________________
: ૪૦ :.
જીવન અને દર્શન જોયું, ત્યાગનો પ્રભાવ કેવો છે? સિકંદર જે ઘમંડી પણ ત્યાગ આગળ ઝૂકી પડે. વિશ્વની એવી કોઈ તાકાત નથી, જે ત્યાગ સામે પડકાર કરે ! સૂર્યને ઉદય થતાં જેમ અન્ધકારના ડુંગરા પણ ઓગળી જાય, તેમ ત્યાગને મહિમા પ્રગટતાં, ભેગીઓ એની આગળ ઓગળી જાય ! અને તેથી જ કેઈને ય નહિ નમનારે અકકડ સિકંદર નમ્ર બની સંતના ચરણમાં ઢળી પડયે. એના આત્માનાં દ્વાર ઉઘડી ગયાં અને ઉપદેશ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય બને. તમારે પણ ઉપદેશ સાંભળવવા માટે આવી નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા કેળવવી જોઈએ ને? નમ્રતા અને જિજ્ઞાસા વિનાના શ્રોતાને ઉપદેશ સંભળાવ એ તે ઊંધા ઘડા પર પાણી રેડવા જેવું છે. એથી બન્નેને નુકશાન. પાણી નિષ્ફળ જાય ને ઘડે ખાલીને ખાલી રહે. જો કે આ તે વિવક્ષાએ વાત છે. નહિતર વક્તાને તે એકાન્ત લાભ છે જ. એ તો એક કલાક નિર્જરા જ કરતા હિય. પણ સાધારણતઃ વ્યાખ્યાનકારે પણ સભા નિરક્ષણ તે કરવું જ રહ્યું કે–આમાં કોની કેટલી પાત્રતા છે? પાત્રતાને પ્રભાવ કે અજબ છે. પાણી એકનું એક જ છે. પણ પાત્રને ભેદથી પરિણામ જુદું આવે છે. સ્વાતિ નક્ષત્રનું પાણી છીપમાં પડે છે. મેતી થાય, ફળદ્રપ ભૂમિમાં પડે તે સારું અનાજ થાય, ને સર્પના મમાં પડે તે ઝેર થાય.
पात्राऽपात्र विवेकोऽस्ति, धेनुपन्नगयोरिव । तृणात् संजायते क्षीरं, क्षीरात संजायते विषम् ॥
પાત્ર અને અપાત્રનું કેટલું અંતર છે તે બતાવવા માટે આ એક સુભાષિત જ બસ છે. ગાયને તૃણ–ઘાસ ખવડાવે
