ચરણમાં આળોટશે ને તારા અંગરક્ષક બનશે. આ કલ્પના નથી, વાક્પટુતા કે લેખનકળા નથી; પણ કેવળ સત્ય છે, નક્કર છે, વાસ્તવિક છે ! આવું બન્યું છે, અને છે અને બનશે. માત્ર શ્રદ્ધાની જ આવશ્યકતા છે ! વિજયશ્રી આત્મશ્રદ્ધાવાન મહામાનવને જ વરે છે !
આ માર્ગમાં કાંટા પણ છે ને કીચડ પણ છે. કાંટાથી કંટાળી ન જવાય અને કીચડમાં ખેંચી ન જવાય તે માટે સચેત રહેજે. વિપત્તિના સમયમાં યાદ કરજે તારા આત્માની અનન્ત

Page #133

: ૧૨૮ :
જીવન અને દુન
વિરાટ શક્તિઓને ! તારી વીર-ગર્જનાથી વિપત્તિ કપી ઉડશે, ઇન્દ્રિયા ધ્રૂજી ઉડશે, વાસનાએ બળીને ખાખ થશે, અન્ધકાર નાશ પામશે, અનન્ત પ્રકાશથી ઝળહળતા દ્વીપક તારા પથમાં પ્રકાશ પાથરશે અને પ્રકૃતિ મધુર સ્મિત કરી, તારું સુસ્વાગતમ્ કરશે !
પ્યારા અમૃતના ભોક્તા આત્મન્ ! અધિક તને શું કહું? હવે તારું વિરાટ રૂપ વિશ્વને દેખાડ જોઇએ ! વહાલા શક્તિના ભંડાર આત્મન્ !॰તારી શક્તિઓના ભંડારમાંનુ એક અમૂલ્ય રત્ન વિશ્વના ચેાગાનમાં મૂક જોઇએ ! પ્રકાશમાં વિહરનાર પ્રિય આત્મન્ ! તારા શાશ્વત પ્રકાશનું એક કૃપાકિરણ આ વિશ્વ પર ફૂંક જોઇએ ! વિશ્વ તારા જવલન્ત પ્રકાશ માટે ઝંખી રહ્યું છે. વીરના સપૂત આ કામ નહિ કરે તેા પછી કાણ કરશે ?
માટે આજે જ દીપાવલિના પતિત પાવન દિવસે અણનમ નિશ્ચયપૂર્વક ભર કદમ વિજયકૂચ ભણી !
ભાવના
પ્રાણી માત્રના જીવનમાં ભાવના અતિ મહત્વના ભાગ ભજવે છે. એટલા જ માટે ચિન્તા માણસના પ્સ્યૂલ કા ને નથી જોતા, પણ એની પાછળ કામ કરતી સૂક્ષ્મ ભાવનાને અવલેાકે છે. કાયૅ એક જ હાય છતાં ભાવના ભિન્ન હાય તા પિરણામ જુદું જ આવે. કૂતરી જે દાંતથી પાતાના ગલુડિયાને પકડે છે, એ જ દાંતથી ખિલાડીને પણ પકડે છે, પણ એમાં અંતર આકાશ અને પાતાળનું એકમાં રક્ષણની ભાવના છે; બીજામાં ભક્ષણની.
ચિત્રભાનુ
2.

Page #134
///// [ D//////////////// 57 : શરિદી મુદ્રણાલય : અમદાવાદ,