Book Title: Jain Vangmay me Bramhacharya
Author(s): Vinodkumar Muni
Publisher: Vinodkumar Muni
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009963/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vAGmaya meM brahmacarya - DaoN. mUni zrI vinodakumArajI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svakathya yadi mujhase pUchA jAe zrutasAgara ke anantAnanta sAmrAjya meM pavitrama zabda kauna sA hai ? to binA zodha ke hI mere mu~ha se avilamba nikalegA - brhmcry| vizva ke sabhI dharma sampradAya hI nahIM, svAsthya zAstra aura Adhunika vijJAna bhI brahmacarya ke mahattva ko svIkAra karate haiN| Aja to ekAnta bhogavAdI bhI brahmacarya kI sattA ko svIkAra karane laga gae haiN| merA brahmacarya ke prati AkarSaNa sambhavataH pUrva janma ke kisI saMskAra ke kAraNa hI rahA hai| jaba choTA thA, skUla kI pustakoM ke atirikta koI adhyayana nahIM thA aura na hI koI yoga sAdhanA kA prshikssnn| taba bhI na jAne kisa preraNA se dIrgha zvAsa, kumbhaka, nAsAgradRSTi, khecarI mudrA Adi prayogoM ko khela-khela meM kiyA karatA thaa| brahmacarya sAdhanA sahaja rUpa se calatI rhii| kintu isake vistRta adhyayana kA abhAva hI thaa| munizrI dharmezakumArajI kI preraNA se 'bhAratIya vAGmaya meM brahmacarya' para zodha kArya karane se brahmacarya ko vistRta rUpa se samajhane kA avasara milaa| jaina vAGmaya meM bhI brahmacarya para vistRta vivecanA milatI hai| vistAra-bhaya kI dRSTi se 'bhAratIya vAGmaya meM brahmacarya' meM pUrI sAmagrI samagratA se prastuta nahIM kI jA skii| isa kamI ko pUrNa karane kI dRSTi se yaha cintana AyA ki 'jaina vAGmaya meM brahmacarya' ko pRthak rUpa se prastuta kiyA jaae| isI zubha cintana se jaina vAGmaya meM brahmacarya kA aura adhika vistRta evaM sUkSma adhyayana samagratA ke sAtha karane kI preraNA milii| jaina paramparA meM brahmacarya ke vikIrNa sUtroM ko prastuta grantha meM chaH adhyAyoM meM gumphita kiyA gayA hai| prathama adhyAya meM brahmacarya ke mahattva kA pratipAdana karate hue isake svarUpa para vistAra se prakAza DAlA gayA hai| vibhinna dRSTikoNoM se brahmacarya ke artha evaM paribhASAeM dekara brahmacarya ke saMdarbha ko spaSTa kiyA gayA hai| brahmacarya ke vibhinna bhedoM ke sAtha vibhinna sthaloM para dI gaI isakI upamAoM kA rocaka prastutikaraNa kiyA gayA hai| isake atirikta brahmacarya kI duSkaratA ko spaSTa karate hue isake prayojana evaM sAdhaka kI arhatAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| dvitIya adhyAya ke antargata brahmacarya ke pratipakSI abrahmacarya kA pratipAdana hai| prathamataH abrahmacarya kA adhyayana kyoM? isa jijJAsA ko samAhita karate hue, isake svarUpa kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| Agamika dRSTi se abrahmacarya ke kAraka tattvoM kA vivecana karate hue abrahmacarya ke lie prayukta vibhinna marmabhedI upamAoM ko prastuta kiyA gayA hai| tRtIya adhyAya meM brahmacarya sAdhanA se hone vAle lAbha ko cAra vibhAgoM meM bAMTa kara prastuta kiyA gayA hai| ve vibhAga haiM - 1. vyavahArika lAbha, 2. mAnasika lAbha, 3. bhAvAtmaka lAbha, 4. AdhyAtmika laabh| isake dUsare caraNa meM abrahmacarya se hone vAlI hAniyoM kA varNana hai| ise nimna chaH vibhAgoM meM bAMTA gayA hai - 1. zArIrika hAni, 2.mAnasika hAni, 3. naitika evaM cAritrika hAni, 4. vyavahArika hAni, 5. bhAvAtmaka hAni aura 6. AdhyAtmika haani| kisI bhI zubha kArya meM pravRtti aura azubha kArya se nivRtti ke lie usase hone vAlI lAbha-hAniyoM kA jJAna sAdhaka ke utsAha ko banAe rakhatA hai| isa dRSTi se yaha adhyAya bahuta mahattvapUrNa hai| caturtha adhyAya meM brahmacarya ke surakSA-upAyoM kA varNana hai| cUMki brahmacarya sAdhanA kA sarvAdhika mahattvapUrNa aura saMvedanazIla AyAma hai, isalie isakI surakSA kI vyavasthA bhI vyApaka hai| anta meM surakSA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAyoM kI upekSA karane ke ghAtaka pariNAmoM kA bhI jikra kiyA gayA hai| surakSA ke sAtha vikAsa bhI Avazyaka hai| paMcama adhyAya meM brahmacarya ke vikAsa ke sUtroM ko bAraha prakAra ke tapa ke antargata prastuta kiyA gayA hai| SaSTha adhyAya meM 'upasaMhAra' meM sabhI adhyAyoM ke sAra ko navanIta rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| - muni DaoN. vinoda kumAra 'viveka' Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJo'smi nakAra ko sakAra aura nirAzA ko AzA meM badala dene vAlI vaizvika zakti kA nAma hai - gaNAdhipati tulsii| jinake AbhAsa mAtra se zithila hotI AdhyAtmika dhArA prabalatA se pravAhita hone lagatI hai| samasyAeM jinake nAma mAtra se vaise hI vilIna ho jAtI hai jaise jAjjvalyamAna sUrya ke udaya hone para aNdhkaar| candramA ko nirmalatA evaM zItalatA kA, sUrya ko sva-para prakAzatA kA, sAgara ko virATatA aura gaharAI kA tathA svarNa ko komalatA kA pATha par3hAne vAle pUjya gurudeva kI smRti bhI nirantara pragati ke lie prerita karatI rahI hai| jinhoMne cakSu diyA, mArga diyA, jIvana diyA, saba kucha diyA unhIM parama pUjya gurudeva zrI tulasI ke zrIcaraNoM meM zraddhAsikta kRtjnytaa| karuNA ke mahAsAgara, samarpaNa kI jIvanta mUrti, sarasvatI putra, vizva prasiddha dArzanika jAgRta prajJA ke dhanI, AcArya mahAprajJa ke prati vinamra kRtjnytaa| jinakA hara zvAsa eka nayA niSkarSa hotA thA, jinakI lekhanI ne merI lekhanI meM hI nahIM sampUrNa jIvana meM prANoM kA saMcAra kiyaa| prastuta grantha kA pratyeka akSara usa samyak puruSa kI kRpA kA hI prasAda hai| punaH punaH nmn| cittAkarSaka saumya mUrti, yuvA cetanA ke samudvAhaka, devatva ke dhAraka, taruNa tapasvI AcArya zrI mahAzramaNajI ke prati hArdika kRtjnytaa| jinake maMgala AzIrvAda ke sAtha utkRSTa mArgadarzana se hI yaha kArya sampanna huaa| Apake caraNoM meM merI sarvAtmanA samarpaNa kI bhAvanA uttarottara vRddhiMgat hotI rhe| mAtRhRdayA parama zraddheyA saMgha mahAnirdezikA sAdhvIpramukhA zrI kanakaprabhAjI kA AzIrvAda aura unakI sahaja saMlabdha UrjA isa kArya meM sahAyaka banI hai, unheM bAra-bAra abhivndnaa| pAvana smRti karatA hU~, divaMgata muni zrI gulAbacandrajI 'nirmohI' kI, jinakI preraNA evaM protsAhana se zruta sAdhanA kI ora mere caraNa bar3he, mere jIvana kA nirmANa huaa| munizrI dharmezakumArajI, saghana sAdhaka, guru dRSTi ArAdhaka, sUkSma medhA va virATa vyaktitva ke dhanI yuvA saMta haiN| unhIM ke susaMskRta mArgadarzana meM merI jIvana yAtrA sucArU rUpa se cala rahI hai| yaha zodha prabaMdha unhIM kI kRpA kA phala hai| bAra-bAra abhivndnaa| kRtajJatA jJApita karatA hU~ munizrI ajayaprakAzajI ke prati jinhoMne mujhe samaya-samaya para vividha kAryoM se mukta rakhakara sahayoga pradAna kiyaa| granthAnukramaNikA ko vyavasthita karane meM saMsArapakSIya bhANajI mumukSu madhuzrI (aba sAdhvIzrI maulikayazAjI) ne manoyoga se samaya aura zrama lgaayaa| unake sarvatomukhI vikAsa kI mNglkaamnaa|| terApaMtha dharmasaMgha kA zrAvaka samAja bar3A hI zraddhA sampanna evaM samarpita hai| merI svAdhyAya yAtrA ko anavarata tathA nirvighna pragati dene meM aneka zrAvakoM kA AdhArabhUta sahayoga rahA hai| zodha prabaMdha ke kampyUTarAijezana meM terApaMthI sabhA cennaI kA sahayoga milA evaM zrI ramezajI khaTeDa, cennaI kA kuzalatApUrvaka zrama lgaa| prUpha jAMcane meM zrI vimalajI seThiyA, cennai ne apanI sUkSma dRSTi kA manoyoga se upayoga kiyaa| sabake hArdika sahayoga ke prati kRtajJatA, mNglkaamnaa| aneka sAdhu-sAdhviyoM, samaNa-samaNiyoM evaM viddhAnoM se bhI samaya-samaya para mArgadarzana evaM sahayoga milatA rahA hai| sabake prati hArdika kRtajJatA evaM unake AdhyAtmika vikAsa kI maMgalakAmanA karatA huuN| - muni DaoN. vinoda kumAra 'viveka' kAranoDai, cennaI di.01.01.2011 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya prathama jaina vAGmaya meM brahmacarya anukramaNikA brahmacarya svarUpa saMdhAraNa 1.0 brahmacarya kA mahattva 2.0 brahmacarya kA svarUpa 2.1 brahmacarya kI artha yAtrA vyutpatti labhya artha 2. 2 2.3 kozagata artha - DaoN. muni vinoda kumAra 'viveka' 2.4 paribhASAeM 2.5 brahmacarya aura anya vratoM kA saMbaMdha 2.6 brahmacarya kA aitihAsika vikAsa 2. 7 brahmacarya kI tAttvika mImAMsA 2.8 gAMdhIjI kI dRSTi meM brahmacarya 2.9 AcArya tulasI ke anusAra brahmacarya 2.10 paryAya vivecana 2.11 brahmacarya : eka nirapavAda sAdhanA 3.0 brahmacarya bheda-prabheda 3.1 do bheda (1) nizcaya (2) vyavahAra 3.2 3.2 do bheda (1) brahmacarya mahAvrata (2) brahmacarya aNuvrata (1) brahmacarya mahAvrata kA svarUpa brahmacarya mahAvrata kI bhAvanAeM (2) brahmacarya aNuvrata kA svarUpa 3.2 3.2 (2) (i) brahmacarya aNuvrata ke aticAra 3.2 (2) (ii) upAsaka kI pratimAeM aura brahmacarya 3.3 nava prakAra kA brahmacarya 3.4 aTThAraha prakAra kA brahmacarya 3.5 brahmacarya ke sattAisa bheda 3.6 aThAraha hajAra bheda Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.0 brahmacarya kI upamAeM 5.0 brahmacarya sAdhanA 5.1 brahmacarya sAdhanA kA samaya 5.2 brahmacarya sAdhanA: prayojana 5.3 brahmacarya eka duSkara sAdhanA 5.4 brahmacarya arhatAeM 6.0 niSkarSa 7.0 saMdarbha adhyAya dvitIya abrahmacarya eka vivecana 1.0 abrahmacarya kA adhyayana kyoM ? 1.1 pratipakSI kA adhyayana 1.2 1.3 1.4 sImA kA bodha 2.0 abrahmacarya kA svarUpa : paryAya vivecana samasyA kA adhyayana abrahAcarya bhI jJeya 2.1 abrahma 2.2 maithuna 2.3 caraMta 2.4 saMsargI 2.5 2.6 saMkalpI 2.7 bAdhanApadAnAm 2.8 darpa sevanAdhikAra 2.9 moha-mUr3hatA 2.10 manaH saMkSobha 2.11 anigraha 2.12 vigraha 2. 13 vighAta 2.14 vibhaMga vi Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.15 vibhrama 2.16 adharma 2.17 azIlatA 2. 18 grAma dharma tapti 2.19 rati krIDA 2.20 rAgaciMtA 2.21 kAmabhogamAra 2.22 vaira 2.23 rahasyama 2.24 guhya 2.25 bahumAna 2.26 brahmacaryavighna 2.27 vyApatti 2.28 virAdhanA 2. 29 prasaMga 2.30 kAmaguNa 2.31 viSayAsakti 2.32 bahiddha 2.33 paryApAdana 2.34 saMvAsa 2.35 paricAraNA 2.36 kAma bhoga 2.37 kuzIla 2.38 grAmya krIr3A 2.39 liMga evaM veda 3.0 abrahmacarya kAraka tattva 3.1 kuzIla kI saMgata 3.2 zabda zravaNa rUpa darzana 3.3 3.4 AhAra 3.5 zarIra vii Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.6 pUrva bhukta bhogoM kI smRti 3.7 kAma adhyavasAya 3.8 mAnyatA / dhAraNA 3. 9 karmoM kA udaya 4.0 upamAeM 4.1. sUara 4.2. saMga 4.3. daladala 4.4. baMdhana 4.5. gAr3I kI dhurI 4.6. juArI 4. 7. zizunAga 4.8. makkhI 4.9. dustara samudra 4.10. rAkSasI 4.11. zalya 4.12. viSa 4.13. 4.14. tAlapuTa viSa AzIviSa sarpa 4.15. vamana 4.16. garur3a 4.17. bijalI kI camaka 4.18. 4.19. 4.20. 4.21. 4.22. 4.23. billI cUhA 4.24. prakAza lolupa pataMgA 4.25. agni 4.26. mRga pAnI kA bulabulA naMdIphala kimpAka phala haTa gopAla aura bhANDapAla viii Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.31. 4.27. matsya 4.28. bhaiMsA 4.29. hAthI 4.30. vaitaraNI nadI cora 4.32. pizAca 4.33. rezama kA kIr3A 4.34. sachidra bartana 4.35. mAlatI latA 4.36. kauA 4.37. kuttA 4.38. kIr3e 4.39. ghI 4.40. pAgala 4.41. apathya AhAra 4.42. kuSTha roga 5.0 niSkarSa 6.0 saMdarbha adhyAya tRtIya brahmacarya ke lAbha aura abrahmacarya kI hAniyAM 1.0 brahmacarya ke lAbha 1.1 vyAvahArika lAbha 1.1.1. maMgalakArI 1.1.2. vizvAsa pAtratA 1.1.3. maitrI kA vikAsa 1.1.4. sammAna 1.1.5. zArIrika svAsthya 1.2 mAnasika lAbha 1.2.1. mAnasika sthiratA 1.2.2. mAnasika svAsthya 1.2.3. sadguNoM kA preraka 1X Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ qpqnggr 1.3 bhAvAtmaka lAbha 1.3.1. zubha lezyAoM kI pariNati 1.3.2. Atmika sukha (samAdhi) 1.3.3. ghora brahmacarya Rddhi 1.3.4. sulabha bodhitA 1.4 AdhyAtmika lAbha 1.4.1. duHkha mukti 1.4.2. saMvara 1.4.3. karma nirjarA 1.4.4. sadgati 1.4.5. mokSa 1.4.6. sAdhanA kI kSamatA meM vRddhi 2.0 abrahmacarya se hAniyAM 2.1 zArIrika hAniyAM 2.1.1.nirbalatA 2.1.2.jarA (bur3hApA) 2.1.3.indriya mUr3hatA 2.1.4.ni:saMtAnatA 2.1.5.roga 2.1.6.akAla mRtyu 2.1.7.daNDa 2.1.8.du:kha 2.1.9.tanAva 2.2 mAnasika hAniyAM 2.2.1.paravazatA 2.2.2.anizcitatA 2.2.3.ciMtA 2.2.4.mAnasika asamAdhi(azAMti) 2.2.5.durdhyAna 2.2.6.dhRSTatA 2.2.7.pazcAtApa Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.2.8.viSAda grastatA 2.2.9.svAbhimAna kA nAza 2.2.10. buddhi kA nAza 2.3 naitika evaM cAritrika hAniyAM 2.3.1.vrata bhaMga 2.3.2.hiMsA 2.3.3.asatya 2.3.4.viSayAsakti (corI kI preraka) 2.3.5.parigraha 2.3.6.nirdayatA 2.4 vyAvahArika hAniyAM 2.4.1.AjJA kI hAni 2.4.2.niMdA va tiraskAra kI prApti 2.4.3.kalaha 2.4.4.vaira kI vRddhi 2.4.5.azubha saMskAroM kI pragAr3hatA 2.4.6.vighna bahulatA 2.4.7.mahAna anartha 2.4.8.saMbaMdhoM kI upekSA 2.4.9.sadguNoM kA nAza 2.4.10 jimmedAra pada ke ayogya 2.4.11 abhyAkhyAna 2.5 bhAvAtmaka hAniyAM 2.5.1.krodha 2.5.2.ahaMkAra kI vRddhi 2.5.3.avinaya kI vRddhi 2.5.4.mAyA 2.5.5.atRpti 2.5.6.bhaya kAraka 2.5.7.aviveka janaka 2.5.8.azubha lezyAoM kA pariNamana Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.5.9.dharma kI hAni 2.6 AdhyAtmika hAniyAM 2.6.1.jJAna kA viparyAsa 2.6.2.atrANatA aura azaraNatA 2.6.3.pramAda kA janaka 2.6.4.du:kha 2.6.5.upasarga 2.6.6.durgati 2.6.7.bhava vRddhi 2.6.8.Azrava/ karma baMdhana kA hetu 2.6.9.dharma se patana 2.6.10. mahAmohanIya karma kA bandhana 3.0 niSkarSa 4.0 saMdarbha adhyAya caturtha brahmacarya : surakSA ke upAya 1.0 brahmacarya surakSA kA mahattva 2.0 brahmacarya surakSA ke upAya 2.1.0 viviktazayanAsana 2.1.1.viviktazayanAsana ke uddezya 2.2.0.strI saMstava evaM saMvAsa kA varjana 2.2.1.strI saMstava ke doSa 2.2.2.strI caritra (svabhAva) kA varNana 2.3.0 strI kathA kA varjana 2.3.1. strI kathA kA artha 2.3.2.strI kathA ke prakAra 2.3.3. strI kathA ke doSa 2.4.0 striyoM ke sthAnoM kA sevana varjana 2.5.0 striyoM ke manorama indriyoM ko na dekhanA (dRSTi saMyama), na cintana karanA (manaHsaMyama) 2.6.0 praNIta rasa varjana xii Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya paMcama 2.7.0 atimAtrA meM AhAra niSedha 2.8.0 pUrva bhukta bhogoM kA smaraNa na karanA (smRti saMyama) 2.9.0 zabdAdi indriya viSayoM evaM zlAghA kA anupAtI na honaa| 2.10.0 sAta aura sukha meM pratibaddha na honA 2.11.0 zrotendriya saMyama 2.12.0 vibhUSA varjana 2.13.0 vANI saMyama 2.14.0 grAmAnugrAma vihAra 2.15.0 prANa visarjana 2.16.0 saMghabaddha sAdhanA 2.17.0 samyak pravRttiyoM meM vyastatA 2.18.0 hAsya varjana 2.19.0 nimittoM se bacAva 30. surakSA upAyoM kI upekSA kA pariNAma 4.0. niSkarSa 5.0. saMdarbha brahmacarya vikAsa ke sAdhana 10. sAdhana- vimarza 2.0. brahmacarya : vikAsa ke sAdhana 2.1.0 jJAna 2. 1. 1 jJAna ke AyAma 2. 1. 2. jJAna ke sAdhana 2.2.0 darzana 2.3.0 cAritra 3.0. tapa 3.1.0 anazana 3.2.0 UnodarI 3.3.0 rasa parityAga 3.4.0 bhikSAcarI xiii Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.5.0 kAyakleza - 3.5.1 Asana 3.5.2 prANAyAma 3.5.3 mudrA 3.5.4 baMdha 3.6.0 pratisaMlInatA 3.6.1. indriya pratisaMlInatA 3.6.2.kaSAya pratisaMlInatA 3.6.3.yoga pratisaMlInatA 3.6.4.viviktazayanAsana 3.7.0 prAyazcitta 3.8.0 vinaya 3.9.0 vaiyAvRtya 3.10.0 svAdhyAya 3.10.1 anitya bhAvanA 3.10.2. azaraNa bhAvanA 3.10.3. bhava bhAvanA 3.10.4 ekatva bhAvanA 3.10.5. anyatva bhAvanA 3.10.6. azauca bhAvanA 3.10.7 mAdhyastha bhAvanA 3.11.0 dhyAna 3.11.1 zarIra prekSA 3.11.2. Ananda kendra prekSA 3.11.3. vizuddhi kendra prekSA 3.11.4. brahma kendra prekSA 3.11.5.jyoti kendra aura darzana kendra prekSA 3.11.6. zakti kendra prekSA 3.11.7. srota darzana 3.11.8. saMdhi darzana 3.11.9. lezyA dhyAna xiv Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.11.10. dIrghazvAsa prekSA 3.11.11.antaryAtrA 3.11.12. animeSa prekSA 3.12.0 kAyotsarga 4.0. niSkarSa 5.0. saMdarbha adhyAya SaSTam upasaMhAra granthAnukramaNikA XV Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xvi Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya prathama brahmacarya : svarUpa saMdhAraNa 1 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya : svarUpa saMdhAraNa rUparekhA 1. brahmacarya kA mahatva brahmacarya kA svarUpa 2.1 brahmacarya kI artha yAtrA 2.2 vyutpatti labhya artha kozagata artha paribhASAeM brahmacarya aura anya vratoM kA saMbaMdha brahmacarya kA aitihAsika vikAsa 2.7 brahmacarya kI tAttvika mImAMsA 2.8 gAMdhIjI kI dRSTi meM brahmacarya 2.9 AcArya zrI tulasI ke anusAra brahmacarya 2.10 paryAya vivecana 2.11 brahmacarya : eka nirapavAda sAdhanA 2.5 2.6 r N 000000 o N brahmacarya ke bheda-prabheda 3.1 do bheda (1) nizcaya (2) vyavahAra 3.2 do bheda (1) brahmacarya mahAvrata (2) brahmacarya aNuvrata 3.2. (1) mahAvrata kA svarUpa mahAvrata kI bhAvanAeM 3.2 (2) aNuvrata kA svarUpa 3.2 (2) (i) brahmacarya aNuvrata ke aticAra (2) (ii) upAsaka kI pratimAeM aura brahmacarya nava prakAra kA brahmacarya aTThAraha prakAra kA brahmacarya 3.5 brahmacarya ke sattAisa bheda Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.6 aThAraha hajAra bheda brahmacarya kI upamAeM brahmacarya sAdhanA 5.1 brahmacarya sAdhanA kA samaya 5.2 brahmacarya sAdhanA : prayojana 5.3 brahmacarya : eka duSkara sAdhanA 5.4 brahmacarya : arhatAeM niSkarSa saMdarbha 7. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. brahmacarya : svarUpa saMdhAraNa 1.0 brahmacarya kA mahattva : ananta jJAnI arhatoM ke anubhavoM kI vANI kA sAra AgamoM meM saMgRhIta hai| guru paramparA se Agata Agama sArvabhauma aura trikAla bAdhAtIta hai| isake mukhyata: do bheda haiM - (i) aMga praviSTa aura (ii) aMga baahy| inakI racanA arddha mAgadhI prAkRta meM kI gaI hai| jaina sAdhaka (bhale hI vaha mahAvratoM kI sAdhanA kare yA aNuvratoM kI) kI sAdhanA kA AdhAra Agama graMtha hI hote haiN| ina graMthoM meM sAdhanA ke vividha AyAmoM meM pramukha - brahmacarya ke mahattva para bhI paryApta prakAza DAlA gayA AcArAMga sUtra meM brahmacarya ko parama tattva ke samakakSa kahA gayA hai| sUtrakAra kI bhASA meM "jise tuma parama tattva ke prati lagA huA jAnate ho, use kAmanAoM se dUra huA jAno, jise tuma kAmanAoM se dUra huA jAnate ho, use parama tattva ke prati lagA huA jaano|'' jaina AcAra mImAMsA meM AcArAMga ke niyuktikAra bhadrabAhu ko saMdarbhita karate hue likhA gayA hai ki bAraha aMgoM meM AcArAMga prathama aMga hai| usameM mokSa ke upAya kA varNana hai, vaha pravacana kA sAra hai| AcArAMga ke prathama zruta skandha kA dUsarA nAma brahmacarya bhI hai| AcArAMga ke nau adhyayanoM meM sArA mokSa mArga samA jAtA hai, isase brahmacarya zabda svayameva mahattA ko prApta ho gayA sUtrakRtAMga sUtra meM brahmacarya kA bahuta hI vizada varNana milatA hai| yahAM sabhI tapasyAoM meM brahmacarya ko pradhAna mAnA gayA hai| sUtrakRtAMga ke cUrNikAra ne isake mahattva ko pratipAdita karane vAlA eka sundara zloka uddhRta kiyA hai puppha- phalaNaM ca rasaM surAe maMsassa mahiliyANaM c| ___ jANaMtA je viratA te dukkarakArae vNde|| puSpa, phala, madirA, mAMsa aura strI ke rasa ko jAnate hue jo unase virata hote haiM, ve duSkara tapa karane vAle haiN| unako maiM vaMdanA karatA huuN| ThANaM sUtra meM brahmacarya ke vividha aMga yathA- zIla, vrata, guNa, maryAdA, pratyAkhyAna aura pauSadhopavAsa se yukta puruSoM ke tInoM bhava (1) vartamAna bhava (2) upapAta, isake bAda kA aura (3) usake bAda kA AgAmI bhava- prazasta kahe gae haiN| yahA~ bhagavAna mahAvIra ne svayaM brahmacarya kI prazaMsA to kI hI hai| unhoMne yahA~ taka kahA hai ki isakA anumodana karane vAlA-varNavAda karane vAlA sulabha bodhikatva karma kA arjana karatA hai|' isake sAtha hI zramaNa dharma ke dasa bhedoM meM brahmacarya ko sthAna dekara isake mahattva ko aura bhI adhika bar3hAyA gayA hai| yahA~ brahmacarya pAlana meM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azakya vyakti ko pravrajyA ke ayogya ghoSita kiyA gayA hai|' upAsakadazAMga sUtra meM bhagavAna mahAvIra ke dasa pramukha zrAvakoM ke jIvana kA varNana kiyA gayA hai| Ananda Adi zrAvakoM ke tyAga-pratyAkhyAna, sAdhanA evaM upasarga Adi ke varNana meM brahmacarya ko vizeSa mahattva diyA gayA hai| udAharaNArtha pauSadhopavAsa vrata ke niyamoM ke antargata samasta sAvadya pravRttiyoM ke tyAga meM brahmacarya samAhita hai phira bhI brahmacarya ko mahattva dene ke lie pRthaka ullekha bhI kiyA gayA hai|" eka zramaNopAsaka ko lokottara sAdhanA ke sAtha-sAtha laukika jimmedAriyoM kA nirvAha bhI karanA hotA hai| isa kArya meM badhA divya zaktiyoM kI sahAyatA bhI lenI hotI haiN| una divya zaktiyoM ke AhvAna ke lie mAnasika sthiratA va pavitratA kI ati AvazyakatA hotI hai| upAsakadazA sUtra meM meghakumAra ke prasaMga meM yaha patA calatA hai ki mAnasika sthiratA evaM pavitratA ke lie brahmacarya ko eka Avazyaka arhatA mAnI gaI hai| isase deva AhvAna ke lie brahmacarya kA mahattva ujAgara hotA hai|" praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko sabhI vratoM, niyamoM, jJAna, darzana, cAritra, samyaktva aura vinaya kA mUlAdhAra batAyA gayA hai, kyoMki isake khaNDita hone para sabhI vratoM kA khaNDana ho jAtA hai aura isake pUrNarUpeNa pAlana se hI anya vratoM kA pAlana sambhava hai| brahmacarya ko kisI vizAla vRkSa ke skandha ke samAna mAnA gayA hai| jisa prakAra vizAla vRkSa kI zAkhAeM, prazAkhAeM, TahaniyAM, patte, puSpa, phala Adi kA AdhAra skandha hotA hai usI prakAra samasta dharmoM kA AdhAra brahmacarya hai| __vratoM ko ratnoM kI taraha bahumUlya mAnA jAtA hai| isalie unakI surakSA kI vyavasthA bhI kI jAtI hai| vratoM meM brahmacarya vrata kA mahattva isase bhI siddha hotA hai ki sabhI vratoM kI apekSA sarvAdhika surakSA vyavasthA brahmacarya kI hI kI gaI hai| itanA hI nahIM, isa graMtha meM bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM brahmacarya kA mahattva isase bhI pratIta hotA hai ki unhoMne brahmacarya ko bhagavAna taka kI upamA de dI hai- baMbhaM bhgvNtN"| tapa, japa Adi sAdhanA ke prayogoM dvArA kaIM sAdhaka tejasvitA arjita kara lete haiN| jisake prabhAva se devatA bhI unakI pUjA-arcanA karane laga jAte haiN| aise mahApuruSa ke lie bhI brahmacarya pUjanIya hai arthAt isakI sAdhanA unake lie bhI Avazyaka hai| praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko sabhI pavitra anuSThAnoM ko sArayukta banAne vAlA kaha kara sarvocca sthAna diyA gayA hai| brahmacarya ke rahane para hI dUsare anuSThAna lAbhaprada haiM anyathA nissAra haiN| 1 vahAM yaha batAyA gayA hai ki brahmacarya mahAvrata kA nirdoSa paripAlana karane se manuSya uttama Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brAhmaNa - yathArtha nAma vAlA, uttama zramaNa - saccA tapasvI, uttama sAdhu - vAstavika nirvANa sAdhaka, zreSTha RSi arthAt yathArtha tattvadRSTA, utkRSTa muni - tattva kA vAstavika manana karane vAlA, vahI saMyata - saMyamavAna aura vahI saccA bhikSu - nirdoSa bhikSA jIvI hai| " sAdhanA kI ina paryAyoM kA AdhAra brahmacarya ko batAte hue yahAM brahmacarya ko zuddha, nyAyayukta, kuTilatA se rahita, sarvottama aura du:khoM aura pApoM ko upazAnta karane vAlA batAyA gayA hai|' dasavaikAlika sUtra meM zrAmaNya kI prathama kasauTI brahmacarya ko mAnA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM zrAmaNya ke samAdhipUrvaka pAlana ke lie brahmacarya prathamAvazyaka hai kahaM nu kujjA sAmaNNaM, jo kAme na nivaare| pae pae visIyaMtoM, saMkappassa vasaM go|| " isI sUtra meM brahmacarya kA mahattva isase bhI pramANita hotA hai ki isameM sUtrakAra ne rAjImatI ke mukha se yaha kahA hai ki brahmacarya bhaMgakara jIne se to mRtyu zreyaskara hai| 20 uttarAdhyayana sUtra meM brahmacarya ko yajJoM meM mahAyajJa kahA gayA hai| ise bahuta hI duSkara batAte hue kahA gayA hai ki jo strI viSayaka AsaktiyoM kA pAra pA jAtA hai, usake lie zeSa sArI AsaktiyAM vaise hI sutara ho jAtI hai jaise mahAsAgara ko pAra karane vAle ke lie gaMgA ndii| yahA~ brahmacarya ko dharma, dhruva, nitya, zAzvata aura arhat dvArA upadiSTa batAte hue yaha kahA gayA hai ki jo brahmacarya kA pAlana karatA hai use deva, dAnava, gandharva, rAkSasa aura kinnara ye sabhI namaskAra karate haiN| 24 dharmAmRta anagAra meM brahmacarya kI mahimA batAte hue kahA gayA hai ki yaha vrata samasta vratoM meM sArvabhauma ke samAna hai tathA jo puruSa isakA pAlana karate haiM ve hI sarvotkRSTa Ananda - mokSa sukha ko prApta kiyA karate haiN| syAdvAda maJjarI meM brahmacarya kI mahimA meM eka sundara zloka uddhRta kiyA gayA hai - ekarAtrauSitasyApi yA gatirbrahmacAriNaH / na sA RtusahasreNa prAptuM zakyA yudhiSThiraH / / he yudhiSThira! eka rAta brahmacarya se rahane vAle puruSa ko jo uttama gati milatI hai, vaha gati hajAroM yajJa karane se bhI nahIM hogii| vaidika RSiyoM kI dRSTi meM bhI brahmacarya kA kitanA UMcA sthAna hai yaha unake ina zabdoM se darzita hotA hai - vratAnAM brahmacaryaM hi, nirdiSTaM gurUkaM vratam / tajjanyapuNyasambhAra - saMyogAd guru rucyte|| ekatazcaturo vedA:, brahmacarya ca ektH| 6 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekata: sarva pApAni, madyaM mAMsaM ca ekt:|| AcArya bhikSu ne zIla kI nava bAr3a meM brahmacarya kI mahattA ko isa prakAra ujAgara kiyA kor3a kevalI guNa karai, rasanA saMhasa vnnaay| to hI brahmacarya nAM guNaghaNA, pUrA kahyA na jaay|| " 2.0 brahmacarya kA svarUpa jaina paramparA meM brahmacarya ke svarUpa ko vibhinna granthoM meM AI huI paribhASAoM, bhedaprabheda evaM upamAoM se jAnA jA sakatA hai| 2.1 brahmacarya kI artha yAtrA sAmAnyata: brahmacarya kA artha "maithuna virati' hI adhika pracalita hai kintu jaina vAGmaya meM vibhinna sthaloM para vibhinna rUpoM meM isakA prayoga milatA hai| AcArAMga bhASya meM brahmacarya ke artha isa prakAra kie gae haiM - (1) AtmavidyA yA Atma vidyAzrita AcaraNa, virti| (2) AcAra, maithuna virati- upastha saMyama, gurukulavAsa (3) AcAra, satya aura tapa (4) Atma ramaNa, upastha saMyama tathA gurukula vaas|" sUtrakRtAMga sUtra meM brahmacarya kA artha AcArya mahAprajJa ne isa prakAra kiyA hai- brahmacarya zabda kA artha kevala vasti - niyamana hI nahIM hai, brahma-AtmA meM ramaNa karanA hI isakA pramukha artha hai| isI sUtra meM brahmacarya zabda kA prayoga 'gurukulavAsa" ke rUpa meM bhI milatA hai| cUrNikAra ne brahmacarya ke tIna artha kie haiM (1) sucAritra (2) nau guptiyukta maithuna-virati (2) gurukulvaas| isake atirikta AcAra, AcaraNa, saMvara, saMyama aura brahmacarya ko cUrNikAra ne ekArthaka mAnA hai| 35 sthAnAMga aura samavAyAMga sUtra meM AcArAMga ke prathama zrutaskandha ke lie brahmacarya nAma prayukta huA hai| ThANaM sUtra kI vRtti meM brahmacarya kA artha 'kAmabhoga virati' kiyA gayA hai| " samavAyAMga meM sAdhu ke 27 guNoM meM cauthA brahmacarya ke lie 'maithuna viramaNa' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| 38 samavAyAMga sUtra ke vRttikAra abhayadeva sUrI ne brahmacarya kA artha kuzala anuSThAna tathA saMyama kiyA hai| unhoMne ina anuSThAnoM kA varNana AcArAMga sUtra ke prathama zrutaskandha ke nau adhyayanoM meM pratibaddha mAnA hai| isa upalakSaNa se AcArAMga ke nau adhyayanoM ko "brahmacarya" zabda se abhihita kiyA gayA hai| isa sUtra meM 'AcArAMga sUtra'' ke lie bhI brahmacarya zabda prayukta huA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtAsUtra ke vRttikAra ne saba prakAra ke kuzala anuSThAna ko brahmacarya mAnA hai|" dasavaikAlika sUtra meM brahmacarya kA ullekha "maithuna virati'' ke artha meM hI kiyA gayA uttarAdhyayana cUrNi meM brahmacarya kA nirukta (nirvacana, vyatpati sahita vyAkhyA) karate hue batAyA gayA hai bRMhati, bRhitoM vA aneneti brahma-jo saMyama kA bRMhaNa-poSaNa karatA hai vaha brahmacarya AcArya kundakunda dvArA viracita SaT prAbhRta, dvAdazAnuprekSA ke anusAra strI ke aMgapratyaMgoM ko dekhate hue bhI unameM durbhAva na lAnA brahmacarya hai| savvaMgaM pecchaMto itthINaM tAsu muyadi duvbhaavN| so bamhacerabhAvaM sukkadi khalu duddharaM dhrdi|| " tattvArtha vArtika meM brahmacarya kA artha kAmottejaka vastuoM tathA dRzyoM kA varjana kiyA hai| Avazyaka sUtra kI hAribhadrIyA vRtti meM brahmacarya kA artha vasti saMyama aura maithuna virati kiyA gayA hai| 2.2 vyutpattilabhya artha brahmacarya zabda brahma+carya ke yoga se banA hai| "brahma' zabda apane Apa meM anekAneka arthoM ko sameTe hue hai| bhAratIya vAGmaya meM "brahma' zabda kA vistRta prayoga milatA hai| sUtrakRtAMga sUtra ke TIkAkAra brahmacarya zabda kI niyukti isa prakAra karate haiM(1) brahmacaryate - anuSThIyate yasmin tad brahmacaryaM / arthAt - jahA~ brahma kA AcaraNa kiyA jAtA hai, vaha brahmacarya hai| (2) brahma - satya tapobhUtadayendriya nirodha lakSaNaM taccaryate anuSThIyate yasmin tanmaunIndra pravacanaM brahmacaryamityucyate brahma arthAt satya, tapa, jIva dayA, indriya nirodha lakSaNa se yukta AcaraNa jisameM hai vaha nirgrantha pravacana brahmacarya kahalAtA hai| uttarAdhyayana cUrNi meM brahmacarya zabda kA niryukta isa prakAra kiyA gayA hai- bRMhati baMhito vA aneneti brahma arthAt jo saMyama kA bRMhaNa/poSaNa karatA hai, vaha brahma/brahmacarya hai| (3) vaidika vAGmaya ke anusAra brahma meM caraNa tadgata AcaraNa brahmacarya hai- brahmaNi caraNaM brhmcrymityucyte| "brahma" zabda ke mukhya rUpa se tIna artha rahe haiM vIrya, AtmA, vidyaa| carya - zabda ke bhI tIna artha haiM "rakSaNa, ramaNa tathA adhyyn|'' isa taraha brahmacarya ke Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna artha hai- vIrya rakSaNa, Atma ramaNa aura vidyaadhyyn|" brahma ke vaidika aura jaina paramparAoM meM do artha vizeSa pracalita haiM AtmA aura prmaatmaa| brahma kA tIsarA artha, jo vaidika paramparA meM vizeSa pracalita hai| vaha hai - adhyayana (vidyA'dhyayana) yA veda kA adhyyn| brahma kA cauthA vyutpatyartha hotA hai - bRhad virATa yA mhaan| carya kA artha hotA hai- vicaraNa karanA, ramaNa karanA, calanA yA gati karanA, caryA karanA, adhyayana karanA yA anuSThAna karanA / isa prakAra brahmacarya kA pUrNa artha huA - AtmA meM ramaNa karanA athavA paramAtmA (paramAtmabhAva) meM vicaraNa karanA athavA vidyAdhyayana yA vedAdhyayana meM vicaraNa karanA athavA vedAdhyayana kA AcaraNIya karma brahmacarya hai| athavA bRhat yA mahAna meM vicaraNa karanA, virATa meM ramaNa karanA bhI brahmacarya hai| 2.3 kozagata artha 52 brahmacarya zabda kA vividha kozoM meM bhinna bhinna artha prastuta kiyA gayA hai| ApTe ke anusAra brahmacarya zabda ke artha isa prakAra haiM 53 1. dhArmika ziSya vRtti, vedAdhyayana ke samaya brAhmaNa bAlaka kA brahmacarya jIvana, jIvana kA prathama Azrama, 2. dhArmika adhyayana, AtmasaMyama 3 kaumArya, 4. satItva, virati indriya nigraha, 5. adhyAtma vidyA 54 2. pAiasaddamahaNNavo meM brahmacarya ke do artha kie gae haiN| " (1) maithuna virati (2) jinendra zAsana, jina pravacana / amara koza ke kozakAra ne brahmacarya ke do artha kie haiN| eka to cAra AzramoM meM prathama Azrama '"brahmacaryAzrama'' brahmacArI gRhI vAnaprasthe bhikSuzcatuSTaye Azramo'strI aura dUsarA veda ko brahma mAnate hue inake adhyayana ke lie kie gae saMkalpa ko brahmacarya kahA gayA hai 55 brhmvedH| tadadhyayanArtha vratamapyupacArAd brahma / brahma caritu zIlamasya / 4. A Sanskrit English Dictionary meM brahmacarya ko isa prakAra darzAyA gayA hai - Study of the Veda, the state of an unmarried religious student, a State of Continuance and Chastity. 56 5. zabda kalpadruma meM rAjArAdhAkAnta deva ne brahmacarya kA eka artha Azrama vizeSa aura dUsarA pAtaJjala yogasUtra ke yama kA eka bheda batAyA hai| ' 57 58 6. mAnaka hindI koza meM zrI rAmacandra varmA ne brahmacarya kI vyAkhyA isa prakAra kI hai| 9 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. bhAratIya AryoM kI vaha avasthA tathA vrata jisameM vidyArthI vizeSata: brAhmaNa vidyArthI ko vedoM kA adhyayana karanA par3atA hai, saba prakAra ke sAMsArika bandhanoM se dUra rahakara sAtvika jIvana bitAnA par3atA hai aura apane vIrya ko akSuNNa rakhanA par3atA hai| 2. aSTa vidha maithunoM se bacane kA vrata / 3. yoga meM eka prakAra kA yama vIrya ko rakSita rakhane kA pratibaMdha maithuna se bacane kI sAdhanA / 59 6. Dictionary of Buddhism ke anusAra pavitra jIvana, carama lakSya se prakAzita bhikSu kA jIvana, buddha kA anugamana, paMcazIla ke atirikta vAsanAtmaka durAcaraNa ko tyAga kara pUrNa pavitratA rakhanA, brahmacarya hai| Brahma Chariya in Budha, Usage this term denotes tholy living' i.e.life of the monk, With enlightenment as ultimate goal. It can be applied also to be religious, life of the lay Buddha; who undertakes to observe not the 5 moral Precepts (Panchasila) only, but the additional three and Undertakes to refrain from Sexual misconduct inlien of view of Complete Chastity. 2.4 paribhASAeM brahmacarya kI aneka paribhASAeM AcAryoM ne dI haiN| kucha kA upasthApana, vivecana yahAM kiyA jA rahA hai - 1. padmanandi paMcavizatikA AtmA brahma viviktabodhanilayA yattatra brahmacarya paraH / svAMgAsaMga vivarjitaka manasastad brahmacaryaM mune 1112 / 211 arthAt brahma zabda kA artha nirmala jJAna svarUpa AtmA hai, usameM lIna (tanmaya) honA brahmacarya hai| jisa muni kA mana apane zarIra ke saMbaMdha meM nirmamatva ho cukA hai, usI ke brahmacarya hotA hai| 2. bhagavatI ArAdhanA jIvo bho, jIvammi ceva cariyA havijja jA jadiNo / taM jANa baMgaceraM vimukaparadehatittissa / / sU. 8721 jIva brahma hai, jIva meM hI jo para deha sevana rahita caryA hotI hai use brahmacarya smjho| 3. bhAratIya saMskRti kA vikAsa (pra. kha.) pR. 228 (le. zrI maMgala deva zAstrI) '"sarveSAmati bhUtAnAM yattatkAraNamavyayam / kuTasthaM, zAzvataM divyaM, vedo vA jJAnameva yat / tadetadubhayaM brahma brahmazabdena kathyate / taduddizya vrataM yasya brahmacArI sa ucyate / " arthAt "samasta padArthoM kA jo akSaya, kuTastha, zAzvata evaM divya mUla kAraNa hai, vaha "brahma" hai 62 10 61 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA jJAna rUpa veda "brahma" hai| aise "brahma' kI prApti ke uddezya se vrata grahaNa karanA brahmacarya hai| 4. tattvArtha sUtra - "ahiMsAdayoguNA yasmina paripAlyamAne bRMhanti vRddhimuyanti tadbra hm|"63 jisake pAlana karane para ahiMsAdi guNa bar3hate haiM, vaha "brahma' hai| "brahma'' meM vicaraNa karanA brahmacarya hai| 5. dhavalA - "brahma cAritraM paMca vrata samiti guptyAtmakam zAnti puSTi hetutvaat|" 64 arthAt, pAMca mahAvrata, pAMca samiti evaM tIna gupti rUpa cAritra ; kyoMki vaha zAnti aura puSTi (Atma guNoM kI) kA kAraNa hai| ukta brahma meM ramaNa karanA brahmacarya hai| 6. dharmAmRta aNagAra - yA brahmaNI svAtmani zuddha buddhe caryA paradravyamuca: prvRttiH| tad brahmacaryaM vrata sArvabhaumaM ye pAnti te yAnti paraM prmodm|| 7 para dravyoM se rahita zuddha-buddha apanI AtmA meM jo caryA arthAt lInatA hotI hai, use hI brahmacarya kahate haiN| vratoM meM sarvazreSTha isa brahmacarya vrata kA jo pAlana karate haiM ve atIndriya AnaMda ko prApta karate haiN| 7. jaina siddhAnta dIpikA - sarvathA hiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahebhyo virtirmhaavrtm|| hiMsA, asatya, corI, abrahmacarya aura parigraha inako sarvathA tyAgane kA nAma mahAvrata sarvathA tyAgane kA artha hai ki hiMsA Adi kA AcaraNa tIna karaNa, tIna yoga se svayaM na karanA, dUsaroM se na karAnA, karate hue kA anumodana na karanA, mana se, vANI se aura zarIra se isa prakAra tyAga karane kA nAma mahAvrata hai| isa prakAra brahmacarya kA artha huA brahma meM niSTha honA, brahmAcaraNa karanA, maithuna kA sarvathA parityAga karanA, pUrNa zIla meM pratiSThita honA, mana-vacana-karma kahIM se, kisI prakAra se maithuna ke prati sarvathA skhalita na honA brahmacarya hai| vIrya saMrakSaNa, AdhyAtmika unnati aura AtmaprakAza kI labdhi "brahmacarya" zabda ke vAcyArtha haiN| 2.5 brahmacarya aura anya vratoM kA saMbaMdha praznavyAkaraNa sUtra ke anusAra brahmacarya aura anya vratoM meM AdhAra aura AdhArI kA saMbaMdha hai| kyoMki zeSa cAra vrata brahmacarya para hI Tike hue haiN| isa tathya kA spaSTIkaraNa sUtrakAra ne aneka upamAoM se kiyA hai| sUtrakAra ke hI zabdoM meM - isake bhagna hone para sahasA - vinaya, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIla, tapa aura guNoM kA samUha phUTe ghar3e kI taraha saMbhagna ho jAtA hai, dahI kI taraha mathita ho jAtA hai, ATe kI bhAMti cUrNa-cUrA-cUrA ho jAtA hai, kAMTe lage zarIra kI taraha zalyayukta ho jAtA hai| parvata se lur3hakI zilA ke samAna lur3hakA-girA huA, cIrI yA tor3I huI lakar3I kI taraha khaNDita ho jAtA hai tathA durAvasthA ko prApta aura agni dvArA dagdha hokara bikhare kASTha ke samAna vinaSTa ho jAtA hai| Age sUtrakAra kahate haiM ki eka brahmacarya kI ArAdhanA akhaNDa rUpa se karane para zeSa sampUrNa vrata akhaNDa rUpa se pAlita ho jAte haiN| isake sAtha aneka guNa jaise- zIla, samAdhAna, tapa, vinaya, saMyama, kSamA, gupti, mukti, nirlobhatA, Adi svayaM A jAte haiN| jJAnArNava meM AcArya zubhacandra kahate haiM ki brahmacarya sampUrNa cAritra kA prANabhUta tattva hai| isake na hone para bAkI guNa hone para bhI ve kleza ke kAraNa hI banate haiN| AcArya bhikSu mahAvratoM ke aMtarasaMbaMdha ke saMdarbha meM kahate haiM ki pAMcoM mahAvratoM ko eka sAtha grahaNa karanA par3atA hai, vaise hI unakA pAlana bhI yugapat rUpa se karanA par3atA hai| jo eka mahAvrata ko bhaMga karatA hai vaha sabako bhaMga karatA hai| unhoMne isa tathya ko nimnokta dRSTAnta se isa prakAra samajhAyA hai - "eka bhikhArI ko pAMca roTI jitanA ATA milaa| vaha roTI banAne baitthaa| usane eka roTI pakA kara cUlhe ke pIche rakha dii| dUsarI roTI tave para sika rahI thii| tIsarI aMgAroM para thii| cauthI roTI kA ATA usake hAtha meM aura pAMcavIM roTI kA ATA kaThautI meM thaa| eka kuttA AyA aura kaThautI se ATe ko uThA le gyaa| bhikhArI usake pIche daudd'aa| vaha Thokara khAkara gira pdd'aa| usake hAtha meM jo eka roTI kA ATA thA, vaha girakara dhUla-dhUsarita ho gyaa| vApasa AyA, itane meM cUlhe ke pIche rakhI roTI billI le gii| tave kI roTI tave para hI jala gii| aMgAroM para rakhI roTI jalakara khatma ho gii| eka roTI kA ATA jAne se bAkI cAra roTiyAM bhI calI gii| kadAcit eka roTI ke naSTa hone para anya roTiyAM naSTa na bhI hoM, para yaha sunizcita hai ki eka mahAvrata ke bhaMga hone para sabhI mahAvrata bhaMga ho jAte haiN|" 70 2.6 brahmacarya kA aitihAsika vikAsa jaina paramparA meM astitva kI dRSTi se brahmacarya sArvakAlika rahA hai| kintu isake svarUpa meM samaya-samaya para parivartana avazya dekhA gayA hai| prathama va antima tIrthaMkara ke zAsanakAla meM ise pRthak mahAvrata ke rUpa meM rakhA gayA tathA madhyavartI bAisa tIrthaMkaroM ke zAsana kAla meM ise bahiddhAdAna yAma ke antargata rakhA gyaa| prathama tIrthaMkara ke zAsanakAla meM muni Rju jar3a (atyanta sarala va tatkAla samajhane meM akSama) hote haiN| inheM samajhAne ke lie vistAra kI AvazyakatA hotI hai| isalie bhagavAna RSabha ne brahmacarya pAlana para samyak jora dene ke lie sarva maithuna viramaNa mahAvrata ko pRthaka rUpa se 12 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpita kiyaa| madhyavartI bAisa tIrthaMkaroM ke muni RjuprAjJa (sarala aura medhAvI) hote haiN| inake lie vistAra apekSita nahIM hotaa| isalie unhoMne cAra yAma kA upadeza diyaa| unameM brahmacarya nAma se koI yAma nahIM hotA hai| unakA cauthA yAma bahiddhAdAna hai| usameM strI aura parigraha donoM kA samAveza hotA hai| isa prakAra ve cAra yAmoM meM pA~coM hI mahAvratoM kA pAlana karate the| antima tIrthaMkara ke muni vakrajar3a ( atyanta vakra va hara bAta meM galI (apavAda) nikAlane meM nipuNa) hote haiM saMgha ke pariSkAra, parivarddhana aura saMvardhana ke lie mahAvIra ne aneka naI sthApanAeM kii| usa samaya abrahmacarya kI vRtti ko prazraya dene ke lie jina kutakoM kA prayoga kiyA jAtA thA unakA unmUlana karane ke lie bhagavAna mahAvIra ne bahiddhAdAna - viramaNa mahAvrata kA vistAra kara brahmacarya aura aparigraha ina do svataMtra mahAvratoM kI sthApanA kii| 72 2.7 brahmacarya kI tAtvika mImAMsA kisI bhI viSaya kI sUkSma gaharAI meM jAkara ise samajhane meM usakI tAttvika mImAMsA bahuta sahAyaka hotI hai| Agamettara sAhitya meM isa vidyA kA pracura prayoga kiyA gayA hai| munizrI sumeramalajI 'lADanUM' ne 'avabodha' meM brahmacarya kI saMkSipta tAttvika mImAMsA isa prakAra kI hai| 73 1. brahmacarya aNuvrata rUpa kA pAlana ho / bhAva kitane ? bhAva do - kSAyopazamika, pAriNAmika / AtmA kitanI ? AtmA do yoga va dezacAritra / - 2.8 2. saMyama yukta mahAvrata rUpa brahmacarya kA pAlana bhAva kitane ? bhAva cAra (udaya ko chor3akara) AtmA kitanI ? AtmA eka - cAritra / 3. brahmacarya kA pAlana sAvadya yA niravadya ? niravadya, bhagavAna kI AjJA meM hai| bhale hI usakA pAlana mithyAtvI hI kyoM na karatA gA~dhIjI kI dRSTi meM brahmacarya mahAtmA gA~dhI brahmacarya ke utkRSTa sAdhaka rahe haiN| unake sAhitya meM unakA brahmacarya darzana alaga hI mahattva rakhatA hai| mahAtmA gA~dhI kahate haiM - brahmacarya kA artha hai samasta indriyoM para pUrNa niyaMtraNa aura mana, vacana aura kRtya dvArA lolupatA se mukti / 74 brahmacarya ke artha ko aura adhika spaSTa karate hue ve kahate haiM - brahmacarya yAni brahma kI, satya kI zodha meM caryA arthAt tatsaMbaMdhI AcAra kevala jananendriya saMbaMdhI adhUre artha ko to hameM bhUla hI jAnA caahie| gA~dhIvAda kI dRSTi meM svapatnI saMtoSa bhI brahmacarya hI hai, kyoMki vivAha aura gRhasthAzrama 13 75 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma vAsanA ko sImita karane kA prayAsa hai, vaha saMyama ke lie hai aura isalie unhoMne isako brahmacarya hI mAnA hai| kintu jaina paramparA meM eka gRhastha jitanA vAsanA se virata hotA hai utanA hI brahmacarya hai| jitanA kAma sevana hai vaha abrahmacarya hI hai| jaina darzana ke samAna hI gAMdhIjI bhI puruSa ke samAna strI ko bhI brahmacarya pAlana kA adhikArI mAnate haiN| 2.9 AcArya tulasI ke anusAra brahmacarya bIsavIM sadI meM jaina paramparA meM eka mahAna krAMtikArI saMta kA avataraNa huA - AcArya tulsii| Apane jaina dharma ko vyApakatA dekara jana dharma banAne kA prayAsa kiyaa| yugIna samasyAoM ke samAdhAna ke lie bhI Apane apanI maulika dRSTi pradAna kii| brahmacarya ke saMdarbha meM bhI ApakA cintana vyApaka aura Atma-sparzI hai| isake artha para prakAza DAlate hue Apa kahate haiM - brahma kA artha hai AtmA aura carya kA artha hai gti| brahmacarya kA artha huA - AtmA kI ora gti|" "brahmacArI vaha hai jisakI dRSTi antarmukhI hai|" ApakI dRSTi meM brahmacarya sarvotkRSTa sAdhanA hai kyoMki isake pAlana se sarva vratoM kI sAdhanA svayameva ho jAtI hai| brahmacarya ko asaMbhava mAnane vAloM ke lie ve kahate haiM- "kUpa meMDhaka kaise yaha vizvAsa kare ki samudra kuMe se bar3A hotA hai? sAdhAraNa manuSya kaise samajhe ki yauvana kI uddAma taraMgoM meM bhI eka zayyA para rahakara vijaya aura vijayA kI taraha brahmacarya pAlA jA sakatA hai|" 2.10 paryAya vivecana jaina AgamoM meM aneka sthaloM para brahmacarya ke artha meM anya zabdoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| jaise - kAmaguNa virati, kAma bhoga viramaNa, maithuna viramaNa, gurukulavAsa, kAma-vijaya, upastha saMyama, Atma ramaNa, zIla aadi| inameM se kucha paryAyoM kA vivecana brahmacarya ke pratipakSI abrahmacarya ke paryAya vivecana ke sAtha kiyA gayA hai| zeSa kA vivecana yahAM prastuta hai| zIla - zIla zabda bahuta virATatA ko lie hue hai| zIla pAhur3a ke anusAra paMcendriya ke viSaya se virakta honA zIla kahalAtA hai| dhavalA, anagAra dharmAmRta, prazamarati prakaraNam meM vratoM kI rakSA ko zIla kahA gayA hai| digambara evaM zvetAmbara donoM hI jaina paramparAoM meM zIla ke 18 hajAra aMgoM kI carcA vibhinna apekSAoM se kI gaI hai| 1. svadravya paradravya ke vibhAga kI apekSA se - dasavaikAlika sUtra kI cUrNi evaM TIkA tathA uttarAdhyayana kI vRhad vRtti meM isa bheda ko samajhAne ke lie eka gAthA upalabdha hotI hai| vaha isa prakAra hai - 14 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je No karaMti maNasA, Nijji AhArasannA soiNdiye| puDhavikAyAraMbha, khaMtijutte te muNI vNde|| 2 yaha eka gAthA hai| dUsarI gAthA meM 'khaMti' ke sthAna para 'mutti' zabda AegA, zeSa jyoM kA tyoM rhegaa| tIsare meM 'ajjava' aaegaa| isa prakAra 10 gAthAoM meM dasa dharmoM ke nAma kramaza: aaeNge| phira gyArahavIM gAthA meM 'puDhavI' ke sthAna para 'Au' zabda aaegaa| 'puDhavI' ke sAtha dasa dharmoM kA parivartana huA thA usI prakAra 'Au' zabda ke sAtha bhI hogaa| phira 'Au' ke sthAna para kramazaH 'teu', 'vAu', 'vaNassaI', 'beiMdiya', 'teiMdiya', 'caturiMdiya', paMcendriya' aura 'ajIva' - ye dasa zabda aaeNge| pratyeka ke sAtha dasa dharmoM kA parivartana hone se eka sau (10x10) gAthAeM ho jaaegii| 101vIM gAthA meM 'soiMdiya' ke sthAna para 'cakkhuriMdiya' zabda aaegaa| isa prakAra pAMca indriyoM kI pAMca sau (100x5) gAthAeM hogii| phira 501 meM 'AhAra sannA' ke sthAna para 'bhayasannA' phira 'mehuNasannA' aura 'parigraha sannA' zabda aaeNge| eka saMjJA ke 500 hone se 4 saMjJA ke 500x4 = 2000 hoNge| phira 'maNasA' zabda kA parivartana hogaa| 'maNasA' ke sthAna para 'vayasA', 'kAyasA' aaegaa| eka-eka kA 2000 hone se tIna yogoM ke 2000x3 = 6000 hoNge| phira 'karaMti' zabda meM parivartana hogaa| 'karaMti' ke sthAna para 'kArayaMti' aura 'samaNujANaMti' zabda aaeNge| eka-eka ke 6000 hone se tInoM karaNa ke 18,000 (6000x3) ho jAte haiN| ye aThAraha hajAra zIla ke aMga haiN| inheM ratha meM isa prakAra upamita kiyA jAtA hai| je No karaMti 6000 je No je No / | kArayati / samaNajAti | 6000 6000 maNasA 2000 vayasA 2000 kAyasA 2000 Nijjiya | Nijjiya Nijjiya / | Nijjiya AhArasannA | bhayasannA | mehaNasannA | parigahasannA 500 | 500 500 500 zrotrendriya | cakSurindriya | ghrANendriya | rasanendriya | sparzanendriya 100 | 100 100 100 100 pRthvI / tejas / vAyu vanaspati | caturindriya | paMcendriya | ajIva 10 10 10 10 10 10 | 10 zAnti Arjava lAghava mRti mArdava 4 satya 16 | brahmacarya | akiMcanatA 3 5 10 15 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) strI saMsarga kI apekSA digambara paramparA meM strI saMsarga kI apekSA se zIla ke aThAraha hajAra aMgoM kA varNana isa prakAra bhI milatA haiN| 83 kASTha, pASANa, citrAma (tIna prakAra kI acetana strI) x mana aura kAyA = 3x2=6 (yahAM vacana ko nahIM liyA gayA hai|) kRta-kArita-anumodanA 6x3=18, pAMca indriyAM 18x5=90, dravya aura bhAva 90x2=180, krodha-mAna-mAyA-lobha 180x4=720, ye to acetana strI ke Azrita haiN| devI, manuSyaNI, tiryaJcanI (3 prakAra kI cetana strI) - mana-vacana-kAyA 3x3=9. kRta-kArita-anumodanA 9x3=27. pAMca indriyAM 27x5=135. dravya bhAva 135x2=270. cAra saMjJA 270x4=1080. solaha kaSAya 1080x16=17,280. acetana strI aura cetana strI ke kula yoga 720 + 17280= 18,000. munizrI sumeramalajI 'lADanUM' ne 18,000 zIloM kI vyAkhyA digambara graMthoM kA saMdarbha dete hue isa prakAra kI hai| strI ke cAra prakAra haiM - 1. manuSyaNI 2. devAMganA 3. pazu strI 4. strI citr| ina cAroM ke sAtha tIna karaNa va tIna yoga se abrahma kA sevana nahIM karanA / isa prakAra 4x3x3 = 36 bheda ho ge| ina 36 prakAroM kA pAMca indriyoM se sevana nahIM krnaa| isa prakAra 36x5 = 180 bheda ho ge| viSaya bhoga utpanna hone vAle dasa saMskAroM se dUra rhnaa| isa prakAra 180x10 = 1800 bheda ho ge| dasa saMskAra ye haiM - 1. zarIra saMskAra 2. zRMgAra saMskAra 3. anaMga krIr3A 4. saMsarga vAMchA 5. viSaya saMkalpa 6. zarIra nirIkSaNa 7. zarIra vibhUSA 8. viSaya pArthadAna 9. bhoga smaraNa 10. manazciMtA dasa saMbhoga prakriyA aura pariNAma se bcnaa| isa prakAra 1800x10 = 18,000 bheda ho ge| dasa saMbhoga prakriyA aura pariNAma ye haiM - 1. kAma ciMtA 2. aMgAvalokana 3. dIrgha ni:zvAsa 4. zarIrArti 5. zarIra dAha 6. maMdAgni 7. mUrchA 8. madonmattatA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. prANa saMdeha 10. zukra vimocana 2.11 brahmacarya : eka nirapavAda sAdhanA jaina paramparA meM anya vratoM meM to apavAda bhI svIkAra kie gae haiM, kintu brahmacarya vrata ko nirapavAda mAnA gayA hai| ise spaSTa karate hue vyAkhyAkAra kahate haiM na vi kiMci aNuNNAyaM, paDisiddhaM vAvi jinnvriNdehi| mottuM mehuNabhAvaM, na taM vinA raagdosehiN|| arthAt jinavarendra tIrthaMkaroM ne maithuna ke sivAya na to kisI bAta ko ekAnta rUpa se anumata kiyA hai aura na ekAntata: kisI cIja kA niSedha kiyA hai| sabhI vidhi-niSedhoM ke sAtha Avazyaka apavAda jur3e haiN| kAraNa yaha hai ki maithuna tIvra rAga-dveSa athavA rAga rUpa doSa ke binA nahIM hotaa| brahmacarya mahAvrata ke saMdarbha meM jina apavAdoM kA ullekha mUla AgamoM meM pAyA jAtA hai unakA saMbaMdha mAtra brahmacarya kI rakSA ke niyamoM se haiN| isake kucha udAharaNa isa prakAra haiM - sAmAnya rUpa se zramaNa ke lie strI-sparza varjita hai, lekina apavAda rUpa meM vaha nadI meM DUbatI huI athavA kSipta citta bhikSuNI ko pakar3a sakatA hai| isI prakAra rAtri meM sarpadaMza kI sthiti ho aura anya koI upacAra kA mArga na ho to zramaNa strI se aura sAdhvI puruSa se sparza saMbaMdhI cikitsA karA sakate haiN| sAtha hI sAdhu yA sAdhvI ke paira meM kAMTA laga jAe aura anya kisI bhI taraha nikAlane kI sthiti na ho, to ve paraspara eka dUsare se nikalavA sakate haiN| 3.0 brahmacarya : bheda-prabheda 3.1 do bheda - (1) nizcaya aura (2) vyvhaar| (1) nizcaya - bhagavatI ArAdhanA evaM anagAra dharmAmRta meM brahma kA artha jIva athavA nirmala jJAna svarUpa AtmA hai| usa AtmA meM lIna hone kA nAma brahmacarya hai| padmanaMdI paMca viMzatikA meM zarIra se moha ke haTane ko vAstavika brahmacarya mAnA gayA hai| (2) vyavahAra - sarvArtha siddhi ke anusAra anubhUta strI kA smaraNa, strI kathA Adi maithunAMgoM kA tyAga karane se paripUrNa brahmacarya hotA hai| yA svataMtra vRtti kA tyAga karane ke lie gurukula meM nivAsa karanA brahmacarya hai| " bhagavatI ArAdhanA ke anusAra nava prakAra ke brahmacarya kA pAlana karanA vyavahArika brahmacarya hai| padmanaMdI paMca viMzatikA ke anusAra vRddhA Adi striyoM ko krama se mAtA, bahana aura putrI ke samAna samajhanA brahmacarya hai| 93 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.2 do bheda - (1) mahAvrata (2) aNuvrata sAdhanA ke kSetra meM sabhI sAdhakoM kI zakti meM taratamatA hotI hai| isalie sAdhanA kA krama bhI unakI kSamatA ke anusAra nirdhArita kiyA jAtA hai| jaina paramparA meM moTe taura para sAdhakoM ke lie do vibhAga kie gae haiM - (1) mahAvrata (2) aNuvrata (1) brahmacarya mahAvrata kA svarUpa - yaha muniyoM ke lie vihita hai| isameM jIvana bhara ke lie kRta, kArita, anumodita va mana - vacana - kAyA se maithuna sevana kA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| dasavaikAlika sUtra meM isakA svarUpa isa prakAra hai- " bhaMte! isake pazcAt cauthe mahAvrata meM maithuna kI virati hotI hai| bhaMte! maiM saba prakAra ke maithuna kA pratyAkhyAna karatA huuN| deva saMbaMdhI, manuSya saMbaMdhI athavA tiryaJca saMbaMdhI maithuna kA maiM svayaM sevana nahIM karU~gA, dUsaroM se maithuna sevana nahIM karAU~gA aura maithuna sevana karane vAloM kA anumodana bhI nahIM karU~gA, jIvanabhara ke lie, tIna karaNa tIna yoga se - mana se vacana se kAyA se - na karU~gA, na karAU~gA aura karane vAle kA anumodana bhI nahIM kruuNgaa| bhaMte! maiM atIta ke maithuna sevana se nivRtta hotA hU~, usakI niMdA karatA hU~, gardA karatA hU~ aura AtmA kA vyutsarga karatA huuN| bhaMte! maiM cauthe mahAvrata meM upasthita huA huuN| isameM sarva maithuna kI virati hotI hai| " sarvArthasiddhi meM hiMsAdi pAMcoM vratoM ke do bheda kie gae haiM - "dezasarvato'NumahatI' - eka deza nivRtta honA aNuvrata hai aura sarva prakAra se nivRtta honA mahAvrata hai| pAtaJjala yoga sUtra meM mahAvrata kI paribhASA isa prakAra hai- ete jAti dezakAlasamayAnavacchinnA: sArvabhaumA mhaavrtm| (2) brahmacarya mahAvrata kI bhAvanAeM - sAdhaka meM mahAvratoM kI cetanA jAgRta karane ke lie arthAta mahAvratoM ko sthira evaM surakSita karane ke lie bhAvanAoM kA prayoga kiyA jAtA hai| bhAvanA ke mahatva ko prakAzita karate hue bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai Na karedi bhAvaNAbhAvido khu pIDaM vadANa svvesiN| sAdhU pAsutto samuddho va kimidANi vedNto|| 1206 / / bhAvanAoM se bhAvita sAdhu gaharI nIMda meM sotA huA bhI athavA mUrchita avasthA meM bhI vratoM meM doSa nahIM lgaataa| taba jAgate hue kI to bAta hI kyA hai| pratyeka mahAvrata kI pAMca-pAMca bhAvanAeM haiN| jaina AgamoM meM bhAvanAoM ke antargata brahmacarya kI bhAvanA kA vividha sthaloM para kucha samAnatA aura kucha vaividhya ke sAtha ullekha 18 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milatA hai| usakA tulanAtmaka vivecana isa prakAra hai - (1) samavAyAMga sUtra - (1) strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayana aura Asana kA vrjn| (2) strI kathA kA vrjn| (3) striyoM ke indriyoM ke avalokana kA vrjn| (4) pUrva bhukta tathA pUrva krIr3ita kAma bhogoM kI smRti kA vrjn| (5) praNIta AhAra kA vrjn| (2) praznavyAkaraNa sUtra - (1) asaMsaktavAsa vsti| (2) strI jana meM kathA vrjn| (3) strI jana ke aMga-pratyaMga aura ceSTAoM ke avalokana kA vrjn| (4) pUrva bhukta bhogoM kI smRti kA vrjn| (5) praNIta rasa bhojana kA vrjn| 96 (3) AcAra cUlA - (1) striyoM meM kathA kA vrjn| (2) striyoM ke aMga-pratyaMgoM ke avalokana kA vrjn| (3) pUrva bhukta bhoga kI smRti kA vrjn| (4) atimAtra aura praNIta pAna-bhojana kA vrjn| (5) strI Adi se saMsakta zayyAsana kA vrjn| (4) Avazyaka niyukti - (1) AhAra gupti| (2) avibhuussitaatmaa| (3) striyoM ke avalokana kA vrjn| (4) striyoM ke saMsakta vasati kA vrjn| (5) striyoM kI kathA kA vrjn| 100 (5) bhagavatI ArAdhanA - (1) striyoM ke aMga nahIM dekhnaa| (2) pUrvAnubhUta bhogAdika kA smaraNa nahIM krnaa| (3) striyA~ jahA~ rahatI hai vahA~ nahIM rhnaa| (4) zRMgAra kathA nahIM krnaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) bala va unmattatA utpAdaka padArthoM kA sevana nahIM krnaa|" (6) tattvArtha sUtra(1) striyoM meM rAga paidA karane vAlI kathA sunane kA tyaag| (2) striyoM ke manohara aMgoM ko dekhane kA tyaag| (3) pUrva bhogoM ke smaraNa kA tyaag| (4) gariSTha aura iSTa rasa kA tyAga tathA (5) apane zarIra ke saMskAra kA tyaag| 102 (7) yogazAstra - (1) strI, napuMsaka aura pazu vAle sthAna kA, ve jisa Asana meM baiThe hoM usa Asana kA aura bIca meM dIvAra ke vyavadhAna vAle sthAna kA tyAga krnaa| (2) rAga bhAva se strI kathA kA tyAga krnaa| (3) gRhasthAvasthA meM bhoge hae kAma bhogoM ko smaraNa na krnaa| (4) strI ke ramaNIya aMgopAgoM kA nirIkSaNa na karanA aura zarIra kA saMskAra na krnaa| (5) kAmottejaka evaM parimANa se adhika bhojana kA tyAga krnaa| (yoga zAstra 1/30,31) 32.2 brahmacarya aNuvrata kA svarUpa aNuvrata - jo sAdhaka mahAvrata svIkAra kara muni nahIM bana sakate unake lie gRhastha jIvana meM hI saMyama pUrvaka rahane kA vidhAna aNuvrata ke rUpa meM hai| upAsaka dazAMga sUtra meM brahmacarya aNuvrata ke lie "svadAra saMtoSa vrata' zabda kA prayoga hai| isake antargata svayaM kI vivAhita patnI/pati ke atirikta anyatra maithuna sevana kA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| 103 Avazyaka sUtra meM isI ko "sthUla maithuna viramaNa vrata'' ke nAma se batAyA gayA hai| 10 brahmacarya aNuvrata anya aNuvratoM kI apekSA aneka prakAra kI viziSTatA lie hue hai| anya vratoM kI pratijJA meM karaNa aura yoga kA ullekha kiyA gayA hai kintu isa vrata kI pratijJA meM unakA ullekha nahIM hai| 1 TIkAkAra ne isakA kAraNa yaha mAnA hai ki gRhastha jIvana meM santAna Adi kA vivAha karAnA Avazyaka hotA hai| ata: isake do karaNa aura tIna yoga na kaha kara zrAvaka ko apanI paristhiti evaM sAmarthya para chor3a diyA jAtA hai| phira bhI itanA to nizcita hI hai ki gRhastha sAdhaka eka karaNa aura eka yoga se arthAt apanI kAyA se sva patnI ke atirikta zeSa maithuna kA tyAga karatA hai|106 upAsakadasAo ke bAda aneka zrAvakAcAroM meM brahmANuvrata para vistAra se vicAra kiyA gayA hai| 20 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM likhA gayA hai ki jo pApa samajhakara na to para-strI ke pAsa svayaM jAtA hai aura na dUsaroM ko bhejatA hai use paradAra nivRtti yA svadArasaMtoSa vrata kahate haiN| 107 sarvArthasiddhi meM likhA hai ki gRhIta yA agRhIta para strI ke sAtha rati na karanA gRhastha kA cauthA aNuvrata hai| 100 puruSArtha siddhyupAya meM likhA hai ki jo moha vaza apanI strI ko chor3ane meM asamartha hai, unheM bhI zeSa saba striyoM kA sevana nahIM karanA caahie| 109 somadeva viracita upAsakAdhyayana meM likhA hai, patnI aura vezyA ko chor3a kara anya saba striyoM ko mAtA, bahana aura putrI samajhanA gRhastha kA brahmacarya hai| prazama rati prakaraNa meM bhI yahI bAta kahI gaI hai| 111 kArtikeyAnuprekSA ke anusAra jo mana, vacana aura kAya se parastrI ko mAtA, bahana aura putrI ke samAna mAnatA hai vaha sthUla brahmacaryANuvratI hai| amita gati ne bhI yahI svarUpa batalAyA vasunandi zrAvakAcAra meM likhA hai, parva ke dina strI bhoga aura anaMgakrIr3A ko jo sadA ke lie chor3a detA hai vaha sthUla brahmacArI hai| sAgAradharmAmRta ke anusAra jo pApa ke bhaya se mana, vacana aura kAya se para strI aura vezyA ke pAsa na svayaM jAtA hai aura na dUsaroM ko bhejatA hai vaha svadAra saMtoSI hai| brahmacarya aNuvrata ke lie 'svadAra saMtoSa vrata' aura 'paradAranivRtti' do nAmoM kA prayoga kiyA gayA hai| isakI mImAMsA meM vidvAnoM kA kucha matabheda bhI rahA hai| svadAra saMtoSa para to saba eka mata haiM kintu kucha vidvAna jaise somadeva aura umAsvAti vezyA, kumArikA, vidhavA ko paradAra nahIM maante| kyoMki ve dUsaroM dvArA gRhIta nahIM haiN| jabaki zeSa vidvAna donoM hI nAmoM ko samAnArthaka hI mAnate haiN| isake samAdhAna meM lATI saMhitA meM sva-strI aura para-strI ke svarUpa kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| usake racayitA ke anusAra dharma-patnI ke atirikta anya strI kA sevana caturtha aNuvrata ke antargata varjanIya hai| patnI kI vyAkhyA unhoMne isa prakAra kI hai - patnI - deva, zAstra aura guru ko namaskAra karake kuTumbiyoM kI sAkSIpUrvaka jisakA pANigrahaNa kiyA jAtA hai vaha patnI kahalAtI hai| patnI ke do prakAra hote haiM (1) dharma patnI - svajAti kI pANigRhItA patnI dharma patnI kahalAtI hai| (2) bhoga patnI- anya jAti kI pANigRhItA patnI bhoga patnI kahalAtI hai| ina donoM ke atirikta jo sAmAnya striyAM hotI haiM jinakA pANigrahaNa nahIM kiyA jAtA unheM 'ceTikA' kahA jAtA hai| ceTikA aura bhoga patnI donoM kevala bhoga ke lie hotI haiM ata: ina 21 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM meM vAstava meM koI bheda nahIM hai| dharma ke jJAtAoM ne bhoga patnI kA bhI varjana kiyA hai| jaba bhoga patnI hI niSiddha hai to parastrI to nizcita hI niSiddha hai| para-strI - para-strI tIna prakAra kI hotI haiM - (1) gRhItA - jise kisI ne grahaNa kiyA ho vaha 'gRhItA' para-strI hai| ye do taraha kI hotI haiM - eka vaha jisakA pati jIvita hai aura dUsarI vaha jisakA pati to mara cukA hai kintu pitA Adi jIvita hai| jo ceTikA hotI hai usakA pati vahI hai jisake pAsa vaha rahatI hai ata: vaha bhI gRhItA hai| (2) agRhItA - vaha vidhavA strI jisake kuTumbI bhI mara cuke haiM, jo svachandacAriNI hotI hai vaha agRhItA kahalAtI hai| kucha mAnyatAoM ke anusAra jisakA svAmI koI nahIM hotA usakA svAmI rAjA hotA hai| isa prakAra vaha gRhItA hI hai| 114 (3) vezyA-lATI saMhitA meM vezyA ko agRhItA strI ke antargata mAnA gayA hai| paM. AzAdharajI ne sAgAra dharmAmRta kI TIkA meM khulA vyabhicAra karane vAlI striyoM ko vezyA kahA hai| 116 haribhadra sUri ne para strI ke do bheda nirdiSTa kie haiM - audArika aura vaikriyik| audArika se unhoMne manuSyanI aura tiryaMcanI tathA vaikriyika se vidyAdharI Adi ko grahaNa kiyA 3.2 (2)(i) brahmacarya aNuvrata ke aticAra upAsakadasAo sUtra meM brahmacarya aNuvrata ke pAMca aticAroM kA ullekha haiM-118 1. itvarikA parigRhItAgamana 2. aparigRhItAgamana 3. anaMga krIr3A 4. para - vivAhakaraNa 5. kAmabhoga tIvrAbhilASA tattvArtha sUtra, sarvArthasiddhi, yoga zAstra, cAritrasAra, puruSArthasiyupAya, amitagati zrAvakAcAra aura lATI saMhitA meM bhI inhIM aticAroM kA ullekha haiN| kahIM - kahIM para krama Age-pIche hai| ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM 'itvarikA gamana' nAmaka eka aticAra hai, dUsare kI pUrti viTatva nAma ke aticAra se kI gaI hai| zeSa tIna aticAra uparokta aticAroM ke samAna haiN| paM. AzAdharajI ne ratnakaraNDa ke anusAra hI pAMca aticAra ginAe haiN| paM. somadeva ne itvarikA gamana Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sthAna para 'parastrI gamana' nAmaka aticAra kahA hai aura viTatva ke sthAna para 'ratikaitavya' kA upayoga kiyA hai| 119 ina aticAroM kA vistRta vivecana isa prakAra milatA haiM - (ka) itvarika parigRhItAgamana - itvarika kA artha hai asthAyI yA alpkaalik| jo strI kucha samaya ke lie kisI puruSa ke sAtha patnI ke rUpa meM rahatI hai tathA kisI anya puruSa ke sAtha usakA yauna saMbaMdha nahIM rahatA, vaha itvarikA kahalAtI hai| aisI strI ke sAtha sahavAsa karanA 'itvarika parigRhItAgamana' doSa hai| itvarikA kA eka artha alpavayaskA bhI kiyA gayA hai| isake anusAra choTI Ayu kI sva-patnI ke sAtha sahavAsa karanA itvarika parigRhItAgamana doSa (kha) aparigRhItAgamana - aparigRhItA kA artha hai vaha strI jo kisI ke bhI dvArA patnI ke rUpa meM parigRhIta yA svIkRta nahIM hai, athavA jisa para kisI kA adhikAra nahIM hai| kucha AcArya aparigRhIta kA artha karate haiM ki kisI ke dvArA grahaNa nahIM kI gaI arthAt kumaarii| dUsare kucha AcArya vyakti kI apekSA se para strI ko bhI usake dvArA parigRhIta nahIM hone ke kAraNa aparigRhIta mAnakara isase para-strIgamana kA artha lete haiN| ata: vezyA, kumArI athavA para-strI se kAma saMbaMdha rakhanA brahmacarya aNuvrata kA dUsarA aticAra hai| (ga) anaMga krIr3A - isakA artha hai kAmAvezavaza asvAbhAvika kAma-krIr3A krnaa| isake antargata samalaiMgika sambhoga, aprAkRtika maithuna arthAt hasta, mukha, gudAdi aMgoM se, pazu-pakSiyoM se, kRtrima kAmopakaraNoM se, viSaya-vAsanA zAnta karanA Adi samAviSTa haiN| Ayurveda ke graMthoM meM svAsthya kI dRSTi se bhI inheM akartavya mAnA gayA hai| yaha isa vrata kA tIsarA aticAra hai| (gha) para-vivAhakaraNa - jaina paramparA meM upAsaka kA lakSya brahmacarya sAdhanA hai| vivAha tattvata: AdhyAtmika dRSTi se mAnava kI durbalatA hai| kyoMki hara koI saMpUrNa rUpa se brahmacArI raha nahIM sktaa| eka aNuvratI kA lakSya brahmacarya kI dizA meM uttarottara vikAsa karanA hotA hai| isa dRSTi se isa aticAra kI parikalpanA kI gii| isake anusAra sva-saMtAna evaM parijanoM ke atirikta dUsaroM ke vaivAhika saMbaMdha karavAnA isa aticAra meM AtA hai| yaha brahmacarya aNuvrata kA cauthA aticAra hai| kucha AcAryoM ne dUsarA vivAha karanA bhI isa aticAra meM hI mAnA hai| (Da) kAma bhoga tIvrAbhilASA - niyaMtrita aura vyavasthita kAma sevana mAnava kI Atma durbalatA ke kAraNa eka AvazyakatA hai| usa AvazyakatA kI pUrti taka vyakti kSamya hai parantu use kAma kI tIvra abhilASA yA uddAma vAsanA se grasta nahIM honA caahie| tIvra vaiSayika 23 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsanAvaza kAmoddIpaka, bAjIkaraNa auSadhi, mAdaka dravya Adi ke sevana dvArA vyakti vaisA na kre| cAritrika dRSTi se yaha bahuta Avazyaka hai| vaisA karanA isa vrata kA pAMcavAM aticAra hai, jisase upAsaka ko sarvathA bacate rahanA caahie| brahmacarya aNuvrata kI akSuNNa anupAlanA ke lie uparokta aticAroM se bacanA Avazyaka hai| khAna-pAna, rahana-sahana kA bhI brahmacarya kI sAdhanA meM mahattva hotA hai| yazastilaka campugata - upAsakAdhyayana meM brahmacarya aNuvrata ko surakSita rakhane ke lie dasa bAtoM se bacane kA sujhAva diyA gayA haiM - 1. zarAba 2. juA 3. mAMsa 4. madhu 5. nAca, gAnA aura vAdana 6. liMga para lepa Adi lagAnA 7. zarIra ko sajAnA 8. mastI 9. luccApana 10. vyartha bhrmnn| 120 3.2 (2)(ii) upAsaka kI pratimAeM aura brahmacarya / 'pratimA' jaina paramparA kA pAribhASika zabda hai| isakA artha hai abhigraha arthAt vizeSa prakAra kA sNklp| mahAvratI bhikSu evaM aNuvratI zrAvaka donoM hI sAdhanA paddhati meM 'pratimA' kA vyavasthita rUpa milatA hai| bhikSu kI bAraha pratimAoM kA ullekha milatA hai kintu vyavahArika dRSTi se vartamAna meM yaha sAdhanA vicchinna ho cukI hai| zrAvaka kI gyAraha pratimAeM haiM jinakI sAdhanA vartamAna meM bhI kI jA sakatI haiN| samavAyAMga sUtra aura dazAzrutaskandha meM inakA vivaraNa isa prakAra milatA hai - 12 (1) darzana zrAvaka - isakA kAlamAna eka mAsa kA hai| isameM sarvadharma viSayaka ruci hotI hai| samyak darzana upalabdha hotA hai| (2) kRtavrata karma - kAla - 2 maas| pUrvokta upalabdhi ke atirikta zIla vrata, guNavrata, pauSadhopavAsa vrata hote haiM, kintu sAmAyika va dezAvakAsika vrata nahIM hote| (3) kRta sAmAyika - yaha tIsarI pratimA hai isakA kAla hai tIna maas| prAta: sAyaM sAmAyika aura dezAvakAsika vrata isameM hotA hai| (4) pauSadhopavAsa pratimA - yaha cAra mAsa kI hotI haiN| isameM zrAvaka caturdazI, aSTamI, amAvasyA aura pUrNimA Adi parva dinoM meM pratipUrNa pauSadha karatA hai| (5) dina meM brahmacArI - yaha pAMca mAsa kI hotI haiN| isameM sAdhaka 'eka rAtri kI upAsaka pratimA' kA samyak anupAlana karatA hai| snAna nahIM karatA, divAbhojI hotA hai, dhotI ke donoM aMcaloM ko kaTibhAga meM TAMka letA hai- nIce se nahIM bAMdhatA, dina meM brahmacArI aura rAtri meM abrahmacarya kA parimANa karatA hai| (6) dina aura rAta meM brahmacArI - isakA kAla chaha mahIne kA haiN| pUrvokta niyamoM ke atirikta isameM sAdhaka dina aura rAta meM brahmacArI rahatA hai| (7) sacitta-parityAgI - isa sAtavIM pratimA kA kAla mAna sAta mahIne haiN| isameM pUrvokta niyamoM kA pAlana karate hue sampUrNa sacitta kA tyAga kiyA jAtA hai| (8) Arambha parityAgI - isakA kAlamAna ATha mahIne hai| isameM Arambha hiMsA kA parityAga ho jAtA hai| (9) preSyArambha parityAgI- isameM naukara Adi se bhI Arambha kA tyAga kiyA jAtA hai| (10) 24 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uddiSTa bhakta parityAgI - isameM uddiSTa bhojana - sAdhaka ke nimitta banA bhojana kA tyAga hotA hai| sira ko kSura se muMDavAyA jAtA hai| yaha pratimA dasa mahInoM kI hotI haiN| (11) zramaNa bhUta pratimA - gyAraha mahInoM kI isa pratimA meM zrAvaka zramaNa kI taraha rahatA hai| sira ko kSura se muMDavAtA hai yA loca karatA hai| sAdhu kA veza dhAraNa karatA hai| sAdhu ke niyamoM kA pAlana karatA hai| bhikSAvRtti apanAtA hai| ina pratimAoM kA kAlamAna uttarottara bar3hatA rahatA hai tathA pUrva pratimA ke niyama bAda kI pratimA meM bhI yathAvat rahate haiN| dUsarI pratimA meM brahmacarya aNuvrata kI svIkRti ho jAtI hai usake bAda pAMcavIM pratimA meM brahmacarya kI vizeSa sAdhanA prArambha ho jAtI hai| aNuvrata aura pratimA meM yaha antara hai ki aNuvrata jIvana bhara ke lie svIkAra kie jAte haiN| isameM karaNa aura yoga apanI kSamatA yA suvidhA ke anurUpa kiyA jAtA hai| jabaki pratimA kucha kAla vizeSa ke lie tIna karaNa-tIna yoga se svIkAra kI jAtI hai| pratimAeM gRhastha jIvana meM brahmacarya kI sAdhanA kA acchA upakrama hai| 3.3 nava prakAra kA brahmacarya jainendra siddhAnta koza meM strI saMga ke tyAgI muni ke mana, vacana aura kAyA ke kRta, kArita evaM anumodana ke bheda kI apekSA se brahmacarya ke nau bheda kie gae haiN| 12 isakI vistRta vyAkhyA isa prakAra haiM 1. karUM nahIM - mana se 2. karUM nahIM - vacana se 3. karUM nahIM - kAyA se 4. karAUM nahIM - mana se 5. karAUM nahIM - vacana se 6. karAUM nahIM - kAyA se 7.anumoduM nahIM - mana se 8. anumodUM nahIM - vacana se 9. anumoduM nahIM - kAyA se 3.4 aThAraha prakAra kA brahmacarya samavAyAMga sUtra ke anusAra upabhoktA kI dRSTi se kAmabhoga (maithuna sevana) ke do prakAra kA haiM (1) audArika - manuSya aura tiryaJca saMbaMdhI kAma-bhoga, (2) divya - deva saMbaMdhI kaam-bhog| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ina kAma-bhogoM kA tyAga tIna karaNa (karanA, karAnA aura anumodana karanA) tathA tIna yoga (mana, vacana aura kAyA) ke bhinna-bhinna bhaMga karane para yaha aThAraha prakAra (3x3x2 18) kA ho jAtA hai| = - audArika kAma bhogoM kA (1) mana se sevana na karanA (2) mana se sevana na karAnA (3) sevana karane vAle kA mana se anumodana bhI na krnaa| (4) vacana se sevana na karanA (5) vacana se sevana na karAnA (6) sevana karane vAle kA vacana se anumodana bhI na krnaa| (7) kAyA se sevana na karanA (8) kAyA se sevana na karAnA (9) sevana karane vAle kA kAyA se anumodana bhI na karanA / divya (deva-saMbaMdhI) kAma - bhogoM kA ( 10 ) mana se sevana na karanA ( 11 ) mana se sevana na karAnA (12) sevana karane vAle kA mana se anumodana na krnaa| (13) vacana se sevana na karanA (14) vacana se sevana na karAnA ( 15 ) sevana karane vAle kA vacana se anumodana na karanA / (16) kAyA se sevana na krnaa| (17) kAyA se sevana na karAnA ( 18 ) sevana karane vAle kA kAyA se anumodana bhI na krnaa| 3.5 brahmacarya ke sattAisa bheda 123 ThANaM evaM dasavaikAlika sUtra meM tIna prakAra ke maithuna batAe gae haiM (1) divya (2) mAnuSya ( 3 ) tairyaJca ina tIna se virati ko brahmacarya kahA hai| yadi pratyeka virati ke tIna karaNa, tIna yoga se vikalpa prastuta kie jAte haiM to nau vikalpa hote haiN| isa prakAra tIna virati ke 27 vikalpa hote haiN| 124 jayAcArya ne isakA vistAra kiyA hai usakA sAra isa prakAra haiM - deva saMbaMdhI maithuna sevana kA tIna karaNa tIna yoga se tyAga karane para 3x3=9 bhAMgeM hue, isI prakAra manuSya aura tiryaJca saMbaMdhI ke nau-nau bhaMga hone se kula 27 bhaMga ho jAte haiN| 125 uparokta aThAraha bheda se isakA koI arthabheda nahIM hai| vahAM tIryaJca evaM manuSya saMbaMdhI kAma bhoga ko 'audArika' kAma bhoga ke antargata liyA hai aura yahAM unheM alaga-alaga rakhA gayA hai| 3.6 - aThAraha hajAra bheda brahmacarya ke utkRSTata: aThAraha hajAra bheda bhI milate haiM usakA vistRta varNana paryAya vivecana ke antargata zIla meM kiyA gayA hai| 4.0 brahmacarya kI upamAeM bhAratIya vAGmaya meM jIvana vikAsa ke vividha sUtroM ko aneka rUpoM meM nirUpita kiyA gayA hai| una vidhAoM meM eka vidhA hai- upamA / tattva ko samajhAne kA yaha eka sarala tarIkA hai| 26 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inake mAdhyama se gUDha tattvoM ko sAmAnya buddhi kA vyakti bhI AsAnI se samajha sakatA hai| jaina AgamoM meM brahmacarya kA mahattva samajhAne ke lie aneka prakAra kI upamAoM kA prayoga aneka sthAnoM (jaise dasavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga, sUtrakRtAMga Adi grathoM meM) para huA hai| unameM praznavyAkaraNa sUtra meM eka hI sthAna para (2/4/1) saiMtIsa upamAoM ke sAtha brahmacarya kI vyAkhyA kI hai| upamAeM kevala samajhane kI saralatA ke lie zAbdika prayoga hI nahIM haiM inameM gaharA artha bhI bharA hotA hai| vaha gaharA artha upameya kI virATatA ke sAtha usakI guNavattA ko prakAzita karatA hai| praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko die gae upamAnoM se brahmacarya kI mahattA isa prakAra jJAta hotI hai - brahmacarya kI saiMtIsa upamAeM 1. yaha vrata kamaloM se suzobhita sarovara aura tAlAba ke pAla ke samAna hai arthAt dharma kI rakSA karane vAlA hai| 2. kisI mahAzakaTa ke pahiyoM ke AroM ke lie nAbhi ke samAna hai| yahAM para brahmacarya kA sarva vratadhAraNa sAmarthya abhivyaMjita hai| 3. yaha vrata kisI vizAla vRkSa ke skandha ke samAna hai| dharma kA AdhAra brahmacarya hai| AdhArarUpatA abhivyaMjita hai| 4. yaha vrata mahAnagara ke prAkAra - parakoTA ke kapATa kI argalA ke samAna hai| surakSA sAmarthya abhivyakta hai| 5. DorI se baMdhe indradhvaja ke sadRzya hai| usI prakAra aneka guNoM se samRddha brahmacarya hai| yahA~ brahmacarya kI guNIya zreSThatA ke sAtha sarva pUjyatA abhilakSita hai| 6. jaise graha, nakSatra aura tArAmaMDala meM candramA pradhAna hotA hai usI prakAra samasta vratoM meM brahmacarya pradhAna hai| isa upamAna dvArA brahmacarya kI sarva vrata pradhAnatA tathA zreSThatA kathita hai| 7. maNi, muktA, zilA, pravAla aura lAla (ratna) kI utpatti ke sthAnoM meM samudra pradhAna hai, usI prakAra brahmacarya sarva vratoM kA zreSTha udbhava sthAna hai| yaha sabhI guNIya pravidhiyoM kI prasavabhUmi hai| isa upamAna se yaha abhivyaMjita hotA hai| 8. isI prakAra brahmacarya maNiyoM meM vaiDUryamaNi ke samAna uttama hai| yahA~ uttamatA, kulInatA pratipAdita hai| 9. AbhUSaNoM meM mukuTa ke samAna hai, zreSThatA evaM sarva pUjyatA pratibimbita hai| 10. samasta prakAra ke vastroM meM zromayugala kapAsa ke vastra-yugala ke sadRza haiN| isa upamAna ke dvArA brahmacarya kI sabhI vratoM meM zreSThatA abhivyaMjita haiN| 11. puSpoM meM zreSTha aravinda-kamala puSpa ke samAna hai| yahAM para brahmacarya kI zreSThatA anAvilatA tathA saundaryamayatA pratipAdita hai| 27 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. candanoM meM gozIrSa caMdana ke samAna hai| sAMsArika tApoM se brahmacarya gozIrSa candana ke samAna zItalatA pradAna karatA hai| saMdarbhita upamAna se yaha tathya prakAzita ho rahA hai| 13. jaise auSadhiyoM, camatkArika vanaspatiyoM kA utpatti sthAna himavAna parvata hai, usI prakAra AmISadhi Adi (labdhiyoM) kI utpatti kA sthAna brahmacarya hai| saMsArarogopazamanauSadhiyoM kI prasavabhUmi brahmacarya hai- yaha tathya abhivyakta hai| 14. jaise nadiyoM meM zItodA nadI pradhAna hai, vaise hI saba vratoM meM brahmacarya pradhAna hai| yahAM brahmacarya kI pavitratA abhivyakta hotI hai| 15. samudroM meM jaise svayaMbhUramaNa samudra mahAn hai, usI prakAra vratoM meM brahmacarya mahattvazAlI hai| yahA~ para brahmacarya kI sarva zreSThatA, mahAnatA tathA udAttatA Adi guNoM kI abhivyaMjanA ho rahI hai| 16. jaise mANDalika arthAt golAkAra parvatoM meM rUcakavara parvata pradhAna hai, usI prakAra saba vratoM meM brahmacarya pradhAna hai| unnatatA, sthiratA Adi tathya prastuta upamAna ke dvArA prakaTa ho rahA hai| 17. indra kA airAvata nAmaka gajarAja jaise sarva gajarAjoM meM zreSTha hai, usI prakAra saba vratoM meM brahmacarya mukhya hai| yahA~ para brahmacarya kI guNIya utkRSTatA pratipAdita hai| 18. brahmacarya vanya jantuoM meM siMha ke samAna pradhAna hai| isa upamAna se brahmacarya kI sarva zaktimAnatA ke sAtha apramAdAdi guNa yukta hone se sarva zreSThatA abhivyaMjita hai| 19. brahmacarya suparNakumAra devoM meM veNudeva ke samAna zreSTha hai| yahA~ brahmacarya kI udAttatA abhilakSita hai| 20. jaise nAgakumAra jAti ke devoM meM dharaNendra pradhAna hai, usI prakAra sarva vratoM meM brahmacarya pradhAna hai| yahA~ para brahmacarya kI sarvazreSThatA, sarva pradhAnatA tathA kulInatA pratipAdita hai| 21. kalpoM meM brahmaloka kalpa ke samAna brahmacarya uttama hai| yahAM uttamatA abhilakSita bita hai| 22. jaise utpAda sabhA Adi ina pAMcoM sabhAoM meM sudharmA sabhA zreSTha hai, usI prakAra vratoM meM brahmacarya hai, isa upamAna se brahmacarya kI mahimA abhivyaMjita hai| 23. jaise sthitiyoM meM lavasattamA anuttara vimAnavAsI devoM kI sthiti pradhAna hai, usI prakAra vratoM meM brahmacarya pradhAna hai| yahA~ sarvatra brahmacarya kI pradhAnatA kI pratipAdanA kI gaI hai| 24. saba dAnoM meM abhaya dAna ke samAna brahmacarya saba vratoM meM zreSTha hai| yahAM brahmacarya kI zreSThatA tathA nirApadatA abhilakSita hai| 25. brahmacarya saba prakAra ke kambaloM meM kRmirAgarakta kambala ke samAna uttama hai| isa upamAna se brahmacarya kI varIyatA abhivyaMjita hai| 28 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. saMhananoM meM vajra RSabhanArAca saMhanana ke samAna brahmacarya samasta vratoM meM uttama hai| yahAM uttamatA pratipAdita hai| 27. saMsthAnoM meM samacaturasra saMsthAna ke samAna brahmacarya samasta vratoM meM uttama hai| yahA~ para subhagatA ke sAtha zreSThatA kA nirUpaNa isa upamAna meM kiyA gayA hai| 28. brahmacarya dhyAnoM meM parama zukla dhyAna ke samAna sarva pradhAna hai| isa upamAna se brahmacarya kI nirvikAratA abhivyaMjita hai| 29. samasta jJAnoM meM jaise kevala jJAna pradhAna hai, usI prakAra sarva vratoM meM brahmacarya vrata pradhAna hai| yahA~ nirvikAratA, zreSThatA, nirmalatA Adi brahmacarya ke dRSTa guNoM kA pratipAdana prastuta upamAna se kiyA gayA haiN| 30. lezyAoM meM parama zukla lezyA jaise sarvottama hai vaise hI saba vratoM meM brahmacarya vrata pradhAna hai| yahAM sarvottamatA parilakSita hai| 31. brahmacarya vrata saba vratoM meM isI prakAra uttama hai, jaise muniyoM meM tIrthaMkara uttama hote haiM uttamatA ke sAtha anAvilatA abhilakSita hai| 32. brahmacarya sabhI vratoM meM vaisA hI zreSTha hai jaise saba kSetroM meM mahAvideha kSetra uttama hai| yahAM zreSThatA evaM nirApadatA abhivyakta kI gaI hai| 33. parvatoM meM girirAja sumeru kI bhAMti brahmacarya sarvottama vrata hai| yahA~ brahmacarya kI sarvottamatA kA pratipAdana isa upamAna se kiyA gayA hai| 34. jaise samasta vanoM meM nandana vana pradhAna hai, usI prakAra vratoM meM brahmacarya pradhAna hai| yahA~ brahmacarya ke kAmayuga (sarvakAmanApradAyaka) rUpa kI pratipAdanA vivecya upamAna se ho rahI hai| 35. jaise samasta vRkSoM meM sudarzana jambU vikhyAta hai, jisake nAma se yaha dvIpa vikhyAta hai / usI prakAra samasta vratoM meM brahmacarya vikhyAta hai| isa upamAna ke dvArA brahmacarya kI guNavattA ke kAraNa usa kI zreSThatA abhivyaMjita hai| 36. jaise azvAdhipati, gajAdhipati aura rathAdhipati rAjA, vikhyAta hotA hai, usI prakAra brahmacarya vratAdhipati vikhyAta hai| yahA~ para vivecya upamAna dvArA brahmacarya kI ajeyatA pratipAdita hai| 37. jaise rathikoM meM mahArathI rAjA zreSTha hotA hai, usI prakAra samasta vratoM meM brahmacarya vrata sarvazreSTha mAnA hai| isa upamAna se brahmacarya kI udAttatA, apratihatatA tathA ajeyatA ke sAtha akhaNDatA abhivyaMjita ho rahI hai| 126 praznavyAkaraNa sUtra ke atirikta dasavaikAlika, uttarAdhyayana Adi sUtroM meM bhI brahmacarya viSayaka aneka upamAoM kA sundara va saTIka vivaraNa milatA hai| jaise 29 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) rohita matsya - uttarAdhyayana sUtra meM brahmacArI ke lie rohita matsya kI upamA kA prayoga kiyA gayA hai| sAmAnya matsya jAla meM pha~sa jAte haiM para rohita matsya kI yaha kSamatA hotI hai ki vaha jAla ko kATa kara bAhara nikala jAtA hai| isI prakAra sAmAnya vyakti kAma bhogoM ke jAla meM pha~sa jAtA hai para uThAe hue bhAra ko vahana karane vAle pradhAna tapasvI aura dhIra puruSa kAma-bhogoM ko chor3a kara brahmacarya ko svIkAra karate haiN| kAma bhogoM kA AkarSaNa unheM phaMsA nahIM sktaa| (2) meru parvata - meru parvata itanA vizAla aura sudRr3ha hotA hai ki bar3e se bar3A tUphAna Ane para bhI vicalita nahIM hotaa| isI prakAra rAga-dveSa aura moha kA tyAga karane vAle jo vicakSaNa vyakti hote haiM unakI Atma gupti meruparvata kI taraha sudRDha hotI hai| 128 (3) agaMdhana kula meM utpanna sarpa - sarpa ke do kula mAne jAte haiM - gaMdhana kula aura agaMdhana kul| agaMdhana kula kA sarpa mRtyu ko bhale hI aMgIkAra kara le para vamana kie hue viSa ko apane mukha se phira nahIM piitaa| isI prakAra, jo kulIna vyakti hote haiM ve tyAge hue kAma-bhogoM ko puna: nahIM caahte| dasavaikAlika aura uttarAdhyayana donoM hI sUtroM meM isa upamA kA samAna upayoga hai| 120 (4) aMkuza se niyaMtrita hAthI - hAthI vizAla aura zaktizAlI jAnavara hotA hai| madamasta hone para vaha aMkuza dvArA anuzAsita hotA hai| usI prakAra sambuddha, paNDita aura pravicakSaNa puruSa prerakoM ke vacanoM se anuzAsita ho jAte haiN| 130 (5) azva - sAhasika, bhayaMkara, duSTa azva idhara-udhara daur3atA hai| parantu lagAma se bAMdha dene para vaha unmArga meM nahIM jaataa| isI prakAra mana kAma bhogoM ke lie idhara-udhara daur3atA hai, parantu dharma zikSA ke dvArA vaha unmArga meM nahIM jAtA hai| (6) kamala - kamala jala meM utpanna hotA hai parantu jala meM lipta nahIM hotaa| isI prakAra paNDita puruSa kAma ke vAtAvaraNa meM utpanna to hotA hai parantu usameM lipta nahIM hotA hai|' (7) auSadha se parAjita roga - zarIra meM utpanna roga kI cikitsA ke lie samucita auSadha lene para vaha AkrAnta nahIM kara paataa| isI prakAra ekAnta bastI, mitAhAra, jitendriyatA Adi surakSA upAyoM se citta ko rAga-roga AkrAnta nahIM kara pAtA hai| 133 (8) mahAsAgara - jisa prakAra mahAsAgara ko pAra kara lene vAle ke lie gaMgA jaisI bar3I nadI sutara (sukha se pAra karane yogya) ho jAtI hai| usI prakAra, strI viSayaka AsaktiyoM kA pAra pA lene vAle ke lie anya AsaktiyoM kA pAra pAnA AsAna ho jAtA hai| 13 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) hAthI - makar3I kA jAla macchara jaise tuccha prANI ko hI phaMsA sakatA hai, para hAthI jaise vizAla prANI ko nahIM phaMsA sktaa| isI prakAra, indriya viSaya durbala vyakti ko hI apane vaza meM kara sakate haiM satpuruSa - sabala vyaktiyoM para unakA koI prabhAva nahIM hotaa| uttarAdhyayana ke vRttikAra ke zabdoM meM - viSayagaNa: kApurUSaM karoti vazavartinaM na satpuruSam / 135 badhnAti mazakaM eva hi lUtAtanturnamAtaMgam / / 5.0 brahmacarya sAdhanA brahmacarya sAdhanA ko kaba va kyoM karanA cAhie evaM usakI arhatAoM para vicAra kiyA jA rahA hai| 5.1 brahmacarya sAdhanA kA samaya brahmacarya kA patha kaba svIkAra kiyA jAe? isa prazna para vibhinna matoM meM aikya nahIM hai| aneka dharma darzanoM meM jIvana ko vibhinna bhAgoM meM bAMTa kara usake kucha hissoM meM hI brahmacarya kA vidhAna hai| inameM bAla evaM vRddhAvasthA meM brahmacarya mAnya hai evam taruNAvasthA ko bhoga ke lie hI mAnA gayA hai| mAnA hai| 136 137 AcArAMga sUtra ke bhASyakAra AcArya mahAprajJa yadyapi tInoM hI vaya - bacapana, yuvA aura vRddhAvasthA meM pravrajyA (brahmacarya) ke pakSadhara haiN| phira bhI prathama va dvitIya avasthA ko sAdhanA ke lie adhika sukara mAnate haiN| unakI mAnyatA hai ki yauvana' hI dharma kI ArAdhanA ho sakatI hai| bur3hApe meM jIrNa-zIrNa zarIra dharmArAdhanA karane meM samartha nahIM hotA hai| 138 sUtrakRtAMga meM umra kI sImA na bAMdhate hue kahA gayA hai ki ucita samaya para brahmacarya kI sAdhanA svIkArya hai| 139 ThANaM sUtra meM manuSya kI umra ko tIna vaya meM vibhakta kiyA gayA hai prathama vaya 8 varSa se 30 varSa taka madhyama vaya 30 varSa se 60 varSa taka 60 varSa se Age / pazcima vaya bhagavAna mahAvIra ne sAdhanA ke sAtha vaya ke yoga ko mAnyatA nahIM dii| unhoMne tInoM hI vaya meM sampUrNa brahmacarya dAsa kA pakSa liyA hai| 140 prazna vyAkaraNa sUtra meM bhI brahmacarya ko kumAra Adi sabhI avasthAoM meM AcaraNIya 141 dasavaikAlika sUtra ke anusAra brahmacarya kA kAla vahI ucita hai jaba taka zArIrika sAmarthya ho| kahA hai jaba taka bur3hApA pIr3ita na kare, vyAdhi na bar3he aura indriyAM kSINa na ho taba 31 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka dharma kA AcaraNa kreN| zArIrika sAmarthya ke sAtha-sAtha brahmacarya ke prati priyatA AkaSarNa ko bhI Avazyaka AvazyakatA mAnA hai| isI sUtra meM kahA gayA hai ki vRddhAvasthA meM kAma sevana ke lie zarIra to sakSama nahIM rahatA phira bhI mana bUr3hA nahIM hotaa| isalie brahmacarya priya nahIM hotaa| AkarSaNa abrahmacarya kI ora hI hotA hai| brahmacarya ke prati AkarSaNa ho to kisI bhI umra meM isakI sAdhanA kI jA sakatI hai| 143 142 - uttarAdhyayana sUtra meM vartamAna ko hI sAdhanA kA sarvottama kAla batAte hue bhaviSya para sAdhanA ko chor3ane kA niSedha isa prakAra kiyA hai| "kala kI icchA vahI kara sakatA hai, jisakI mRtyu ke sAtha maitrI ho, jo mauta ke muMha se baca kara palAyana kara sake aura jo jAnatA ho maiM nahIM mruuNgaa|" 144 5.2 brahmacarya sAdhanA: prayojana sAdhanA sauddezya hotI hai| isake uddezya do prakAra ke ho sakate haiM - ( 1 ) laukika yA bhautika aura (2) lokottara yA AdhyAtmika / yadyapi brahmacarya sAdhanA se zArIrika zakti, sauMdarya, sammAna Adi bhautika lAbha hote haiM kintu mukhya uddezya Atma zuddhi hI hai| dasavaikAlika sUtra meM saMpUrNa AcAra ke uddezya ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki na ihaloka ke lie, na paraloka ke lie na kIrti, varNa, zabda aura zloka ke lie, mAtra Atmahita ke lie AcAra kA pAlana karanA caahie| " 5.3 145 brahmacarya eka duSkara sAdhanA 146 saMyama kA patha pratisrotagAmI hotA hai| isameM aneka prakAra ke parISaha (samasyAeM) Ate rahate haiN| praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko duSkara sAdhanA kahA hai| kaThinAIyoM kA varNana aneka udAharaNoM ke sAtha kiyA gayA hai 'uttarAdhyayana sUtra meM isakI * isameM jIvana paryanta vizrAma nahIM hai, yaha guNoM kA mahAna bhAra hai bhArI bharakama lauha bhAra kI bhAMti ise uThAnA bahuta hI kaThina hai| 147 * AkAza gaMgA ke srota ke pratisrota meM calanA aura bhujAoM se sAgara ko tairanA kaThina kArya hai, vaise hI guNodadhi saMyama ko tairanA kaThina kArya hai| 148 * saMyama bAlU ke kora kI taraha svAda rahita hai, tapa kA AcaraNa karanA talavAra kI dhAra para calane jaisA hai| 149 * ekAgra dRSTi se caritra kA pAlana karanA bahuta hI kaThina kArya hai jaise lohe ke yavoM ko cabAnA kaThina hai vaise hI caritra kA pAlana kaThina hai| 150 * jaise prajjvalita agni zikhA ko pInA bahuta hI kaThina kArya hai vaise hI yauvana meM 32 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa dharma kA pAlana karanA kaThina hai| 191 * jaise vastra ke thaile ko havA se bharanA kaThina kArya hai| vaise hI satvahIna vyakti ke lie dharma kA pAlana karanA kaThina kAma hai| 152 jaise meru parvata ko tarAjU se taulanA bahuta hI kaThina kArya hai vaise hI nizcala aura nirbhaya bhAva se zramaNa dharma kA pAlana karanA bahuta hI kaThina kAma hai| 13 jaise samudra ko bhujAoM se tairanA bahuta hI kaThina kArya hai vaise hI upazamahIna vyakti ke lie dama rUpI samudra ko tairanA bahuta hI kaThina kArya hai| uparokta udAharaNoM ke anusAra brahmacarya avazya eka kaThina kArya hai kintu unhIM vyaktiyoM ke lie jo satvahIna, upazamahIna evaM kamajora haiN| dasavaikAlika sUtra kI TIkA ke anusAra adhRtivAna puruSa ke lie tapa nizcita hI duSkara hai|155 jJAnArNava meM brahmacarya kI duSkaratA kA vistRta varNana hai, vahAM ise vIra dhuraMdharoM kA viSaya mAnA gayA hai| 156 duSkara hote hue bhI brahmacarya ko asaMbhava nahIM kahA gayA hai| praznavyAkaraNa sUtra ke anusAra bhagavAna mahAvIra ne brahmacarya vrata ke pAlana karane ke mArga - upAya gupti Adi bhalI bhAMti batalAe haiN| 157 itihAsa kA udAharaNa dete hue sUtrakAra kahate haiM ki zuddha AcAra yA svabhAva vAle muni, mahApuruSa, dhIra zUravIre, dhArmika puruSa, dhairyavAna Adi vyaktiyoM ne sadA jIvana bhara bhAvapUrvaka samyak prakAra se brahmacarya kA pAlana kiyA hai| 156 5.4 brahmacarya : arhatAeM (1) nirveda - uttarAdhyayana sUtra meM mRgAputra ke mukha se sUtrakAra kahate haiM - "jisa vyakti kI aihika sukhoM kI pyAsa bujha cukI hai, usake lie kucha bhI duSkara nahIM hai| 100 (2) dhairya - uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki kAmabhoga adhIra puruSoM dvArA dustyAjya hai| kintu jo suvratI sAdhu haiM, ve dustara kAma bhogoM ko usI prakAra tara jAte haiM jaise vaNik samudra ko| 100 (3) zakti - jinadAsagaNi mahattara ne AcArAMga cUrNi meM parAkrama ko brahmacarya kI arhatA mAnA hai| 181 uttarAdhyayana sUtra ke vRttikAra ne ise sundara zloka ke mAdhyama se aura spaSTa kiyA hai - viSayagaNa: kApurUSaM karoti, vazavartinaM na stpuruussm| badhnAti mazakaM eva hI lUtAtanturna maatNgm|| indriyoM ke viSaya durbala vyakti ko hI apane vaza meM kara sakate haiN| satpuruSa sabala 33 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyaktiyoM para unakA koI prabhAva nahIM hotaa| makar3I ke tantu macchara ko bAMdha sakate haiM, para hAthI ko nhiiN| 162 jJAnArNava meM AcArya zubhacandra kahate haiM - nAlpasattvairna ni: zIlanadInai kSanirjitaiH / svapne'pi carituM zakyaM brahmacaryamidaM nraiH|| jo manuSya durbala, zIla se rahita, dIna aura indriyoM ke adhIna haiM ve svapna meM bhI usa brahmacarya vrata kA pAlana nahIM kara skte| 183 AcArya tulasI ne bhI brahmacarya kI mUla arhatA Atma bala ko hI mAnA hai| vastuta: brahmacarya jaisI kaThora sAdhanA binA zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika zakti ke nahIM ho sktii| kisI kavi ne kahA hai - zakyaM brahmavrataM ghora, zUraizca na tu kaatraiH| kariparyANamudvAhya, karibhirna tu raasbhaiH|| (4) ni:zalyatA - tattvArtha sUtra meM sabhI vratoM kI arhatA ni:zalya honA mAnA hai - ni:zalyo vrtii| usake anusAra zalya rahita hI vratI ho sakatA hai| mAtra tyAga karane kA koI mola nahIM hai| sarvArtha siddhi ke anusAra - zRNAti hinasti iti shlym| arthAt zalya zabda kA artha hai - pIr3A dene vAlI vstu| jaise zarIra ke kisI bhAga meM kA~TA yA vaisI hI dUsarI koI tIkSNa vastu cubhe to vaha zarIra aura mana ko asvastha-baicena banA DAlatI hai aura AtmA ko kisI bhI kArya meM ekAgra nahIM hone detI vaise hI karmodaya janita vikAra bhI zalya ke samAna hote haiN| zalya tIna prakAra ke hote haiM : 1. mAyAzalya = dambha, kapaTa, r3hoMga athavA Thagane kI vRtti| 2. nidAna zalya = bhoga kI laalsaa| 3. mithyAdarzana zalya = satya para zraddhA na honA athavA asatya kA aagrh| ye tInoM mAnasika doSa haiN| jaba taka ye rahate haiM, citta samAdhi nahIM rhtii| isalie zalya yukta AtmA kisI kAraNa se vrata le bhI le to bhI usakA pAlana nahIM kara sakatI hai| (5) cAritrAvaraNIya karma kA kSayopazama - karmavAda ke siddhAnta kA pratyeka sAdhanA ke sAtha gaharA saMbaMdha hai| karmoM kI audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika - ye pAMca avasthAeM hotI haiM, inhIM ke AdhAra para vyakti kI avasthAeM parivartita hotI rahatI haiN| ThANaM sUtra meM saMpUrNa brahmacaryavAsa kI prApti ke do sthAna batAe haiM - 34 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 1. kSaya aura upazama 2 kSayopazama bhagavatI sUtra ke anusAra brahmacarya kI prApti kA hetu cAritrAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai| jisake cAritrAvaraNIya karma kA kSayopazama hotA hai vaha kisI upadezaka kA nimitta milane se yA na milane se bhI brahmacarya svIkAra kara letA hai jisake yaha kSayopazama nahIM hotA vaha kevalI Adi upadezaka ke prerita karane para bhI brahmacarya grahaNa nahIM kara sakatA hai| 168 6.0 niSkarSa jaina vAG maya ke adhyayana se phalita hotA hai ki brahmacarya jaina sAdhanA paddhati kA prANa tattva hai| jaina AgamakAra evaM TIkAkAroM ne brahmacarya kI mukta kaMTha se sarAhanA karate hue isake vivecana ko prastuta kiyA hai| AcArAMga sUtrakRtAMga, praznavyAkaraNa, uttarAdhyayana Adi graMthoM meM brahmacarya para svataMtra adhyAya kI racanA isake atirikta mahattva ko ujAgara karatI hai| jaina paramparA meM pAMca vratoM kI surakSA ke lie samiti gupti evaM paccIsa bhAvanA Adi kI vyavasthA hai| brahmacarya kA mahattva isase bhI pratipAdita hotA hai ki brahmacarya surakSA ke lie uparokta ke atirikta nava bAr3a evaM dasavAM koTa kI vyavasthA kI gaI hai| yatra-tatra aneka aise sUtra bhI haiM jo brahmacarya kI surakSA kI dRSTi se vidhi evaM niSedha kA mArgadarzana dete haiN| yahA~ brahmacarya ko mahAduSkara sAdhanA mAnA jAtA hai| yahA~ anya vratoM evaM niyamoM kA sApavAda (apavAda sahita ) evaM sApekSa dRSTi se pratipAdana milatA hai| kintu brahmacarya ko nirapavAda sAdhanA mAnA jAtA hai| yahA~ taka kahA gayA hai ki yadi koI strI kA parISaha A jAe to apanI pratijJA kI surakSA ke lie mara jAnA zreyaskara hai parantu brahmacarya bhaMga karanA ucita nhiiN| sAmAnyata: brahmacarya kA artha "maithuna virati" hI kiyA jAtA hai| parantu jaina AgamoM evaM TIkAkAroM ne brahmacarya ko virATa arthoM meM pratipAdita kiyA hai| yahA~ brahmacarya ke artha meM aneka zabdoM kA prayoga milatA hai jaise- AtmavidyA, Atma vidyAzrita AcaraNa, virati, AcAra, maithuna virati - upastha saMyama, gurukulavAsa, satya, tapa, Atma ramaNa, saMvara, saMyama Adi / merI dRSTi meM Atma ramaNa" hI brahmacarya kA sarvAdhika upayukta artha hai kyoMki vyakti ke AtmA meM ramaNa hone para hI vaha bAhya jagata se mukta ho jAtA hai aura tabhI akuzala kAryoM ko tyAga kara kuzala kAryoM meM AtmA ko niyojita kara pAtA hai| sAhitya ke kSetra meM kisI viSaya kA mahattva isase bhI parilakSita hotA hai ki use kinakina upamAoM se upamita kiyA gayA hai| praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko saiMtIsa upamAoM se upamita kiyA gayA hai| eka-eka upamAna brahmacarya ke mahattva ko ujAgara to karate hI haiM, isameM chipe sUkSma satya kA pratinidhitva bhI karate haiN| 35 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM meM pratipAdita sAdhanA paddhati vyavahAra kA atikramaNa nahIM krtii| yaha sarva vidita hai ki sabhI sAdhakoM kI kSamatA samAna nahIM hotii| isI satya ko dhyAna meM rakhate hue sUtrakAroM ne brahmacarya ko do zreNiyoM meM vibhAjita kiyA - 1. brahmacarya mahAvrata, aura 2. brahmacarya annuvrt| brahmacarya mahAvrata meM maithuna sevana kA AjIvana sarvatra pratyAkhyAna rahatA hai| yaha pAMca mahAvratadhArI muniyoM ke lie haiM tathA jo mahAvrata svIkAra karane meM asakSama haiM unake lie aNuvrata arthAt mAnya sAmAjika dhArmika niyamoM ke anusAra svayaM kI vivAhita patnI/pati ke atirikta anyatra maithuna sevana kA pratyAkhyAna kA vidhAna hai| isa prakAra aNuvrata ke dvArA vyakti kI vAsanA eka nizcita stara taka sImita ho jAtI hai| brahmacarya kaba svIkArA jAe? isa saMdarbha meM jaina sUtrakAroM kA mata jaba jAge tabhI saverA kA anukaraNa karatA hai| yauvanAvasthA meM jaba zarIra kAma-bhoga ke lie sakSama hotA hai| usa samaya bhI brahmacarya svIkAra kiyA jA sakatA hai aura vRddhAvasthA meM bhii| prazna ho sakatA hai ki vRddhAvasthA meM brahmacarya kI kyA upayogitA hai| zArIrika kSamatA hI na rahe taba tyAga kA kyA lAbha? isa saMdarbha meM yaha jAnanA Avazyaka hai ki vyakti kA zarIra bUr3hA ho jAtA hai para mana bUr3hA nahIM hotaa| vRddhAvasthA meM bhI jo brahmacarya svIkAra karate haiM jaina AgamoM meM use bhI sadgati kA nimitta kahA gayA hai| isa prakAra Agama sAhitya meM brahmacarya kA vistRta varNana kiyA gayA hai| brahmacarya kA pratipakSI hai- abrhmcry| pakSa ke sampUrNa adhyayana ke lie usake pratipakSa kA adhyayana apekSita rahatA hai| jaina AgamoM meM abrahmacarya para bhI vyApaka prakAza DAlA gayA hai| AgAmI dvitIya adhyAya meM abrahmacarya para vivecanAtmaka adhyayana kiyA jA rahA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.0 10. saMdarbha AcArAMga bhASyam 3(3)/63 jaina AcAra mImAMsA / pR. 119 sUyagaDo (1)/6/23 vahI (1)/2/56 ke TippaNa saMkhyA 75 meM uddhRta sU. cUrNi, pR. 70 ThANaM 3/316 ThANaM 5/35 ThANaM 5/133, 134 ThANaM 10/16 ThANaM 3/474 (a) upAsakadazAMga/ prastAvanA/ pRSTha 67 (ba) upAsakadazAMga/prastAvanA 1/51 upaaskdsaao| pR. 19 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/141,143 vahI 2/4/141 vahI 2/4/141 vahI 2/4/145 vahI 2/144 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/5 vahI 2/4/6 dasaveAliyaM 2/1 vahI 2/7 uttarajjhayaNANi 12/42 vahI (a) 19/29 vahI (ba) 32/18 vahI 16/17 vahI 16/17 jainendra siddhAnta koza meM uddhRta - dharmAmRta aNagAra 4/60 vahI - syAdvAda maJjarI 23/277/25 zIla kI nava bAr3a, DhAla1, dohA 4 AcArAMga bhASyam 1/Amukha / pRSTha 15 19. 26. 28. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. 30. 31. 32. 41. vahI 4 (4)/44 brahmacaryasya trayo'rthAH bhavanti- AcArA: maithuna virati: gurukulvaasshc| vahI 3(1)/4 brahma- AcAra: satyaM tpshc| (a) vahI 5(2)/35 brahmacaryam - AtmaramaNaM, upastha saMyamaH, gurukulavAsazca (ba) vahI 3(2)47 sUyagaDo (1)/6/23, TippaNa saMkhyA 83 meM uddhRta vahI (1)/1/72, sU (1)/14/1 vahI (1)/14/1 ke TippaNa meM uddhRta (a) cUrNi pR. 228, (ba) vRtti, patra 248 sUyagaDo / (2)/5/1; 1/14/1 ke TippaNa meM uddhRta-cUrNi pR. 403 (a) ThANaM 9/2 (ba) samavAo 9/3 ThANaM 10/16 ke TippaNa saMkhyA 7 meM uddhRta - sthAnAMga vRtti, patra 282,283 samavAo 27/1 samavAo 9/1 ke TippaNa saMkhyA 3 meM uddhRta - samavAyAMga vRtti patra 16 samavAo 51/1 kI TippaNa saMkhyA 1 meM uddhRta nAyAdhammakahAo, TippaNa saMkhyA 6.17, pR. 63 meM uddhRta jJAtA vRtti, patra 8 - "brahma-brahmacaryaM sarvameva vA kuzalAnuSThAnam' dasaveAliyaM 4/14 (a) jaina AcAra mImAMsA / pR. 120 para uddhRta (ba) nirukta koza, 1116 meM uddhRta - uttarAdhyayana cUrNi, pR. 207 ThANaM 10/16 ke TippaNa saMkhyA 7 meM uddhRta - SaT prAbhRta dvAdazAnuprekSA, zloka 80 ThANaM 10/16 ke TippaNa saMkhyA 7 meM uddhRta - tattvArtha vArtika pRSTha 595-600 AcArAMga aura mahAvIra pRSTha 285 meM uddhRta-Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, bhAga-2 pRSTha 181 sU.TI. 2 pR. 119 (nirukta koza meM uddhRta) sU.TI. 2 pR. 119 (nirukta koza meM uddhRta) uttarAdhyayana cUrNi pR/207 (nirukta koza meM uddhRta) aNu se pUrNa kI yAtrA, pRSTha 323 brahmacarya vijJAna pRSTha 137 brahmacarya vijJAna pRSTha 137 saMskRta hindI koza pRSTha 723 53. 38 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61. pAiyasaddamahaNNavo / pRSTha amarakoza, pRSTha 324 A Sanskrit English Dictionary/Pg. 738 zabdakalpadruma, pRSTha 444 Azrama vizeSa: yathA, gArUDe 94 adhyAye yama bhedH| yathA pAtaJjale 2/30 brahmacaryamupasthaniyama: vIrya dhAraNam vA iti bhaassym| mAnaka hindI koza pR.180 Dictionary of Budhism Pg. 35 padmanandi paMcaviMzatikA 12/2 (brahmacarya vijJAna pR. 138 meM uddhRta) bhagavatI ArAdhanA/872 bhAratIya saMskRti kA vikAsa, prathama khaNDa, pRSTha 228 tattvArtha sUtra, sarvArthasiddhi 7/16/35/4 dhavalA/9/4/1/29/94/2 anagAra dharmAmRta 8/60 jaina siddhAnta dIpikA (prakAza-7 sUtra-3) praznavyAkaraNa sUtra 2/4/2-3 vahI 2/4/3-4 jJAnArNava 11/4 bhikSu dRSTAnta 41/pRSTha 144 (a) samavAo 25/1 (ba) avabodha pRSTha 92 sUyagaDo (1)/6 (Amukha, pRSTha 280) avabodha pRSTha 94 saMbodhi 7/39, pRSTha 151 meM uddhRta jaina AcAra mImAMsA, pRSTha 121 jaina bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana meM uddhRta - yaMga iNDiyA, khaNDa 2, pRSTha 1295 patha aura pAtheya pRSTha 40 vahI vahI jainendra siddhAnta koza meM uddhRta - zIlapAhur3a / mU/40 76. 77. 78. 80. 39 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. (a) dhavalA 8/341/82/5 (ba) anagAra dharmAmRta 4/172 (sa) prazamarati prakaraNam kArikA 244,245 (a) dasaveAliyaM 8 / 40 ke TippaNa saMkhyA 107 meM uddhRta ji.cU. pR. 287 hA.TI.pa. 235 (ba) uttarajjhayaNANi 19 / TippaNa saMkhyA 16 meM uddhRta uttarA, vRhadvRtti, patra 456 jainendra siddhAnta koza meM uddhRta - (bhASA / TI / 118 /267/14) pA/paM. jayacanda /120 / 240 avabodha pRSTha 91 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/145 jaina bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana meM uddhRta bRhatkalpa sUtra 6/7-12 vahI - vyavahAra sUtra 5/21 vahI bRhatkalpa sUtra 6 / 3 (a) bhagavatI ArAdhanA / mU / 878 (ba) anagAra dharmAmRta / 4/60 padmanaMdi paMca viMzatikA / 12/2 sarvArtha siddhi 9/6/413/3 bhagavatI ArAdhanA /vi/46/154/16 padmanaMdi paMca viMzatikA / 12/2 (a) dasave AliyaM 4/14 (4) AcAracUlA 1/15/64 sarvArtha siddhi 7/2 pAtaMjala yoga sUtra 2 / 31 samayAo 25/1 praznavyAkaraNa sUtra 9/6-11 (a) samavAo meM uddhRta AcAracUlA 15 / 43-78 (ba) AyAra cUlA 1/15/64-70 100. samavAo meM uddhRta - Avazyaka niyukti avacUrNi bhAga 2, pRSTha 134, 135 101. jainendra siddhAnta koza meM uddhRta bhagavatI ArAdhanA /mU./121 102. tattvArtha sUtra 7/7 40 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103. upAsakadazAMga - sUtram / 1 /16 104. zrAvaka pratikramaNa 4/4 cautthaM aNuvvayaM bulAo mehuNAo veramaNaM" jaina bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana pRSTha 281 meM uddhRta upAsakadazAMga 1/44 - 106. vahI 107. upAsakAdhyayana, prastAvanA meM uddhRta - zloka 59 108. vahI - sarvArthasiddhi 7/20 109. vahI - puruSArtha siddhyupAya / 118 110. somadeva viracita upAsakAdhyayana / 405 prazamarati prakaraNa 22/302-308 (bhAvArtha ) 111. 112. upAsakAdhyayana, prastAvanA meM uddhRta gAthA 338 113. sAgAradharmAmRta 4/52 114. upAsakAdhyayana, prastAvanA pRSTha 81 meM uddhRta lATI saMhitA pR. 105 115. vahI 116. upAsakAdhyayana, prastAvanA pRSTha 82 117. jaina lakSaNAvalI | pRSTha 22 118. upAsakadazAMga / pR. 42 119. 120. 123. 124. 125. upAsakAdhyayana, prastAvanA pRSTha 82 zrAvakAcAra saMgraha anuzIlana, pRSTha 324 meM uddhRta yazastilaka campu zrAvakAcAra - - 393 121. (a) samavAo 11/1 (ba) dazAzrutaskandha / 6 122. jainendra siddhAnta koza meM uddhRta - (a) kA. a / TI / 403 (ba) bha.pA./ TI / 96 / 245/22 samavAo 18/1 (a) ThANaM 3/10 (ba) dasave AliyaM 4/14 ke TippaNa meM uddhRta jhINI caracA / 245 praznavyAkaraNa /2/4/141, 142 126. 127. uttarajjhayaNANi 14/35 128. vahI 21 /19 129. dasave AliyaM 2/6 (a) 130. uttarajjhayaNANi 22 /46 (ba) uttarajjhayaNANi 22 /41 41 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131. vahI 23/55-58 132. vahI 25/26, 32/34 133. vahI 32/12 134. vahI 32/18 135. uttarAdhyayana, vRhad vRtti, patra 292 136. uttarajjhayaNANi 20/8,19/43 137. AcArAMga 1/8/1/15 (ThANaM 3/45 ke TippaNa se uddhRta) 138. AcArAMga bhASyam 2(1) 12, 23 139. sUyagaDo (1)/3/75 140. ThANaM 3/163,165,175 (TippaNa saMkhyA 45) 141. praznavyAkaraNa sUtra 2/4/141 142. dasaveAliyaM 8/35 143. dasaveAliyaM 4/27 (TippaNa) 144. uttarajjhayaNANi 14/27 145. (a) dasaveAliyaM 4/14 (ba) vahI 9/4/4 146. praznavyAkaraNa sUtra 2/4/145 147. uttarajjhayaNANi 19/34 148. vahI 19/36 149. vahI 19/37 150. vahI 19/38 151. vahI 19/39 152. vahI 19/40 153. vahI 19/41 154. vahI 19/42 155. (a) dasavai. haribhadra sUri kI TIkA (dasaveAliyaM/2/Amukha / pR. 96 meM uddhRta) (ba) uttarajjhayaNANi /7/ TippaNa saMkhyA 40 meM uddhRta - jassa dhiI tassa tavo, jassa tavo tassa suggaI sulbhaa| je adhiimaMta purisA tavo'pi khalu dullaho tesiN|| 42 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156. jJAnArNava 11/1, 11/18-21 157. praznavyAkaraNa 2/4/144 158. vahI 2/4/143 159. uttarajjhayaNANi 19/44 160. vahI 8/6 161. AcArAMga aura mahAvIra pRSTha 8 meM uddhRta-AcArAMga cUrNi, pRSTha 21 162. uttarajjhayaNANi 8/6 ke TippaNa se uddhRta - vRhad vRtti patra 292 163. jJAnArNava 11/5 164. patha aura pAtheya pRSTha 40-41 165. tattvArtha sUtra 7/13 166. sarvArtha siddhi 7/18 167. ThANaM sUtra 2/404 168. bhagavatI (vyAkhyA prajJapti) za 9./u.31/sU. 13,32 43 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya dvitIya abrahmacarya : eka vivecana Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.0 2.0 3.0 adhyAya dvitIya 2. abrahmacarya : eka vivecana rUparekhA abrahmacarya kA adhyayana kyoM ? 1.2 1.3 1.1 pratipakSI kA adhyayana abrahmacarya bhI jJeya 1.4 sImA kA bodha abrahmacarya kA svarUpa : paryAya vivecana 2.1 abrahma 2.3 caraMta 2.5 sevanAdhikAra 2.7 bAdhanApadAnAm 2.9 moha (mUr3hatA 2.11 anigraha 2.13 vighAta 2.15 vibhrama azIlatA 2.17 2.19 raI 2.21 2.23 rahasyama 2.25 bahumAna 2.27 vyApatti 2.29 pasaMgo 2.31 2.33 paryApAdana 2.35 paricAraNA 2.37 kuzIla 2.39 liMga evaM veda abrahmacarya kAraka tattva kuzIla saMgata 3.1 kAmabhogamAra adhyupapAdana 45 samasyA kA adhyayana 2.2 maithuna 2.4 saMsagI 2.6 saMkalpI darpa 2.8 2.10 2.12 vaggaho 2.14 vibhaMga 2.16 adharma 2.18 2.20 2.22 vaira 3.2 mANasaMkhobho saMkhevo grAmadharmatapti rAgaciMtA 2.24 guhya 2.26 2.28 brahmacaryavighna virAhaNA 2.30 kAmaguNa 2.32 bahiddha 2.34 saMvAsa 2.36 2.38 kAma bhoga grAmya krIr3A zabda zravaNa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.4 3.6 3.8 AhAra pUrva bhukta bhogoM kI smRti mAnyatA/dhAraNA 4.0 saMga baMdhana juArI makkhI rAkSasI 3.3 rUpa darzana 3.5 zarIra 3.7 kAma adhyavasAya 3.9 karmoM kA udaya upamAeM 1. sUara daladala gAr3I kI dhurI zizunAga dustara samudra zalya tAlapuTa viSa vamana bijalI kI camaka naMdIphala 21. haTa billI-cUhA agni matsya hAthI viSa AzIviSa sarpa garur3a pAnI kA bulabulA kimpAka phala gopAla aura bhANDapAla prakAza lolupa pataMgA mRga 200000NNNNN cora 34. rezama kA kIr3A mAlatI latA bhaiMsA vaitaraNI nadI pizAca sachidra bartana kauA kIr3e pAgala kuSTha roga kuttA ghI apathya AhAra 39. 41. niSkarSa saMdarbha 5.0 6.0 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.0 abrahmacarya kA adhyayana kyoM ? brahmacarya aneka dRSTiyoM se upayogI hotA hai usakA adhyayana to Avazyaka hai, kintu isa adhyAya ke zIrSaka ko par3hakara hI prazna utpanna hotA hai ki abrahmacarya ke adhyayana kI kyA apekSA hai ? isake uttara meM yahAM taka kahA jA sakatA hai ki abrahmacarya ke adhyayana kI AvazyakatA hI nahIM, brahmacarya ko jAnane ke lie abrahmacarya ke adhyayana kI prathama apekSA hai| isake kAraNa ye ho sakate haiM - 1.1 pratipakSI kA adhyayana kisI bhI viSaya ke sarvAMgINa adhyayana ke lie usake pratipakSI tathyoM kA adhyayana bhI Avazyaka hotA hai| abrahmacarya brahmacarya kA pratipakSI hai| pratipakSI ko pahale samajhane se pakSa acchI taraha se samajha meM AtA hai| isalie brahmacarya ke adhyayana ke sAtha abrahmacarya ko jAnanA Avazyaka hai| 2. abrahmacarya eka vivecana sUtrakRtAMga sUtra meM kahA gayA hai, "bujjeja tiuTaTTejjA baMdhaNaM parijANiyAM " arthAt pahale baMdhana ko jAno phira use todd'o|' isa sUtra ke TippaNa meM AcArya mahAprajJa AcAra zAstra kI pRSThabhUmi jJAna ko mAnate haiM - jJAnaM prathamo dharmaH / ' 1.2 samasyA kA adhyayana bhagavatI sUtra ke anusAra brahmacarya se pahale abrahmacarya hotA hai|' prazna vyAkaraNa sUtra Adi prAcIna graMthoM meM bhI brahmacarya ke pratipAdana se pUrva abrahmacarya kA vistRta varNana kiyA gayA hai| prajJApanA sUtra meM manuSyoM meM pAI jAne vAlI saMjJAoM aura unake alpabahutva para vicAra kiyA gayA hai| isake anusAra cAroM saMjJAoM kI apekSA manuSya meM maithuna saMjJA sarvAdhika hotI hai, kyoMki manuSyoM meM prAyaH maithuna saMjJA ati prabhUta kAla taka banI rahatI hai| vastutaH samasyA abrahmacarya kI hai, brahmacarya kI nahIM, isalie abrahmacarya ko bhI jAnanA jarUrI hai| 1.3 abrahmacarya bhI jJeya jaina paramparA meM samasta padArthoM ko heya, jJeya aura upAdeya ina tIna vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai / jJeya sabhI padArtha haiM bhale hI ve heya ho yA upaadey| dasavaikAlika sUtra meM kahA gayA hai - 1.4 socA jANaI kallANaM, socA jANaI pAvagaM / ubhayaM pi jANaI socA, jaM cheyaM taM samAyare || sImA kA bodha bhAratIya paramparA ke sAhitya ekAMgI nahIM rhe| inameM jIvana ke sabhI aMgoM kA - kAma, 47 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha, dharma aura mokSa ke aMtargata vivecana kiyA gayA hai| kAma tattva ko yahAM upekSita nahIM kiyA gayA hai| balki isake unmukta bhAva ko maryAdita kiyA gayA hai| isakI sImA rekhA ko samajhane ke lie bhI isake jJAna kA honA Avazyaka hai| isa prakAra brahmacarya kI sAdhanA meM agrasara hone ke lie jitanA brahmacarya ko samagratA se jAnanA Avazyaka hai, utanA hI abrahmacarya ko bhI samagratA se jAnanA Avazyaka hai| 2.0 abrahmacarya kA svarUpa : paryAya vivecana vikasita bhASAoM kI yaha vizeSatA hotI hai ki vahAM eka zabda ke aneka artha nikalate haiM tathA eka artha ke lie aneka zabdoM kA prayoga bhI hotA hai| zabdoM kI yaha vividhatA hameM artha ko samagratA aura gaharAI se samajhane meM bahuta sahayoga karatI hai| isase svarUpa spaSTa hotA calA jAtA hai| dasaveM aMga paNhAvAgaraNAI (prazna vyAkaraNa sUtra) meM abrahmacarya ke tIsa guNa niSpanna arthAt sArthaka nAmoM kA ullekha kiyA gayA haiN| " 2.1 abrahma (ababhaM) abrahmacarya zabda brahmacarya kA viloma zabda hai| isakA spaSTa artha hotA hai- brahmacarya kA abhaav| praznavyAkaraNa sUtra ke vyAkhyAkAroM ne isakA artha akuzala anuSThAna, azubha AcaraNa', akuzala kArya tathA durAcAra kiyA hai| tattvArtha sUtra evaM jaina siddhAMta dIpikA meM maithuna ko abrahmacarya kahA hai - maithunmbrhm| A Sanskrit English Dictionary ke racanAkAra ne abrahmacarya ke do artha kie haiM - brahmacarya vrata kA pAlana na karanA aura apvitrtaa|" dharmAmRta anagAra meM zIla kI virAdhanA ko abrahmacarya kahA gayA hai| isake dasa prakAra isa prakAra batAe haiM : striyoM kI saMgati karanA iMdriyamada kAraka svAdiSTa bhojana sugaMdhita padArthoM se zarIra kA saMskAra karanA komala zayyA aura Asana Adi para sonA, baiThanA alaMkAra Adi se zarIra ko sajAnA gIta-vAdyayaMtra Adi sunanA adhika parigraha kA saMgraha kuzIla vyaktiyoM kI saMgati rAjA kI sevA aura rAtri meM idhara-udhara ghUmanA 12 48 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlArAdhanA meM bhI inhIM dasoM ko zIla kI virAdhanA kA kAraNa mAnA gayA hai| 13 dharmAmRta anagAra evaM bhagavatI ArAdhanA meM brahmacarya ke vighAtaka tattvoM ko abrahma mAnate hue isake dasa prakAroM kI carcA kI haiM - 1. icchivisayAbhIlAso - strI saMbaMdhI iMdriya viSayoM kI icchA krnaa| AMkhoM se usake sauMdarya kA, jihvA se unake adharoM kA, nAka se usakI deha yA sAMsoM Adi kI sugaMdha kA, sparzan se unake aMga sparza kA tathA kAna se unake gIta Adi zabdoM ko sunane kI icchA krnaa| 2. vatthi mokkho - apane iMdriya arthAt liMga meM vikAra utpanna karanA tathA vikAra utpanna hone para use dUra na krnaa| 3. vRSyarasa sevA - vIrya vRddhikAraka dUdha, ur3ada Adi pauSTika AhAra Adi kA sevana krnaa| 4. saMsakta dravya sevA - strI kA sparza athavA isI prakAra striyoM se saMbaddha zayyA Adi kA sparza karanA athavA unakA upayoga krnaa| 5. tadidriyAlocana - strI ke guptAMgoM ko dRSTi DAla kara dekhnaa| satkAra - anurAgavaza strI kA satkAra krnaa| sammAna - unake deha para vastra, mAlA Adi se sammAna krnaa| atIta smaraNa - bhUtakAla meM kI rati krIr3AoM kA smaraNa krnaa| anAgatAbhilASa - 'bhaviSyat kAla meM unake sAtha aisI krIr3A karU~gA', aisI abhilASA krnaa| 10 iSTa viSaya sevA - iSTa viSayoM kA sevana krnaa| 14 2.2 maithuna (mehuNaM) praznavyAkaraNa sUtra meM isakA artha mithuna arthAt nara-nArI ke saMyoga se hone vAlA kRtya tathA nara nArI ke yugala kI kriyA mAnA gayA hai| jaina siddhAMta dIpikA meM mithuna (strI aura puruSa ke jor3e) kI kAma rAga janita ceSTAoM ko maithuna kahA gayA hai|" paM. sukhalAla saMghavI ne tattvArtha sUtra ke vivecana meM isakI vistRta vyAkhyA kI hai| unake anusAra maithuna kA artha mithuna kI pravRtti hai| mithuna' zabda sAmAnya rUpa se 'strI aura puruSa kA jor3A' ke artha meM prasiddha hai| isakA vistRta artha kareM to jor3A strI-puruSa kA, puruSa-puruSa kA, yA strI-strI kA bhI ho sakatA hai aura vaha sajAtIya-manuSya Adi eka jAti kA athavA vijAtIya-manuSya, pazu Adi bhinna-bhinna jAti kA bhI ho sakatA hai| eka jor3e kI kAma rAga ke Aveza se utpanna mAnasika, vAcika athavA kAyika koI bhI pravRtti maithuna arthAt abrahmacarya kahalAtI hai| unhoMne maithuna kA asalI bhAvArtha 'kAma rAga janita koI bhI ceSTA' kiyA hai| isa 49 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra jor3A na bhI ho aura strI yA puruSa meM se koI eka hI vyakti kAma rAga ke Aveza meM jar3a vastu ke Alambana se athavA apane hasta Adi avayavoM dvArA durAcAra kA sevana karatA hai to vaha maithuna hI khlaaegaa| kozagata artha - pAiyasahamahaNNavo meM maithuna kA artha rati kriyA aura saMyoga kiyA 2.2.1 maithuna ke bheda-prabheda 1. maithuna ke do prakAra - AcArya mahAprajJa ne maithuna ke do prakAra kA ullekha kiyA hai :- (1) sUkSma aura (2) sthuul| unake anusAra mana, iMdriya aura vANI meM jo alpa vikAra utpanna hotA hai, vaha sUkSma maithuna hai aura zArIrika kAma ceSTA karanA sthUla maithuna hai| 20 2. maithuna ke tIna prakAra - ThANaM sUtra meM maithuna ke tIna prakAra batAe haiN|" divya - deva saMbaMdhI maithuna ko divya maithuna kahate haiN| _ii mAnuSika - manuSya se saMbaMdhita maithuna ko mAnuSika kahA jAtA hai| iii tiryaJca - pazu, pakSI Adi ke sAtha maithuna tiryaJca kahalAtA hai| dasavaikAlika sUtra ke vyAkhyA graMthoM meM uparokta maithuna ke prakAra ko 'rUpa sahita dravya meM maithuna' ke aMtargata samAhita kiyA gayA hai| isake atirikta 'rUpa meM maithuna' nayA vargIkaraNa diyA hai| isakA artha hai - nirjIva vastuoM ke sAtha jaise pratimA yA mRta zarIra ke sAtha kiyA jAne vAlA maithun| 3. maithuna sevana ke kartA ke tIna prakAra - ThANaM sUtra meM manuSya saMbaMdhI maithuna ke sevana kartA kI dRSTi se tIna prakAra batAe haiM - (1) strI (2) puruSa (3) npuNsk| vRttikAra ne strI, puruSa aura napuMsaka ke lakSaNoM kA saMkalana isa prakAra kiyA hai| (1) strI - yoni, mRdutA, asthiratA, mugdhatA, klIvatA, stana aura puruSa ke prati abhilaassaa| ye strI ke sAta lakSaNa kahe gae haiN| (2) puruSa - inake bhI nimna sAta lakSaNa hote haiN| liMga, kaThoratA, dRr3hatA, parAkrama, dAr3hI-mUMcha, dhRSTatA aura strI ke prati abhilaassaa| (3) napuMsaka - inake ye lakSaNa haiM - stana aura dAr3hI-mUMcha, ye kucha aMzoM meM hote haiM, paraMtu pUrNa vikasita nahIM hote, inameM atyaMta prajjvalita kAmAgni pAI jAtI haiN| 24 4. mAtrA ke anusAra bheda - AcArAMga bhASya meM maithuna sevana kartA kI kAmukatA ke parimANa ke AdhAra para inheM tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA haiM - (1) alpa icchA vAle - inameM kAmukatA kI sthiti kAphI maMda hotI hai| 50 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mahAna icchA vAle inameM ati tIvra kAmukatA pAI jAtI hai| 25 (3) icchA rahita - zuddha cetanA, kAmukatA kA sarvathA abhAva rahatA hai|" 5. maithuna ke cAra prakAra - dasavaikAlika sUtra ke jinadAsagaNi mahattara cUrNi meM dravya, maithuna ke cAra vibhAga isa prakAra kie gae haiM : dravya dRSTi se maithuna kA viSaya cetana aura acetana padArtha haiN| kSetra dRSTi se usakA viSaya tInoM loka haiN| kAla dRSTi se usakA viSaya dina aura rAta haiN| kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se - (1) (2) (3) (4) bhAva dRSTi se usakA hetu rAga-dveSa haiN| 6. maithuna ke cAra prakAramUlAcAra ke racanAkAra ke anusAra sajIva deva Adi ke atirikta maithuna kI utpatti acita padArthoM ke dvArA bhI dekhI gaI hai| yadyapi isameM jor3A nahIM hotA, phira bhI bhAvoM kI kaluSatA sacita ke samAna hotI hai| isalie acita padArthoM ko bhI maithuna kA kAraNa mAnate hue maithuna ke cAra prakAra batAe gae haiM- (1) acetana (2) deva (3) manuSya (4) tiryaJca 27 7. maithuna ke dasa prakAra - jJAnArNava meM dasa prakAra ke maithuna kA ullekha haiN| 28 1. zarIra kA zrRMgAra karanA 2. gariSTha bhojana 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. gIta sunanA, nRtya dekhanA aura vAdya yaMtra sunanA strI se saMbaMdha sthApita karanA strIviSayaka vicAra svI ke aMgoM ko dekhanA strI kA satkAra karanA pUrva meM anubhava kie gae sambhoga kA smaraNa karanA bhaviSya kA ciMtana 10. vIrya kA kSaraNa inameM pahale, cauthe, pAMcaveM va dasaveM ko chor3akara zeSa abrahma ke prakAroM ke samAna hai| 2.2.2 maithuna saMjJA saMjJA kA zAbdika artha hotA hai "cetanA" athavA "icchaa"| yaha jaina paramparA kA pAribhASika zabda hai, yahAM usakA artha hai - mohanIya evaM asAtAvedanIya karma ke udaya se cetanA zakti kA vikAra yukta ho jaanaa|" ThANaM sUtra meM cAra prakAra kI saMjJAeM batAI gaI haiN| 1. AhAra saMjJA 2. bhaya saMjJA 3. maithuna saMjJA aura 4. parigraha saMjJA / zrI pannavaNA sUtra ke AThaveM pada meM saMjJA ke dasa prakAra batAe haiN| aneka sUtroM meM solaha bheda bhI prarUpita kie gae haiN| 30 31 51 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) maithuna saMjJA kA artha - ThANaM evaM jIvAjIvAbhigama ke vyAkhyAkAroM ne vedodayajanita maithunAbhilASA ko maithuna saMjJA kahA hai| Avazyaka sUtra kI hAribhadriyA vRtti ke anusAra veda mohanIya ke udaya se maithuna kI abhilASA rUpa jo jIva kA pariNAma hotA hai usakA nAma maithuna saMjJA hai| Adhunika manovaijJAnika phrAyaDa ne ise libiDo (Libido-Desireof Sex) nAma diyA hai| (ba) maithuna saMjJA kI utpatti kA kAraNa - ThANaM sUtra meM maithuna saMjJA kI utpatti ke cAra kAraNoM kA ullekha milatA haiN|" (1) atyadhika mAMsa-zoNita kA upacaya ho jAne se, (2) mohanIya karma ke udaya se mohANuoM kI sakriyatA se, (3) maithuna kI bAta sunane se utpanna mati se, (4) maithuna kA satat ciMtana karate rahane se| Avazyaka sUtra meM maithuna saMjJA kI utpatti ke kAraNa kucha bheda ke sAtha isa prakAra milate haiM (1) zarIra puSTa banAne se| (2) veda mohanIya karmoM ke udaya se| (3) strI Adi ko dekhane se| (4) kAma bhogoM kA ciMtana karane se| 2.2.3 maithuna sevana kA sAdhana ThANaM sUtra meM maithuna sevana ke sAdhana (zarIra) ke aMgoM ko bhI vibhakta kiyA gayA hai| isake anusAra AtmA zarIra ke eka bhAga se bhI aura samUce zarIra se bhI maithuna sevana karatI hai| 2.3 caraMta (caraMta) - isakA artha hai vizvavyApI, arthAt samagra saMsAra meM vyaapt| abrahmacarya kA yaha nAma isake vyApaka svarUpa ko pradarzita karatA hai| isa abrahmacarya kI kAmanA se deva, mAnava, asura va pazu koI bhI mukta nahIM hotaa| yahAM taka ki jIvoM meM sabase hIna saMjJA vAle ekendriya jIva bhI isase mukta nahIM haiN| praznavyAkaraNa sUtra ke vyAkhyAkAra ne eka suMdara zloka se isako spaSTa kiyA hai - hari hara hiraNyagarbha pramukhe bhuvane na ko'pysau| kusamavizikhasya vizikhAn askhalayad yo jinaadny||" 2.4 saMsargI (saMsagI saMsaggi)- yaha nAma isakI utpatti ke kAraNoM se saMbaMdhita hai| saMsargI kA artha hai strI aura puruSa (Adi) ke saMsarga se utpanna hone vaalaa| 52 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.5 sevanAdhikAra (sevaNAhigAro)- isakA artha hai yaha eka aisA pApa hai jo hiMsA, corI Adi anyAnya pApoM kA preraka hai| 2.6 saMkalpI (saMkappo) - yaha nAma bhI isakI utpatti ke kAraNoM se saMbaMdhita hai| isakA artha hai mAnasika saMkalpa vikalpa se utpanna hone vaalaa| 2.7 bAdhanApadAnAm (bAhaNA payANaM) - yaha nAma abrahmacarya se hone vAlI hAni ko darzAtA hai| prastuta nAma ke do artha haiM - (1) saMyama ke sthAnoM arthAt saMyama pada para sthita logoM kI bAdhA (pIr3A) kA kaarnn| (2) bAdhanA prajAnAm - arthAt sarva sAdhAraNa ko pIr3ita dukhI karane vaalaa| yaha saMyama meM vighna utpanna kara sva-para ubhaya pakSoM ke lie pIr3A kA kAraNa banatA hai| 2.8 darpa - abrahmacarya kI utpatti ke kAraNoM kI samIkSA karate hue zAstrakAra ne spaSTa kiyA hai ki isakA janma darpa se hotA hai| darpa kA artha hai zarIra va iMdriyoM kA adhika-adhika balavAna honaa| zarIra va iMdriyoM kI adhika puSTi se kAma vAsanA ko utpanna hone kA avasara milatA hai| 2.9 moha-mUr3hatA (moho)- yaha nAma abrahmacarya ke duSpariNAma ko darzAtA hai| isakA artha hai kAma ke vazIbhUta huA prANI mUr3ha bana jAtA hai| isake kAraNa hita-ahita, kartavya-akartavya yA zreyasa-azreyasa kA viveka naSTa ho jAtA hai| isakA dUsarA artha mohanIya karma ke udaya se utpanna hone vAlA hai| 2.10 mana: saMkSobha (mANasaMkhobho-saMkhevo)- mAnasika kSobha se utpanna hone vAlA yA mana meM kSobha-udvega utpanna karane vaalaa| isase mAnasika vikRtiyAM bar3hakara mana kI caMcalatA bar3ha jAtI hai| 2.11 anigraha (aNiggaho) - yaha nAma bhI isake kAraNa evaM pariNAma kA dyotaka hai| arthAt manonigraha na karane se utpanna hone vAlA tathA viSayoM meM pravRtta hote hue mana aura iMdriyoM kA nigraha na krnaa| 2.12 vigraha (vuggaho) - isakA artha hai - lar3AI, jhagar3A, kleza utpanna karane vaalaa| prAcIna kAla se hI kAmavAsanA ke kAraNa aneka yuddha, apaharaNa Adi hue haiN| isakA dUsarA artha viparIta abhiniveza mithyA Agraha se utpanna hone vAlA bhI hai| 2.13 vighAta (vidhAoM) - arthAt guNoM kA vighaatk| nItikAroM ne bhI kahA hai ki manuSya meM jJAna, vinaya, AcAra Adi guNa tabhI taka vidyamAna rahate haiM jaba taka vaha abrahmacarya meM nahIM phNstaa| 53 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.14 vibhaMga (vibhaMgo)- saMyama Adi sadguNoM ko bhaMga karane vaalaa| 2.15 vibhrama (vibbhamo) - bhrAMti paidA karane vAlA athavA vibhrama-kAma-vikAroM kA aashry| 2.16 adharma (ahammo)- pApa kA kaarnn| 2.17 azIlatA (asIlayA)- zIla kA ghAtaka, sadAcAra kA virodhii| 2.18 grAma dharma tapti (gAmadhammatitti) - indriya viSayoM, zabdAdi kAma bhogoM kI gaveSaNA kA kaarnn| 2.19 ratikrIr3A (raI)- sambhoga krnaa| 2.20 rAgaciMtA - nara-nArI ke zRMgAra, hAva-bhAva, vilAsa Adi ke ciMtana se utpanna hone vaalaa| 2.21 kAmabhogamAra (kAmabhogamAro)- kAma bhogoM meM hone vAlI, atyaMta Asakti se hone vAlI mRtyu kA kaarnn| athavA kAmabhogoM kA sAthI mAra arthAt kaamdev| 2.22 vaira (veraM)- virodha kA hetu| 2.23 rahasyama (rahassa)- ekAMta meM kiyA jAne vaalaa| 2.24 guhya (gujjhaM) - chipAne yogya krm| 2.25 bahumAna (bahumANo)- bahuta se logoM dvArA mAnya yA iSTa athavA saMsArI jIvoM dvArA bahuta adhika mAnyatA praapt| 2.26 brahmacaryavighna (baMbhaceravigdho) - brahmacarya pAlana meM vighnkaarii| 2.27 vyApatti (vAbattI) - AtmA ke svAbhAvika guNoM kA vinaashk| 2.28 virAdhanA (virAhaNA) - cAritra kI virAdhanA, nAza karane vaalaa| isake kAraNa samyak cAritra utpanna hI nahIM hotA hai| utpanna cAritra bhI isake kAraNa naSTa ho jAtA hai| 2.29 prasaMga (pasaMgo)- Asakti kA kaarnn| 2.30 kAmaguNa (kAmaguNo)- isakA sAmAnya artha hai iMdriyoM ke viSaya tathA kAma ko uddIpta karane vAle sAdhana zabda aadi| sthAnAMga vRtti meM isake do artha haiM - (1) maithuna icchA utpanna karane vAle pudgala (2) icchA utpanna karane vAle pudgl|" samavAyAMga sUtra ke vRttikAra ne 'kAma' kA artha - abhilASA aura guNa kA artha - zabda Adi pudgala kiyA hai| unhoMne vaikalpika rUpa meM kAmavAsanA ko uttejita karane vAle zabda Adi ko 'kAma guNa' mAnA gayA hai| 54 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma guNa ke prakAra - ThANaM sUtra meM kAma guNa pAMca prakAra ke batAe haiM - (1) zabda (2) rUpa (3)gaMdha (4) rasa (5) sprsh| praznavyAkaraNa sUtra meM varNita uparokta tIsa nAmoM ke atirikta anyAnya Agama graMthoM evaM vyAkhyA sAhitya meM bhI abrahmacarya kA vivecana bhinna-bhinna dRSTiyoM se tathA vibhinna nAmoM ke sAtha kiyA gayA hai| jaise2.31 viSayAsakti (adhyupapAdana) - ThANaM sUtra meM isake tIna prakAroM kA varNana haiM - (1) jJAnapUrvaka (2) ajJAnapUrvaka (3) cikitsApUrvaka 2.32 bahiddha - abrahmacarya ke lie bahiddha zabda bhI milatA hai| sUtrakRtAMga sUtra ke cUrNikAra ne isa zabda kI vyAkhyA isa prakAra kI hai - dharmAd bahirbhavatIti bhiddh| arthAt jo dharma se bahirbhUta hai vaha bahiddha - maithuna (abrahmacarya) hai| sthAnAMga TIkA meM bhI maithuna (abrahmacarya) ke lie "bahiddhA" zabda kA prayoga huA hai| 2.33 paryApAdana - ThANaM sUtra meM viSaya sevana rUpI abrahmacarya ke lie ''paryApAdana" zabda kA prayoga bhI kiyA hai tathA isake tIna prakAra batAe gae haiM- (1) jJAnapUrvaka (2) ajJAnapUrvaka (3) cikitsApUrvaka 2.34 saMvAsa - arthAt saMbhoga- ThANaM sUtra ke anusAra yaha cAra prakAra kA hotA haiM (1) kucha deva devI ke sAtha saMbhoga karate haiN| (2) kucha deva nArI tiryaJca strI ke sAtha saMbhoga karate haiN| (3) kucha manuSya yA tiryaJca devI ke sAtha saMbhoga karate haiN| (4) kucha manuSya yA tiryaJca strI ke sAtha saMbhoga karate haiN| 45 2.35 paricAraNA - ThANaM sUtra meM maithuna ke Asevana ke lie ''paricAraNA'' zabda kA prayoga bhI milatA hai| isake pAMca prakAra haiM - (1) kAya paricAraNA - strI aura puruSa ke kAya se hone vAle maithuna kA aasevn| (2) sparza paricAraNA - strI ke sparza se hone vAle maithuna kA aasevn| rUpa paricAraNA - strI ke rUpa ko dekhakara hone vAlA maithuna kA aasevn| (4) zabda paricAraNA - strI ke zabda sunakara hone vAlA maithuna kA aasevn| (5) mana: paricAraNA - strI ke prati mAnasika saMkalpa se hone vAlA maithuna kA aasevn| 45 isakA tAtparya hai ki kAyaparicAraNA kI bhAMti strI kA sparza karane, rUpa dekhane, zabda sunane aura mAnasika saMkalpa karane se devoM kI maithuna vRtti tRpta ho jAtI hai| vRttikAra ne ina sabako devatAoM se saMbaMdhita mAnA hai| tattvArtha sUtra meM bhI yahI pratipAdita hai, bArahaveM devaloka taka ke devoM meM maithunecchA hotI hai| usake Upara ke devoM meM vaha 55 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM hotI hai| deviyoM kA astitva kevala dUsare devaloka taka hI hai| saudharma aura IzAna devaloka meM - sparza paricAraNA, brahma aura lAMtaka meM zabda paricAraNA, zeSa cAra meM devalokoM meM kisI bhI prakAra kI kAyaparicAraNA hI hotI hai| - 47 kAma bhoga yaha zabda abrahmacarya ko eka vistRta artha detA hai| yahAM brahmacarya mAtra maithuna kriyA hI na rahakara sabhI iMdriya viSayoM ko apane meM samAhita kara letA hai| jaina AgamoM meM isakA vistRta varNana milatA hai| - 2.36 48. (i) paribhASA - kAma aura bhoga ye do alaga-alaga zabda haiN| vibhinna graMthakAroM ne inheM vibhinna dRSTiyoM se paribhASita kiyA hai jaise bhagavatI sUtra meM zabda aura rUpa ko kAma tathA gandha, rasa, sparza ko bhoga kahA haiN| uttarAdhyayana sUtra ke cUrNikAra ne inake do-do artha kie haiM - (1) jisakI kAmanA kI jAtI hai| (2) kAma vAsanA / kAma bhoga (1) jinakA upabhoga kiyA jAtA hai| (2) sabhI iMdriyoM ke viSaya vRhad vRttikAra ne uparokta ke atirikta kAma bhoga kA artha vistAra bhI kiyA hai| (1) zabda aura rUpa hai kAma tathA sparza, rasa aura gaMdha hai bhog| (2) striyoM kA saMsarga yA Asakti hai kAma tathA zarIra ke parikarma ke sAdhanadhUpana, vilepana Adi bhoga haiN| dasavaikAlika sUtra meM iMdriyoM ke viSaya sparza, gaMdha, rasa aura zabda kA Asevana bhoga kahalAtA hai| - kAyaparicAraNA, sanatkumAra aura mAheMdra devaloka meM devaloka meM rUpa paricAraNA, zukra aura sahasrAra devaloka mana paricAraNA kA astitva rahatA hai| isake Upara ke paricAraNA nahIM hotii| manuSya aura tiryaJcoM meM kevala 51 (ii) kAma ke prakAra AcArAMga bhASya meM kAma ke do prakAra batAe gae haiM - (1) (2) - icchA kAma - svarNa Adi padArthoM ko prApta karane kI kAmanA / madana kAma zabda Adi iMdriya viSayoM kI kAmanA / 52 uttarAdhyayana ke vyAkhyAkAra ne bhI artha bheda ke sAtha ye hI do bheda kie haiM(1) icchA kAma abhilASA rUpI kAma ko 'icchA kAma' kahA gayA 56 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) madana kAma vedopayoga kAma ( strI puruSa kI paraspara vikAra bhAvanA) ko 'madana kAma' kahate haiN|" kAma bhoga ke cAra prakAra kAma bhogoM ko guNAtmakatA kI dRSTi se ThANaM sUtra meM cAra bheda kie gae haiM- (1) zrRMgAra (2) karuNa (3) vIbhatsa (4) raudra devatAoM kA kAma zRMgAra rasa pradhAna hotA hai| manuSyoM kA kAma karuNarasa pradhAna hotA tiryaJcoM kA kAma vIbhatsa rasa pradhAna hotA hai| nairayikoM kA kAma raudra rasa pradhAna hotA hai| hai| hai| (iii) kAma bhoga kA pUrvAparva saMbaMdha- pahale kAma hotA hai, phira bhoga hotA hai| iMdriyoM ke viSaya ke Asevana ko bhoga kahate haiN| yaha kAma kA uttaravartI hai| 55 (iv) kAma kI taratamatA kAma vAsanA kI mAtrA sabhI meM samAna nahIM hotii| isakI mAtrA meM taratamatA pAI jAtI hai| isake AdhAra para AcArAMga bhASyakAra ne vyaktiyoM ko tIna zreNI meM bAMTA hai| - (1) alpa icchA vAle / (2) mahAna icchA vAle / (3) icchA rhit| 56 jJAnArNava meM kAma kA kAraNa prANiyoM ke saMkalpa ko mAnate hue isakI taratamatA ke anusAra isake tIna prakAra batAe hai tIvra madhyama aura mnd| 57 58 59 (v) kAma ke vega - dharmAmRta aNagAra tathA bhagavatI ArAdhanA meM icchita strI ke na 2. milane para manuSya kI dasa avasthAoM kA citraNa haiM - 1. 3 4 - 3. 4. 5. 6. 7. 8. kAmI puruSa kAma ke prathama vega meM zoka karatA hai| dUsare vega meM use dekhane kI icchA karatA hai| tIsare vega meM lambI-lambI sAMseM bharatA hai| cauthe vega meM use jvara car3ha jAtA hai| pAMcaveM vega meM zarIra meM dAha utpanna ho jAtI hai| chaThe vega meM khAnA-pInA acchA nahIM lgtaa| sAtaveM vega meM mUrcchita ho jAtA hai| AThaveM vega meM unmatta (pAgala) ho jAtA hai| 57 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. 10. 2.37 kuzIla abrahmacarya ke lie kuzIla zabda kA prayoga bhI aneka sthAnoM para prayukta huA hai| sUtrakRtAMga sUtra ke cUrNikAra aura vRttikAra ne kuzIloM kA do prakAra se vargIkaraNa kiyA hai - pAMca prakAra ke kuzIla - (1) pArzvastha (2) avasanna (3) kuzIla (4) saMsakta (5) yathAchaMda / athavA nau prakAra ke kuzIla 5 uparokta (6) kathika (7) prAznika (8) saMprasAraka (9) maamk|' 2.38 grAmya krIr3A - abrahmacarya ke lie grAmya krIr3A arthAt kAma krIr3A zabda kA bhI prayoga milatA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM isake aneka prakAra haiM- hAsya, kaMdarpa, hasta sparza, AliMgana aadi| 61 nauveM ve meM use kucha bhI jJAna nahIM rhtaa| dasaveM vega meM usakI mRtyu ho jAtI hai| 2.39 'liMga' evaM 'veda' - 'liMga' evaM 'veda' jainAgamoM ke pAribhASika zabda haiN| liMga kA artha hai 'AkAra' vizeSa yA 'cinh'| ye tIna prakAra ke hote haiM - strI liMga, puruSa liMga va napuMsaka liNg| liMga kA dUsarA nAma veda (dravya) bhI hai| veda kA abhiprAya hai vAsanA / 62 -- samavAyAMga sUtra meM veda ke tIna prakAra haiM strI veda, puruSa veda va veda ke bheda prabheda napuMsaka veda / 63 ye tInoM veda dravya aura bhAva rUpa se do-do prakAra ke haiN| 1. jisa cinha se puruSa kI pahacAna hotI hai, vaha dravya puruSa veda hai aura strI ke saMsarga sukha kI abhilASA bhAva puruSa veda hai| strI kI pahacAna kA sAdhana dravya strI veda hai aura puruSa ke saMsarga sukha kI abhilASA bhAva strI veda hai| jisameM kucha ravI ke cinha aura kucha puruSa ke cinha ho vaha dravya napuMsaka veda aura strI-puruSa donoM ke saMsarga sukha kI abhilASA bhAva napuMsaka veda hai| dravya veda kA artha Upara ke cinha se hai aura bhAva veda kA matalaba abhilASA vizeSa se hai| dravya veda paudgalika AkRti vizeSa hai jo nAma karma ke udaya ke kAraNa hotA hai| bhAva veda eka prakAra kA manovikAra hai, jo mohanIya karma ke udaya se hotA hai| ataH patana kA kAraNa liMga (dravya veda) nahIM bhAva veda (vAsanA) hai dravya veda aura bhAva veda ke bIca sAdhya sAdhana pauSya poSaka kA saMbaMdha haiN| 2. 3. triveda kA svabhAva 1. strI veda strI meM komala bhAva mukhya hai jise kaThora tatva kI apekSA rahatI hai| 58 - Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAjIvAbhigama sUtra meM isake svabhAva kA citraNa karate hue kahA gayA hai ki strI veda phuMka (kariSa, chANe kaNDe kI) agni ke samAna hotA hai| jaise kaNDe kI agni dhIre-dhIre jAgRta hotI hai aura dera taka banI rahatI hai usI prakAra strI veda kA vikAra hai| M 64 2. puruSa veda puruSa meM kaThora bhAva mukhya hai jise komala tattva kI apekSA rahatI hai| jIvAjIvAbhigama ke anusAra yaha vana kI agni (ghAsa) ke samAna hai jo zIghra hI prajjvalita ho jAtI hai| prAraMbha meM tIvra dAha vAlI hotI hai kintu zIghra hI zAMta ho jAtI hai|' 65 3. napuMsaka veda - napuMsaka veda meM donoM bhAvoM kA mizraNa hone se donoM tattvoM kI apekSA rahatI hai| jIvAjIvAbhigama ke anusAra napuMsaka veda kI kAmAgni mahAnagara meM phailI huI Aga kI jvAlAoM ke samAna hotI haiN| kahIM-kahIM ise IMTa yA cUne ke bhaTTe kI agni ke samAna batAyA jAtA hai| yaha ati tIvra aura cirakAla taka dhadhakatI rahatI hai| 3.0 abrahmacarya kAraka tattva : "kAraNa ke binA kArya nahIM hotA" arthAt pratyeka kArya ke pIche koI na koI kAraNa avazya hotA hai| kisI samasyA ke nirAkaraNa ke lie prathama anivAryatA yaha hai ki usa samasyA ke kAraNoM ko khojA jaae| samasyA ke mUla ko unmUlita kie binA mAtra UparI prayAsa karane se sthAI hala nahIM ho paataa| abrahmacarya janita samasyAoM ke samAdhAna ke lie yaha khojanA Avazyaka hai ki ve kauna se kAraNa haiM jo vyakti kI kAmukatA ko uddIpta karate haiN| jaina AgamoM meM abrahmacarya kI samasyA para vistRta vivecana ke sAtha-sAtha isake kAraka tattvoM ko khojane kA bhI prayAsa huA hai| AcArAMga ke bhASyakAra ne kAma vAsanA kI utpatti ke kAraNoM ko mUlataH do bhAgoM meM vibhakta kiyA haiM - (1) sanimittika (2) animittika (1) sanimittika - jisa kAma vAsanA kA udaya bAhya nimittoM ke kAraNa hotA hai vaha sanimittika kahalAtI hai| (2) animittika - jisa kAma vAsanA kA udaya AMtarika kAraNoM se hotA hai vaha animittika kahalAtI hai|" jaina AgamoM meM aneka sthaloM para abrahmacarya ke kAraNoM para jo prakAza DAlA gayA hai| use isa prakAra dekhA jA sakatA hai - 3.1 kuzIla kI saMgata vyakti ke utthAna aura patana meM usakI saMgati kI bahuta bar3I bhUmikA hotI hai| jJAtAdharmakathA kI vRtti meM zrI abhayadeva sUri ne kuzIla vyaktiyoM kI saMgata ko patana kA kAraNa batAte hue kahA hai - puNovi paidiNaM jaha, hAyaMto savvahA sasI nasse / 59 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taha puNNacaritto vi hu, kusIlasaMsagnimAIhiM / / arthAt jaise pratipUrNa caMdramA bhI pratidina hIna hote-hote sarvathA naSTa ho jAtA hai, vaise hI caritra se pratipUrNa muni bhI kuzIla-saMsarga Adi kAraNoM se naSTa ho jAtA hai|' 68 bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai ki taruNoM kI saMgati se vRddha puruSa bhI moha yukta ho jAtA hai| sUtrakAra ke anusAra jo taruNoM kI saMgati meM rahatA hai usakI iMdriyAM caMcala hotI haiM, mana caMcala hotA hai aura pUrA vizvAsI hotA hai| phalataH zIghra hI svacchaMda hokara strI viSayaka doSoM kA bhAgI hotA hai|" 3.2 70 zabda zravaNa - AcArAMga evaM ThANaM donoM sUtroM meM maithuna se saMbaMdhita bAtoM ko sunane ko vAsanA kI uddIpti kA kAraNa mAnA hai| deg bhagavatI ArAdhanA ke anusAra jaise madya pI kara, madyapAna ke viSaya meM sunakara, madyapAna kI abhilASA utpanna hotI hai vaise hI mohI manuSya viSayoM ke bAre meM sunakara viSayoM kI abhilASA karatA hai| 71 3.3 rUpa darzana - AcArAMga sUtra meM kAma kI utpatti kA kAraNa rUpa darzana ko bhI mAnA 72 gayA hai| 2 sauMdarya ko dekhakara Asakta ho jAne kA varNana kathA sAhitya meM bhI pracura mAtrA meM milatA hai| jJAtAdharmakathA meM kumArI malli ko pAne ke lie AkramaNa karane vAle chaha rAjAoM meM eka malli ke citra ko dekhakara usa para mohita ho gayA thaa|" bhagavatI ArAdhanA meM kAma sevana kI abhilASA kI utpatti kA eka kAraNa strI puruSa ke kAma sevana ko pratyakSa dekhanA bhI mAnA gayA hai| 74 3.4 AhAra - kAmavAsanA kI utpatti kA AhAra ke sAtha gaharA saMbaMdha hai| AcArAMga sUtra meM AhAra ko bhI isakA eka kAraNa svIkAra kiyA gayA hai|' 75 3.5 zarIra - AcArAMga sUtra meM zarIra ko kAma-vAsanA kA eka kAraNa mAnA gayA hai|" ThANaM sUtra meM ise aura spaSTa karate hue kahA gayA hai ki atyadhika mAMsa-zoNita ke upacaya ho jAne se maithuna saMjJA ( kAma vAsanA) kI utpatti hotI hai|" Adhunika zarIra vijJAna bhI umra ke vikAsa ke sAtha hone vAle rAsAyanika parivartana ko kAmotpatti kA kAraNa mAnatA hai| 77 3.6 pUrva bhukta bhogoM kI smRti - AcArAMga sUtra meM pUrva meM bhukta bhogoM kI smRti ko kAma vAsanA kI utpatti kA kAraNa mAnA gayA hai|' 78 3.7 kAma adhyavasAya ThANaM sUtra meM maithuna ke satata ciMtana ko kAma-vAsanA kA hetu mAnA hai|" dasavaikAlika sUtra meM bhI kAma kI utpatti saMkalpa ( kAma adhyavasAya) ke dvArA batAI gaI hai| saMkalpa aura kAma kA saMbaMdha batAte hue cUrNikAra agastyasiMha ne isa zloka ko uddhRta kiyA hai| 80 60 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma! jAnAmi te rUpaM saMkalpAt kila jaayte| na tvAM saMkalpayiSyAmi tato me na bhvissysi|| kAma! maiM tujhe jAnatA huuN| tU saMkalpa se paidA hotA hai| maiM terA saMkalpa hI nahIM kruuNgaa| tU mere mana meM utpanna hI nahIM ho skegaa| uttarAdhyayana sUtra kI TippaNa meM AcArya mahAprajJa ne isa saMdarbha meM gItA kA eka zloka uddhRta kiyA hai| jisameM kAma kI utpatti kA bIja iMdriya viSayoM kA niraMtara ciMtana karanA kahA gayA hai| dhyAyato viSayAn puMsa: sNgstessuupjaayte| saMgAt jAyate kAma: kAmAt krodhbhijaayte|| krodhAt bhavati saMmohaH, saMmohAt smRti vibhrmH| smRtibhraMzAt buddhinAzo, buddhinAzAt prnnshyti|| gItA 2/63-64 viSayoM ke ciMtana-dhyAna se unake prati Asakti bar3ha jAtI hai| Asakti se kAmanA, kAmanA se krodha, krodha se mUr3hatA, mUr3hatA se vismRti aura vismRti se buddhi kA nAza hotA hai| buddhi ke naSTa hone se vyakti kA hI nAza hotA jAtA hai| 3.8 mAnyatA/dhAraNA - AcArAMga sUtra meM kAma vAsanA ke prati AkarSaNa kA kAraNa bhoga meM sukha hai' isa mAnyatA ko bhI mAnA gayA hai| uttarAdhyayana meM bhI yaha kahA gayA hai ki jisa vyakti kI kAma bhoga meM sukha buddhi hotI hai ve abrahmacarya meM hI rata rahate haiN| 3.9 karmoM kA udaya - kAma vAsanA ko uddIpta karane vAle anya kAraNa bAhya nimitta mAtra haiM, mUla kAraNa hai krm| karma isakA upAdAna kAraNa hai| AcArAMga sUtra meM karma ke udaya ko kAma vAsanA kA hetu mAnA gayA hai| 4 sUtrakRtAMga sUtra meM bhI isakA samarthana karate hue kahA gayA hai ki jinake pUrvakRta karma nahIM hotA vaha kAma-vAsanA kA pAra usI prakAra pA jAtA hai jisa prakAra vAyu, agni kI jvAlA ko pAra kara jAtI hai| karmoM ke vibhAgoM ko spaSTa karate hue ThANaM sUtra mohanIya karma ko isakA kAraNa mAnatA hai| bhagavatI sUtra meM bhI abrahmacarya kA kAraNa mohanIya karma kI uttara prakRti cAritrAvaraNIya karma kA udaya mAnA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM ki jinake cAritrAvaraNIya karmoM kA kSayopazama nahIM hai, ve bhale hI kevala jJAnI se preraNA prApta kara leM, brahmacarya kA pAlana nahIM kara skte| uttarAdhyayana sUtra meM pUrva janma meM kie gae nidAna ke dvArA baMdhe nikAcita karmoM ko bhI bhogAsakti ke kAraNa ke rUpa meM mAnA hai| muni saMbhUta ne hastinApura meM mahAna Rddhi vAle cakravartI sanatakumAra ko dekhakara bhogoM meM Asakta hokara azubha nidAna (yadi merI tapa-sAdhanA kA koI phala ho to maiM 61 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakravartI rAjA banUM aisA saMkalpa) kara liyaa| usakA unhoMne pratikramaNa (prAyazcitta) nahIM kiyaa| usakA phala yaha huA ki ve brahmadatta cakravartI bane aura dharma ko jAnate hue bhI nikAcita karma ke udaya ke kAraNa kAma-bhogoM meM mUrchita hI rahe aura mRtyuparAMta sarvotkRSTa naraka apratiSThAna nAmaka sAtavIM naraka meM ge| bhagavatI ArAdhanA ke anusAra ekAnta meM strI ke sAtha puruSa kA aura puruSa ke sAtha strI kA honA tathA aMdhakAra kAma sevana kI abhilASA kA nimitta hai| zarIra vijJAna aura kAma vAsanA - zarIra zAstra kI dRSTi se kAma vAsanA kI utpatti ke kAraNoM kI vyAkhyA karate hue AcArya mahAprajJa kahate haiM ki isake lie anta:srAvI graMthiyAM aura nAr3I saMsthAna bhI kAphI jimmedAra haiN| Apa isa tathya kI puSTi vaijJAnika AdhAra para karate haiN| unake anusAra hamArI iMdriyoM dvArA prApta sUcanAeM (dRzya Adi) vidyuta Avega ke dvArA mastiSka meM sthita hAipothelemasa ke amuka bhAga ko uttejita karate haiM tathA hAipothelemasa piTyUTarI graMthi ke agra bhAga ko sakriya karatA hai| taba isa graMthi se gAnor3oTraoNphina nAmaka hArmona nikalatA hai jo gonADsa ko uttejita karatA hai taba gonADsa (kAma graMthi) apanA laiMgika hArmona enDrojana kA srAva karatI hai jo rakta ke mAdhyama se mastiSka meM pahuMca kara nAr3I taMtra ko prabhAvita karatA hai| phalasvarUpa hRdaya, nabja aura zvAsa kI gati meM vRddhi ho jAtI hai| raktacApa bar3ha jAtA hai| mAMsa peziyoM meM tanAva paidA ho jAtA hai aura kAma bhAvanA uddIpta ho jAtI hai| yaha vyavahArasiddha hai ki Dara, kSobha Adi kI sthiti meM vAsanA ke bAhya nimitta utpanna hone para bhI kAma vAsanA kI bhAvanA jAgRta nahIM hotii| isakA kAraNa hai ki mastiSka meM anya vicAroM ke calate hAipothelemasa ko saMdeza nahIM pahuMca pAtA ata: piTyUTarI se srAva nahIM ho pAte haiN| 4.0 upamAeM aniyaMtrita kAma bhoga na kevala eka samasyA hai balki aneka samasyAoM kI jananI bhI hai| jaina AgamoM meM isa samasyA ke nirAkaraNa kA vistRta mArgadarzana milatA hai| AdhyAtmika mArgadarzana kI eka vikhyAta vidhi hai - upmaaeN| sAmAnya vyakti gUr3ha AdhyAtmika sUtroM ko sahajatA se nahIM samajha paataa| paraMtu upamA ke mAdhyama se use saralatA se samajha jAtA hai| jaina AgamoM meM vizeSa kara uttarAdhyayana sUtra meM kAma bhogoM se virakti ke lie vibhinna upamAoM kA suMdara citraNa kiyA gayA hai| 4.1. sUara - sUara eka tuccha aura ghRNita koTi kA jaMtu mAnA jAtA hai| isake prati jugupsA kA pramukha kAraNa hai - viSThA bhkssnn| viSThA ke prati isakA itanA AkarSaNa hotA hai ki isake lie cAvaloM kI bhUsI jo ki eka pauSTika pazu AhAra hai kA bhI vaha tyAga kara detA hai| uttarAdhyayana sUtra meM duHzIla vyakti ko sUara se upamita kiyA gayA hai kyoMki du:zIla 62 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti Atma sukha pradAtA zIla ke AcaraNa ko tyAga kara duHzIlatA kI ora AkarSita hotA hai| 91 " jJAnArNava meM bhI kahA gayA hai ki jisa taraha viSThA khAne vAlA sUara apane ko sukhI mAnatA hai, usI taraha mUrkha manuSya striyoM ke jaghanavila ke viSThA aura mUtra se bhare hue camar3e se sukha kA anubhava letA hai| 92 4.2. saMga goMda Adi cipacipe padArtha ko saMga (lepa) kahate haiM jo kITa-pataMge Adi isakI sugaMdha, svAdAdi se AkarSita hokara isa para maMDarAte haiM, ve isameM cipaka jAte haiN| eka bAra isameM phaMsa jAne ke bAda jaise-jaise isase nikalane kA prayAsa karate haiM vaise-vaise aura adhika phaMsate jAte haiM aura aMtata: apane prANa kho dete haiN| uttarAdhyayana sUtra meM striyoM ko saMga (lepa) se upamita kiyA gayA hai| jo puruSa striyoM meM Asakti rakhatA hai vaha saMga meM kITa kI taraha phaMsa jAtA hai| 93 - 4.3. daladala - kamala ke phUla daladala meM utpanna hote haiN| phUla ke lobha meM manuSya yA hAthI daladala meM praveza kara jAte haiM, pAnI meM halacala se phUla gahare pAnI aura daladala kI ora saraka jAtA hai| praviSTa vyakti aura adhika gahare meM jAtA hai aura phaMsa jAtA hai| phira na to use phUla hI milatA hai aura na vaha vApasa taTa para A sakatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM striyoM aura kAmaguNa ko daladala ke samAna batAyA gayA hai| inakI Asakti meM phaMsA vyakti na to bhautika sukha pA sakatA hai aura na AdhyAtmika lAbha hI 94 dharmAmRta aNagAra meM strI ko aise kIcar3a kI upamA dI gaI hai jisameM kIr3e bilabilAte haiN| jaise kIcar3a meM phaMsakara nikalanA kaThina hotA hai vaise hI strI ke rAga meM phaMsakara usase nikalanA kaThina hotA hai| jJAnArNava meM bhI nArI deha ko kIcar3a kahA gayA hai| 95 96 4.4. baMdhana - jisa prakAra vibhinna pazu-pakSiyoM ke lie vibhinna prakAra ke upakaraNa baMdhana hote haiN| uttarAdhyayana sUtra meM strI ko usI prakAra manuSya ke lie baMdhana kahA gayA hai| vaha eka prakAra kA baMdhana hai yaha batAne ke lie TIkAkAra ne do prAcIna zloka uddhRta kie haiMvArI gayANaM jAlaM timiNa hariNANa vaggurA ceva / pAsA ya sauNayANaM, NarANa baMdhattha mitthiio|| 97 arthAt hAthI ke lie vAri zrRMkhalA, machaliyoM ke lie jAla, hariNoM ke lie vAggurA aura pakSiyoM ke lie pAza jaise baMdhana haiM, usI prakAra manuSyoM ke lie striyAM baMdhana haiN| unnayamANA akkhaliya-parakkamA paMDiyA kaI je ya / 98 mahilAhi aMgulIe, naccA vijjati te ve narA || arthAt unnata aura askhalita parAkrama vAle paNDita aura kavi bhI mahilAoM kI aMguliyoM ke saMketa para nAcate haiN| 63 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.5. - gAr3I kI dhurI * uttarAdhyayana sUtra meM isa upamA kA prayoga do jagaha kiyA gayA hai| gAr3I kI gati ke lie usakI dhurI mukhya upakaraNa hai| isake TUTa jAne para gAr3I Age nahIM bar3ha sktii| jo gAr3IvAna samatala rAjamArga ko jAnatA huA bhI use chor3akara viSama mArga para calatA hai use gAr3I kI dhurI TUTa jAne para zoka karanA par3atA hai| isI prakAra dharma ko chor3akara adharma ko svIkAra karane vAle ajJAnI puruSa ko mRtyu ke Ane para zoka karanA par3atA hai| dUsare, jisa prakAra gAr3I kI dhurI ko bhAra vahana kI dRSTi se cupar3A jAtA hai anya kisI kAraNa se nhiiN| usI prakAra brahmacArI ko guNa bhAra ko vahana karane kI dRSTi se AhAra karanA caahie| rasalolupatA Adi anya dRSTiyoM se nhiiN|' 100 4.6. juArI uttarAdhyayana sUtra meM durAcArI ko juArI se upamita karate hue kahA gayA hai ki jo juArI prathama hI dAMva meM apanI sArI sampatti hAra jAtA hai usake lie zoka karane ke atirikta kucha nahIM bctaa| usI prakAra durAcaraNa karane vAlA ajJAnI puruSa paraloka ke bhaya se zoka karane ke atirikta kucha nahIM kara sktaa| 101 4.7. zizunAga - zizunAga alasa yA keMcue ko kahate haiN| yaha miTTI khAtA hai| usakA zarIra gIlA hotA hai| yaha niraMtara miTTI ke DheroM meM hI ghUmatA rahatA hai isalie isake zarIra para miTTI cipaka jAtI hai| sUrya kI saMtapta kiraNoM se gIlApana sUkha jAtA hai, taba vaha garma miTTI se jhulasa kara mara jAtA hai| isa prakAra donoM tarapha se grahIta miTTI usake vinAza kA kAraNa banatI hai| uttarAdhyayana sUtra meM kAmI puruSa ko zizunAga kI upamA dete hue kahA gayA hai ki Asakti se grasta vyakti bhItara ke azuddha bhAvoM se tathA bAhara kI asat pravRtti se donoM ora se karma kA baMdhana karatA hai| bhoga ke saMbaMdha meM usakI AsthA bhI asat ho jAtI hai tathA AcaraNa bhI asat ho jAtA hai| isase vaha donoM ora se karma saMcaya karatA hai| vaha isa loka meM bhI jAnalevA roga Adi kaSToM se grasta hotA hai aura mRtyu ke bAda bhI durgati meM jAtA hai|' 102 4.8. 103 makkhI - uttarAdhyayana va bhagavatI ArAdhanA meM bhogoM kI Asakti meM phaMse vyakti ko zleSma meM phaMsI makkhI kI upAdhi dI gaI hai| jisa prakAra zleSma meM Asakta hokara makkhI usameM praveza karatI hai aura usI meM phaMsa jAtI hai| usI prakAra, jo vyakti AtmA ko dUSita karane vAle Asakti janaka bhoga meM phaMsa jAtA hai vaha usase nikalane meM asamartha hotA hai| 4.9. dustara samudra - uttarAdhyayana sUtra meM kAma - bhogajanya Asakti ko dustara samudra ke samAna kahA gayA hai| jisa prakAra athAha samudra meM sAmAnya vyakti DUba jAtA hai para usakA pAra nahIM pA sakatA lekina puruSArthI vaNik bar3e-bar3e samudra ko pAra kara lete haiN| usI prakAra kAma bha adhIra puruSoM dvArA sUtyaja nahIM hai| suvratI hI unheM chor3a sakatA hai| 4.10. rAkSasI rAkSasI eka prakAra kI vyaMtara devI hotI hai| vaha pahale pralobhana dekara vyakti 104 64 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko apane jAla meM phaMsA letI hai, phira usakA manamAnA upayoga karatI hai| uttarAdhyayana sUtra meM strI ko rAkSasI se upamita kiyA gayA hai| 105 uttarAdhyayana kI vRhad vRtti meM vRttikAra kahate haiM ki jisa prakAra rAkSasI samasta rakta ko pI jAtI hai, vaise hI striyAM bhI manuSya ke jJAna Adi guNoM tathA jIvana aura dhana kA sarvanAza kara detI haiN| vRttikAra kahate haiM - vAteddhRto dahati hutabhugdehamekaM nArANAM, matto nAga: kupita bhujagazcaikadehaM tthaiv| jJAnaM zIlaM vinayavibhavaudArya vijJAnadehAn; sarvAnarthAn dahati vnitaa''mussmikaanaihikaaNshc|| 106 isI TippaNa meM isa tathya ko puSTa karane vAlA eka zloka uddhRta kiyA hai - darzanAt harate cittaM, sparzanAt harate blm| maithunAt harate vittaM, nArI prtykssraaksssii|| isa upamA ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya mahAprajJa likhate haiM - 'yahAM rAkSasI zabda lAkSaNika hai| abhidhAvAcaka nahIM hai| yaha kAmAsakti yA vAsanA kA sUcaka hai| puruSa ke lie strI vAsanA ke uddIpana kA nimitta banatI hai, isa dRSTi se use rAkSasI kahA gayA hai| strI ke lie puruSa vAsanA ke uddIpana kA nimitta banatA hai, isa dRSTi se use rAkSasa kahA jA sakatA hai| 107 4.11. zalya - zalya ke do artha haiM - kAMTA aura ghAva (antavraNa) zarIra meM choTA sA bhI zalya ho jAe to vaha vyakti ko becaina kara DAlatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kAma ko zalya kahA gayA hai kyoMki kAma kI cubhana bhI nirantara banI rahatI hai| 108 jJAnArNava kahatA hai ki prANI kAmarUpa kAMTe se pIr3ita hokara itanA asthira ho jAtA hai ki Asana, zayana, gamana, kuTumbIjana, bhojanAdi kisI bhI kArya meM usakA mana nahIM lgtaa| 100 4.12. viSa - jisameM mAraka zakti hotI hai use viSa kahate haiN| isake sevana se vyakti akAla meM hI mRtyu ko prApta ho jAtA hai| jaina AgamoM meM aneka sthaloM para kAma bhogoM ke lie viSa kI upamA kA prayoga kiyA gayA hai| AcArAMga sUtra meM kAma bhogoM ko viSa se upamita kiyA gayA hai| sUtrakRtAMga meM yaha upamA do rUpoM meM milatI haiM - (a) viSa mizrita khIra - viSa mizrita khIra dekhane meM priya lagatI hai kintu khAne ke bAda manuSya ko mAra DAlatI hai| usI prakAra kAma bhoga bhogakAla meM priya laga sakate haiM kintu inakA vipAka acchA nahIM hotaa| (ba) viSa bujhA kAMTA- viSa se lipta kAMTA zarIra ke kisI bhI avayava se laga jAtA hai taba vaha anarthakArI hotA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM striyoM (viSayavAsanA) ko viSa bujhe kAMTe 65 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke samAna mAna kara usakA varjana karane kI bAta kahI gaI hai| "vRttikAra ne striyoM ko viSa se bhI adhika khataranAka batAte hue ye zloka uddhata kie haiM - viSasya viSayANAM ca, duurmtyntmntrm| apabhuktaM viSaM hanti viSayA: smrnnaadpi|| viSa aura viSaya meM bahuta bar3A aMtara hai| viSa to khAne para hI mAratA hai, kintu viSaya smaraNa mAtra se mAra DAlate haiN| vAri (varaM) visa khaiyaM na visayasuha ikkasi visiNa mrNti| visayAmisa puNa ghAriyA nara NaraehiM pdd'ti|| viSaya sukha ko bhogane ke badale viSa khAnA acchA hai| viSa kevala eka bAra hI mAratA hai| viSayoM se mAre jAne vAle puruSa narakoM meM par3ate haiN| uttarAdhyayana sUtra meM bhI kAma bhogoM ke lie viSa kI upamA kA prayoga kiyA gayA hai| 15 sAnuvAda vyavahAra bhASya meM viSa kI isa upamA ko aura bhI vistAra diyA gayA hai| sUtrakAra ke anusAra puruSa ke lie strI aura strI ke lie puruSa bhAva viSa hai| ghrANeMdriya, rasaneMdriya tathA sparza iMdriya se gRhIta dravya, prANI kA eka bAra atipAta karatA hai aura nahIM bhI karatA hai| usase prANI maratA bhI hai aura nahIM mrtaa| bhAva viSa sarvaviSayAnusArI (pAMcoM iMdriya viSayoM kA saMprASaka) durjaya tathA aneka bAra atipAta karatA hai, aneka bAra mAratA hai| haribhadra sUrI ne bhI maithuna ko viSa mizrita anna kI taraha tyAjya batAyA hai|" 4.13. tAlapuTa viSa - uttarAdhyayana sUtra meM bhogoM ke lie isa upamA kA prayoga kiyA gayA hai| yaha tIvratama viSa hotA hai| jIbha para rakhate hI tAlI bajAne jitane alpa samaya meM hI vyakti ko mAra DAlatA hai| ise sadyoghAtI viSa kahate haiN| dasavaikAlika sUtra meM vibhUSA, strI saMsarga aura praNIta rasa bhojana ko brahmacArI ke lie tAlapuTa viSa ke samAna batAyA hai| uttarAdhyayana sUtra meM brahmacarya kI dasa aguptiyoM ko tAlapuTa viSa kahA gayA hai| 119 vahAM viSaya bhogoM ke lie bhI tAlapuTa viSa kA prayoga kiyA hai| 120 4.14. AzIviSa sarpa - AzIviSa sarpa ve hote haiM jinakI dAr3ha meM viSa hotA hai, ve maNidhArI sarpa hote haiN| unakI dIptamaNi se vibhUSita phaNa logoM ko suMdara lagate haiN| loga una phaNoM ko sparza karane kI icchA kA saMvaraNa nahIM kara paate| jyoM hI ve una soM kA sparza karate haiM, tatkAla unake dvArA Dase jAne para mAre jAte haiN| uttarAdhyayana sUtra meM kAma kI upamA AzIviSa sarpa se karate hue kahA gayA hai ki kAma bhI lubhAvanA hotA hai aura prANI isakA sahaja zikAra ho jAtA hai| isI sUtra meM prakArAntara se sarpa kI upamA kAma bhoga meM Asakta vyakti se kI gaI hai| 66 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakAra kahate haiM ki jisa prakAra nAgadamanI Adi auSadhiyoM kI gaMdha meM gRdha bila se nikalatA huA rAgAtura sarpa apane prANa kho detA hai, usI prakAra jo manojJa gaMdha meM tIvra Asakti rakhatA hai vaha akAla meM hI vinaSTa ho jAtA hai| 122 dharmAmRta anagAra meM kAma ko eka apUrva sarpa kahA gayA hai| isake anusAra yaha saMkalparUpI aNDe se paidA hotA hai| isake rAga, dveSa rUpI do jihvAeM hotI haiN| apanI premikA viSayaka ciMtA hI usakA roSa hai| rUpAdi viSaya hI usake chidra haiN| jaise sAMpa chidra pAkara usameM ghusa jAtA hai usI taraha strI kA sauMdarya Adi dekhakara kAma kA praveza hotA hai| vIrya kA udreka usakI bar3I dAr3ha hai jisase vaha kATatA hai| rati usakA mukha hai| vaha lajjArUpI keMculI ko chor3atA hai| pratikSaNa bar3hate hue dasa vega hI usakA duHkhadAyI viSa hai| jJAnArNava aura bhagavatI ArAdhanA meM bhI kAma ko sarparAja se upamita karate hue kahA gayA hai ki sarpa ke Dasane para to sAta hI vega (vikAra) hote haiM para kAma sarpa ke Dasane para dasa vega utpanna hote haiN| 124 4.15. vamana - kisI ne atipauSTika aura svAdiSTa AhAra kiyaa| kisI kAraNavaza vamana ho jAe usa vamana ko phira se cATanA atighRNita aura jugupsita mAnA jAtA hai| isI prakAra tyAge hue kAma bhoga ko phira se cAhanA, vamana cATane ke samAna kahA gayA hai| dasavaikAlika sUtra ke anusAra agaMdhana kula ke sarpa jaise tuccha prANI bhI agni meM jala maranA svIkAra kara lete haiM kintu vamana kie hue viSa ko vApasa nahIM piite| uttarAdhyayana sUtra meM bhI tyAge hue kAma bhogoM ko vApasa sevana karanA vamana pIne ke samAna kahA gayA hai| 120 4.16. garur3a - garur3a pakSI sAMpa ko mArakara khA jAtA hai| isalie sAMpa hamezA garur3a se zaMkita hokara rahatA hai, bacakara calatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM manuSya ko sAMpa aura viSaya bhogoM ko saMsAra bar3hAne vAle garur3a se upamita karate hue manuSya ko viSaya bhogoM se baca kara rahane ko kahA gayA hai| 4.17. bijalI kI camaka - bijalI kI camaka bahuta hI caMcala hotI hai| eka kSaNa meM camaka kara vilupta ho jAtI hai| uttarAdhyayana sUtra meM manuSya ke jIvana aura sauMdarya ko bijalI kI camaka kI upamA dete hue kSaNabhaMgura kahA hai| 28 4.18. pAnI kA bulabulA - pAnI meM halacala hone se bulabule utpanna hote haiM aura bahuta hI jaldI phUTakara phira pAnI meM vilIna ho jAte haiN| uttarAdhyayana sUtra meM manuSya ke zarIra ko pAnI ke bulabule ke samAna nazvara kahA gayA hai| 29 4.19. nandIphala - jJAtAdharmakathA meM nandIphala ke vRkSa kA varNana isa prakAra milatA hai - nandI phala ke vRkSa patra, puSpa va phala se bharapUra hote haiN| isakI harItimA cittAkarSaka hotI hai| 67 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakI chAyA bhI zItalatA dene vAlI hotI hai| isake raMga, rUpa, gaMdha va sparza ati manojJa hote haiM kintu jo ina vRkSoM ke mUla, kaMda, chAla, patte, phUla, phala, bIja athavA harita khAtA hai athavA chAyA meM vizrAma karatA hai, vaha usake lie ApAta bhadra hotA hai| tatpazcAt pariNata hote-hote ve asamaya meM hI jIvana kA vinAza kara dete haiN| 13 vRttikAra ne nigamana gAthA meM viSayoM kI tulanA nandI phaloM se kI haiM - vRttikAra ke zabdoM meM - naMdiphalAI tva iha, sivapahapaDi paNNagANa visyaa| tabbhakkhaNAo maraNaM, jaha taha visarahi sNsaaro|| zivapatha pratipanna vyaktiyoM ke lie viSaya naMdI phaloM ke samAna haiN| jaise- naMdI phaloM ke bhakSaNa se mRtyu hotI hai, vaise hI viSayoM se saMsAra bar3hatA hai| 131 4.20. kimpAka phala - yaha phala dekhane meM ati suMdara aura khAne meM ati svAdiSTa hotA hai kintu paripAka ke samaya yaha jIvana kA aMta kara detA hai| isI prakAra kAma bhoga bhI bhoga ke samaya priya lagate haiM para unakA vipAka azubha hotA hai| uttarAdhyayana sUtra evaM jJAnArNava meM kAma bhogoM ko kimpAka phala se upamita kiyA gayA hai| 4.21. haTa - yaha eka prakAra kI jalIya vanaspati hotI hai| thor3I sI havA calane para yaha chinna-bhinna ho jAtI hai| dasavaikAlika evaM uttarAdhyayana donoM hI sUtroM meM kAma bhogoM ko haTa kI upamA dete hue kahA gayA hai ki jo strI Adi ke prati rAga bhAva rakhatA hai vaha haTa ke samAna mAnasika asthiratA kA zikAra ho jAtA hai| 4.22. gopAla aura bhANDapAla - gopAla dUsaroM kI gAyoM ko carAtA hai aura bhANDapAla dUsaroM ke vajana ko r3hotA hai| usake svAmI ve nahIM hote| isI prakAra jo sAdhaka, sAdhanA meM sthira nahIM hotA vaha kevala veza kA bhAra DhotA hai sAdhanA kA svAmI vaha nahIM hotaa| 4.23. billI-cUhA - uttarAdhyayana sUtra meM striyoM ko billI aura brahmacArI ko cUhoM kI upamA dete hue kahA gayA hai ki jisa prakAra billI kI bastI ke pAsa cUhoM kA rahanA acchA nahIM hotA, usI prakAra striyoM kI bastI ke pAsa brahmacArI kA rahanA acchA nahIM hotaa| 4.24. prakAza lolupa pataMgA - jisa prakAra prakAza lolupa pataMgA dIpaka kI lau meM jalakara vinaSTa ho jAtA hai| usI prakAra jo manojJa rUpoM meM tIvra Asakti karatA hai vaha akAla meM hI vinaSTa ho jAtA hai| 4.25. agni - uttarAdhyayana sUtra meM kAma ko agni kI upamA aneka rUpoM se dI gaI hai| saghana jaMgaloM meM havA dvArA per3oM ke gharSaNa se agni prajjvalita ho jAtI hai| ise 'dAvAnala' kahate haiN| teja havA ke jhoMkoM ke kAraNa pracura IMdhana vAlA vaha dAvAnala upazAMta nahIM hotaa| isI prakAra, 68 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atimAtrA meM khAne vAle kI indriyAgni- kAmAgni zAMta nahIM hotii| sUtrakAra kahate haiM ki jisa prakAra agni ke samparka se padArtha saMtapta hokara jala jAte haiM usI prakAra jo vAsanAoM se mukta nahIM hotA vaha atRpti kI agni se saMtapta ho jAtA hai aura pramatta hokara jarA aura mRtyu ko 138 139 140 prApta hotA hai sUtrakAra kahate haiM ki mUDha loga yaha samajha nahIM pAte ki yaha samUcA saMsAra agni se jala rahA hai| " jJAnArNava meM kAma ko agni kI upamA dete hue kahA gayA hai ki vyakti isase saMtapta hokara strI ke zarIra rUpa athAha kIcar3a kA Azraya lete hue usake bhItara DUba jAtA hai| 100 yahAM kAmAgni ko ghI se siMcita agni se bhI adhika bhayAnaka batAyA gayA hai| isakA kAraNa yaha batAte haiM ki agni se jalA huA prANI to usa bhava meM kaSTa pAtA hai tathA kadAcita ucita Adi ke upacAra se vaha usa bhava meM bhI usake kaSTa se mukta ho jAtA hai| paraMtu abrahmacarya ke pApa ke kAraNa prANI aneka bhavoM meM durgati ke kaSTa pAtA hai tathA usakA koI pratikAra bhI saMbhava nahIM hai| 'agni kA mahattva tabhI taka hai jaba taka vaha prajjvalita rhe| vaha brahmacarya se bhraSTa hue puruSa ko 'bujhI huI amni' se upamita karate hue usake zIghra hI apamAnita hone kI bAta kahI gaI hai| dharmAmRta anagAra meM strI ko agni ke tulya mAnA hai| jaise agni ke samparka se tatkAla ghI pighalatA hai aura pArA ur3a jAtA hai vaise hI strI ke samparka se manuSya kA manoguNasattva vIrya chala se vilIna ho jAtA hai aura yukta-ayukta kA vicAra jJAna naSTa ho jAtA hai|' 4.26. mRga - sUtrakRtAMga sUtra meM kAma vAsanA meM phaMsa cuke vyakti kI upamA mRga se kI gaI hai| jisa prakAra ghAsa ke moha meM phaMsA mRga paravaza ho jAtA hai| vaise hI kAma vAsanAoM ke pAza meM phaMsA manuSya cAhakara bhI baMdhana se chUTa nahIM sakatA hai| 141 142 143 uttarAdhyayana sUtra ke anusAra jisa prakAra zabdoM kI Asakti ke kAraNa hariNa apane prANa kho detA hai| usI prakAra jo manojJa zabdoM meM tIvra Asakti rakhatA hai vaha akAla meM hI vinaSTa ho jAtA hai| 144 137 145 146 4.27. matsya - sUtrakRtAMga sUtra ke anusAra brahmacarya meM parAjita maMda manuSya vaise hI viSAda ko prApta hote haiM jaise jAla meM pha~sI machaliyAM / 'uttarAdhyayana sUtra meM matsya kI upamA rasAsakti ke rUpa meM kI gaI hai| jisa prakAra mAMsa khAne ke lAlaca meM matsya kAMTe meM bIMdhA jAtA hai, usI prakAra jo manojJa rasoM meM tIvra Asakti rakhatA hai vaha akAla meM vinaSTa ho jAtA hai| 4.28. bhaiMsA - uttarAdhyayana sUtra meM sparza iMdriya kI Asakti meM phaMse vyakti kI upamA bhaiMse se kI gaI hai| jisa prakAra jala ke zItala sparza meM Asakta bhaiMsA ghar3iyAla ke dvArA pakar3A jAtA hai| usI prakAra jo manojJa sparza meM tIvra Asakti rakhatA hai vaha akAla meM vinaSTa ho jAtA hai|' 4. 29. hAthI - uttarAdhyayana sUtra meM kAmAsakta vyakti kI upamA hAthI se do tarIke se kI gaI 147 69 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| jaise - jisa prakAra paMka jala (daladala meM phaMsA huA hAthI sthala ko dekhatA huA bhI kinAre taka nahIM pahuMca paataa| usI prakAra kAmaguNoM meM Asakta bane hue vyakti dharma ko jAnate hue bhI usakA anusaraNa nahIM kara pAte tathA jisa prakAra hathinI ke patha meM AkRSTa kAma guNoM meM gRddha banA huA rAgAtura hAthI vinAza ko prApta ho jAtA hai usI prakAra jo manojJa bhAvoM meM tIvra Asakti rakhatA hai, vaha akAla meM hI vinaSTa ho jAtA hai| jJAnArNava meM kAmavAsanA kI upamA madonmatta hAthI se karate hue kahA gayA hai ki jisa prakAra madonmatta hAthI jaMgala meM vRkSoM ko ukhAr3a detA hai usI prakAra niraMkuza kAmAsakti dharmarUpa vRkSoM ko ukhAr3a detI haiN| 4.30 148 149 vaitaraNI nadI vaitaraNI nadI naraka gati meM mAnI jAtI hai| ati tIvra pravAha aura viSama taTabaMdha ke kAraNa yaha dustara mAnI gaI hai| sUtrakRtAMga sUtra meM striyoM ko vaitaraNI se upamita karate hue dustara kahA gayA hai| 150 151 4.31. cora uttarAdhyayana sUtra meM viSayoM ke prati rAga dveSAtmaka pravRtti vAlI iMdriyoM ko cora se upamita kiyA gayA hai| kyoMki ye manuSya kA dharma rUpI sarvasva chIna letI hai| 4.32. pizAca - bhagavatI ArAdhanA meM kAma viSaya ko pizAca kI upamA dI gaI hai| sUtrakAra kahate haiM ki jisa prakAra pizAca ke dvArA pakar3A gayA manuSya apane hita-ahita ko nahIM samajhatA, usI prakAra kAma rUpI pizAca ke dvArA pakar3A gayA manuSya apane hita ahita ko nahIM samajha sktaa|2 dUsarI tarapha kahA gayA hai ki jaise jala meM DUbA huA aura pravAha meM bahatA manuSya cetanA rahita hotA hai| vaise hI jisakA citta viSaya rUpI pizAca ke dvArA gRhIta hai vaha manuSya saba - - 153 kAryoM meM pravINa hote hue bhI maMda hotA hai|' 4.33. rezama kA kIr3A - bhagavatI ArAdhanA meM strI rUpI jAla meM phaMse vyakti ko rezama ke kIr3e se upamita karate hue kahA gayA hai ki jaise rezama kA kIr3A apane hI mukha meM se tAra nikAlakara usase apane ko bAMdhatA hai, vaise hI durbuddhi manuSya viSayoM ke lie strI rUpI jAla ke dvArA nitya apane ko bAMdhatA hai, jisakA chUTanA azakya hai|' 4.34. sachidra bartana jJAnArNava ke anusAra jisa prakAra sachidra bartana meM bharA gayA pAnI kSaNa bhara bhI sthita nahIM rahatA hai, usI prakAra kAma bANa se viddha hue mana meM amRta ke samAna sukhaprada viveka bhI kSaNa bhara ke lie sthita nahIM rahatA hai| 154 155 4.35. mAlatI latA - jJAnArNava meM striyoM ke aMgoM ko mAlatI latA se upamita kiyA gayA hai| ye komala hote haiM kintu marma sthAnoM ko vidIrNa kara dete haiN|' 156 4. 36. kauA - jJAnArNava meM kAmI puruSoM ko kaue se upamita kiyA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM jisa prakAra kauA kIr3oM ke samUhoM se vyApta haDDI meM anurAga karatA hai usI prakAra kAmI strI ke guptAMgoM meM anurAga karatA hai|' 157 -- 70 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.37. kuttA - kAmI janoM ko kutte kI upamA dete hue jJAnArNava meM kahA hai ki jisa prakAra nikRSTa kutte haDDI ke cabAne se apane hI tAlu se nikale hue rudhira ko pIkara sukha kA anubhava karate haiM usI prakAra kAmI jana apane zarIra kI viDambanA karate hue maithuna se utpanna hue sukha kA anubhava karate haiN| 4.38. kIr3e - jJAnArNava meM striyoM ke apavitra aMgoM kI saMgati karane vAle kAmI puruSoM ko apavitra mala meM vicaraNa karane vAle ghRNAspada kSudra kIr3oM kI upamA dI gaI hai|150 4.39. ghI- jJAnArNava meM viSaya sevana ko ghI kI upamA dete hue kahA gayA hai ki jisa taraha ghI DAlane se agni kabhI zAMta nahIM hotI balki adhika prajjvalita hI hotI hai usI prakAra viSaya sevana se kAma kI bAdhA zAMta nahIM hotI, balki vaha uttarottara vRddhiMgat hI hotI hai| 100 4.40. pAgala - jisa prakAra pAgala manuSya miTTI ke Dhele meM bhI suvarNa ko dekhatA hai usI prakAra rAga meM aMdhe hue mana vAlA viSayAnurAga se avivekI banA prANI maithuna sevana meM sukha mAnatA hai| 4.41. apathya AhAra - jisa prakAra rogI manuSya pathya (hitakara) samajhakara apathyoM kA ahitakara, rogavarddhaka bhojanAdi kA sevana karatA hai usI prakAra kAmI puruSa sukha kI icchA se nirlajja hokara striyoM ke aMgoM kA sevana karatA hai| 102 4.42. kuSTha roga - jisa prakAra zarIra ke tApa se pIr3ita kuSTharogI khujalAne ko sukhakAraka mAnatA hai usI prakAra tIvra kAma rUpa tApa se pIr3ita manuSya maithuna ko sukhakAraka mAnatA hai| paraMtu yaha usakA bhrama hai kyoMki jisa prakAra khujalAne se aMta meM kor3hI ko adhika hI kaSTa hotA hai usI prakAra kAma sevana se bhI aMta meM kaSTa hI adhika hotA hai| 63 isa prakAra abrahmacarya ke svarUpa va isake pariNAmoM ko vyApaka rUpa se samajhane ke lie ye upamAeM bahuta hI sahAyaka siddha hotI haiN| ina marmasparzI upamAoM se sAdhaka ko mUla viSaya ke alAvA anya viSayoM kA bhI jJAna ho jAtA hai| 5.0 niSkarSa bhagavAna mahAvIra samagra jJAna ke pakSadhara the| unhoMne pratyeka jJeya ko sabhI dRSTiyoM se dekhane kA sUtra diyaa| brahmacarya ke saMdarbha meM bhI sarvaprathama abrahmacarya ko jAnanA aura tyAganA batAyA- abaMbhaM pariyANAmi, baMbha uvsmpjjaami| jaina AgamoM meM abrahmacarya kA bhI vistRta vizleSaNa milatA hai| isameM usake paryAyavAcI, kAraka tattva evaM duSpariNAmoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| paryAyavAcI zabdoM meM maithuna, kAma-guNa, kAma-bhoga, Adi ke vibhinna pakSoM para vistAra se vicAra kiyA gayA hai| vibhinna graMthoM meM isake sAtha hI 38 paryAyavAcI nAmoM kA ullekha prApta hotA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma bhoga jaisI bar3I samasyA ko samagratA se samajhAne ke lie aneka upamAoM kA pracuratA se upayoga kiyA gayA hai| ina upamAoM ke upayoga kA uddezya yaha bhI lagatA hai ki sAmAnya prajJA ke ziSya kisI eka upamA se viSaya vastu ko na samajha sake to anya ke dvArA samajha leN| jaina paramparA meM abrahmacarya ko mAtra maithuna kriyA taka hI sImita na rakhakara vistRta rUpa se liyA gayA hai| pAMcoM iMdriyoM aura mana kA asaMyama, inake viSayoM meM rAga-dveSa yA Asakti hI abrahmacarya hai kyoMki inase vyakti bahIrAtma bhAva ho jAtA hai| abrahmacarya ke bheda prabhedoM ko aneka dRSTikoNoM se aneka rUpoM meM pratipAdita kiyA gayA hai| - isameM vizeSa bAta yaha hai ki devatAoM ke kAma bhoga para bhI vicAra kiyA gayA hai| yahAM kAma-vAsanA kI samasyA ke mUla kAraNoM ke aMtargata AMtarika evaM bAhya kAraNoM para ciMtana kiyA gayA hai| prastuta adhyAya meM abrahmacarya kA vistRta nirUpaNa kA uddezya isake prati virakti utpanna karanA hai| kAma-vAsanA se virakti hone para hI brahmacarya sAdhanA kA mArga udghATita hotA hai| kisI bhI kArya meM pravRtti yA nivRtti ke lie usase hone vAle lAbha evaM hAni kA jJAna atyAvazyaka hotA hai| isake abhAva meM sAdhaka kA usake prati AkarSaNa utpanna nahIM hotaa| isI apekSA se brahmacarya evaM abrahmacarya ke vistRta adhyayana ke bAda inase hone vAle lAbha evaM hAnikA adhyayana AgAmI tRtIya adhyAya meM kAmya haiN| 72 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.0 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25 26. 27. saMdarbha sUyagaDo (1)/1/1 sUyagaDo (1)/1/1 kA TippaNa saMkhyA - 1 bhagavatI / za 1/u.6 / kriyA pada sUtra 276-286 prajJApanA sUtra / aSTama saMjJApada / 734-735 meM uddhRta malaya, vRtti patrakAM 223 dasavaikAlika 4/11 praznavyAkaraNa sUtra 1/4/81 praznavyAkaraNa (AcArya zrI mizrImalajI ) 1 /4/81 praznavyAkaraNa (amara muni) 1 /4/81 tattvArtha sUtra 7/11 jaina siddhAMta dIpikA 7/9 A Sanskrit English Dictionary Pg.60 jainendra siddhAnta koza, pR. 191 meM uddhRta - da.pA.TI. 9 /9/4, dha.a. 4/173 jaina AcAra mImAMsA / pR. 125 meM uddhRta (a) dharmAmRta anagAra (ba) bhagavatI ArAdhanA praznavyAkaraNa (madhukara muni) 1/4/81 praznavyAkaraNa (amara muni) 1 /4/81 jaina siddhAMta dIpikA 7/9 tatvArtha sUtra 7/11 (vivecana) pAiyasamahaNaNayo pratIkSA / pR. 4 (Foot Note No. 2) ThANaM 3/10 dasavaikAlika 4/14 ke TippaNa meM uddhRta (ka) (TT) ThANaM 3/12 ThANaM 3 / 12 ke TippaNa meM uddhRta sthAnAMga vRtti, patra 100 AcArAMga bhASyam 5 (1)/15 dasave AliyaM, 4/16 ke TippaNa saMkhyA 60 meM uddhRta ji.cu.pR 150 jaina lakSaNAvalI pRSTha 829 meM uddhRta mUlAcAra 5/95, acU.pU. 84 hATI pa. 148 (kha) jicU pR. 150 73 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja acitta deva-mANusa-tirikkha jAdaM ca mehuNaM ca cdudhaa| tiviheNa taMNa sevadi NicaM pi muNi hI pydmnno|| jJAnArNava 11/7-9 Avazyaka sUtra / pR.44 ThANaM/5/578 Avazyaka sUtra / pR. 44 meM uddhRta jaina lakSaNAvalI pRSTha 935 meM uddhRta maithuna saMjJA vedodayajanito maithunAbhilASa: (sthAnAMga 4/4 jIvAjI, malaya vR. 13) jaina lakSaNAvalI pRSTha 935 meM uddhRta maithuna saMjJA maithunAbhilASA vedamohodayajo jIva prinnaamH| (Ava. hari. vR. 4. pR580) ThANaM 4/581 Avazyaka sUtra pRSTha 44 ThANaM sUtra /2/206 praznavyAkaraNa (madhukara muni) 1/4/1 (vivecana se uddhRta) samavAo 5/3 (TippaNa saMkhyA 2) meM uddhRta sthAnAMga vRtti patra 277 (samavAo 5/3, TippaNa saMkhyA 2 meM uddhRta) samavAo 5/3, (TippaNa saMkhyA 2) se uddhRta- samavAyAMga vRtti patra 10 ThANaM 5/5 ThANaM 3/501 sU. cU. 1 pRSTha 177 (nirukta koSa se uddhRta) dasavai /2/4 kA TippaNa saMkhyA 17 meM udbhata, ThANaM 4/136, TI. pa. 190 bahiddhA-maithunama ThANaM 3/510 ThANaM 4/74 ThANaM 5/54 ThANaM 5/54 TippaNa saMkhyA 48 meM uddhRta bhagavatI/zataka 7/ uddezaka 7/6-11 uttarajjhayaNANi 5/5, TippaNa saMkhyA 7 meM uddhRta cUrNi pR. 131 uttarAdhyayana vRhad vRtti dasaveAliyaM 2/TippaNa saMkhyA 11 74 39. 0-NM 10000000 51. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. 57. 60. AcArAMga bhASyam 2(5)/121 uttarajjhayaNANi 8/ TippaNa saMkhyA 24 ThANaM 4/583 uttarajjhayaNANi 8/TippaNa saMkhyA 24 AcArAMga bhASyam 5(1)/15 jJAnArNava 11/32 dharmAmRta anagAra 4/66 bhagavatI ArAdhanA 893-895 sUtrakRtAMga (1)/4 (TippaNa saMkhyA 36) sUtrakRtAMga 9/29 (TippaNa saMkhyA 97) tattvArtha sUtra 2/50-51 samavAo / prakIrNaka samavAya /209 jIvAjIvAbhigama 2/41 (pR. 141) vahI 2/51 (pR. 157) vahI 2/61 (pR. 176) AcArAMga bhASyam 5 (4)/78-84 jJAtAdharma kathA adhyAya 10 meM uddhRta nigamana gAthA jJAtA vRtti 10/2 bhagavatI ArAdhanA 1071, 1073 (a) AcArAMga bhASyam 5(4)/78-84 (ba) ThANaM 4/581 bhagavatI ArAdhanA 1075 AcArAMga bhASyam 5(4)78-84 jJAtAdharmakathA/a.8 bhagavatI ArAdhanA 1074 AcArAMga bhASyam 5(4)/78-84 64. 71. 72. 73. vahI 79. ThANaM 4/581 AcArAMga bhASyam 5(4)/78-84 ThANaM 4/581 dasaveAliyaM 2/1 kA TippaNa saMkhyA 4 uttarajjhayaNANi 9/53 TippaNa saMkhyA 46 meM uddhRta - gItA 2/62,63 AcArAMga bhASyam 5/77 82. 75 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarajjhayaNANi/19/28 AcArAMga bhASyam 5(4)/78-84 85. sUyagaDo (1)/15/8 ThANaM 4/581 bhagavatI / sa./9/u 31/ sU 13,32 uttarajjhayaNANi 13/1, 28, 29 bhagavatI ArAdhanA 1074 prekSAdhyAna caitanya kendra prekSA / pR.2 uttarajjhayaNANi 1/5 jJAnArNava 13/22 (2) uttarajjhayaNANi 2/16 vahI 2/17, 13/30 dharmAmRta aNagAra 4/67 jJAnArNava 11/22, 13/3 97. uttarajjhayaNANi 4/2 ke TippaNa meM uddhRta - sukhabodhA TIkA pR.80 98. vahI 99. uttarajjhayaNANi 5/14,15 100. vahI 8/Ti. saMkhyA 19 meM uddhRta 101. vahI 5/16 102. vahI 5/10 ke TippaNa meM uddhRta 103. (a) uttarajjhayaNANi 8/5 (ba) bhagavatI ArAdhanA /338 104. uttarajjhayaNANi 8/6 105. vahI 8/18 106. vahI TippaNa meM uddhRta - uttarAdhyayana vRhad vRtti patra 297 107. vahI 108. uttarajjhayaNANi 9/53 109. jJAnArNava 11/36 110. AcArAMga bhASyam 2(4)/92 111. sUyagaDo (1)/4/10 112. vahI (1)/4/11 113. vahI (1)/4/10 ke TippaNa meM uddhRta - sUtrakRtAMga vRtti patra 108 76 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114. vahI 115. uttarajjhayaNANi 19/11,9/53 116. sAnuvAda vyavahAra bhASya 3030, 3031 117. aSTaka prakaraNam / maithunaduSaNASTakam 811 118. dasaveAliyaM 8/56 119. uttarajjhayaNANi 16/13 120. vahI 20/44 121. vahI 9/53 122. vahI 32/50 123. dharmAmRta aNagAra 4/65 124. (a) jJAnArNava 11/28-31 (ba) bhagavatI ArAdhanA 886-889 125. dasaveAliyaM 2/6 126. uttarajjhayaNANi 10/29, 22/42 127. vahI 14/47 128. vahI 18/13 129. vahI 19/13 130. jJAtAdharmakathA 15/11 131. jJAtAdharmakathA /15 meM uddhRta - jJAtA vRtti kI nigamana gAthA 15/3 132. (a) uttarajjhayaNANi 19/17, 32/20 (ba) jJAnArNava 13/8 133. (a) dasaveAliyaM 2/(ba) uttarajjhayaNANi 22/44 134. uttarajjhayaNANi 22/45 135. vahI 32/13 136. vahI 32/24 137. vahI 32/11 138. vahI 14/42, 43 139. jJAnArNava 11/22 140. vahI 13/2 141. jJAnArNava 14/33 142. dharmAmRta anagAra 4/84 143. sUyagaDo (1)/4/10 144. uttarajjhayaNANi 32/37 77 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145. sUyagaDo (1)/3/13 146. uttarajjhayaNANi 32/63 147. vahI 32/76 148. vahI 13/30,32/89 149. jJAnArNava 11/42 150. sUyagaDo (1)/3/76 151. uttarajjhayaNANi 32/TippaNa saMkhyA 17 152. bhagavatI ArAdhanA 894 153. vahI 907 154. vahI 913 155. jJAnArNava 11/45 156. vahI 13/20 157. vahI 13/15 158. vahI 13/17 159. vahI 13/18 160. vahI 13/1 161. vahI 13/5 162. vahI 13/6 163. vahI 13/10 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya tRtIya brahmacarya ke lAbha aura abrahmacarya kI hAniyAM 79 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.0 1.1 (1) (3) (5) 1.2 mAnasika lAbha brahmacarya ke lAbha 2.0 2.1 adhyAya tRtIya 3. brahmacarya ke lAbha aura abrahmacarya kI hAniyAM vyAvahArika lAbha maMgalakArI 2.2 (1) (3) 1.3 bhAvAtmaka lAbha (1) zubhalezyAoM kI pariNati (3) ghora brahmacarya Rddhi (4) maitrI kA vikAsa (4) zArIrika svAsthya 1.4 AdhyAtmika lAbha mAnasika sthiratA (2) sadguNoM kA preraka (1) (3) (5) (1) (3) (5) mokSa abrahmacarya se hAniyAM duHkha mukti karmanirjarA zArIrika hAniyAM nirbalatA indriya mUr3hatA roga (7) daNDa (9) tanAva mAnasika hAniyAM (1) paravazatA (3) ciMtA (5) durdhyAna (7) pazcAttApa (9) (2) (2) (8) svAbhimAna kA nAza (2) sammAna 80 vizvAsa pAtratA mAnasika svAsthya (2) sulabha bodhitA (2) (4) (6) Atmika sukha (samAdhi) saMvara sadgati sAdhanA kI kSamatA meM vRddhi jarA ( bur3hApA ) (4) (6) (8) niHsaMtAnatA akAla mRtyu duHkha anizcitatA (4) (6) mAnasika asamAdhi (azAMti) dhRSTatA viSAda grastatA (10) buddhi kA nAza Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) 2.3 naitika evaM cAritrika hAniyAM (1) vrata bhaMga (2) hiMsA (3) asatya (4) viSayAsakti (corI kI preraka) (5) parigraha (6) nirdayatA 2.4 vyAvahArika hAniyAM (1) AjJA kI hAni (2) niMdA va tiraskAra kI prApti (3) kalaha (4) vaira kI vRddhi azubha saMskAroM kI pragAr3hatA (6) vighna bahulatA mahAna anartha (8) saMbaMdhoM kI upekSA (9) sadguNoM kA nAza (10) jimmedAra pada ke ayogya (11) abhyAkhyAna 2.5 bhAvAtmaka hAniyAM (1) krodha (2) ahaMkAra kI vRddhi (3) avinaya kI vRddhi (4) mAyA (5) atRpti (6) bhaya kAraka (7) aviveka janaka (8) azubha lezyAoM kA pariNamana (9) dharma kI hAni 2.6 AdhyAtmika hAniyAM (1) jJAna kA viparyAsa (2) atrANatA aura azaraNatA (3) pramAda kA janaka (4) du:kha (5) upasarga (6) durgati (7) bhava vRddhi (8) Azrava/karma baMdhana kA hetu (9) dharma se patana (10) mahAmohanIya karma kA bandha 3.0 niSkarSa 4.0 saMdarbha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. brahmacarya ke lAbha aura abrahmacarya kI hAniyAM 1.0 brahmacarya ke lAbha kisI bhI karaNIya yA akaraNIya kArya ke guNa-doSa ko spaSTa karane se anuyAyiyoM meM usake prati jAgRti bar3ha jAtI hai| jaina AgamoM evaM vyAkhyA sAhitya meM brahmacarya kI mahimA ke pratipAdana ke sAtha-sAtha usase hone vAle aneka lAbha kA bhI vistRta varNana milatA hai| brahmacarya ke lAbha ko vibhinna vargoM meM vibhAjita kara isa prakAra spaSTa kiyA jA sakatA hai1.1 vyAvahArika lAbha pratyeka sAdhanA paddhati ke lokapriya hone meM usakA vyAvahArika rUpa se lAbhadAyaka honA bahuta jarUrI hai| jaina AgamoM meM varNita brahmacarya kA siddhAnta aneka dRSTiyoM se vyAvahArika lAbha dene vAlA hai jaise1.1(1) maMgalakArI - jo zubha ho arthAt jisase hita sadhatA ho use maMgala kahate haiN| maMgala ke do prakAra hote haiM(i) dravya maMgala - aupacArika yA laukika mNgl| pUrNa kalaza, svastika, akSata, rolI, maulI, nArIyala Adi aneka vastueM laukika maMgala mAnI jAtI haiN| (ii) bhAva maMgala - vAstavika mNgl| jisase Atma hita kI siddhi hotI hai arthAt Atma zuddhi evaM utkarSa hotA hai vaha bhAva maMgala kahalAtA hai| ThANaM sUtra meM kAma bhogoM kI parijJA arthAt unheM acchI taraha jAnanA aura jAnakara tyAganA, jIvoM ke lie hitakara, zubha, kSama, ni:zreyasa tathA anugAmikatA Adi kA hetu kahA gayA hai| arthAt kAma-bhogoM kA samajhapUrvaka tyAga maMgalakArI mAnA gayA hai|' praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko sabhI maMgaloM kA mArga - upAya batAkara ise laukika evaM lokottara donoM hI maMgaloM kA janaka kahA gayA hai| dasavaikAlika sUtra meM dharma ko utkRSTa maMgala mAnA gayA hai| yahA~ dharma ke tIna lakSaNa batAe gae haiM- ahiMsA, saMyama aura tp| dharma ke ina tInoM lakSaNoM meM brahmacarya prANa tatva kI taraha samAhita hai| (i) ahiMsA meM - yahA~ ahiMsA zabda vyApaka artha meM vyavahata hai| isalie mRSAvAda virati, maithuna virati, parigraha virati bhI isameM samAviSTa haiN|' (ii) saMyama meM - yahA~ saMyama zabda kA prayoga bhI bahuta vyApaka artha meM kiyA gayA hai| hiMsA, asatya, caurya, maithuna aura parigraha kA tyAga, kaSAyoM para vijaya, indriyoM kA nigraha, samitiyoM aura guptiyoM kA pAlana - ye saba saMyama zabda meM antarnihita haiN| 82 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (iii) tapa meM - bAraha prakAra ke tapa meM chaThA hai - prtisNliintaa| isakA artha hai indriyoM ke viSaya zabda Adi viSayoM meM rAga-dveSa na karanA, anudIrNa krodha Adi kA nirodha tathA udaya meM Ae krodha ko viphala karanA, akuzala mana Adi kA nirodha aura kuzala mana Adi kI pravRtti tathA strI-pazu-napuMsaka rahita ekAMta sthAna meM vaas| isa prakAra dharma ke lakSaNoM ke aMza ke rUpa meM brahmacarya utkRSTa maMgala kI koTi meM AtA 1.1(2) vizvAsa pAtratA - jo vyakti brahmacarya meM dRr3ha rahatA hai vaha loka meM vizvAsa kA pAtra bana jAtA hai| sUtrakRtAMga sUtra evaM jJAtAdharmakathA meM aneka zrAvakoM ke prasaMga meM kahA gayA hai ki ve rAjAoM ke anta:pura evaM dUsaroM ke gharoM meM binA kisI rukAvaTa ke praveza karane vAle the| brahmacarya ke vizvAsa ke kAraNa unheM kahIM bhI jAne meM rukAvaTa nahIM thii| praznavyAkaraNa sUtra meM bhI brahmacarya kA pratipAdana karate hue ise ni:zaMka kahA gayA hai| arthAt brahmacArI puruSa viSayoM ke prati niSpRha hone se logoM ke lie zaMkanIya nahIM hotaa|" 1.1(3) maitrI kA vikAsa - praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko vaira bhAva kI nivRtti aura usakA anta karane vAlA kahA gayA hai| isakI vyAkhyA meM muni zrI kanhaiyAlAlajI ne eka suMdara zloka uddhRta kiyA hai sappo hArAyae tassa, visaM cAvi suhaaye| baMbhacerappabhAveNa, riU mittAyae syaa|| sarpa usake lie hAra jaisA bana jAtA hai aura viSa bhI sudhA jaisA ho jAtA hai| yaha brahmacarya kA hI prabhAva hai ki zatru bhI mitra bana jAtA hai| 1.1(4) sammAna - jJAtAdharmakathA sUtra meM bhogAsakti se mukta vyakti ko bahuta se zramaNoM, zramaNiyoM, zrAvakoM aura zrAvikAoM dvArA arcanIya kahA gayA hai|" uttarAdhyayana sUtra meM brahmacArI ko deva, dAnava, gandharva, yakSa, rAkSasa, kinnara Adi ke dvArA sammAnanIya batAyA gayA hai| hemacaMdrAcArya ne yogasUtra meM kahA hai ki brahmacarya kA paripAlaka pUjyoM kA bhI pUjya bana jAtA hai| vaha na kevala sAmAnya vyakti balki suroM, asuroM evaM nareMdroM kA pUjanIya-sammAnanIya bana jAtA hai| 13 jJAnArNava meM bhI brahmacarya ke pAlaka ko tInoM lokoM meM pUjanIya batAyA gayA hai|" 1.1(5) zArIrika svAsthya - zArIrika svAsthya mAnasika evaM bhAvAtmaka svAsthya kA AdhAra hotA hai| Ayurveda Adi svAsthya graMthoM ke anusAra svastha zarIra kA AdhAra vIrya rakSA hai| 83 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrya rakSA kA mAdhyama hai - brhmcry| isa prakAra svAsthya kA mUla AdhAra brahmacarya mAnA gayA hai| pAtaMjala yoga darzana ke anusAra brahmacarya kI pratiSThA hone para vIrya kA lAbha hotA hai| yoga sUtra meM isakA vistAra isa prakAra kiyA gayA hai - cirAyuSaH susaMsthAnA - dRr3hasaMhananA narAH / tejasvino mahAvIryA bhaveyurbrahmacaryata: / / arthAt brahmacarya ke prabhAva se prANI - dIrgha Ayu vAlA, suMdara AkAra vAlA, dRr3ha zarIra vAlA, tejasvI aura atizaya balavAna hotA hai| 1.2. mAnasika lAbha brahmacarya ke pAlana se mAnasika lAbha bhI upalabdha hotA hai| mAnasika zAnti bhautika upalabdhiyoM se bhI adhika mUlyavAna hotI hai| 1.2(1) mAnasika sthiratA - praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya se mAnasika sthiratA kI bAta kahI gaI hai|" isake anusAra brahmacarya ke pAlana se sAdhakoM kA aMta:karaNa prazasta, gambhIra aura sthira ho jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra meM mAnasika asthiratA kA kAraNa viSayAsakti batAte hue kahA gayA hai ki brahmacArI ke kAma-guNoM meM hone vAlI tRSNA prakSINa ho jAtI hai, saMkalpa-vikalpa samApta ho jAte haiN| phalata: mAnasika sthiratA kI upalabdhi hotI hai| 1.2(2) mAnasika svAsthya - brahmacarya aura mAnasika svAsthya kA bahuta gaharA saMbaMdha hai| saMbodhi meM AcArya mahAprajJa ne mAnasika svAsthya ke kucha sUtra die haiM jo brahmacarya ke hI aMga haiN| ve sUtra isa prakAra haiM - * manojJa aura amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa nahIM krnaa|" * bhautika phaloM kI AzA aura bhoga viSayaka saMkalpoM kA tyaag| 20 * bhogoM kI rakSA kA prayatna na krnaa| 1.2(3) sadguNoM kA preraka - praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko guNoM kA advitIya nAyaka kahA gayA hai| jisa prakAra nAyaka ke Ane para pUrI senA usake sAtha A jAtI hai usI prakAra brahmacarya kI ArAdhanA karane para anya sabhI sadaguNa svayaM A jAte haiN| 22 1.3. bhAvAtmaka lAbha brahmacarya kA bhAvanAoM se bahuta gaharA saMbaMdha hai| donoM eka dUsare para nirbhara karate haiN| brahmacarya sAdhanA se bhAvAtmaka lAbha isa prakAra haiM1.3(1) zubha lezyAoM kI pariNati - uttarAdhyayana sUtra meM lezyAoM kA vistRta varNana 84 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milatA hai usake anusAra jIva ke adhyavasAyoM ke anurUpa usakI lezyAoM kA nirmANa hotA hai zubha adhyavasAyoM se zubha lezyAeM aura azubha adhyavasAyoM se azubha lezyAeM banatI haiN| jo vyakti viSayoM kI Asakti se mukta hotA hai usake adhyavasAya pavitra hote haiM phalataH usameM zubha lezyAoM kA pariNamana hotA hai| 23 1.3 (2) Atmika sukha (samAdhi) sukha do prakAra kA hotA hai- (1) paudgalika sukha aura (2) Atmika sukha arthAt samAdhi / paudgalika sukha atyalpa aura kSaNika hotA hai| jabaki Atmika sukha anaMta aura zAzvata hotA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM brahmacarya se Atmika sukha kI prApti batAI gaI hai| " vyAkhyA sAhitya meM kAma bhogoM se bacane kI preraNA dete hue kahA gayA hai ki isa loka meM bhI vahI vyakti sukhI hotA hai jo apanI kAmecchA kA nirodha karatA hai| phira paraloka kI to bAta hI kyA ? cUrNikAra ne Atmika sukha ko cakravartI aura iMdra ke sukha se bhI UMcA mAnate hue kahA hai naivAsti rAjarAjasya tat sukhaM naiva devraajsy| yat sukhamihaiva sAdholaoNka vyApArarahitasya / / (prazamarati Anhika 128) jo muni laukika vyApAra se mukta hai, usake jo sukha hotA hai vaha sukha cakravartI yA indra ke bhI nahIM hotA hai| taNasaMdhAraNivaNNo vi muNivara bhaggarAga-maya doso / pAvati mutti suhaM Na cakkavaTTI vi taM labhati / / (saMstAraka pravIrNaka gA. 48 ) tRNa saMstAraka para niviSTa muni rAga-dveSa rahita kSaNa meM jisa mukti sukha kA anubhava karatA hai vaha cakravartI ko bhI upalabdha nahIM hotA hai| 25 26 ThANaM sUtra " evaM uttarAdhyayana sUtra " meM bhI maithuna evaM kAma bhoga virati rUpa brahmacarya se samAdhi kI upalabdhi kI bAta svIkAra kI gaI hai| 1.3 (3) ghora brahmacarya Rddhi brahmacarya kI sAdhanA se aneka prakAra kI RddhiyAM utpanna ho jAtI haiN| unameM se eka hai- 'ghora brahmacarya Rddhi' / yaha cAritra mohanIya karma ke utkRSTa kSayopazama se hotI hai| isake hone se sAdhaka kA mana svapna meM bhI vicalita nahIM hotaa| isa Rddhi ke prabhAva se sAdhaka jisa sthAna meM rahatA hai vahAM corI, bhaya, durbhikSa, mahAmArI, mahAyuddha Adi nahIM hote haiN| 28 - 1.3 (4) sulabha bodhitA - saMbodhi graMtha meM AcArya mahAprajJa ne brahmacarya rUpa bhautika sukhoM kI anidAnatA ko mRtyu ke uparAMta bhI sulabha bodhitA kA kAraNa batAyA hai| 85 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.4. AdhyAtmika lAbha manuSya ke AdhyAtmika vikAsa meM brahmacarya kA bahuta bar3A yogadAna hotA hai| isase cetanA kA UrdhvArohaNa hotA hai| jaina AgamoM meM brahmacarya kI AdhyAtmika upalabdhiyoM kA aneka dRSTiyoM se varNana milatA hai - 1.4(1) duHkha mukti - adhyAtma sAdhanA kA mukhya uddezya duHkha kA Atyantika anta karanA hotA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki unhoMne duHkhoM ko kSINa karane ke lie strI kA varjana kiyaa| dasavaikAlika sUtra ke anusAra kAma vAsanA kA atikrama karane se duHkha apane Apa atikrAMta hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI udAharaNa ke sAtha yaha kahA gayA hai ki bhogoM se virakta vyakti zoka-mukta bana jAtA hai| jaise kamalinI kA patra jala se lipta nahIM hotA vaise hI vaha saMsAra meM rahakara bhI aneka duHkhoM kI paraMparA meM lipta nahIM hotA hai| 32 bhagavatI ArAdhanA ke anusAra brahmacarya kA sAdhaka muktAtmA kI taraha prajjvalita kAmAgni se jalate hue saba jagata ko eka prekSaka ke rUpa meM dekhatA hai| vaha draSTA hI rahatA hai, kaSTa se svayaM pIr3ita nahIM hotA hai| 1.4(2) saMvara - saMvara kA artha hai karmoM ko AkarSita karane vAlI pravRttiyoM ko roka denA jisase karma baMdhana na hoN| yaha Azrava kA pratipakSI zabda hai| uttarAdhyayana sUtra ke anusAra viSayoM evaM maithuna se virata jIva anAzrava hotA hai| isI sUtra meM eka-eka indriya ke nigraha kA phala batAte hue kahA gayA hai ki jIva indriya nigraha se manojJa aura amanojJa viSayoM ke prati hone vAle rAga-dveSa ke nimitta karma baMdhana nahIM karatA hai| 1.4(3) karma nirjarA - karma nirjarA kA artha hai- Atma zuddhi arthAt AtmA ke lage hue karma paramANuoM kA pRthaka honaa| ThANaM evaM samavAyAMga sUtra meM karma nirjarA ke pAMca sAdhanoM meM eka maithuna viramaNa - brahmacarya ko mAnA hai| isa sUtra meM zauca-zuddhatA ke prasaMga meM miTTI, jala Adi se hone vAle zauca ko dravya zauca kahA gayA hai tathA brahmacarya Adi ke AcaraNa ko bhAva zauca kI saMjJA dI gaI hai| samavAyAMga sUtra meM isa saMdarbha meM eka tAttvika prazna khar3A kara usakA samAdhAna diyA gayA hai| prazna hai ki viramaNa yA virati nirjarA kA kAraNa kaise banatI hai? virati saMvara hai| yahAM donoM sthAnoM meM use nirjarA kA hetu yA nirjarA mAnA hai, isakI saMgati kyA hai? isakA samAdhAna dete hue kahA gayA hai- jaba vyakti virati yA pratyAkhyAna karatA hai, usa kSaNa kI pravRtti nirjarA kA hetu banatI hai| usa pravRtti kSaNa ke pazcAt vaha viramaNa saMvara kI 86 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koTimeM calA jAtA hai| isI pravRtti kSaNa kI apekSA se yahAM 'viramaNa' ko nirjarA mAnA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM brahmacarya ko 'zAMti tIrtha' kI upamA dI gaI hai| vRhad vRtti ke anusAra brahmacarya saMsAra samudra ko tairane kA upAyabhUta ghATa hai| isameM snAna karane vAlA arthAta brahmacarya kA pAlana karane vAlA karma rajoM ko dho kara nirmala ho jAtA hai| isI sUtra meM brahmacarya ke mAtra eka sAdhana, viviktazayanAsana kI sAdhanA karane vAle ko ATha hI karmoM ko tor3ane vAlA batAyA gayA hai| dasavaikAlika sUtra meM bhI brahmacarya ko vizodhi sthAna arthAt karma nirjarA kA nimittabhUta mAnA gayA hai|' 1.4(4) sadgati - yaha saMsAra caturgatyAtmaka hai| jIva apane-apane karmo ke anusAra naraka, tiryaMca, manuSya aura deva-ina gatiyoM kA parisaMcaraNa karate rahate haiN| inameM naraka va tiryaMca gati ko durgati aura manuSya va deva gati ko sadgati mAnA jAtA hai| jo anuttara vimAna Adi svarga vimAnoM meM janma lete haiM, ve laMbI Ayu aura samacaturasra saMsthAna pAte haiN| aura jo manuSya gati meM janma lete haiM ve vajra RSabhanArAca jaisA sudRr3ha saMhanana pAte haiN| tIrthaMkara aura cakravartI Adi ke rUpa meM utpanna hone vAle tejasvI aura mahAna balazAlI hote yadyapi eka sAdhaka kA lakSya mokSa pAnA hotA hai, laukika Rddhi-siddhi nhiiN| lekina jaba taka carama lakSya prApta nahIM hotA taba taka deva va manuSya gatiyA~ prazasta mAnI jAtI haiN| jaina AgamoM meM brahmacarya ke prabhAva se devagati kI prApti ke aneka pramANa milate haiM ThANaM sUtra ke anusAra zabda, rUpa Adi kAma bhogoM kI parikSA karane vAlA arthAt bhalI-bhAMti jAnakara tyAga karane vAlA tathA maithuna kA viramaNa karane vAlA sugati ko prApta hotA hai| rAjA, senApati, maMtrI Adi ucca rAjyAdhikAriyoM kA jIvana mahAArambha aura mahAparigraha yukta hotA hai| ve bhI yadi kAma-bhogoM kA tyAga karate haiM to mRtyu ke pazcAt sarvArtha siddha vimAna meM devatA ke rUpa meM utpanna hote haiN| 44 praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko naraka gati evaM tiryaMca gati ke mArga ko rokane vAlA kahakara prakArAMtara se sadgati kA mArga kholane vAlA kahA gayA hai| yahA~ brahmacarya ko paraloka meM phala pradAyaka evaM bhaviSya meM kalyANa kA kAraNa kahA gayA sAdhanA ke kSetra meM bala prayoga nahIM cltaa| jaba sAdhaka apanI mAnasikatA ke sAtha tyAga karatA hai tabhI vaha sAdhanA phaladAyI hotI hai| kahA bhI gayA hai 87 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ je ya kaMte pIe bhoe, ladhe vipiTThI kuvvii| sAhINe cayaI bhoe, sehU cAI ti uccii|| kintu aupapAtika sUtra meM brahmacarya sAdhanA ko isakA apavAda mAnA gayA hai| isa graMtha ke anusAra mana binA- paravazapane se bhI brahmacarya kA pAlana karane vAle ke bhI akAma nirjarA hotI hai aura usake bhI 14000 varSa sthiti vAle deva hone kA ullekha hai|" dasavaikAlika sUtra meM bhI brahmacarya ko devagati kA nimitta mAnA gayA hai| 18 uttarAdhyayana sUtra ke anusAra isa manuSya bhava meM kAma bhogoM se nivRtta hone vAle puruSa kA Atmaprayojana naSTa nahIM hotaa| vaha pUtideha (audArika zarIra) kA nirodha kara deva hotA hai tathA devaloka se cyuta hokara vaha jIva vipula Rddhi, dyuti, yaza, varNa, Ayu aura anuttara sukhavAle manuSya kula meM utpanna hotA hai| 1.4(5) mokSa - mokSa kA artha hai karmoM kA Atyantika kssy| janma-mRtyu-roga-bur3hApA Adi sAre du:khoM kA samApta honA mokSa hai| AdhyAtmika sAdhanA kA carama lakSya mokSa-prApti hotA hai| jaina AgamoM meM aneka sthAnoM para brahmacarya kA nirUpaNa mokSa ke sAdhana ke rUpa meM kiyA gayA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM isakA varNana isa prakAra milatA hai- 'jo striyoM ke prati anAsakta haiM ve saMsAra ko tare hue ke samAna kahe gae haiN| 30 ye kAma vAsanA ko jItane vAle saMsAra samudra kA pAra pA jAeMge jaise vyApArI samudra kA pAra pA jAtA hai| 1 jo striyoM kA sevana nahIM karate (jo kAma vAsanA se mukta hote haiM) ve jana mokSa pAne vAloM kI pahalI paMkti meM haiN| ThANaM sUtra meM vidyA aura caraNa- ina do sthAnoM se mukta honA batAyA gayA hai| spaSTa hai ki cAritra meM brahmacarya bhI samAhita hai| 53 isI sUtra meM bhoga prApti ke lie saMkalpa (nidAna) na karanA bhI mokSa kA sAdhana hai| nidAna ke phalasvarUpa prApta bhoga meM Asakti tIvra hotI hai tathA usase mukta honA bhI asaMbhava hotA jJAtAdharmakathA meM bhI viSayAsakti se mukta vyakti ke cAra gati vAle isa saMsAra kAMtAra (jaMgala kA rAstA) se pAra ho jAne kI bAta kI gaI hai| 55 praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko mukti kA dvAra kholane vAlA tathA kabhI kSINa na hone vAlA pada (mokSa) ko pradAna karane vAlA batAyA gayA hai| dasavaikAlika sUtra meM bhI sAdhanA kA aMtima phala mokSa batAyA gayA hai|" uttarAdhyayana sUtra ke anusAra indriya aura mana ko viSayoM se dUra rakhane vAlA nae sire 88 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se pApa karma kA baMdhana nahIM karatA aura pUrva baddha karmoM kI nirjarA kara detA hai| isa prakAra vaha pApa karma kA vinAza kara cAra antoM (gati) rUpa saMsAra aTavI ko pAra kara jAtA hai| 58 itanA hI nahIM, brahmacarya kA trikAla mahattva batAte hue kahA gayA hai ki 'isakA pAlana kara aneka jIva siddha hue haiM, ho rahe haiM aura bhaviSya meM bhI hoNge| * yoga sUtra meM hemacaMdrAcArya ne mokSa kA ekamAtra kAraNa brahmacarya ko mAnA hai|' 1.4 (6) sAdhanA kI kSamatA meM vRddhi uttarAdhyayana sUtra meM brahmacarya se sAdhanA kI kSamatA meM vikAsa honA mAnA gayA hai| sUtrakAra kI bhASA meM jo manuSya ina strI viSayaka AsaktiyoM kA pAra pA jAtA hai, usake lie zeSa sArI AsaktiyAM vaise hI sutara (sukha se pAra pAne yogya) ho jAtI haiM, jaise mahAsAgara ko pAra pAne ke lie gaMgA jaisI bar3I nadI / ' 61 2.0 brahmacarya se hAniyAM jisa prakAra kisI zubha pravRtti ke lie preraka tattva usase hone vAle lAbha kA jJAna hai usa prakAra azubha pravRtti se nivRtti ke lie usase hone vAlI hAni kA jJAna preraka banatA hai| abrahmacarya sevana se kSaNika sukha kI anubhUti to ho sakatI hai lekina isake pariNAma kipAka phala ke sevana ke samAna ati bhayAnaka hote haiN| jaina AgamoM meM abrahmacarya gata duSpariNAmoM evaM isase hone vAlI hAniyoM kA vistRta varNana milatA hai| 2.1. zArIrika hAniyAM abrahmacarya kA sevana zarIra ke mAdhyama se hotA hai isalie zarIra ke sAtha isakA bahuta gaharA evaM sIdhA saMbaMdha hai| abrahmacarya kA pratyakSa prabhAva zarIra se hI pradarzita hotA hai| jaina AgamoM meM isase hone vAlI aneka prakAra kI zArIrika hAniyoM kA ullekha haiM - 2.1(1) nirbalatA : sAnaMda jIvana jIne ke lie zarIra kA zaktizAlI honA bahuta jarUrI hai| Ayurveda ke anusAra manuSya kI zArIrika zakti kA rahasya 'vIrya' meM nihita hotA hai| abrahmacarya ke sevana se vIrya kA kSaya hotA hai usakA sIdhA prabhAva zarIra para par3atA hai| AcAraMga bhASya ke anusAra abrahmacarya sevana se zarIra nirbala ho jAtA hai| phalasvarUpa kAmAsakta vyakti ko aneka prakAra kI pIr3A bhoganI par3atI hai| 62 2.1 (2) jarA (buDhApA) manuSya kA dIrgha yauvana usakI jIvana zailI para nirbhara karatA hai| yadi jIvana zailI saMyama pradhAna hai to laMbI umra meM bhI jarA kA AkramaNa nahIM hotaa| isake viparIta uttarAdhyayana ke anusAra jo kAmanAoM meM Asakta hote haiM tathA vRthA AkAMkSAoM kA jAla buna rahate haiM, ve zIghra hI vRddhAvasthA ke zikAra ho jAte haiN| " 2. 1 (3) iMdrIya mUr3hatA : AcAraMga sUtra ke anusAra kAma ke ati sevana se iMdriyoM kI kSamatA kSINa 89 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 hotI jAtI hai| isase manuSya iMdriya viSayoM ke prati aura adhika Asakta ho jAtA hai| isa prakAra iMdriya mUdratA ayogyatA kI sthiti ko pAkara vaha aneka prakAra ke kaSTa uThAtA hai|' 2. 1 ( 4 ) niHsaMtAnatA eka gRhastha ke lie saMtAna kA mahatva zArIrika, mAnasika, bhAvAtmaka, pArivArika, sAmAjika, Arthika Adi aneka dRSTiyoM se hotA hai vaMza paraMparA kA nirvAha bhI saMtAnotpatti se hotA hai| paraMtu asaMyamita kAma bhoga manuSya kI isa apekSA meM bhI bAdhaka hotA hai| ThANaM sUtra meM strI puruSa kA sahavAsa karatI huI bhI garbhadhAraNa na kara pAne ke pAMca kAraNoM kA varNana haiM aprAkRtika kAma krIr3A karanA, atyadhika puruSa sahavAsa karanA yA aneka puruSoM se - sahavAsa krnaa|' 65 vRttikAra ne vezyA kA udAharaNa dekara isa tathya ko puSTa kiyA hai|' Ayurveda graMthoM meM puruSoM ke lie saMtAnotpatti ke ayogya hone kA kAraNa ati abrahmacarya ko mAnA hai| 67 2.1(5) roga : AcArAMga ke bhASyakAra AcArya mahAprajJa ne abrahmacarya se rogoM kI utpatti kI saMbhAvanA vyakta karate hue isase bhaMgadara, vAta, dhAtukSaya Adi roga utpanna honA mAnA hai| Adhunika yuga meM eDsa ko abrahmacarya ke kAraNa hone vAlA eka asAdhya evaM sadyoghAtI roga mAnA jAtA hai| ThANaM sUtra meM bhI roga kI utpatti ke nau sthAnoM meM eka iMdriyArtha vikopana arthAt kAma vikAra ko mAnA gayA hai| 68 dasavaikAlika sUtra ke niyuktikAra ne kAma ko roga batAte hue kahA haiannapi ya se nAma kAmA rogatti paMDiyA viMti / kAmepatthemANo roge patthei khalu jantU / / arthAt paMDita kAma ko roga kahate haiM jo kAmoM kI prArthanA karate haiM ve prANI nizcaya hI rogoM kI prArthanA karate haiN| uttarAdhyayana sUtra ke anusAra Asakti ke sAtha aniyaMtrita bhoga bhogane se zarIra meM acAnaka utpanna hone vAle roga ho jAte haiN| inheM AtaMka kahA jAtA hai| 70 jJAnArNava meM maithuna ke kAraNa hone vAle rogoM kI sUcI ko Age bar3hAyA hai| isake anusAra maithuna se glAni (kheda), mUrchA, bhrAnti, kampa, zrama ( thakAvaTa), sveda (tApa yA pasInA ) aMga vikAra aura kSayaroga Adi roga hote haiN| 71 72 yogazAstra meM hemacandrAcArya ne uparokta rogoM ke atirikta bhrami (cakkara AnA), zakti kA vinAza tathA khAMsI, zvAsa Adi rogoM kA kAraNa bhI maithuna ko sevana mAnA gayA hai| 2. 1 (6) akAla mRtyu AcArAMga bhASya ke anusAra viSayoM meM ati Asakta manuSya apanI manogata strI ke na milane para AtmahatyA kara letA hai| isalie viSayAsakti ko mRtyu ke samAna 90 - Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnA hai| yaha bhI spaSTa hai ki viSaya sevana se vyakti kI zaktiyAM kSINa hotI hai| jisase aneka prakAra ke roga utpanna hote haiM aura vyakti samaya se pUrva hI mRtyu kA zikAra ho jAtA hai| ThANaM sUtra meM bhI kAmAsakti ko akAla mRtyu ke sAta kAraNoM meM se eka mAnA hai| "ThANaM vRttikAra ne kAma vikAra ke doSoM kA vistRta varNana karate hue aMtima pariNati mRtyu batAyA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI kAmAsakti ko mRtyu kA kAraNa mAnA hai| sAnuvAda vyavahAra bhASya ke anusAra jina gAMvoM aura nagaroM meM striyAM balavAna hotI haiM arthAt kAmAsakti ke kAraNa puruSa kamajora ho jAte haiM vahAM aparva meM muMDana hotA hai arthAt akAla mRtyu hotI hai|" jJAnArNava aura bhagavatI ArAdhanA meM bhI kAmI puruSa ko manojJa strI na milane para vividha sAdhanoM se AtmahatyA karane kA ullekha milatA hai| 2.1(7) daNDa - kAmAsakti se aMdha banA vyakti rASTrIya evaM sAmAjika niyamoM kA ullaMghana karatA hai| bhagavatI ArAdhanA meM aise vyakti ko rAjapuruSoM athavA usa strI ke saMbaMdhiyoM dvArA vadha, baMdhana Adi se daMDita honA batAyA hai| sarvArtha siddhi meM vadha, baMdhana ke atirikta liMga chedana aura sarvasva apaharaNa Adi daMDoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| 2.1(8) du:kha - sUtrakRtAMga sUtra meM kAma bhogoM kI Asakti ko dukha kA hetu kahA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM ki prANI jitanA adhika kAma bhogoM meM lipta rahatA hai vaha utanA hI adhika zoka karatA hai, kraMdana karatA hai, vilApa karatA hai| " jJAnArNava meM kahA gayA hai ki pizAca, sarpa, roga, daitya, graha aura rAkSasa bhI prANiyoM ko utanI pIr3A nahIM dete jitanI kAma kI vedanA usako pIr3A diyA karatI hai na pizAcoraga rogA na daityagraharAkSasAH / pIDayanti tathA lokaM yatheyaM mdnvythaa|| 2 bhagavatI ArAdhanA meM sUtrakAra kahate haiM jAvaiyA phira dosA ihaparaloe duhAvahA hoti| savve vi Avahadi te mehuNa saNNA mnnussss|| arthAta isa loka aura paraloka meM duHkhadAyI jitane bhI doSa haiM, manuSya kI maithuna saMjJA meM ve saba doSa vidyamAna haiN| kAma kI vedanA ke saMbaMdha meM sUtrakAra kahate haiM ki kAma se pIr3ita manuSya kA eka kSaNa bhI eka varSa kI taraha bItatA hai| usake saba aMga vedanAkAraka hote haiN| "yahAM bhoga ko trikAla - bhoga kAla se pahale, bhoga ke samaya aura usake bAda- duHkha kA kAraNa kahA gayA hai| 15 sarvArtha siddhi meM kAraNa meM kArya kA upacAra karate hue hiMsA Adi ko duHkha hI kahA 91 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| 86 saMbodhi meM AcArya mahAprajJa ne viSayoM kI kAmanA ko hI duHkha kA kAraNa batAyA hai| ve kAmAnugRddhi prabhavaM hi duHkhaM, sarvasya lokasya sadaivatasya / yat kAyika mAnasikaMca kiMcittasyAntamApnoti ca vItarAgaH / / isake atirikta saMbodhi ke sUtrakAra AcArya mahAprajJa kahate haiM ki bhoga meM Asakta rahane vAlA vyakti kartavya aura akartavya ke bAre meM soca nahIM paataa| kartavya aura akartavya ko nahIM kahate haiM 88 jAnane vAlA vyakti aMta meM duHkha ko pAtA hai| 2.1(9) tanAva - AcArya mahAprajJa ne tanAva kA eka pramukha kAraNa kAma ko mAnA hai| unake anusAra isa dRzya zarIra ke mukhya do keMdra haiM- jJAna keMdra aura kAma keMdra / nAbhi se Upara mastiSka taka kA sthAna jJAna keMdra hai aura nAbhi se nIce kA sthAna kAma keMdra hai| hamArI cetanA ina do vRttiyoM ke AsapAsa ulajhI rahatI hai| jahAM cetanA kI saghanatA jyAdA hotI hai vahAM cetanA kA pravAha bhI adhika ho jAtA hai| cetanA ke kAma keMdra taka hI simaTe rahane se kAma janya tanAva bahuta bar3ha jAte haiN| bhaya, krodha, IrSyA, mAna tathA anya kAraNoM se hone vAlA tanAva kabhI-kabhI hotA hai kiMtu kAma janya tanAva niraMtara banA rahatA hai| yaha tanAva aneka samasyAoM ko janma detA hai| 2. 2. mAnasika hAniyAM 89 kAmAsakti kI utpatti zarIra se pahale mana meM hotI hai yaha mAnasika svAsthya para bhI apanA prabhAva DAlatI hai| kAmAsakta vyakti aneka prakAra kI mAnasika majabUriyoM se grasta rahatA hai 90 2.2 (1) paravazatA AcArAMga meM kAmAsakta vyaktiyoM ke striyoM ke vazavartI hone ke saMketa haiN| sUtrakRtAMga meM kAma bhoga ke lie bhraSTa hue manuSyoM kI durdazA kA vistRta evaM dAruNa varNana kiyA gayA hai| striyAM use aneka prakAra kI vastueM lAne ko majabUra to karatI hI haiN| dAsa aura pazu kI taraha kAma bhI karavAtI haiN| cAhate hue bhI manuSya usase mukta nahIM ho sktaa| " uttarAdhyayana sUtra meM isI ko Age bar3hAte hue kahA gayA hai ki striyAM kAmAsakta vyakti ko pralobhana meM DAlakara use dAsa kI bhAMti nacAtI haiN| "kAmAsakta vyakti apanI vivazatA ko samajhatA huA bhI unake caMgula se nikala nahIM paataa| 92 saMghadAsa gaNi viracita vyavahAra bhASya meM kathAnaka ke mAdhyama se batAyA gayA hai ki kAmAsakti ke kAraNa rAjA, purohita Adi ucca padastha vyakti bhI striyoM ke vaza meM ho jAte haiM aura atyaMta ghRNita kArya karane ko bAdhya ho jAte haiN| 93 bhagavatI ArAdhanA meM viSayAsakta manuSya kI paravazatA kA vistAra se varNana kiyA gayA 92 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| sUtrakAra kahate haiM - gAyadiNaccadidhAvadi kasai bavadi lavadi taha maleI nnro| tuNNei vuNai jAcai kulammi jAdo vi visyvso||911|| sevadiNiyAdirakkhadi gomahisimajAviyaM hayaM htthiN| vavaharadi kuNadi sippaM siNehapAseNa dddhbddho|| 912 / / arthAt ucca kula meM janmA manuSya bhI viSayAsakta hokara gAtA hai, nAcatA hai, daur3atA hai, kheta jotatA hai, anna botA hai, khetI karatA hai, anAja nikAlatA hai, kapar3e sItA hai, bunatA hai| strI ke snehajAla meM dRr3hatApUrvaka ba~dhA manuSya rAjA Adi kI sevA karatA hai, dhAna ke kheta meM lagI ghAsa ko ukhAr3atA hai| gAya, bhaiMsa, bakarI, bher3a, ghor3A, hAthI Adi pAlatA hai| vyApAra karatA hai, zilpakarma-citrakalA Adi karatA hai| 2.2(2) anizcitatA - manuSya bhoga kI abhilASA iMdriya sukhoM ke lie karatA hai| lekina iMdriya sukha kabhI nizcita nahIM hote| prathama kSaNa meM jo sukha pratIta ho rahA hai dUsare hI kSaNa meM vahI duHkha kA kAraNa bana jAtA hai| AcArAMga ke anusAra kAma se pIr3ita vyakti isa anizcitatA ko samajha nahIM paataa| vaha duHkha pAtA huA bhI sukha kI lAlasA meM kAma bhogoM ke adhIna ho jAtA hai| 94 2.2(3) ciMtA - AcArAMga bhASya ke anusAra atikAma sevana aura avasthA prApta hone para zArIrika zaktiyAM kSINa hone lagatI haiN| viSayAsakta puruSa viSaya sevana meM asakSama hone lagatA hai| yaha dekhakara vaha ciMtAgrasta ho jAtA hai| 35 yuvAvasthA meM bhI kAmAsakta manuSya kiMkartavyatA (aba yaha karanA hai, aba vaha karanA hai isa ciMtA) se Akula rahatA hai| vaha sukha kA arthI hone para bhI du:kha hI pAtA hai| AcArAMga vRttikAra ne viSayAsakti se mUr3ha bane vyakti ke duHkha kA citraNa isa prakAra kiyA hai - souM sovaNakAle, majjaNa kAle ya manjiUM lolo| jemeUM ca varAo, jemaNakAle na caaei|| vaha AkulatAvaza zayana kAla meM zayana, snAna kAla meM snAna aura bhojanakAla meM bhojana nahIM kara paataa| bhagavatI ArAdhanA meM kAmagrasta vyakti kI ciMtA kA vizada varNana kiyA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM ki vaha apanI hathelI ko gAla para rakhakara dIna mukha se bahuta sI vyartha ciMtA kiyA karatA hai| kAma ciMtA kA AMtarika Atapa itanA tIvra hotA hai ki vaha zItakAla meM bhI pasIne se bhIga jAtA hai| binA kAraNa hI usake aMga kA~pate haiN| 2.2(4) mAnasika asamAdhi (azAMti)- AcArAMga meM abrahmacarya ko mAnasika asamAdhi kA 93 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 hetu kahA gayA hai| viSayAsakta vyakti kI kAmanAoM kI pUrti na hone se usakA mana aneka prakAra ke mAnasika saMklezoM se asamAdhistha ho jAtA hai| jaise iSTa viSaya ke aprApta hone para yA usake viyoga ho jAne para vaha khinna aura krodhita hotA hai| pIr3ita hokara AMsU bahAtA hai| vaha bAhara aura bhItara meM kAyika, vAcika aura mAnasika ina tInoM prakAra se tApa kA anubhava karatA hai| isI graMtha meM Age kahA gayA hai ki svajana Adi ke saMsarga se baddha tathA iMdriya viSayoM kI Asakti meM nimagna manuSya kAma janita azAMti kA anubhava karatA hai| " ThANaM sUtra meM bhI maithuna aviramaNa rUpa abrahmacarya ko asamAdhi kA eka prakAra mAnA gayA hai| 99 100 2.2 (5) durdhyAna - dhyAna ke cAra bhedoM meM ArttadhyAna aura raudradhyAna aprazasta dhyAna haiN| inheM durdhyAna bhI kahate haiN| ThANaM sUtra meM kAma-viSayoM ko ArttadhyAna aura raudra dhyAna kA hetu kahA gayA hai| 101 102 2.2 (6) dhRSTatA - uttarAdhyayana sUtra meM kAma bhoga meM Asakti ke kAraNa manuSya kA dhRSTa honA batAyA gayA hai| udAharaNa dete hue sUtrakAra kahate haiM ki dhRSTa vyakti preraNA dene para bhI nahIM mAnatA aura isa prakAra ke kutarka prastuta karatA hai - 'maiM loka samudAya ke sAtha rahU~gA, jo gati unakI hogI, vaha merI bhI ho jaaegii|' phalata: vaha aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika uttApa se uttapta rahatA hai| 2.2 (7) pazcAttApa kAma pUrti ke lie manuSya parivAra jana ke lie aneka prakAra ke AraMbha samAraMbha karatA hai| kiMtu arjita karmoM kA jaba udayakAla AtA hai to koI sahArA nahIM miltaa| manuSya ke hAtha kevala pazcAttApa hI lagatA hai sUtrakRtAMga sUtra meM sUtrakAra ne isakA suMdara citra khIMcA hai mayA parijanasyArthe kRtaM karma sudaarunnm| ekAkI tenadaye'haM gatAste phala bhoginaH || maiMne apane parivAra ke bharaNa-poSaNa ke lie kaThora karma arjita kie haiN| aba maiM akelA hI una karmoM kA pariNAma bhoga rahA huuN| pariNAma bhogane ke samaya ve kuTuMbI kahIM bhAga ge| ve merA hissA nahIM baMTA rahe haiN| 103 dasavaikAlika sUtra meM brahmacarya ko chor3akara abrahmacarya ke mArga ko apanAne kA phala pazcAttApa batAyA hai| 104 2. 2 ( 8 ) viSAda grastatA viSAda kA artha hai saMyama aura dharma ke prati aruci kI bhAvanA utpanna honaa| dasavaikAlika sUtra ke vyAkhyA sAhitya meM kahA gayA hai ki icchAoM ke vaza hone vAlA vyakti bAta-bAta meM zithila aura kAyara hokara viSAda grasta ho jAtA hai| 105 - 94 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.2(9) svAbhimAna kA nAza - viSaya lolupa vyakti viSayoM kI prApti ke lie apane svAbhimAna ko bhI kho detA hai| jJAnArNava meM rUpaka kI bhASA meM AcArya zubhacaMdra kahate haiM api maansmuttuNngaaNgrvrtinaam| smaravIra: kSaNArdhana vidhatte maankhnnddnm|| 11/33 / / jo prANI mAna rUpa U~ce parvata ke zikhara para sthita haiM usake usa mAna kA khaNDana kAmadeva rUpI subhaTa kSaNabhara meM kara DAlatA hai| bhagavatI ArAdhanA ke anusAra viSayoM kA lobhI manuSya kulIna aura buddhimAna hote hue bhI viSaya sevana ke lie jJAna aura kula Adi se atyaMtahIna kI bhI sevA karatA hai| 106 2.2(10) buddhi kA nAza - bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai ki kAmI manuSya kI vacana kuzalatA aura samajhadArI naSTa ho jAtI hai| zAstroM ko samajhane vAlI tIkSNa buddhi bhI maMda ho jAtI hai| 107 2.3. naitika evaM cAritrika hAniyAM naitikatA evaM caritra hI kisI vyakti, samAja, rASTra ke vikAsa evaM surakSA kA mUlAdhAra hotA hai| abrahmacarya (kAmAsakti) eka aisA abhizApa hai jo naitikatA evaM caritra kI jar3oM ko khokhalA kara detA hai| isase aneka prakAra kI samasyAeM utpanna ho jAtI haiN| 2.3(1) vrata bhaMga - AcArAMga sUtra ke anusAra iMdriya viSayoM kI adhInatA se pIr3ita vyakti grahaNa kie hue vratoM kA saMpUrNa pAlana nahIM kara sktaa| brahmacarya ke naSTa hone para sabhI vratoM kA vidhvaMsa ho jAtA hai| sAdhaka siMha vRtti se vratoM ko svIkAra kara unheM puna: bhaMga karatA huA zRMgAla vRtti kA AcaraNa karane laga jAtA hai| dasavaikAlika sUtra meM bhI maithuna ko cAritra bheda kA Ayatana (sthAna) mAnA hai| 109 sUtrakAra kahate haiM ki brahmacarya vrata ke vinaSTa hone para sabhI vratoM kA vinAza ho jAtA hai| isa tathya ko spaSTa karate hue cUrNikAra kahate haiM ki brahmacarya se vicalita hone vAlA zrAmaNya ko tyAga detA hai| isalie usake sAre vrata TUTa jAte haiN| koI zramaNa zrAmaNya ko na bhI tyAge, kiMtu mana bhoga meM lage rahane ke kAraNa usakA brahmacarya vrata pIr3ita hotA hai| vaha citta kI caMcalatA ke kAraNa aiSaNA va IryA kI zuddhi nahIM kara pAtA, isase ahiMsA vrata naSTa hotA hai| vaha idhara-udhara ramaNiyoM kI ora dekhatA hai, dUsare pUchate haiM taba jhUTha bolakara dRSTi doSa ko chipAnA cAhatA hai, isa prakAra satya vrata kA nAza hotA hai| tIrthaMkaroM ne zramaNa ke lie strI saMga kA niSedha kiyA hai| strI saMga karane vAlA unakI AjJA bhaMga karatA hai, isa prakAra acaurya vrata kA nAza hotA hai| striyoM meM mamatva karane kA kAraNa usake aparigraha vrata kA bhI nAza ho jAtA hai| isa prakAra eka brahmacarya ke nAza hone se sabhI vratoM kA nAza ho jAtA hai| 110 95 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.3(2) hiMsA - AcArAMga ke anusAra hiMsA ke do kAraNa hote haiN| pramAda aura vissyaarthitaa| vastuta: viSayAsakti se AkrAMta puruSa pramatta ho jAtA hai aura mana, vacana aura zarIra se SaTjIvanikAyoM kI bAra-bAra hiMsA karatA hai| vastuta: kAma vAsanAeM hI manuSya ko hiMsA ke lie prerita karatI haiN| 111 bhagavatI sUtra meM gaNadhara gautama ke yaha pUchane para ki maithuna sevana karane vAle ke kaisA asaMyama hotA hai? bhagavAna mahAvIra kahate haiM ki gautama! jisa prakAra koI puruSa tapI huI zalAkA se ruI se bharI huI nAlikA athavA bUra se bharI huI nAlikA ko dhvasta kara detA hai| gautama! maithuna sevana karane vAle jIva ke aisA asaMyama hotA hai| 12vRttikAra ne strI puruSa ke saMbhoga se strI kI yoni meM utkarSata: nau lAkha paMceMdriya jIvoM kI hiMsA batAI hai| 113 bhagavatI jor3a meM jayAcArya ne saMbhoga ke samaya asaMjJI (amanaska) jIvoM kA paidA honA batAyA hai kiMtu unakI saMkhyA kA koI nirdeza nahIM miltaa| munizrI sumeramalajI 'lADanUM' ne yaha saMkhyA asaMkhya mAnI hai| 115 kAmAsakti kI tIvra Aga se vyakti ke hRdaya kI karuNA kA srota sUkha jAtA hai| upAsakadazAMga sUtra ke AThaveM adhyayana meM zrAvaka mahAzataka kI patnI revatI dvArA apanI bAraha sotoM kI hatyA kara denA isakA jvalaMta pramANa hai| 116 dasavaikAlika aura uttarAdhyayana sUtra meM bhI kAmAMdhatA ko hiMsA kA eka mUla kAraNa mAnA gayA hai| 17 Agamettara sAhitya meM bhI AcAryoM ne maithuna se mahAhiMsA kA vistRta varNana kiyA hai| syAdvAd maMjarI ke anusAra striyoM kI yoni meM do iMdriya jIva utpanna hote haiM, ina jIvoM kI saMkhyA eka, do, tIna se lagAkara lAkhoM taka pahuMca jAtI haiN| jisa samaya puruSa strI ke sAtha saMbhoga karatA hai usa samaya jaise agni se tapAI huI lohe kI salAI ko bAMsa kI nalI meM DAlane se nalI meM rakhe tila bhasma ho jAte haiM, vaise hI puruSa ke saMyoga se yoni meM rahane vAle saMpUrNa jIvoM kA nAza ho jAtA hai| itanA hI nahIM, puruSa aura strI ke eka bAra saMbhoga karane para strI garbha meM adhika se adhika nau lAkha paMcedriya manuSya utpanna hote haiN| ina nau lAkha manuSyoM meM se eka yA do jIva jIte haiM bAkI saba jIva naSTa ho jAte haiN| 118 saMbodhi meM bhI kahA gayA hai ki manuSya prApta bhogoM kI rakSA ke lie hiMsAdi kA AcaraNa karatA hai aura usase vaha raudra bana jAtA hai| 19 inake atirikta prAcIna kathA sAhitya tathA Adhunika kAla ke sUcanA taMtra meM kAma vAsanA ke Aveza meM hatyAoM ke dRSTAMta bhare hue milate haiN| 2.3(3) asatya - uttarAdhyayana sUtra ke anusAra jo vyakti kAma bhogoM meM Asakta hotA hai 96 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI gati mithyA bhASaNa kI ora ho jAtI hai| vaha kevala vartamAna meM Asakta bana atIta, anAgata janma tathA AtmA Adi tattvoM kI utthApanA karane laga jAtA hai| vaha kahatA hai - paraloka to maiMne dekhA nahIM, yaha rati (AnaMda) to cakSu-dRSTa hai- AMkhoM ke sAmane haiN| ye kAma bhoga hAtha meM Ae hue haiM, bhaviSya meM hone vAle saMdigdha haiN| kauna jAnatA hai, hai yA nahIM? 120 2.3(4) viSayAsakti - corI kI preraka - AcArAMga sUtra meM viSayAsakti ke pariNAmoM ko batAte hue kahA gayA hai ki viSaya kI prApti ke lie vyakti ko dhana kI AvazyakatA hotI hai| isalie viSayAsakta manuSya samaya-asamaya kA viveka kie binA niraMtara dhana saMgraha meM prayatnazIla rahatA hai| mUrchA ke kAraNa use ucita-anucita kA bhAna nahIM rahatA isalie vaha corI-DakaitI Adi kAryoM meM bhI pravRtta ho jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI tRSNA kI pUrti na hone para Asakta vyakti dvArA dUsaroM kI vastuoM ko curAne kI bAta kahI gaI hai| " 2.3(5) parigraha - AcArAMga sUtra meM viSayAsakti ko hI parigraha kA hetu mAnate hue kahA gayA hai ki iMdriya viSaya hI lobha ke udaya meM preraka banate haiM aura lobha ke kAraNa hI iMdriya viSayoM ke prati priya-apriya kI bhAvanA paidA hotI hai| isase (priya-apriya kI bhAvanA se) manuSya mAtA-pitA Adi svajanoM tathA nAnA prakAra ke upakaraNoM meM Asakta hokara parigraha rata ho jAtA hai| una svajanoM tathA upakaraNoM ke mamatva ke kAraNa vaha rAta-dina kAyika, vAcika aura mAnasika paritApa se saMtapta rahatA hai| 123 2.3(6) nirdayatA - dharmAmRta aNagAra meM yaha kahA gayA hai ki viSayAsakti dayAbhAva kA zatru hai isalie viSayoM kI lAlasA se vyakti nirdayI ho jAtA hai| 124 2.4 vyAvahArika hAniyAM nizcaya kI dRSTi se to abrahmacarya heya hai hI, vyavahAra kI dRSTi se bhI vaha utanA hI heya hai| abrahmacarya janya Asakti se manuSya ke vyAvahArika jIvana meM aneka samasyAeM utpanna ho jAtI haiN| jaina AgamoM meM ina vyAvahArika hAniyoM kA bhI vistRta varNana milatA hai2.4(1) AjJA kI hAni - AcArAMga sUtra meM sAdhanA ke kSetra meM tIrthaMkaroM kI AjJA ko prAthamikatA dI gaI hai| isa saMdarbha meM yaha batAyA gayA hai ki tIrthaMkaroM ne viSaya-vikAra se dUra rahakara AcAra meM ramaNa karane kI AjJA dI hai| AcAra kA phala hai krm-nirjraa| viSayalolupa vyakti samyak AcaraNa aura karma nirjarA ke prati gatizIla nahIM hotaa| iMdriya jaya kI sAdhanA karate hue bhI vaha iMdriya viSayoM meM Asakta ho jAtA hai aura pArivArika baMdhana aura Arthika anubaMdha ko tor3a nahIM paataa| Asakti ke aMdhakAra meM praviSTa tathA kAmAsakti ke doSoM se anabhijJa vyakti ko AjJA kA lAbha nahIM milatA hai| 125 2.4(2) niMdA va tiraskAra kI prApti - AcArAMga sUtra meM viSayAsakti ko loka meM niMdA aura 97 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tiraskAra kA kAraNa mAnA gayA hai| vizeSakara muniyoM ke lie kAmanAoM kI dAsatA sAdhAraNa logoM ke dvArA bhI niMdanIya hai| ye muni jIvana ko svIkAra karake bhI gRhastha jaisA AcaraNa karate haiM, inhoMne veza badalA hai, vRttiyAM nahIM bdlii|' aise AkSepoM ke dvArA unakA tiraskAra hotA hai aura unakI niMdanIya prasiddhi (badanAmI) bhI hotI hai| 120 kAmAMdha gRhastha bhI sAmAjika, pArivArika paraMparAoM aura maryAdAoM kA ullaMghana karatA hai to vaha samAja meM niMdita aura tiraskRta to hotA hI hai, daNDita bhI hotA hai| ThANaM sUtra meM brahmacarya se rahita puruSa ke tIna sthAna garhita batAe haiM(1) ihaloka (vartamAna) garhita hotA hai| (2) upapAta (deva loka tathA naraka kA janma) garhita hotA hai| (3) AgAmI janma (deva loka yA naraka ke bAda hone vAlA manuSya yA tiryaMca kA janma) garhita hotA hai| 127 nAyAdhammakahAo meM viSayAsakta vyakti ko niMdA va avahelanA kA pAtra batAyA gayA hai| 128 dasavaikAlika sUtra ke vyAkhyAkAra jinadAsa gaNi mahattara ne bhI abrahmacarya ko ghRNA prApta karAne vAlA mAnA hai| 129 bhagavatI ArAdhanA aura sarvArtha siddhi meM bhI abrahmacarya kA pariNAma apayaza va gare mAnA hai| 130 2.4(3) kalaha - AcArAMga sUtra meM abrahmacarya ko kalaha kA pramukha kAraNa mAnA hai| sUtrakAra ke anusAra kAma kI siddhi na hone se kAmuka vyakti ko krodha A jAtA hai| isase vaha kalaha karane laga jAtA hai| 1'kalaha ke tIna kAraNa - jara, jorU aura jamIna' yaha prasiddha lokokti bhI isI ora izArA karatI hai| 2.4(4) vaira kI vRddhi - AcArAMga sUtra meM abrahmacarya ke duSpariNAma ke rUpa meM kahA gayA hai ki kAmAta puruSa apane vaira bar3hAtA hai| 12 bhagavatI ArAdhanA evaM sarvArtha siddhi Adi graMthoM meM bhI yahI bAta doharAI gaI hai| 133 2.4(5) azubha saMskAroM kI pragAr3hatA - AcArAMga sUtra meM kAma ke Asevana se hone vAle dUragAmI duSpariNAmoM kA manauvaijJAnika vizleSaNa kiyA gayA hai| kAma ke Asevana se kAmanAeM samApta nahIM hotI haiN| eka icchA kI pUrti ke sAtha dUsarI icchA prakaTa ho jAtI hai| isa prakAra kAmanAoM ke cakra kA kabhI aMta nahIM hotaa| ___ kAmanAoM kI pUrti ke bAda bhI kAmanAeM phira se kyoM ubharatI haiM? isa jijJAsA kA samAdhAna sUtrakAra isa prakAra dete haiM - aisA 'anuvRtti ke siddhAMta' ke kAraNa hotA hai| isake Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusAra manuSya jo kArya (kAma sevana) karatA hai, usakI vRtti arthAt saMskAra mana meM aMkita ho jAte haiN| ve saMskAra bAra-bAra prakaTa hote haiM aura kAma pUrti ke sAtha-sAtha pragADha hote jAte haiN| isa prakAra kAma ke Asevana se manuSya kAma ke aMtahIna cakra meM phaMsa jAtA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM isI tathya ko Age bar3hAte hue kahA gayA hai ki saMskAroM ke pragAr3ha ho jAne para unase mukta honA bahuta hI kaThina hotA hai| sUtra meM udAharaNa ke sAtha kahA gayA hai ki jaise gAr3IvAna dvArA pratAr3ita aura prerita baila aMta meM alpa prANa ho jAtA hai tathA vaha durbala hokara gAr3I ko viSama mArga meM nahIM khIMca pAtA, kIcar3a meM phaMsa jAtA hai| isI prakAra kAma ke saMtrAsa se pIr3ita hokara kAmuka vyakti socatA hai ki mujhe Aja yA kala yaha saMstava (kAma-bhoga) chor3a denA caahie| vaha usa kAma bhoga ko chor3anA cAhate hue bhI kuTuMba poSaNa Adi ke duHkhoM se pratAr3ita aura prerita hokara unheM chor3a nahIM paataa| pratyuta usa baila kI bhAMti alpa prANa hokara unameM nimagna ho jAtA hai| manuSya kAmI hokara kahIM bhI prApta yA aprApta kAmoM kI kAmanA na kreN| 139 2.4(6) vighna bahulatA - AcArAMga sUtra meM kAma ko vighna-bahula batAte hue kahA gayA hai ki kAma kA saMsAra vighna bAdhAoM se bharA huA hotA hai| kAma aura vighna donoM sAtha-sAtha calate haiN| manuSya sukha kI icchA se kAma kA sevana karanA cAhatA hai para kAma ke sevana kAla meM apaharaNa, roga, mRtyu Adi aneka vighna bAdhAeM upasthita ho jAtI haiN| manuSya iSTa viSaya cAhatA hai, para pratyeka iSTa viSaya ke sAtha aniSTa viSaya anacAhA A jAtA hai| kAma apUrNa hai isalie ve manuSya kI icchA ko tRpta karane meM sakSama nahIM hote| phalata: unakA pAra pAnA saMbhava nahIM hai| " 2.4(7) mahAna anartha - AcArAMga sUtra ke anusAra viSayoM kI Asakti se manuSya mUr3ha bana jAtA hai| vaha hita-ahita kA ciMtana kie binA hI kArya karatA hai| phalata: vaha aneka prakAra ke mahAna anarthoM ko janma detA hai| 17 dasavaikAlika sUtra meM bhI abrahmacarya ko adharma kA mUla aura mahAna doSoM kI rAzi batAte hue maithuna varjana karane kA upadeza diyA gayA hai| 138 uttarAdhyayana sUtra ke anusAra kAma bhoga kI Asakti se vyakti krodha, mAna, mAyA, lobha, puruSa veda, napuMsaka veda tathA harSa, viSAda Adi aneka prakAra ke vikAroM kA keMdra bana jAtA hai| inake duSpariNAmoM ke kAraNa vaha karuNAspada, dIna, lajjita aura apriya bana jAtA hai| isa prakAra kAma bhoga vyakti ko isa prakAra gheratA hai ki usakI saMsAra-mukti durlabha ho jAtI hai| kahA gayA hai ki kAma-bhoga anarthoM kI khAna hai| 10 2.4(8) saMbaMdhoM kI upekSA - jJAnArNava ke anusAra kAma se pIr3ita manuSya putravadhU, sAsa, putrI, upamAtA, guru kI patnI, tapasvinI aura yahAM taka ki tiryaMcanI ko bhI bhogane kI icchA karatA hai| 14 bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai ki maithuna saMjJA se manuSya mUr3ha bana jAtA hai| isase vaha 99 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtRvaMza, pitRvaMza, sAtha meM rahane vAle mitrAdi, dharma aura baMdhu bAMdhavoM kI bhI paravAha nahIM karatA dharmAmRta anagAra meM isake kaI paurANika udAharaNa bhI die gae haiN| sUtrakAra kahate haiM ki kAmI puruSa aisA koI kAma nahIM hai jise nahIM krtaa| purANoM meM kahA gayA hai ki kAma se pIDita brahmA ne apanI kanyA meM, viSNu ne gopikAoM meM, mahAdeva ne zantanu kI patnI meM, indra ne gautama RSi kI patnI ahilyA meM aura caMdramA ne apane guru kI patnI meM mana vikRta kiyaa| 42 isa prakAra kAmAMdhatA se vyakti pArivArika, sAmAjika saMbaMdhoM kI upekSA kara detA hai| 2.4(9) sadguNoM kA nAza - jJAnArNava ke anusAra kAma se mugdha huA prANI catura hokara bhI mUrkha ho jAtA hai, kSamAzIla hokara bhI duSTa bana jAtA hai| zUra hokara bhI kAyara jaisI ceSTA karane lagatA hai, mahAna hokara bhI hInatA kA kArya karatA hai, tIkSNa hokara bhI kuMThita ho jAtA hai tathA jiteMdriya hokara bhI bhraSTa ho jAtA hai| 143 yogazAstra meM kahA gayA hai ki viSaya-vikAroM ke ciMtana mAtra se mahApuruSoM ke bhI sadguNoM kA nAza ho jAtA hai| isI prakAra dharmAmRta anagAra kahatA hai ki jaise Aga tRNoM ke samUha ko jalAkara bhasma kara detI hai vaise hI prajjvalita kAma vikAra kula, zIla, tapa, vidyA, vinaya Adi guNoM ke samUha ko kSaNa bhara meM naSTa kara detA hai| 145 2.4(10) jimmedAra pada ke ayogya - vyavahAra sUtra meM abrahmacarya sevI ko pada dene ke saMdarbha meM vidhi-niSedha kI vistRta carcA kI gaI hai| isake anusAra sAdhu gaNa se pRthak na hotA huA tathA gaNAvacchedaka, AcArya aura upAdhyAya yadi pada para rahatA huA abrahmacarya kA sevana kare to usa kAraNa se use jIvana bhara ke lie AcArya yAvat gaNAvacchedaka pada denA tathA dhAraNa karanA nahIM kalpatA hai| yadi vaha pada se haTakara abrahmacarya kA sevana kare to tIna varSa paryanta ye pada denA aura dhAraNa karanA nahIM kalpatA hai| tIna varSa vyatIta hone ke bAda, cauthe varSa meM praviSTa ho jAne para yadi ve brahmacarya meM sthita, upazAnta-vAsanA virahita, abrahmacarya se sarvathA uparata, prativirata evaM vikAra zUnya ho jAe to hI unheM AcArya yAvat gaNAvacchedaka pada denA va dhAraNa karanA kalpatA 2.4(11) abhyAkhyAna - kAma vAsanA manuSya kI vyaktigata kamajorI hai| isake Avega meM Akara vaha svayaM ko bacAne ke lie dUsaroM para mithyA Aropa lagAne laga jAtA hai| bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai ki kAma se unmatta sAdhu, sAdhu rUpa ko tyAga kara arhat, siddha, AcArya, upAdhyAya aura saba sAdhujanoM kA avarNavAda karatA hai, una para mithyA doSAropaNa karatA 100 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.5 bhAvAtmaka hAniyAM abrahmacarya vyakti ke bhAvAtmaka svAsthya para pratyakSa prabhAva DAlatA hai| kAma bhoga kI atyAsakti se vyakti bhAvAtmaka dRSTi se rugNa ho jAtA hai| jaina AgamoM meM abrahmacarya janaka bhAvAtmaka hAniyoM kA bhI aneka sthaloM para varNana milatA hai - 2.5(1) krodha - ThANaM sUtra meM krodha kI utpatti ke dasa kAraNoM meM nau kAraNa manojJa viSayoM ke apaharaNa evaM amanojJa viSayoM ke upahRta karane se saMbaMdhita haiN| isase spaSTa hotA hai ki krodha ke kAraNoM meM pramukha kAraNa viSaya vAsanA hI hai| 148 jJAnArNava evaM bhagavatI ArAdhanA meM sodAharaNa yaha kahA gayA hai ki jaise cora jAgate hue manuSya para kupita hotA hai vaise hI kAmI puruSa brahmacArI para kupita hotA hai| 2.5(2) ahaMkAra kI vRddhi - uttarAdhyayana sUtra meM viSayAsakta manuSya ke ahaMkAra kI vRddhi meM manojJa viSayoM kI sulabhatA ko bhI eka kAraNa mAnA hai| vaha mana, vacana aura kAya se matta ho jAtA hai| vyAkhyAkAra ne udAharaNa dekara spaSTa karate hue kahA hai ki zarIra se matta hokara vaha mAnane lagatA hai ki 'maiM kitanA rUpa aura zakti saMpanna huuN|' vANI kA ahaMkAra karate hue vaha socatA hai - 'maiM kitanA su-svara hU~, merI vANI meM kaisA jAdU hai|' mAnasika ahaM ke vazIbhUta hokara vaha socatA hai - 'oha! maiM apUrva avadhAraNA zakti se saMpanna huuN|' isa prakAra vaha apanA guNAkhyAna karatA hai| 150 2.5(3) avinaya kI vRddhi - AcArAMga sUtra meM abrahmacarya ko avinaya ko bar3hAne vAlA batAyA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM ki viSayAsakta manuSya na to cAritra kA samyak pAlana kara sakatA hai aura na hI gurukulavAsa ke anuzAsana kA samyak pAlana kara sakatA hai| vaha uddaNDa aura svecchAcArI ho jAtA hai| vaha zarIra kI vibhUSA karane lagatA hai| dUsaroM ke dvArA prerita karane para bhI vaha unakI avahelanA karate hue kahatA hai ki 'yaha tIrthaMkaroM kI AjJA nahIM hai| isa prakAra usakA avinaya bar3hatA jAtA hai| 151 2.5(4) mAyA - AcArAMga sUtra ke anusAra kAmAsakta vyakti apanI kAmanAoM kI pUrti ke lie bahuta mAyA, chala, kapaTa karatA hai, isalie vaha bahumAyAvI hotA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM abrahmacarya ke kAraNa kie jAne vAle mAyAcAra kA bar3A suMdara evaM manovaijJAnika citraNa kiyA gayA hai| durAcAra kA sevana kara apane pApa para pardA DAlane ke lie vaha Atma prazaMsA karane laga jAtA hai| jaba dUsare use aisA na karane kI preraNA dete haiM taba bhI vaha bhUla svIkAra nahIM krtaa| vaha kahane lagatA hai - 'maiM amuka kula meM janmA huuN|' 'maiM amuka huuN| kyA maiM aisA akArya kara sakatA huuN|' 'maiMne vAyu se prerita hone vAlI kanakalatA kI bhAMti kAmadeva kI vazyatA se kaMpita hone vAlI bhAryA ko chor3akara pravrajyA grahaNa kI hai| kyA maiM aisA kara sakatA huuN|' 101 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha dhamakI bhare zabdoM meM kahane lagatA hai yadi sambhAvyapApo'hama pApenApi kiM myaa| nirviSasyAdi sarpasya bhRzamudvijate jnH|| yadi loga mujhe pApI ke rUpa meM dekhate haiM to bhalA maiM apApI hokara bhI kyA kruuNgaa| sarpa cAhe nirviSa hI kyoM na ho, loga to usase bhaya khAte hI haiN| 153 sUtrakRtAMga sUtra meM mAyA kI niSpatti batAte hue kahA gayA hai ki vaha mAyAvI cAhakara bhI apane Apako chipA nahIM sktaa| vyakti kA AcaraNa svayaM usakA svarUpa prakaTa kara detA hai, usake lie dUsare kI sAkSI Avazyaka nahIM hotI hai| isake samarthana meM vyAkhyAkAra ne eka suMdara zloka prastuta kiyA hai - na ya loNaM loNijai, Na ya tuppijai dhayaM va tellaM vaa| kiha sakko vaMceuM, attA aNuhUya kllaanno|| arthAt namaka ko namakIna nahIM banAyA jA sktaa| ghI aura tela ko snigdha nahIM kiyA jA sakatA hai| jisa AtmA ne apane kalyANa kA anubhava kara liyA hai use kaise ThagA jA sakatA uttarAdhyayana sUtra meM bhI isI saMdarbha ko Age bar3hAte hue kahA gayA hai ki viSayAsakta vyakti viSaya kI upalabdhi ke lie kisI bhI stara taka gira sakatA hai| kAmAsakti eka aisA pApa hai jo anya sabhI pApoM ko janma detI hai| unhIM meM se eka pApa pramukha hai mAyA mRssaa| 155 2.5(5) atRpti - AcArAMga sUtra ke anusAra manuSya du:kha mukti ke lie kAma kA Asevana karatA hai| kiMtu mUr3hatA ke kAraNa vaha nahIM samajha pAtA ki isase du:kha aura usake hetubhUta kAmadonoM kA poSaNa hotA hai| 156 AcArAMga ke cUrNikAra ne eka zloka meM kahA hai - nAgnistRpyati kASThAnAM, nApagAnAM mhoddhiH| nAntakRta sarva bhUtAnAM, na puMsAM vaamlocnaa|| jaise agni IMdhana se, mahAsamudra nadiyoM se aura yamarAja sabhI prANiyoM ko mArakara bhI tRpta nahIM hotA, vaise hI strI puruSoM se tRpta nahIM hotiiN| 15 manovaijJAnika bhI isa bAta kI puSTi karate haiN| isI sUtra meM bhogoM ko atRptikara batAte hue yaha udAharaNa prastuta kiyA gayA hai ki yadi ye bhoga jIvana kA samAdhAna dete to bharata Adi cakravartI rAjA bhI saMyamI kyoM bnte| 153 sUtrakRtAMga sUtra meM bhI kAma bhoga ke sevana karane se atRpti kI vRddhi honA mAnA gayA hai| 159 uttarAdhyayana sUtra meM bhI isI kA samarthana karate hue kahA gayA hai ki viSayAsakti ke kAraNa manuSya unakA utpAdana, rakSaNa aura vyApAra karatA hai| unake bhoga se pUrva, pazcAt aura bhoga kAla ke samaya meM ye atRpti kI hI vRddhi karate haiN| 100 102 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogazAstra meM kahA gayA hai ki jaise ghI kI Ahuti dene se agni bujhatI nahIM, bar3hatI hai vaise hI kAma kA upazamana karane ke lie kAma kA sevana karane se kAma bar3hatA hai| yaha viparIta prayAsa hai| sUtrakAra ke zabdoM meMstrI sambhogena ya: kAmajvaraM prati cikiirssti| sa hutAzaM ghRtAhutyA, vidhyaapyitumicchti|| 2/81 jo puruSa viSaya vAsanA kA sevana karake kAma jvara kA pratikAra karanA cAhatA hai, vaha ghI kI Ahuti ke dvArA Aga ko bujhAne kI icchA karatA hai| saMbodhi meM AcArya mahAprajJa kahate haiM ki viSayoM ke sevana se viSaya vAsanA dRr3ha ho jAtI 2.5(6) bhaya kAraka - AcArAMga sUtra meM viSayAbhilASA ko mahAbhayaMkara kahA gayA hai| kyoMki yaha priya aura mRdu uddIpanoM se uddIpta hotI hai aura vedanA ko utpanna karatI hai| cUrNikAra kahate eto va uNhatarIyA aNNA kA veyaNA gnnijjNti| jaM kAmavAhigahito Dajjhati kira cNdkirnnehiN|| arthAt isase adhika uSNatara, tIvratara anya kauna sI vedanA hogI ki kAmarUpI vyAdhi se grasta vyakti caMdramA kI zItala kiraNoM se bhI jala jAtA hai| 162 kahA jAtA hai ki gadhe ko rAta meM nahIM dikhatA aura ullU ko dina meM nahIM dikhtaa| paraMtu jo vyakti kAmAMdha hotA hai use na dina meM dikhatA hai aura na rAta meM dikhatA hai| vAsanA ke Avega meM vyakti bar3A krUra ho jAtA hai| aisA koI bhI kArya nahIM hotA jise vaha na kara ske| isalie dasavaikAlika sUtra meM bhI abrahmacarya ko mahAbhayAnaka kahA gayA hai| 103 abrahmacarya ubhayamukhI bhaya kA kAraka hai| arthAt svayaM ke lie bhI aura dUsaroM ke lie bhI bhayaprada hai| 2.5(7) aviveka janaka - abrahmacarya ko aviveka kA janaka kahA gayA hai kyoMki AcArAMga sUtra ke anusAra viSayAsakta manuSya mohagrasta hotA hai, isase vaha karaNIya aura akaraNIya kA viveka nahIM kara paataa| udAharaNata: striyAM bhoga sAmagrI nahIM hai phira bhI vaha inheM bhoga sAmagrI mAnatA hai| 184 jJAnArNava meM isakA vistAra dete hue kahA gayA hai ki kAmI vyakti vastu svarUpa ko jAnatA huA bhI nahIM jAnatA tathA dekhatA huA bhI nahIM dekhtaa| tAtparya yaha hai ki kAma se pIr3ita manuSya kI viveka buddhi naSTa ho jAtI hai| " bhagavatI ArAdhanA aura sarvArthasiddhi meM bhI kAmukatA kA pariNAma vivekahInatA batAyA 103 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA hai| 168 2.5(8) azubha lezyAoM kA pariNamana - viSayAsakta manuSya kI bhAvadhArA- AdhyavasAya sadA malIna rahatI hai| isase usameM azubha lezyAoM kA pariNamana hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM ina azubha lezyAoM ke kAraNa va lakSaNoM kA varNana kiyA gayA hai| 2.5(9) dharma kI hAni - bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai ki kAma se pIr3ita manuSya strI Adi ke smaraNa meM hI rata rahatA hai| vaha anyamanaska hokara dharma-karma bhUla jAtA hai| vaha dharma saMgha kA virodhI ho jAtA hai| 158 2.6 AdhyAtmika hAniyAM - abrahmacarya meM rata vyakti na AtmA meM ramaNa kara sakatA hai aura na Atma vikAsa kI dRSTi se kucha kara sakatA hai| jaina AgamoM meM brahmacarya se hone vAlI aneka AdhyAtmika hAniyoM kA ullekha aneka dRSTiyoM se kiyA gayA hai| 2.6(1) jJAna kA viparyAsa - adhyAtma ke kSetra meM jJAna kA mahattva sarvopari hai| jJAna se hI vyakti heya aura upAdeya kA viveka kara pAtA hai| AcArAMga sUtra meM viSayAsakti ko jJAna prApti ke bAdhaka tattva ke rUpa meM mAnA gayA hai| isake anusAra viSaya lolupa vyakti jJAna prApti ke ayogya hotA hai| viSayAsakti ke kAraNa durgati meM bhaTakane se manuSya niraMtara mUrcchita banA rahatA hai| mUrcchita vyakti dharma ko nahIM jAna sakatA hai| 70 itanA hI nahIM sUtrakAra kahate haiM ki viSayAsakti se prApta jJAna bhI viparIta ho jAtA hai| arthAt iMdriya viSayoM kA Asevana sukha kI anubhUti paidA karatA hai para usakI pariNati duHkha meM hotI hai| isalie vastuta: vaha duHkha hI hai| ajJAnI puruSa ise samajha nahIM pAtA hai| 71 sUtrakRtAMga sUtra ke anusAra kAma bhogoM meM mUrchita vyakti bhagavAna mahAvIra dvArA kathita samAdhi mArga ko jAna hI nahIM sakatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM batAyA gayA hai ki kAma meM Asakta vyakti samAdhi yoga se bhraSTa hokara naraka gati meM jAtA hai| vahA~ se nikalakara bhI vaha pracura karmArjana ke kAraNa saMsAra meM bhramaNa karatA hai| use bodhi kI prApti ati durlabha ho jAtI hai|" bhagavatI ArAdhanA ke anusAra kAma se grasta manuSya tInoM lokoM ke sArabhUta zrutajJAna ke lAbha ko bhI chor3a detA hai| arthAt use zAstra svAdhyAya meM rasa nahIM rahatA, isase usakA jJAna naSTa ho jAtA hai| 14 2.6(2) atrANatA aura azaraNatA - AcArAMga sUtra ke anusAra iMdriya viSayoM ke bhoga ke lie manuSya dhana kA saMcaya karatA hai| pArivArika janoM meM mamatva rakhatA hai| phira bhI yaha satya hai ki dhana aura parivAra trANa aura zaraNa nahIM de sktaa| zarIra ke roga grasta ho jAne para yA vRddhAvasthA A 104 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAne para koI sAtha nahIM detaa| isa prakAra viSaya bhoga meM Asakta manuSya kA koI trANa nahIM hotA, koI zaraNa nahIM hotii| 2.6(3) pramAda kA janaka - pAMca Azrava dvAroM meM pramukha Azrava hai - pramAda arthAt Atma vismRti| dasavaikAlika sUtra meM sabhI pramAdoM kA mUla kAraNa abrahmacarya ko 'pramAda kA janaka' kahA gayA hai| yaha caritra bhaMga kA pramukha kAraNa hai| cUrNikAra agastya siMha ke anusAra abrahma sevana se pramatta jIva kA sArA AcAra aura vyavahAra pramAdamaya aura bhUloM se paripUrNa bana jAtA hai| 177 2.6(4) du:kha - AcArAMga sUtra meM kAmAsakti ko du:kha kA mukhya hetu batAyA gayA hai| isameM do prakAra se duHkha kI utpatti batAI hai - (1) sukha kA abhAva - kAmAsakta puruSa kabhI tRpti kA anubhava nahIM krtaa| vaha sadA zoka, bhaya Adi mohAtmaka bhAvoM se abhibhUta hone ke kAraNa vAstavika sukha se vaMcita rahatA hai| 178 (2) du:kha kA upAdAna - kAmAsakta manuSya krUra bana jAtA hai| krUra karma durAcaraNa hai du:kha kA hetu hai| paraMtu mUrchA ke kAraNa vaha sukha pAne ke lie durAcaraNa karatA hai phalata: vaha sukha kI arthI banakara duHkha hI pAtA hai| 179 Asakta puruSa rAga-dveSa se baddha hokara viSayoM ke prati khIMce cale jAte haiN| isa Asakti ke cakra meM ve bAra-bAra duHkha pAte haiN| ve - * padArtha saMgraha ke prati saceSTa rahate haiN| padArtha ke saMrakSaNa aura upayoga kI ciMtA karate haiN| * usake vyaya aura viyoga meM duHkha kA anubhava karate haiN| * padArtha ke bhoga se atRpti kI vedanA ko prApta karate haiN| ve atRpti ke doSa se du:khI hokara lobha se Akula ho jAte haiM aura dUsaroM ke padArthoM kI corI karate haiN| isa prakAra ve duHkhoM ke aMtahIna cakra meM phaMsa jAte haiN| sUtrakRtAMga sUtra meM abrahmacarya se hone vAle du:khoM kA vistRta evaM hRdayasparzI vivecana kiyA gayA hai| kAmAsakta puruSa ko mithyAdRSTi, anArya, pArzvastha Adi kahate hue kahA gayA hai ki ve bhogoM meM vaise hI Asakta rahate haiM jaise bher3a apane baccoM meN| 181 jisa prakAra jAla meM phaMsI huI machaliyAM viSAdagrasta hotI haiM vaise hI kAmAsakta vyakti zoka karatA hai, krandana karatA hai paritApa karatA hai aura vilApa karatA hai| 182 cUrNikAra ne eka zloka ke dvArA uparokta du:khoM kA citra prastuta kiyA haihataM muSTibhirAkAzaM, tuSANAM kuTTanaM kRtm| 105 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yanmayA prApya mAnuSyaM, sadarthenAdaraH kRtaH / / arthAt maiMne manuSya janma pAkara yadi uttama artha ke prati Adara pradarzita nahIM kiyA, merA yaha AcaraNa vaisA hI huA jaise maiMne mukkoM se AkAza ko pITA aura tuSoM kA khalihAna racane kA svAMga kiyA hai| 183 sUtrakRtAMga sUtra meM kAmAsakta hokara vyabhicAra karane vAle vyakti ko milane vAle daNDa kA dAruNa varNana kiyA gayA hai jaise usake hAtha paira kATe jAte haiM, camar3I chIlI jAtI hai, mAMsa nikAlA jAtA hai, unheM Aga meM jalAyA jAtA hai, usake zarIra ko kATakara namaka chir3akA jAtA hai athavA usake nAka-kAna kATe jAte haiM, kaMTha chedana kiyA jAtA hai|" isake atirikta parastrIgAmI jIvoM ke vRSaNa chede jAte haiM tathA agni meM tape lohastaMbhoM kA AliMgana karane ke lie bAdhya kiyA jAtA hai| 185 ThANaM sUtra meM abrahmacarya kI abhilASA mAtra karane ko 'duHkha zayyA' kahakara uddhRta kiyA hai| sUtra kI bhASA meM 'koI vyakti muNDa hokara AgAra se anagAratva meM pravrajita hokara devatAoM tathA manuSyoM ke kAma bhogoM kA AsvAdana karatA hai| spRhA karatA hai, prArthanA karatA hai, abhilASA karatA hai vaha usakA AsvAda karatA huA, spRhA karatA huA, prArthanA karatA huA, abhilASA karatA huA, mAnasika utAra-car3hAva aura vinighAta ko prApta hotA hai|' 186 dasavaikAlika sUtra ke anusAra bhI kAma kA nivAraNa nahIM karane vAlA paga-paga para viSAdagrasta hotA hai| 187 188 189 190 uttarAdhyayana sUtra meM kAma bhogoM ko duHkha kara to kahA hI hai| 'yahA~ taka kahA gayA hai| ki kAma bhogoM kI abhilASA bhI duHkha kA kAraNa hai| 2.6 (5) upasarga - ThANaM sUtra meM kuzIla pratisevana ke lie upasarga kI bAta kahI gaI hai| 2.6(6) durgati - cAra gatiyoM meM naraka va tiryaMca gati meM ati vedanA hone se use durgati kahA jAtA hai| AcArAMga sUtra ke anusAra viSayAsakta manuSya hiMsA - parigraha Adi kAraNoM se naraka meM utpanna hotA hai| vahA~ se nikala kara vaha tiryaMcagati meM janma letA hai| 1 ThANaM sUtra meM durgati meM jAne ke kAraNoM meM kAmabhoga ke parijJAta nahIM hone tathA maithuna ko mAnA hai| 191 192 ' 193 195 194 dasavaikAlika sUtra meM bhI kAmAsakta vyakti ke lie sugati durlabha batAyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI aneka sthaloM para kAma-bhogoM ko durgati dAyaka batAyA gayA hai| vahA~ yahA~ taka kahA gayA hai ki kAma bhogoM kI icchA karane vAle unakA sevana na karate hue bhI durgati ko prApta hote haiN| * isa saMdarbha meM sukha bodhA TIkA meM eka zloka prastuta kiyA gayA 196 106 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai vari visu bhuMjiu maM visaya, ekkasi visiNa mrNti| nara- visayAmisa mohiyA bahusA narai pdd'ti|| arthAt viSa pInA acchA hai, viSaya nhiiN| manuSya viSa se eka hI bAra marate haiM, kiMtu viSaya rUpI mAMsa meM mohita manuSya aneka bAra marate haiM, naraka meM jAte haiN| vyavahAra bhASya meM atRpta kAma ke duHkha se marane para vyaMtara devI banane kA ullekha milatA hai|" jJAnArNava, yogazAstra, bhagavatI ArAdhanA Adi graMthoM meM bhI kAmAsakti ko naraka gati Adi durgati kA kAraNa bhUta mAnate hue isameM hone vAle kaSToM kA vistRta varNana milatA hai| 2.6(7) bhava vRddhi (janma maraNa kI paraMparA bar3hatI hai) - AcArAMga sUtra ke anusAra iMdriya viSaya do prakAra kA hotA hai - iSTa aura anisstt| iSTa viSaya ke prati rAga aura aniSTa viSaya ke prati dveSa hotA hai| isa prakAra viSayoM se kaSAya bar3hatA hai aura kaSAya se saMsAra bar3hatA hai - janma maraNa kI paraMparA bar3hatI hai| arthAt viSayAsakti ke kAraNa jIva caturgatyAtmaka saMsAra meM bhramaNa karatA rahatA hai| 199 jJAtAdharmakathA sUtra ke anusAra jo manuSya zabda, sparza, rasa, rUpa aura gaMdha dravyoM meM Asakta, anurakta, gRddha, mugdha hotA hai vaha isa saMsAra meM anupavartana karatA rahatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI kAma bhogoM ko saMsAra mukti kA virodhI batAyA gayA hai| 201 jJAnArNava meM paudgAlika bhogoM kI AkAMkSA ko bhogArtadhyAna kahA hai, ise saMsAra paribhramaNa kA kAraNa batAyA gayA hai| 02 2.6(8) Azrava/ karma baMdhana kA hetu - jIva kI AdhyAtmika dRSTi se sabase bar3I hAni karma baMdhana hotI hai| isake kAraNa hI vaha janma maraNa cakra meM gote khAtA rahatA hai| Atma svarUpa ko pAne meM karma hI bAdhaka hote haiN| vyAvahArika dRSTi se bhI karma hI jIva ko du:kha dene vAlA hotA hai| jaina AgamoM meM abrahmacarya ko karma baMdhana kA mukhya srota batAyA gayA hai| AcArAMga sUtra meM bhagavAna mahAvIra kA udAharaNa dete hue kahA gayA hai ki unhoMne bhI striyoM ko sabhI karmoM kA AvAhana karane vAlI jAnakara unakA parihAra kiyaa| sUtrakRtAMga sUtra meM bhI kAma bhoga ko karma baMdhana kA kAraka batAte hue AzravoM meM strI prasaMga ko pradhAna Azrava kahA gayA hai| 20 ThANaM sUtra meM pApa karma ke Ayatana ke rUpa meM maithuna ko liyA gayA hai|205 bhagavatI sUtra (vyAkhyA prajJati) meM bhagavAna mahAvIra jayaMtI zrAvikA ke prazna kA uttara dete hue kahate haiM - iMdriya viSayoM meM Asakta jIva Ayu karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI zithila baMdhana meM baMdhI huI karma prakRtiyoM ko gAr3ha (dRr3ha) baMdhana vAlI karatA hai| alpakAlika sthiti vAlI prakRtiyoM ko dIrghakAlika sthiti vAlI karatA hai, maMda anubhAga vAlI prakRtiyoM ko 107 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIvra anubhAga vAlI karatA hai, alpa pradeza vAlI prakRtiyoM ko bahuta pradeza vAlI karatA hai aura Ayu karma ko kadAcita bAMdhatA hai evaM kadAcita nahIM bAMdhatA asAtAvedanIya karma kA bAra-bAra upArjana karatA hai, tathA anAdi anavada anaMta dIrghamArga vAle caturgati vAle saMsAra rUpI araNya meM bAra-bAra paryaTana - paribhramaNa karatA hai| 206 uttarAdhyayana sUtra meM zleSma meM phaMsI makkhI kA udAharaNa dete hue bhogAsakti se karma 207 baMdhana batAyA gayA hai| 2.6 (9) dharma se patana batAyA gayA hai - haiN| 208 dasavaikAlika niyukti meM kAma-bhogoM ko dharma se patana karane vAlA visayasuhesu pasataM abujaNaM kAmarAgapaDibaddhaM / ukkAmayaMti jIvaM dhammAo teNa te kAmA / / arthAt viSaya sukha meM Asakta aura kAma rAga meM pratibaddha jIva ko kAma dharma se girAte - - 2.6 (10) mahAmohanIya karma kA bandhana - dazAzrutaskaMdha kI navama dazA meM mahAmohanIya karma baMdhana ke kAraNoM kA varNana hai| usameM yaha ullekha hai ki jo vastutaH bAla brahmacArI nahIM hotA huA bhI apane Apa ko bAla brahmacArI ghoSita karatA hai tathA jo brahmacArI nahIM hotA huA bhI 'maiM brahmacArI hU~' aisA kathana karatA hai vaha mahAmohanIya karma kA baMdhana karatA hai| tIvra abhilASA karanA bhI mahAmohanIya karma baMdha kA kAraNa batAyA gayA hai| 209 kAma bhogoM kI 210 3.0 niSkarSa vyakti kisI bhI sAdhanA ke prati tabhI AkarSita hotA hai jaba usameM koI lAbha pratIta ho| jaina AgamoM meM brahmacarya kA upadeza mAtra pratipAdita nahIM hai| balki isase hone vAle lAbha kI bhI vistRta vivecanA milatI hai laukika aura pAralaukika donoM hI dRSTiyoM se brahmacarya bahuta lAbhaprada hai| yahAM brahmacarya se hone vAle lAbha ko aneka vibhAgoM - vyAvahArika, mAnasika, bhAvAtmaka aura AdhyAtmika- meM vyavasthita kiyA gayA hai| brahmacarya sAdhanA se zArIrika svAsthya ke sAtha-sAtha loka meM vizvAsa aura sammAna kI pAtratA bhI milatI hai| yaha sarvamaMgalakArI hai, ahiMsA Adi sabhI vrata, niyama Adi isI meM samAhita haiM isalie eka brahmacarya ke pAlana se sAdhanA ke sabhI AyAmoM kI ArAdhanA ho jAtI haiN| mAnasika caMcalatA aura saMskAroM kA abhAva Aja kI pramukha samasyA hai| brahmacarya isakA eka mAtra samAdhAna hai| brahmacarya se vyavahArika aura mAnasika lAbha ke atirikta bhAvAtmaka lAbha bhI bahuta haiN| isase sAdhaka ko Atmika sukha kI upalabdhi hotI hai| lezyAoM meM pariskAra hotA hai| itanA hI nahIM naiSThika rUpa se brahmacarya kA pAlana karane se aneka RddhiyAM bhI upalabdha 108 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotI haiN| aisA sAdhaka anugraha aura nigraha karane meM sakSama hotA hai| AdhyAtmika dRSTi se bhI brahmacarya ke lAbha kI zrRMkhalA kama nahIM hai| isase saMvara aura nirjarA donoM kI upalabdhi hotI hai| isase sAdhanA kI kSamatA meM uttarottara vRddhi hotI hai| brahmacarya kA sAdhaka bhavAntara meM yA to deva yA manuSya gati ko pAtA hai yA sabhI karmoM ko kSaya kara mokSa meM jAtA hai| brahmacarya sAdhanA meM gaharA utarane ke lie brahmacarya ke lAbha ko jAnane ke sAtha abrahmacarya se hone vAlI hAniyoM ko jAnanA bhI jarUrI hai| yaha anubhava siddha hai ki jisakA tyAga kiyA jAtA hai usake doSoM kA vAstavika jJAna hone para hI tyAga Tika sakatA hai| jaina AgamoM meM abrahmacarya janya hAniyoM kA bhI vistRta evaM hRdayasparzI vivecana kiyA gayA hai| inheM bhI aneka vibhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| abrahmacarya se prathama va pratyakSa hAni zArIrika hai| maithuna sevana se vIrya kA vinAza hotA hai| vIrya kA vinAza hone para zarIra nirbala ho jAtA hai| isase roga pratirodhAtmaka zakti kama ho jAtI hai| phalata: vaha aneka prakAra ke rogoM se grasta ho jAtA hai| isase samaya pUrva bur3hApA aura akAla mRtyu taka ho jAtI hai| mAnasika asamAdhi kA pramukha kAraNa bhI abrahmacarya ko mAnA jAtA hai| kAma-bhogoM kI Asakti meM DUbA vyakti paravazatA, ciMtA Adi mAnasika kaThinAiyoM se jUjhatA rahatA hai| usakI buddhi, jJAna aura svAbhimAna kA nAza ho jAtA hai| niSkarSata: kahA jA sakatA hai ki abrahmacarya na kevala eka samasyA hai balki aneka samasyAoM kA srota bhI hai| yaha sabhI pApoM kA janaka hai| isake cakravyUha meM phaMsakara manuSya ihabhava aura parabhava donoM meM hI duHkha pAtA hai| naitika, cAritrika, vyAvahArika, bhAvAtmaka aura AdhyAtmika jIvana ke hara AyAma meM isase aneka hAniyAM haiN| ___ cUMki brahmacarya eka atisaMvedanazIla sAdhanA hai| vrata svIkAra karane ke bAda bhI vibhinna nimittoM ke kAraNa vrata bhaMga kA khatarA banA rahatA hai| isalie isakI surakSA ke upAya bahuta jarUrI hai| AgAmI caturtha adhyAya meM AgamoM meM varNita brahmacarya surakSA ke upAyoM kA vivecana kiyA jA rahA hai| 109 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.0 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. saMdarbha ThANaM 5/13 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/145 dasaveAliya 1/1 vahI 1/1 kA TippaNa saMkhyA 4 vahI 1/1 kA TippaNa saMkhyA 5 vahI 1/1 kA TippaNa saMkhyA 6 jJAtAdharmakathA pU/ 141 (a) sU. / 72 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/141 NissaMkiyaM vahI 2/4/143 vahI pR. 712 nAyAdhammakahAo 17 / nigamana gAthA 25 uttarajjhayaNANi yogasUtra 2/104 jJAnArNava 11/2 pAtaJjala yoga darzana 2/37 yogasUtra 2/105 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/141 uttarAdhyayana/ 32 / 107 saMbodhi / 2 /16 vahI 16/12 vahI 16/15 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/145 uttarAdhyayana / 34/29,30 (a) sUtrakRtAMga (1)/3/77 (ba) vahI (1)/10/13 sUyagaDo ( 1 ) / 4/ 51 kA TippaNa saMkhyA 134 ThANaM 10/13 uttarAdhyayana/13/17; 16/15 jaina lakSaNAvalI evaM jaineMdra siddhAMta koza meM uddhRta - ti.pa. 4 / 1058-1060 110 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. ti.bA. 3/36,3 cA.sA. pR. 100 (223 / 3) saMbodhi 15/45 sUyagaDo (1) /6/28 dasaveAliye 2/5 uttarAdhyayana 32 / 34, 100 bhagavatI ArAdhanA 25/2/05 (a) uttarajjhayaNANi 21 / 32, 33 (ba) vahI 30/2 vahI 21/63-67 ThANaM 5/129, samavAo 5/6 ThANaM 5 / 164 TippaNa saMkhyA 115 ) uttarajjhayaNANi 12/46 vahI vRhadvRtti, patra 373 ( uttarA 12 / 46 kA TippaNa saMkhyA 48 ) vahI 29/32 dasaveAliyaM 9(1)/13 avi 5/15 ThANe 5/17 ThANaM 3/136 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/141, 4, 144 vahI (2)/4/7 aupapAtika sUtra 2/8 (pR. 139) dasaveAliyaM 3/14,4/27 uttarajjhayaNANi 7 / 26.27 sUyagaDo (1) / 2/56 vahI (1)/3/78 vahI (1)/15/9 TUT 2/40 Tui 3/88 nAyAdhammakahAo 17/ nigamana gAthA 25 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/144,141 111 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57. 59. o tav 62. 64 65. 68. dasaveAliyaM 3/14,15 uttarajjhayaNANi 29/33,31/14 vahI 16/17 yoga sUtra 2/104 uttarajjhayaNANi 32/18 AcArAMga bhASyam 6 (1)/17 uttarajjhayaNANi 14/14,15 AcArAMga bhASyam 2(1)/6,9 ThANaM 5/105 ThANaM 5/105 ke TippaNa saMkhyA 72 meM uddhRta ThANaM vRtti AcArAMga bhASyam 2(4)/75 ThANaM 9/13 dasave ni. gA 165 (dasaveAliyaM 2/1 TippaNa saMkhyA 3 meM uddhRta) uttarajjhayaNANi 5/11 jJAnArNava 13/12 yoga zAstra 2/104 AcArAMga bhASyam 2(4)/12 ThANaM 7/72 ThANaM 9/13/TippaNa se uddhRta uttarajjhayaNANi 14/14,15 sAnuvAda vyavahAra bhASya /937 (a) jJAnArNava 11/39 (ba) bhagavatI ArAdhanA 883 bhagavatI ArAdhanA 921 sarvArtha siddhi 7/8/347/11 sUyagaDo (1)/2/61 jJAnArNava 11/38 bhagavatI ArAdhanA 877 vahI 880 vahI 919,920 112 ThANa 75. 76. 77. 78. 82. 85. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Www 0 0 0 86. sarvArtha siddhi 7/10 saMbodhi 2/15 vahI 2/3 caitanya kendra prekSA /11,12 AcArAMga bhASyam 2/90 sUyagaDo (1)4/34-49 92. uttarajjhayaNANi 8/18 sAnuvAda vyavahAra bhASya pR. 136 (pariziSTa 8/47) 94. AcArAMga bhASyam 2(4)/90 vahI 2 (5)/134 vahI 2(4)/134 ke bhASya meM uddhRta - A.vR.paM. 125 bhagavatI ArAdhanA /881 AcArAMga bhASyam 2(4)/124 99. vahI 6(5)/109, 110 100. ThANaM 10/14 101. ThANaM 4/61, 63 102. uttarAdhyayana 5/7 (TippaNa 12) 103. sUyagaDo (1)4/TippaNa saMkhyA 27 104. dasaveAliyaM 105. dasaveAliyaM 2/1 TippaNa saMkhyA 5 meM udadhRta (a) a.cU.pR41 (ba) ji. cU. pR.78 (sa) hA.TI.pR. 89 106. bhagavatI ArAdhanA /902 107. vahI /906 108. AcArAMga bhASyam 6(5)/94,95 109. dasaveAliyaM 6(4) / TippaNa saMkhyA 36 meM uddhRta 110. vahI 5 (1) TippaNa saMkhyA 48 meM uddhRta 111. AcArAMga bhASyam 1(4)/69; 4 (1)/7,83; 2 (1)/3; 2(4)/100%; 4(4)/47,48,49; 4 (7) 172; 5(1)2,6,10,15 113 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112. bhagavaI 2/5/89 113. vahI 2/5/89 bhASya meM uddhRta bha. yU 2/5/89 114. vahI 2/5/87-88 ke bhASya meM uddhRta bha.jo 1/40/30 115. avabodha / 93 116. 117. (31) upAsaka dazAMga / 8 23 meM uddhRta) 119. 120. 121. 122. dasave AliyaM 6/15 (ba) dasavai ji . cu. pR. 219 'ghoraM nAma niraNamukkosaM, kahaM ? abaMdha pavato hiNa 131. 132. 133. kiMci taM akicaM jaM so na bhaNaI' (dasavai 6/115 kA TippaNa saM. (da) vahI 32 / 26 118. jaina siddhAnta koza meM uddhRta syA. maM./23/276/15 (3 se 7) (bhAga-4, pR- 532 ) saMbodhi 16/14 (sa) uttarajjhayaNANi 5/4.8 - uttarajjhayaNANi 5/5:6 AcArAMga bhASyam 2 ( 1 ) / 3:5 (1) / 10 uttarajjhayaNANi 32 / 30 123. 124. 125. 126. vahI 6 (4) / 86 127. ThANaM 3/315 128. nAyAdhammakahAo 17 / nigamana gAthA 36 AcArAMga bhASyam 2 (1) 2,3,5 (1) / 10 dharmAmRta anagAra 4/14 AcArAMga bhASyam 4 (4) / 45 129. dasaveAliyaM 6 / 15, TippaNa saMkhyA 25 130. bhagavatI ArAdhanA 901 sarvArthasiddhi 7/8/347/11 AcArAMga bhASyam 5 (4) 86,5 (3) /44 vahI 2 (5) /134 bhagavatI ArAdhanA 921 114 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvArthasiddhi 7/8/347/11 134. AcArAMga bhASyam 2(5)/126,135 135. sUyagaDo (1)/2/59,60 136. AcArAMga bhASyam 6(2)/34 137. vahI 2(1)/3 138. dasaveAliyaM 6/16 139. uttarajjhayaNANi 32/102, 103; 14/13 140. jJAnArNava 11/44 141. bhagavatI ArAdhanA 893 142. dharmAmRta anagAra 4/68 143. jJAnArNava 11/40 144. yoga zAstra 2/83 145. dharmAmRta anagAra 4/70 146. vyavahAra sUtra 3/82-86 147. bhagavatI ArAdhanA / 900 148. ThANaM 10/6 149. jJAnArNava 11/43 bhagavatI ArAdhanA 896 150. uttarajjhayaNANi 5/10 (TippaNa saMkhyA 16) 151. AcArAMga bhASyam 6(4)/78, 79 152. vahI 2(5)/134 153. sUyagaDo (1) /4 (TippaNa saMkhyA 56 meM uddhRta) 154. vahI (1) /4 (TippaNa saMkhyA 54 meM uddhRta) 155. uttarajjhayaNANi 32/30 156. AcArAMga bhASyam 2(4)/97,48 157. vahI meM uddhRta (A. cUrNi, pR. 75) 158. vahI 3(2) /44 159. sUyagaDo (1) /4/50 ke TippaNa meM uddhRta) 160. uttarajjhayaNANi 32/28:30 161. saMbodhi 5/26 162. AcArAMga bhASyam 2(4)/99 meM uddhRta - AcArAMga cUrNi pR. 65 115 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163. dasaveAliyaM 6/15 (TippaNa saMkhyA 24) 164. AcArAMga bhASyam 2(4)/91,92 165. jJAnArNava 11/27 166. bhagavatI ArAdhanA 917, 918 sarvArthasiddhi 7/8/347/11 167. uttarajjhayaNANi 34/21,22,23 168. bhagavatI ArAdhanA 878,897 169. AcArAMga bhASyam 5(3)/58 170. vahI 2(4)/93 171. vahI 2(6)/157:186 172. sUyagaDo (1)/2/58 173. uttarajjhayaNANi 8/14:15 174. bhagavatI ArAdhanA 898 175. AcArAMga bhASyam 2(1)/23, 2(4)/79, 5(1)/16 176. dasaveAliyaM 6/15 177. A.cU.pR. 219 (dasaveAliyaM 6/15 TippaNa saMkhyA 24 meM uddhRta) 178. AcArAMga bhASyam 5(1)/3 179. vahI 5(1/6) 180. vahI 5(1)/14; 5(3)/44; 2(5)/138,139; 2/124 181. sUyagaDo (1) /3/73 182. vahI (1) /3/13; (1) /2/61; (1)/3/74 183. sUyagaDo cUrNi pR. 98 (sU (1) /3/74 ke TippaNa meM uddhRta) 184. sUyagaDo (1)/4/21,22 185. vahI (1)/5, Amukha pR. 234 meM uddhRta cUrNi, pRSTha 133 186. ThANaM 4/450 187. dasaveAliyaM 2/1 188. uttarajjhayaNANi 13/16; 14/13; 6/11 189. vahI 32/19 190. ThANaM 4/599 191. AcArAMga bhASyam 2(4) 92: 4(2)/17 192. ThANaM 5/14: 2/448 116 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193. ThANaM 5/16 194. dasaveAliyaM 4/26 195. uttarajjhayaNANi 5/7 12,13 (TippaNa saMkhyA 12), 6/6,7,16; 8/14; 13/34; 18/25 196. vahI 9/53 TippaNa saMkhyA 45 197. vyavahAra bhASya, pRSTha 139 kathA saMkhyA 59 198. jJAnArNava 33/35,36,52,53,70 yogazAstra 2/82 bhagavatI ArAdhanA 899,901 199. A.bhA 5 (1) /7,8; 5(3)/48; 5(6)/121; 6(4)/86; 2(1)/1(pAda TippaNa) 3(1)/14; 5(1)/18; 2(5)/126 200. nAyAdhammakahAo 17 / nigamana gAthA 36 201. uttarajjhayaNANi 14/13 202. jJAnArNava 23/32 203. AcArAMga bhASyam 3(2)/31,9(1)/17 204. (a) sUyagaDo (1)/15/8 (TippaNa saMkhyA 19) (ba) vahI (1)/4/50 205. ThANaM 5/128,9/26 206. bhagavatI (vyAkhyA prajJApti ) za. 12 u. 2/21 (1,2) 207. uttarajjhayaNANi 8/5; 5/10 208. dasaveAliyaM 2/1 TippaNa saMkhyA 3 meM uddhRta ni. gAthA 164 209. dazAzrutaskandha / navama dazA / 11,12 210. vahI /33 117 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya caturtha brahmacarya : surakSA ke upAya 118 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.0 2.0 brahmacarya surakSA kA mahattva brahmacarya surakSA ke upAya 2.1. viviktazayanAsana 2.2. 2.3. adhyAya caturtha 4. brahmacarya : surakSA ke 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. rUparekhA 2.1.1. viviktazayanAsana ke uddezya strI saMstava evaM saMvAsa kA varjana 2.2.1. strI saMstava ke doSa 2.2.2. strI caritra (svabhAva) kA varNana strI kathA kA varjana 2. 3. 1. strI kathA kA artha 2.3.2. strI kathA ke prakAra upAya 2.3.3. strI kathA ke doSa strI ke sthAnoM kA sevana varjana strI ke manorama indriyoM ko na dekhanA (dRSTi saMyama), na cintana karanA (manaH saMyama / manonigraha) praNIta rasa varjana atimAtrA meM AhAra niSedha pUrva bhukta bhogoM kA smaraNa na karanA (smRti saMyama ) zabdAdi indriya viSayoM evaM zlAghA kA anupAtI (Asakta ) na honaa| 2.10. sAta aura sukha meM pratibaddha na honA 2.11. zrotendriya saMyama 2.12. vibhUSA varjana 2.13. vANI saMyama 2.14 grAmAnugrAma vihAra 119 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.15. prANa visarjana 2.16 saMghabaddha sAdhanA 2.17 samyak pravRttiyoM meM vyastatA 2.18 hAsya varjana 2.19 nimittoM se bacAva 3.0. surakSA upAyoM kI upekSA ke pariNAma 4.0. niSkarSa 5.0. saMdarbha 120 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. brahmacarya : surakSA ke upAya 1.0. brahmacarya surakSA kA mahattva sAdhanA ke vibhinna AyAmoM meM brahmacarya sarvAdhika mahattvapUrNa aura saMvedanazIla AyAma hai| jisa prakAra eka choTe se chidra kI upekSA kara dene se bar3e-bar3e bAMdha vinaSTa ho jAte haiM, usI prakAra viSaya-vAsanA, ko uddIpta karane vAle choTe se nimitta kI upekSA karane se brahmacarya vinaSTa ho sakatA hai| isalie jaina AgamoM meM brahmacarya kI surakSA ke saMdarbha meM bahuta adhika sajagatA rakhI gaI hai| brahmacarya kI surakSA ke aneka sUtra sthAna-sthAna para milate haiN| itanA hI nahIM ThANaM', samavAyAMga,tathA Avazyaka sUtra meM 'brahmacarya kI guptiyoM' ke rUpa meM nau-nau niyamoM kA kramabaddha aura vyavasthita rUpa se ullekha hai| isI prakAra uttarAdhyayana sUtra meM solahavAM adhyayana 'brahmacarya samAdhisthAna' ke nAma se hai, jisameM brahmacarya samAdhi (surakSA) ke dasa sthAna kA varNana hai| mUlAcAra evaM aNagAra dharmAmRta meM bhI kucha sAmya evaM kucha vividhatA ke sAtha brahmacarya surakSA ke upAya nirdiSTa kie gae haiN| 2.0. brahmacarya surakSA ke upAya brahmacarya sAdhanA meM vighna bAdhAoM se surakSA ke lie liMga bheda nahIM hotaa| puruSa aura strI donoM hI isakI sAdhanA karate haiN| prAcIna zAstroM meM puruSa varga ko hI sAmane rakhakara bAteM kahI gaI haiN| jahAM puruSa ke lie striyoM se bacAva Adi kA ullekha hai| vahA~ striyoM ke lie puruSa ko jAnanA caahie| jaina AgamoM meM mukhyataH muniyoM ko hI sambodhita kiyA gayA hai| isalie bahuta sI bAteM muniyoM se hI saMbaMdhita haiN| phira bhI eka sadgRhastha ke lie brahmacarya kI sAdhanA meM ye niyama utane hI upayogI haiN| 2.1.0. viviktazayanAsana - prAyaH sabhI saMbaMdhita graMthoM meM brahmacarya kA prathama surakSA cakra haiviviktshynaasn| isakA artha hai aise sthAna meM nivAsa nahIM karanA jo strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta ho| kAmavAsanA kA prAraMbha saMsarga se hotA hai| isalie sUtrakRtAMga sUtra meM eka muni ke lie gRhasthoM ke sAtha eka sthAna para rahane kA niSedha hai| sthAnAMga, samavAyAMga, dasavaikAlika, uttarAdhyayana evaM AvazyakavRtti Adi graMthoM meM bhI viviktazayanAsana ko brahmacarya surakSA sthAna meM prathama sthAna para rakhA gayA hai|' uttarAdhyayana sUtra meM kevala strI Adi se AkIrNa sthAna hI nahIM, striyoM ke manorama citroM se yukta, mAlya va dhUpa se suvAsita, kivAr3a sahita saje-dhaje sthAnoM ko bhI kAma-rAga kI vRddhi karane vAlA mAnate hue na kevala vahAM nivAsa karane kA balki vahAM nivAsa karane kI abhilASA karane taka kA niSedha hai| sUtrakAra mAnate haiM ki yadyapi tIna guptiyoM se gupta muniyoM ko vibhUSita deviyAM bhI vicalita nahIM kara sakatI phira bhI aise sthAnoM meM indriyoM para niyaMtraNa karanA 121 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSkara hotA hai, isalie bhagavAna mahAvIra ne ekAnta hita kI dRSTi se vivikta vAsa ko prazasta kahA hai| isI sUtra meM viviktazayanAsana kI upayogitA ko sodAharaNa batAyA gayA hai ki jaise auSadha lene se roga AkrAnta nahIM karatA vaise hI isase sAdhaka ke citta ko rAga roga AkrAMta nahIM karatA, kAma bIja anukUla vAtAvaraNa milane para hI aMkurita hotA hai| vivikta zayanAsana ise prArambhika stara para hI roka detA hai| bRhatkalpa sUtra meM gRhasthoM se yukta AvAsa meM sAdhu-sAdhviyoM ke pravAsa kI vidhiniSedha isa prakAra batAI gaI hai - (c) sAdhu-sAdhviyoM ko gRhastha ke AvAsayukta upAzraya meM pravAsa karanA nahIM kalpatA (c) kevala strI nivAsa yukta upAzraya meM sAdhuoM kA rahanA nahIM kalpatA haiN|" (c) kevala puruSoM ke AvAsa yukta upAzraya meM sAdhuoM kA rahanA kalpatA haiN| (c) sAdhviyoM ko kevala puruSa nivAsa yukta upAzraya meM rahanA nahIM kalpatA haiN|" 0 kevala strI ke AvAsa yukta upAzraya meM sAdhviyoM ko rahanA kalpatA haiN|" isa sUtra meM viviktazayanAsana ke kSetra ko aura bhI vistRta karate hue pratibaddha zayyA' pravAsa sthala meM bhI sAdhuoM kA pravAsa kalpanIya nahIM mAnA gayA hai|'' pratibaddha zayyA ko spaSTa karate hue cUrNikAra kahate haiM ki madhyavartI dIvAra tathA kASThaphalaka Adi ke sAtha gRhastha ke ghara se jur3A huA upAzraya pratibaddha zayyA kahalAtA hai| 'dravya pratibaddha' aura 'bhAva pratibaddha' ke bheda se isake do rUpa milate haiN| dIvAra Adi ke vyavadhAna se yukta AvAsa dravya pratibaddha kahalAtA hai| bhAva pratibaddha se tAtparya usa AvAsa se hai, jisase bhAvoM meM vikRti AnA, mAnasika vicalana AzaMkita ho| cUrNikAra ne isake cAra bheda kie haiM : 1.jahAM gRhavAsI strI-puruSoM kA evaM sAdhu kA prasravaNa sthAna eka ho| 2. jahAM ghara ke loga evaM sAdhuoM ke baiThane kA sthAna eka ho| 3. jahAM striyoM kA rUpa saundarya Adi dRSTigocara hotA ho| 4. jahAM strI kI bhASA, AbharaNoM kI jhaMkAra tathA kAma vilAsAnvita gopya zabdAdi sunAI par3ate hoN|" isI sUtra meM pratibaddha mArga yukta upAzraya arthAt aisA upAzraya jisakA mArga gRhastha ke ghara ke bIca se hokara ho to sAdhuoM ke lie vahAM rahanA avihita batAyA gayA hai| " 2.1.1 viviktazayanAsana ke uddezya - AgamoM meM aneka sthala para viviktazayanAsana ke uddezya kA vivecana nimnalikhita rUpa meM milatA hai 122 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) vezyAoM se samparka varjana - brahmacarya ke lie vezyAoM kA samparka bar3A durgati kAraka hotA hai| isalie brahmacarya kI sAdhanA karane vAloM ke lie vezyAoM se saMga paricaya karanA niSiddha mAnA gayA hai| praznavyAkaraNa sUtra meM vezyAoM ke aDDe meM nivAsa kA varjana kiyA gayA hai| dasavaikAlika sUtra meM yahA~ taka kahA gayA hai ki brahmacArI ko vezyA bAr3e ke samIpa bhI nahIM jAnA caahie| isa graMtha meM isa niSedha ke pIche bar3A manovaijJAnika kAraNa prastuta kiyA hai| vezyAeM vibhinna upAyoM se logoM ko AkarSita karane kA prayAsa karatI hai| isase brahmacArI kA mana sAdhanA mArga se vicalita ho sakatA hai| vicalita mana vAle brahmacArI ko brahmacarya sAdhanA meM aura isake phala meM saMdeha hone lagatA hai| vaha socane lagatA hai- 'abrahmacarya meM to pratyakSa sukha hai para brahmacarya se mokSa yA svarga kA sukha hai yA nahIM? maiM brahmacarya kA pAlana kara kahIM ThagA to nahIM jA rahA?' isa prakAra saMkalpa vikalpa meM par3A brahmacArI sAdhanA mArga se patita ho sakatA hai| sAdhaka kA brahmacarya bhale hI naSTa na ho, usakA citta asamAdhistha to ho hI sakatA hai| isa niSedha kA dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki jo brahmacArI bAra-bAra vezyAoM se samparka karatA hai yA vezyA bAr3e kI tarapha jAtA hai to logoM ke mana meM usake caritra para sandeha hone lagatA hai kyoMki sabhya samAja meM ise acchA nahIM mAnA jAtA hai| (2) burI saMgata kA varjana - vyakti ke ciMtana evaM caritra para usakI saMgati kA bahuta gaharA asara par3atA hai| AcArAMga sUtra ke anusAra saMsAra meM vibhinna prakAra ke dArzanika mAnyatAoM ke loga rahate haiN| kucha dArzanikoM ke vicAra mithyAtva, kaSAya aura viSayoM se abhibhUta hote haiN| vaise logoM ke samparka se sAdhaka unake vicAroM se prabhAvita hokara viSayoM meM lipta ho sakatA hai| isalie yahA~ isa prakAra kI kusaMgatiyoM se bacAva kA sujhAva diyA gayA hai|" sUtrakRtAMga sUtra meM kAma-bhoga meM gRddha kucha anAryoM dvArA strI-paribhoga ko nirdoSa sthApita karane kA kutarka diyA gayA hai| ve kahate haiM (1) strI-paribhoga gAMTha yA phor3e ko dabAkara mavAda nikAlane jaisA nirdoSa hai| (2) strI paribhoga meMDhe ke jala pIne kI kriyA kI taraha nirdoSa hai| isameM dUsare ko pIr3A nahIM hotI aura svayaM ko bhI sukha kI anubhUti hotI hai| 23 (3) jaise kapiMjala pakSiNI AkAza se nIcI ur3Ana bharakara dhIme se coMca meM jala pI letI hai vaise hI strI paribhoga nirdoSa hai| 24 aise tarkoM ko sunakara nae sAdhakoM ke mana meM anukUla upasarga utpanna ho sakate haiM, isalie sUtrakRtAMga sUtra meM kuzIla saMsarga kA varjana brahmacarya surakSA kI dRSTi se kiyA gayA hai| sUtrakRtAMga ke niyuktikAra ne saMsarga kA artha isa prakAra kiyA hai| kuzIla ke sAtha AnA-jAnA, unheM denA, unase lenA, unake sAtha pravRtti krnaa| 123 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana sUtra meM unmArgagAmI vyaktiyoM se dUra rahane ko kahA gayA hai| jJAnArNava meM bhI brahmacarya vrata ko surakSita rakhane ke lie burI saMgata se bacanA Avazyaka mAnA gayA hai| sUtrakAra ke zabdoM meM - brahmacarya vizuddhayarthaM saMgaH strINAM na kevalam / tyAjyaH puMsAmapi prAyo viTavidyAvalambinAm / / brahmacarya vrata ko nirmala rakhane ke lie kevala striyoM ke hI saMsarga kA parityAga karanA Avazyaka nahIM hai, balki kAma-kalA kA Alambana karane vAle durAcAriyoM ke saMsarga kA parityAga karanA bhI Avazyaka hai| kusaMgata ke pariNAma ko batAte hue sUtrakAra kahate haiM - madAndhaiH kAmukaiH pApairvaJcakairmAgavicyutaiH / stabdhalubdhAdhamaiH sArdhaM saMgo lokadvayAntakaH / / jo mada se andhe ho rahe haiM, viSayI haiM, pApI haiM, dhUrta haiM, sanmArga se bhraSTa haiM, abhimAnI haiM, lobhI haiM aura nikRSTa AcaraNa karane vAle haiM, unake sAtha kiyA gayA saMsarga donoM hI lokoM ko naSTa karane vAlA hotA haiN| 29 bhagavatI ArAdhanA meM bhI brahmacarya surakSA ke lie kusaMgata ke varjana para bala diyA gayA hai| sarala dRSTAnta dete hue sUtrakAra kahate haiM : jai bhAvijjai gaMdheNa maTTiyA surabhiNA va idrenn| kiha joeNa Na hojjo paraguNaparibhAvio puriso|| yadi sugandha athavA durgandha ke saMsarga se miTTI bhI sugandhita athavA durgandhayukta ho jAtI hai to saMsarga se puruSa pArzvastha Adi ke guNoM se tanmaya kyoM na hogA ?30 punazcaH sujaNo vi hoi lahao dujjaNasaMmelaNAe dosenn| mAlA vi mAllagarUyA hodi lahu mddysNsitttthaa||| durjanoM kI goSThI ke doSa se sajjana bhI apanA bar3appana kho detA hai| phUloM kI kImatI mAlA bhI murde para DAlane se apanA mUlya kho detI hai|" yadi Atmazakti ke bala para kisI sAdhaka para kusaMgata kA asara na bhI par3e to bhI loka vyavahAra meM yaha acchA nahIM lgtaa| sUtrakAra ke zabdoM meM - dujjaNasaMsaggIe saMkijjadi saMjado vi dosenn| pANAgAre duddhaM piyaMtao baMbhaNo cev|| 124 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durjana ke saMsarga se loga saMyamI ke bhI sadoSa hone kI zaMkA karate haiN| jaise madyAlaya meM baiTha kara dUdha pIne vAle brAhmaNa ke bhI madyapAyI hone kI zaMkA hotI hai| * 32 2.2.0. strI saMstava evaM saMvAsa varjana 33 37 viviktazayanAsana se yaha sahaja lAbha hotA hai ki sAdhaka striyoM ke sAtha saMstava se baca jAtA hai| saMstava kA artha hai paricaya ghaniSThatA sUtrakRtAMga ke cUrNikAra ne saMstava kA artha paricaya kiyA hai| unake anusAra striyoM ke sAtha ullApa, samullApa karanA, unheM kucha denA, unase kucha lenA Adi saMstava ke hI prakAra haiN|" sUtrakRtAMga vRtti meM saMstava kA artha paricaya, ghaniSThatA kiyA hai|" yahA~ cUrNikAra ne saMstava kA artha hAsya, kandarpa krIr3A Adi bhI kiyA hai| cUrNikAra evaM vRttikAra ne saMstava ke aura bhI artha die haiM jaise strI ke ghara bAra-bAra jAnA, unake sAtha bAtacIta karanA, usako Asakta dRSTi se dekhanA aadi| " sUtrakRtAMga cUrNikAra ne saMvAsa kA artha isa prakAra kiyA hai striyoM ke sAtha eka ghara meM yA striyoM ke nikaTa rahanA saMvAsa hai| jaina AgamoM meM aneka sthAnoM para striyoM ke sAtha saMstava evaM saMvAsa kA niSedha vibhinna kAraNoM ke sAtha kiyA gayA hai| AcArAMga sUtra meM brahmacarya surakSA ke lie ekAnta meM striyoM ke samIpa baiThane, ekAnta meM unake sAtha bAtacIta yA vicAra-vimarza karane kA niSedha kiyA gayA hai| sUtrakRtAMga sUtra ke cUrNikAra ne strI ke sAtha saMvAsa ke doSoM ko spaSTa karate hue isake niSedha ko samarthana diyA hai| unake anusAra kATha se banI jar3a strI ke sAtha bhI brahmacArI kA rahana ucita nahIM to bhalA sacetana strI ke sAtha saMvAsa kaise ucita ho sakatA hai| unhoMne isake cAra doSa batAe haiN| (1) paricaya bar3hatA hai (2) AlApa-saMlApa bar3hatA hai (3) azubha bhAva utpanna hote haiM (4) saMyama se vimukha hone vAlI kathAeM hone lagatI haiN|" 38 39 sUtrakRtAMga sUtra meM brahmacArI ke lie dAsiyoM ke sAtha samparka se bhI bacane kA nirdeza hai| dAsiyAM ghara ke kAma ke kleza se utapta rahatI haiN| sUtrakAra unase bhI bacane kA nirdeza dete haiM to phira svataMtra aura atyaMta sukhamaya jIvana bitAne vAlI striyoM ke samparka kA to kahanA hI kyA ?" isa sUtra meM zaMkanIya striyAM hI nahIM azaMkanIya striyoM ke sAtha bhI saMstava kA varjana kiyA gayA hai|" isakI vyAkhyA meM cUrNikAra kahate haiM mAtRbhirbhaginIbhizca narasyAsaMbhavo bhavet / balavAnindriya grAmaH paNDito'pyatra muhyati / / arthAt yaha saca hai ki mAtA, bhaginI Adi ke sAtha manuSya kA kusaMbaMdha nahIM hotA phira 42 bhI indriyAM balavAna hotI haiN| unake samakSa paMDita bhI mUr3ha ho jAte haiN| praznavyAkaraNa sUtra meM aise samasta sthAna jahAM striyoM kA AvAgamana ho aura jahAM rahane se durdhyAna utpanna ho use tyAga dene kA nirdeza hai|" 125 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavaikAlika sUtra meM sAmAnyataH sundara evaM yuvA strI hI nahIM balki jise dekhakara bhaya aura jugupsA ke bhAva utpanna hoM vaisI vibhatsa evaM vRddhA strI kA bhI varjana karane ko kahA gayA hai - hatthapAyapaDicchinnaM knnnnnaasvigppiyN| avi vAsasaIM nAriM baMbhayArI vivjje|| jisake hAtha aura paira kaTe hue hoM, jo kAna-nAka se vikala hoM, vaisI sau varSa kI vRddhA nArI se bhI brahmacArI dUra rhe| uttarAdhyayana sUtra meM brahmacArI ke lie strI Adi se yukta sthAna kA varjana karate hue aise sthAnoM meM rahane kA nirdeza hai jo striyoM ke upadrava se rahita ho| jJAnArNava ke caudahaveM adhyAya tathA bhagavatI ArAdhanA meM bhI brahmacarya kI surakSA ke lie strI saMstava varjana kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| bhagavatI ArAdhanA meM strI saMstava kA varjana karate hue strI vAcaka zabdoM kI nirukti kA sundara vivecana kiyA gayA hai - 1. vadhU kyoMki vaha puruSa kA vadha karatI hai| 2. strI kyoMki vaha manuSya meM doSoM ko ekatra karatI hai| 3. nArI manuSya kA aisA 'ari' - zatru dUsarA nahIM hai, isalie use nArI kahate haiN| 4.pramadA puruSa ko sadA pramatta karatI hai isalie use pramadA kahA gayA hai| 5. vilayA puruSa ke gale meM anartha lAtI hai athavA puruSa ko dekhakara vilIna hotI hai isalie use vilayA kahate haiN| 6. yuvatI yA yoSA - puruSa ko duHkha se yojita karatI hai, isalie use yuvatI yA yoSA kahate haiN| 7. abalA- usake hRdaya meM dhairyarUpI bala nahIM hotA, ataH vaha abalA kahI jAtI hai| 8. kumArI- kumaraNa kA kAraNa utpanna karatI hai, isalie vaha kumArI hai| 9. mahilA puruSa para Ala-doSAropaNa karatI hai, isalie vaha mahilA hai| isa sandarbha meM AcArya tulasI kA yaha mAnanA hai ki ekAntavAsI manuSya bhI svapna meM yA mAnasika vRtti se dUsaroM ke sAtha saMparka jor3a kara bhraSTa ho jAtA hai to strI ke saMsarga meM rahanA 126 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to khatare se khAlI nahIM haiN| 2.2.1 strI saMstava ke doSa - brahmacarya kI surakSA ke lie striyoM se samparka varjana atyAvazyaka hai kyoMki yaha eka bar3A khatarA hai| zAstrakAroM ne striyoM se amaryAdita samparka ke aneka doSa darzAe haiM, jaise (1) zaMkA - sUtrakRtAMga sUtra ke vRttikAra ne strI saMstava kA eka vyAvahArika doSa darzAyA hai| unakA kathana hai yadyapi putrI, putravadhU Adi ke prati brahmacArI kA citta kaluSita nahIM hotA, phira bhI unase bar3hatA huA samparka dekhakara dUsare vyaktiyoM ke mana meM brahmacArI ke caritra ke prati zaMkA utpanna ho sakatI hai| itanA hI nahIM, loga usa strI ke prati bhI doSa kI zaMkA karane laga jAte haiN| (2) apriyatA evaM kopa - sUtrakRtAMga sUtra ke anusAra strI ke sAtha saMparka karane se usake riztedAroM meM apriya bhAva utpanna hotA hai| ve kupita bhI ho jAte haiN| (3) loka nindA - strI ke ati samparka se loka meM brahmacArI kI nindA bhI hone lagatI hai| sUtrakRtAMga sUtra ke vRttikAra ne isa saMdarbha meM eka zloka uddhRta kiyA hai| muNDaM ziro vadana metadaniSTagandhaM, bhikSAzanena bharaNaM ca htodrsy| gAtraM malena malinaM gatasarvaM zobhaM, citraM tathApi manaso madane'sti vaanychaa|| arthAt sira muMDA huA hai| muMha se durgandha A rahI hai| ghara-ghara meM bhikSA mAMga kara yaha apanA peTa bharatA hai, sArA zarIra maila se malina aura kurUpa ho rahA hai| itanA hone para bhI Azcarya hai ki isake mana meM kAma bhoga kI abhilASA uTha rahI hai| 50 (4) strI ke vazIbhUta honA - samparka baDhane se Asakti bar3hatI hai| Asakti se vyakti strI ke vazIbhUta ho jAtA hai| dasavaikAlika sUtra kI cUrNi meM strI saMsarga evaM usake pariNAma kA kramabaddha nirUpaNa huA hai| unake anusAra saMsarga kA prAraMbha darzana se aura usakI parisamApti praNaya se hotI hai| pUrA krama isa prakAra hai- darzana se prIti, prIti se rati, phira vizvAsa aura prnny| sUtrakRtAMga sUtra meM strI ke vazIbhUta ho jAne vAle puruSa kI dAruNa dazA kA vistRta varNana milatA hai| vRttikAra ne isakA sundara citra khIMcA hai| vRttikAra ke zabdoM meM dadAti prArthitaH prANAn, mAtaraM haMti ttkRte| kiM na dadyAt na kiM kRryAtstrIbhirabhyarthito nrH|| yAcanA karane para vaha apane prANa ko bhI de detA hai| priyA ke lie mAM kI hatyA bhI kara 127 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAlatA hai| striyoM ke dvArA mAMgane para vaha kyA nahIM detA yA kyA nahIM karatA? (saba kucha kara DAlatA hai|) dadAti zaucapAnIyaM, pAdau prkssaalytypi| zleSmANamapi gRhNAti, strINAM vazaMgato nrH|| vaha priyA ko zauca kA pAnI lA detA hai| usake paira pakhAratA hai, usake zleSma ko bhI hAtha meM le letA hai| (use hAthoM meM thukAtA hai) 53 sUtrakAra kahate haiM ki dAsa apane svAmI ke Adeza kA pAlana udvignatA se bhaya ke kAraNa karatA hai kintu strI kA vazavartI manuSya strI ke AdezoM ko anugraha mAnatA hai aura usake niSpAdana meM prasannatA kA anubhava karatA hai| vRttikAra kahate haiM yadeva rocate mahyaM, tadeva kurute priyaa| iti vetti na jAnAti, tatpriyaM ytkaarotysau|| merI strI mujhe jo rucikara hai vahI karatI hai, aisA vaha mAnatA hai kintu vaha yaha nahIM jAnatA ki vaha svayaM vahI karatA hai jo apanI priyA ko rucikara ho|" sUtrakRtAMga vRtti meM strIvazavartI manuSya ko pazu se bhI upamita kiyA gayA hai| pazu kartavya aura akartavya ke viveka se zanya hotA hai| usameM hita kI prApti aura ahita kA parihAra karane kA viveka nahIM hotaa| vaise hI strIvazavartI manuSya bhI viveka zanya hotA hai| jaise pazu AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha kI saMjJA meM hI rata rahatA hai, vaise hI vaha puruSa bhI kAmabhoga meM hI rata rahatA hai isalie vaha pazutulya hotA hai| (5) vratoM ko khatarA - dasavaikAlika sUtra evaM uttarAdhyayana sUtra donoM sUtroM meM udAharaNa ke sAtha kahA gayA hai ki jaise cUhoM aura murgoM ke bacce ko billI se bhaya hotA hai vaise hI brahmacArI ko striyoM se bhaya hai| brahmacarya kI sAdhanA sarvAdhika saMvedanazIla hai| strI saMstava evaM saMvAsa se indriyoM para niyaMtraNa karanA duSkara hotA hai| isase brahmacarya ko khatarA utpanna ho jAtA hai| isase sabhI vrata khatare meM par3a jAte haiN| kahA bhI gayA hai - jaukumbhe joisuvagur3he, Asubhitatte nnaasmuvyaai| evitthiyAhiM aNagArA, saMvAseNa nnaasmuvyNti|| arthAt Aga se lipaTA huA lAkha kA ghar3A zIghra hI tapta hokara naSTa ho jAtA hai, usI prakAra anagAra striyoM ke saMvAsa se naSTa ho jAte haiN| " (6) sarvasva hAni - sUtrakRtAMga sUtra meM brahmacArI ke lie strI saMga ko mahAna anarthakArI mAnA hai| vRttikAra ne strI saMga ko samasta doSa kA mUla kAraNa mAnA hai| unakA mAnanA 128 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tajjJAnaM tacca vijJAnaM tat tapaH sa ca sNymH| sarvamekapade bhraSTaM, sarvathA kimapi striyH|| jJAna, vijJAna, tapa aura saMyama - ye saba strI ke sahavAsa se sahasA bhraSTa ho jAte haiN| 2.2.2 strI caritra (svabhAva) kA citraNa - jaina AgamoM meM muni ke bAIsa prakAra ke parISahoM (kaSToM) kA varNana milatA hai| unameM eka hai - strI priissh| yaha eka anukUla parISaha hai| isase prabhAvita hokara sAdhaka saMyama ratna ko kho detA hai| adhyayana se aisA bhI pratIta hotA hai ki strI parISaha sarvAdhika hAnikAraka hai isIlie strI parISaha kI bhayaMkaratA tathA usase bacane ke upAya kA vistRta varNana jaina AgamoM meM sthAna-sthAna para kiyA gayA hai| sAdhaka kI sAvadhAnI ke lie strI ke svabhAva kA bar3A manovaijJAnika citraNa kiyA gayA hai| striyoM kI kucha vizeSatAeM isa prakAra haiM - (1) kuTila buddhi - sUtrakRtAMga sUtra meM strI caritra kA vistRta varNana milatA hai| usake anusAra striyAM puruSa ko phaMsAne ke sAre upAya jAnatI haiN| sarva prathama vaha manuSya ko pralobhana detI hai| bhojana, vastra Adi ke lie AmaMtrita karatI hai| ve bhikSu ke atyanta nikaTa Akara baiTha jAtI hai tathA vibhinna prakAra kI ceSTAoM dvArA usake citta ko AkarSita karane kA prayAsa karatI jaba kAmAsakta vyakti usake caMgula meM acchI taraha phaMsa jAtA hai taba vaha strI usake sira para paira se prahAra karatI hai| arthAt vaha usa puruSa se manacAhA kAma karAne lagatI hai| 2 strI svabhAva kA varNana karate hue vyAkhyA sAhitya meM kahA gayA hai - durgrAhyaM hRdayaM yathaiva vadanaM yad darpaNAntargataM, bhAvaH parvamArgadurgaviSamaH strINAM na vijnyaayte| cittaM puSkarapatratoyacapalaM naikatra santiSThate, nAryo nAma viSAkurairiva latA doSaiH samaM vrddhitaaH|| darpaNa meM pratibimbita bimba jisa prakAra durgrAhya hotA hai, usI prakAra strI kA hRdaya bhI dAhya hotA hai| parvata mArga para sthita durga jisa prakAra viSama hotA hai, vaisI hI viSama hotI hai strI kI bhaavnaa| usakA citta kamala patra para sthita pAnI kI bUMda kI bhAMti caMcala hotA hai| vaha kahIM eka sthAna para sthira nahIM hotaa| jisa prakAra viSa latAeM viSAMkuroM ke sAtha bar3hatI hai, vaise hI striyAM doSoM ke sAtha bar3hatI haiN| jJAtAsUtra ke vRttikAra ne striyoM kI vibhinna kAma ceSTAoM kA vibhAjana isa prakAra kiyA hai 129 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAvo mukhavikAra : syAd, bhAvazcitta samudbhavaH / vilAso netrajo jJeyo, vibhramo bhruusmudbhvH|| hAva - mukha se prakaTa hone vAlA kAma vikAra - cessttaa| bhAva - citta kI bhUmikA para ubharane vAlA kAma vikaar| vilAsa - netra se vyakta hone vAlA vikaar| vibhrama - bhauhoM se vyakta hone vAlA vikaar| vibboka - darpa vaza priya vastuoM ke prati hone vAlA anAdara kA bhaav| (2) kAmAndhatA - sUtrakRtAMga sUtra meM striyoM meM atikAmukatA kA saMketa kiyA gayA hai| isake cUrNikAra ne striyoM kI kAmavAsanA kA varNana isa prakAra kiyA hai nAgnistRpyati kASThAnAM, nApagAnAM mhoddhiH| nAMtakRtsarva bhUtAnAM, na puMsA vaamlocnaa|| arthAt agni lakar3I se kabhI tRpta nahIM hotii| samudra nadiyoM se tRpta nahIM hotaa| mauta prANiyoM se tRpta nahIM hotI, isI prakAra striyAM puruSoM se tRpta nahIM hotii| kAmavAsanA ke Avega meM striyoM ko heyopAdeya kA bhI bhAna nahIM rhtaa| sUtrakAra inake svabhAva ke manovaijJAnika rahasyoM ko udghATita karate hue kahate haiM "striyAM cAhe sadhavA ho yA vidhavA, AsapAsa rahane vAle vyakti phira cAhe vaha kubar3A ho yA andhA, kI kAmanA karane laga jAtI haiN|" aMbaM vA niMba vA abbhAsAguNeNa ArUhai vllii| evaM itthI tovi ya jaM AsannaM tbhicchnti|| (3) vaimanasya paidA karane vAlI - yaha loka prasiddha hai ki striyAM vaimanasya kA mUlakAraNa haiN| cUrNikAra kahate haiM - aha etANa pagatiyA savvassa karati vemnnssaaii| tassa na kareja maMtuaM jassa alaM ceyaM kaamtNtenn|| arthAt striyoM kI yaha prakRti hai ki ve sabhI meM vaimanasya paidA kara detI haiN| unakI kAmanA jisase pUrI hotI haiM, usase vaimanasya nahIM karatI haiN| bhagavatI ArAdhanA meM mahAbhArata aura rAmAyaNa kA saMdarbha dekara mahAyuddhoM kA kAraNa striyoM ko batAyA gayA haiN| (4) duHkha kI jananI - sUtrakRtAMga sUtra meM strI ko duHkhoM kI jananI kahA gayA hai| cUrNikAra 130 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI mAnyatA hai ki striyoM kI kAmanA karanA bhI duHkha kA kAraNa banatA hai| ve kahate haiM - hakkhuvau aMguliM tA puriso savvammi jiivloammi| kAmeMtaeNa loe jeNa Na pattaM tu vemnnsN|| arthAt saMpUrNa saMsAra meM aisA koI bhI AdamI ho jo strI kI kAmanA karate hue duHkhI nA huA ho, vaha apanI aMgulI UMcI kre| 69 (5) avizvasanIya - sUtrakRtAMga sUtra meM strI ko avizvasanIya kahA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM ki strI kA yaha svabhAva hotA hai ki vaha kisI bAta ko vANI se svIkAra karatI hai, kintu karma se usakA pAlana nahIM krtii| vaha mana se kucha aura hI socatI hai, vacana se kucha aura hI kahatI hai tathA karma se kucha aura hI karatI hai, isalie striyoM ko bahmAyAvinI kaha kara avizvasanIya kahA gayA hai| cUrNikAra ne isakA samarthana isa prakAra kiyA hai suThu vi jitAsu suThu vi piyAsu suThu vi ya laddhapasarAsu / aDaIsu ya mahilAsu ya visaMbho bhe Na kAyavvo / / arthAt acchI taraha se paricita, acchI taraha se priya, acchI taraha se vistRta hone para bhI aTavI aura mahilA meM kabhI vizvAsa nahIM karanA caahie|" uttarAdhyayana cUrNi meM bhI striyoM ko avizvasanIya mAnate hue tyAjya batAyA gayA hai - etA hasaMti ca rUdaMti ca artha heto, vizvAsayaMti ca paraM na vishvsNti| tasmAnnareNa kulazIla samanvitena, nAryaH zmazAnasumanA iva varjanIyAH / / striyAM haMsatI haiM, rotI haiM, dhana ke lie| ve puruSoM ko apane vizvAsa meM letI haiM kintu una para vizvAsa nahIM krtii| kula va zIla sampanna puruSa unako vaise hI chor3a dete haiM jaise zmazAna meM le jAe jAne vAle puSSa vahIM chor3a die jAte haiN|" (6) svArtha parAyaNatA - sUtrakRtAMga ke cUrNikAra ne striyoM kI svArtha parAyaNatA kA sundara citraNa kiyA hai - samudravIcIcapalasvabhAvAH sandhyAbhrarekhA va muhUrttarAgAH / / striyaH kRtArthAH puruSaM nirarthakaM, nipIDitAlaktakavat tyajaMtI / / striyAM samudra kI laharoM kI bhAMti caMcala svabhAva vAlI aura sandhyA ke megha kI taraha alpakAlIna anurAga vAlI hotI haiN| apanA kAma bana jAne para striyAM nirarthaka puruSa ko vaise hI chor3a detI haiM jaise binA pisA huA alaktaka chor3a diyA jAtA hai|" jJAnArNava ke bArahaveM adhyAya meM strI ke svabhAva kA vistRta citraNa kiyA gayA hai| phira 131 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI racanAkAra apane ko isameM asakSama hI mAnate haiN| ve kahate haiM - yadi mUrtAH prajAyaren strINAM doSAH kthNcn| __ pUrayeyustadA nUnaM niHzeSaM bhavanodaram / / striyoM meM itane adhika doSa hote haiM ki yadi ve kisI prakAra se mUrta svarUpa ko dhAraNa kara leM to ve nizcaya se samasta loka ko pUrNa kara deNge|" yadvaktuM na vRhaspatiH zatamaravaH zrotuM na saakssaatkssm| stasbatrINAmaguNabrajaM nigadituM manye na ko'pi prabhuH / / striyoM ke jisa doSa samUha kA varNana karane ke lie sAkSAt vRhaspati samartha nahIM hai tathA jise sunane ke lie sAkSAt indra bhI samartha nahIM hai, usakA varNana karane ke lie koI bhI samartha nahIM hai| 75 strI nindA kI sApekSatA - yadyapi prAcIna granthoM meM aneka sthaloM para strI kI nindA kI gaI hai| jJAnArNava aura bhagavatI ArAdhanA Adi meM to yaha kArya bahuta hI vistAra se kiyA gayA hai| phira bhI prAyaH sabhI granthakAroM ne strI ko ekAnta nindanIya nahIM mAnA hai| bhagavatI ArAdhanA meM zIlavAna striyoM kA astitva bhI mAnA gayA haiM aura unakI prazaMsA bhI mukta kaNTha se kI gaI hai| sUtrakAra kahate haiM ki jo guNa sahita striyAM haiM, jinakA yaza loka meM phailA huA haiM tathA ve manuSya loka meM devatA ke samAna haiN| tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, baladeva aura zreSTha gaNadharoM, sarvaguNa sampanna sAdhuoM, carama zarIrI sAdhakoM ko janma dene vAlI hotI haiM tathA aisI mahilAeM zreSTha devoM aura uttama puruSoM ke dvArA bhI pUjanIya hotI haiN| ina mahAna mahilAoM ke atirikta bhI kitanI hI mahilAeM eka pativrata aura kaumAra brahmacarya vrata dhAraNa karatI haiN| kitanI hI jIvana paryanta vaidhavya kA duHkha bhogatI haiN| kucha mahilAoM kA zIla vrata itanA pavitra hotA hai ki isake prabhAva se ve abhizApa dene aura anugraha karane kA sAmarthya rakhatI haiN| aisI striyoM ko mahAnadI ke jala kA pravAha DUbo nahIM sakatA, prajjvalita ghora agni jalA nahIM sakatI, sarpa-vyAghra Adi bhI kucha bigAr3a nahIM sakate haiN|" __ yahAM nindanIya ve striyAM haiM jo puruSa ke zIla ko khatarA paidA karatI haiN| isI prakAra ve puruSa jo striyoM ke zIla ko khatarA paidA karate haiM ve bhI isI prakAra nindanIya haiN|" 'karata-karata abhyAsa meM prAcIna sAhitya meM kI gaI strI nindA para sApekSa TippaNI kI gaI hai| lekhaka ke anusAra strI zabda 'nArI' ke lie nahIM 'vAsanA' ke lie prayukta huA hai| strI ko pratIka banAkara usameM vAsanA kA AropaNa kiyA gayA hai| vAsanA kA saMbaMdha veda se hai vaha strI-puruSa donoM meM ho sakatA hai| vAsanA sAdhanA meM vighna hai| vAsanA kI phisalana bharI rAha para sAdhaka phisale nahIM, isalie use usase dUra rahane kA dizA darzana diyA gayA hai| strI 132 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko vAsanA kA pratIka mAnane se yaha pratibodha strI-puruSa donoM ke lie samAna upayogI hai| strI saMstava kA prAyazcitta - nizItha sUtra meM sAdhu ke vibhinna sthaloM para akelI strI ke sAtha rahane, vihAra Adi vibhinna kArya karane, upAzraya meM use rahane dene kA prAyazcitta gurucaumAsika batAyA gayA hai| 2.3 strI-kathA kA varjana kathA kA artha hai - vacana pddhti| sthAnAMga vRtti meM vikathA kA artha hai "jisa kathA se saMyama meM bAdhA utpanna hotI hai arthAt brahmacarya pratihata hotA hai, svAda vRtti baDhatI hai, hiMsA ko protsAhana milatA hai aura rAjanItika dRSTikoNa kA nirmANa hotA hai use vikathA kahate haiN| 180 Avazyaka sUtra meM vikathA kA artha saMyama ko dUSita karane vAlI evaM nirarthaka vArtAlApa se haiN| ThANaM sUtra meM vikathA ke cAra prakAra batAe gae haiM- 1. strI kathA 2. bhakta kathA 3. deza kathA aura 4. rAja kthaa| 82 2.3.1 strI kathA kA artha - vibhinna AgamoM evaM unakI vyAkhyAoM meM strI kathA kA artha kucha-kucha bhinnatAoM ke sAtha kiyA gayA hai| ThANaM sUtra - kevala striyoM meM kathA karanA athavA strI kI kathA krnaa| samavAyAMga - strI kI kthaa| 4 dasavaikAlika - strI saMbaMdhI kAma-rAga bar3hAne vAlI bAteM karanA tathA ekAnta sthAna meM kevala striyoM ke bIca pravacana krnaa| uttarAdhyayana - kevala striyoM ke bIca kathA karanA tathA strI saMbaMdhI kathA karanA Avazyaka vRtti - akelI striyoM meM kathA krnaa| 2.3.2. strI kathA ke prakAra - ThANaM sUtra meM strI kathA ke cAra prakAra batAe gae haiM (ka) strI jAti kI kathA - jaise 'yaha kSatriyANI hai', 'yaha brAhmaNI hai' aadi| vRttikAra ne isake svarUpa ko sodAharaNa isa prakAra kahA hai dhig brAhmaNIrdhavAbhAve: yA jIvanti mRtaaiv| dhanyA manye jane zadrI, ptilksse'pyninditaa|| brAhmaNI ko dhikkAra hai, jo pati ke marane para jItI huI bhI mRta ke samAna hai| maiM zudrI ko dhanya mAnatA hU~ jo lAkha patiyoM kA varaNa karane para bhI nindita nahIM hotI hai| (kha) kula kathA - jaise yaha 'ugra kula kI hai', 'dravir3a kula kI hai' aadi| vRttikAra ne ise isa prakAra spaSTa kiyA hai aho caulukya putrINAM, sAhasaM jgto'dhikm| 133 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patyurmutyau vizantyagnau, yAH premarahitA api|| arthAt caulukya putriyoM kA sAhasa saMsAra meM sabase adhika aura vismayakArI hai, jo pati kI mRtyu hone para prema ke binA bhI agni meM praveza kara jAtI hai| " (ga) rUpa kathA - striyoM ke rUpa kA varNana krnaa| vRttikAra ke zabdoM meM - candravaktrA sarojAkSI, sadgI pIna dhnstnii| kiM lATI no matA sA'sya, devAnAmapi durlbhaa|| candramukhI, kamalanayanA, madhura svara vAlI aura puSTa stana vAlI lATa deza kI strI kyA use sammata nahIM hai? jo devoM ke lie bhI durlabha hai| 92 (gha) nepathya kathA- striyoM ke vezabhUSA viSayaka kthaa| dhiga nArI raudIccA, bhuvsnaacchaaditaaNgultiktvaat| yad yauvanaM na yunAM cakSurmodAya bhavati sdaa|| arthAt uttarAMcala kI nArI ko dhikkAra hai jo apane zarIra ko bahuta sAre vastroM se Dhaka letI hai| usakA yauvana yuvakoM ke cakSuoM ko AnaMda nahIM detaa| 2.3.3 strI kathA ke doSa - ThANaM sUtra ke anusAra bAra-bAra strI kathA Adi vikathA karane se atizAyI jJAna aura darzana utpanna hote-hote ruka jAte haiN| nizItha sUtra ke bhASyakAra ne strI kathA vizeSa se hone vAle doSa kA nirdeza isa prakAra kiyA hai| (ka) svayaM ke moha kI udIraNA (kha) dUsaroM ke moha kI udIraNA janatA meM apavAda (gha) sUtra aura artha ke adhyayana kI hAni (Da) brahmacarya kI agupti (ca) strI prasaMga kI sNbhaavnaa| jJAtA dharma kathA sUtra meM isakA udAharaNa bhI milatA hai ki draupadI ke rUpa kI kathA sunakara hI usakA apaharaNa huaa| inhIM dRSTiyoM se AcArAMga sUtra," sUtrakRtAMga, praznavyAkaraNa, dasavaikAlika,100 uttarAdhyayana,'Avazyaka sUtra Adi graMthoM meM brahmacarya kI surakSA ke lie strI kathA kA varjana kiyA gayA hai| nizItha sUtra meM sAdhu ke na kahane yogya kAmakathA kahane tathA rAtri ke samaya strI pariSad meM yA strIyukta pariSad meM aparimita kathA karane kA gurucaumAsika prAyazcitta batAyA gayA hai| 103 134 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraka. 2.4. striyoM ke sthAnoM kA sevana varjana sUtrakRtAMga sUtra meM isakA artha gRhastha kI zayyA para baiThanA kiyA gayA hai| ThANaM, samavAyAMga, uttarAdhyayana evaM Avazyaka vRtti meM isakA artha hai striyoM ke sAtha eka Asana para na baiThanA tathA jahAM striyAM pahale se baiThI hoM usa sthAna para na baitthnaa| sUtrakRtAMga sUtra kI vRtti meM isa saMbaMdha meM eka gAthA prayukta kI gaI hai mAtrA svastrA duhitrA vA na viviktAsano bhvet| balavAnindriya grAmaH paNDito'pyatra muhyti|| arthAt brahmacArI mAM, bahina yA putrI ke sAtha bhI eka Asana para na baitthe| indriya samUha bahuta balavAna hotA hai| paNDita vyakti bhI yahA~ mUr3ha ho jAte haiN| sthAnAMga vRtti ke anusAra striyoM ke uTha jAne para eka muharta ke bAda vahA~ baiThA jA sakatA hai| samayAvAMga sUtra meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kSullaka - avasthA aura zruta meM aparipakva ke lie hI nahIM, vyakta-avasthA aura zruta meM paripakva zramaNa nirgranthoM ke lie niSidha AcaraNoM meM eka AcaraNa gRhAntara niSadyA kahA hai| isakA artha gRhasthoM ke ghara na baiThanA hai| gRhasthoM ke gharoM meM striyoM kI pradhAnatA hotI hai| isalie brahmacarya surakSA ke lie gRhAntara niSadyA niSedha eka pramukha upAya hai| dasavaikAlika sUtra meM brahmacArI ko gRhasthoM ke ghara baiThane ko anAcAra mAnA gayA hai| prayojana vaza kahIM jAnA bhI par3e to kArya sampanna hote hI sva-sthAna para lauTa Ane kA vidhAna hai| yahAM gRhAntara niSadyA (gRhastha ke ghara baiThane) meM aneka doSoM kA ullekha kiyA gayA hai - 1. AcAra - brahmacarya ke vinAza kI saMbhAvanA rahatI hai| 2. prANiyoM kA avadha kAla meM vadha ho jAtA hai| 3. anya bhikSAcaroM ke antarAya lagatI hai| 4. jisa strI ke ghara vaha baiThatA hai usake tathA brahmacArI ke caritra ke prati loka meM saMdeha hone lagatA hai| 110 2.5. striyoM kI manorama indriyoM ko na dekhanA, na cintana karanA yaha upAya dRSTi saMyama aura manaHsaMyama donoM pakSoM ko ujAgara karatA hai| AcArAMga sUtra ke anusAra kAma ke saMskAra sarvaprathama mana meM ubharate haiN| mana ko azubha vicAroM se nivRtta kara lene, mana kA saMvaraNa kara lene se kAma kA saMkalpa hI utpanna nahIM hotaa|""is sUtra meM brahmacarya kI surakSA ke lie na kevala strI ke kAmuka aMgoM ko balki unake citroM ko bhI vAsanApUrNa dRSTi se dekhane kA niSedha hai| 12 135 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAMga sUtra meM dRSTi saMyama kA eka mahattvapUrNa sUtra hai- striyoM se AMkha nahIM milaanaa|" sUtrakRtAMga ke vRttikAra isakI vyAkhyA meM kahate haiM ki brahmacArI strI ke sAtha cakSu saMdhAna-dRSTi kA dRSTi ke sAtha samAgama na kreN| yadi strI ke sAtha bAta karane kA avasara Ae to muni use asnigdha, rukhI aura asthira dRSTi se dekheM avajJA bhAva se kucha samaya taka eka bAra dekhakara nivRtta ho jaae| 113 kArye'piSanmatimAnnirIkSate yoSidaMgamasthirayA / asnigdhayA dRzA'vajJayA, hakupito'pi kupitaiva / / " 115 sthAnAMga evaM samavAyAMga sUtra meM 'brahmacarya gupti' kI zrRMkhalA meM striyoM kI manohara aura manorama indriyoM ko ekAgracita hokara dRSTi gar3hA kara dekhane kA niSedha hai| praznavyAkaraNa sUtra meM dRSTi saMyama ke vistRta kSetra kA varNana kiyA gayA hai vahA~ nAriyoM ke hAsya vikAramaya bhASaNa, hAtha Adi kI ceSTAeM izAre kaTAkSayukta nirIkSaNa, gati cAla, vilAsa krIDA, kAmotpAdaka saMbhASaNa, nATya, nRtya, gIta, vINAdi vAdana, zarIra kI AkRti, gaura, zyAma Adi varNa, hAtha paira-netra Adi aMgoM kA lAvaNya, rUpa, yauvana, stana, oSTha, vastra alaMkAra aura bhUSaNa lalATa kI bindI Adi ko tathA usake gopanIya aMgoM ko tathA isI prakAra kI anya ceSTAoM ko jinase brahmacarya kA ghAta upaghAta hotA ho, ko na kevala dekhane kA balki vacana se unake saMbaMdha meM bolane tathA unakI abhilASA karane taka kA niSedha hai| 10 116 - dasavaikAlika sUtra meM vividha sthala para dRSTi saMyama ke nirdeza haiM vahA~ striyoM ke aMgapratyaMga tathA unakI madhura bolI aura kaTAkSa ko dekhane kA niSedha kiyA gayA hai| isake duSpariNAmoM ko batAte hue sUtrakAra kahate haiM ki ye kAma rAga ko bar3hAne vAle haiM isalie ina para dhyAna hI na deN| yahA~ na kevala striyoM ko balki striyoM ke citroM ko bhI TakaTakI lagAkara dekhane kA niSedha hai| yadi pramAdavaza najara par3a bhI jAe to isakA samAdhAna dete hue sUtrakAra kahate haiM ki apanI dRSTi ko vaise hI khIMca lenA cAhie jaise madhyAnha ke sUrya para par3I huI dRSTi svayaM khiMca 117 118 jAtI hai| loka vyavahAra meM zaMkA kI saMbhAvanA ko dekhate hue sUtrakAra ne brahmacArI ko rAste meM gamanAgamana karate samaya ghara ke daravAje, khir3akiyAM, pAnIghara, Adi kI tarapha utsukatApUrvaka TakaTakI lagAkara dekhane kA niSedha kiyA hai|' 119 isa sUtra meM dRSTi saMyama kA kSetra dUsaroM taka hI sImita nahIM hai| sUtrakAra brahmacArI ko niSkAraNa Aine Adi meM svayaM kI parachAI dekhane kA bhI niSedha karate haiN| isakA kAraNa batAte hue ve kahate haiM ki isase sAdhaka bahirAtmA bana jAtA hai vaha svayaM ke hI rUpa meM mugdha ho jAtA hai| svayaM ko saMvArane meM lagA rahane se vaha striyoM kA kAmya bana jAtA hai| isase brahmacarya asurakSita ho jAtA hai| 120 136 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi saMyama kI upekSA ke pariNAma ko rAjImatI ke mukha se sUtrakAra kahate haiM ki rAgabhAva se striyoM ko dekhane se sAdhaka asthitAtmA' ho jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI dRSTi saMyama ke uparokta nirdeza kA ullekha prApta hotA hai| vahA~ muni rathanemi kA udAharaNa dete hue dRSTi asaMyama se 'citta bhagnatA' honA batAyA gayA hai| 2.6. praNIta rasa varjana uttarAdhyayana ke vyAkhyA graMtha meM praNIta kA artha isa prakAra kiyA hai - jisase ghRta, tela Adi kI bUMdeM TapakatI ho athavA jo dhAtu vRddhikAraka ho, use 'praNIta' AhAra kahA jAtA hai| 124 "vikRti' isakA samAnArthaka zabda hai| ThANaM sUtra meM vikRtiyAM nau batAI gaI haiM - 1. dUdha 2. dahI 3. navanIta 4.ghRta 5. tela 6. gur3a 7. madhu 8. madya 9. maaNs| pravacana sAroddhAra vRtti meM isakA artha isa prakAra kiyA gayA hai - vikRtayo manaso vikRtihetutvaaditi| arthAt jo padArtha mAnasika vikAra paidA karate haiM unheM vikRti kahA gayA brahmacarya kI surakSA ke lie AcArAMga sUtra meM nirbala AhAra kA nirdeza hai|" sUtrakRtAMga sUtra kevala saMyama bhAra vahana karane ke lie bhojana kA pakSadhara hai|12 ThANaM evaM samavAyAMga kI brahmacarya guptiyoM meM praNIta rasa varjana cauthe sthAna para hai tathA uttarAdhyayana evaM Avazyaka vRtti meM ise sAtaveM sthAna para rakhA gayA hai| 129 jJAtAdharmakathA meM isakA nirdeza prakArAntara se kathAnaka ke mAdhyama se diyA gayA hai| yahAM brahmacArI ko yAtrAmAtrAzana honA Avazyaka batAyA gayA hai| arthAt vaha kevala jIvana yAtrA calAne ke lie AhAra kre| varNa, rUpa, bala aura viSaya ke lie AhAra na kre| sarasa AhAra ke sAtha Asakti bhI bar3ha sakatI hai| Asakti aura anAsakti ke bIca bahuta sUkSma bheda rekhA hai| sUtrakAra ne ise spaSTa karane ke lie eka dAruNa ghaTanA kA prayoga kiyA hai| 130 praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya kI pAMca bhAvanAoM meM vikAravarddhaka AhAra kA varNana kucha vistAra se kiyA gayA hai| svAdiSTa, gariSTha evaM snigdha (cikanAI vAle) bhojana jaise dUdha, dahI, ghI, makkhana, tela, gur3a, khANDa, mizrI, madhu, madya, mAMsa, khAdya-pakavAna Adi vigaya dhAtu kI vRddhi karate haiM, isase mAnasika unmAda utpanna hotA hai, isalie inakA saMyama karanA caahie| kucha padArtha praNIta to nahIM hote kintu unake sevana se indriyoM meM uttejanA bar3hatI hai| aise kAmoddIpaka padArthoM kA sevana na krnaa| inake atirikta vahAM dAla aura vyaMjana kI adhikatA vAle bhojana kA bhI niSedha kiyA gayA hai| dasavaikAlika sUtra meM bhI vikAra varddhaka AhAra kA niSedha hai|132 137 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 uttarAdhyayana sUtra meM brahmacarya surakSA ke lie praNIta AhAra kA niSedha kiyA gayA hai|' kintu yahA~ svAda ke lie na khAkara kevala jIvana nirvAha ke lie khAne kA nirdeza hai|" yahA~ rasa sevana kA Atyantika niSedha nahIM hai kintu ati mAtrA meM usakA sevana karane kA niSedha hai| 135 dazAzrutaskandha sUtra kI vyAkhyA meM kahA hai ki jisa prakAra sAMpa bAMbI meM praviSTa hotA hai, usI prakAra eka zramaNa jarA bhI AsvAda lie binA bhojana ke kaura-grAsa nIce utaare| ' 136 137 dharmAmRta anagAra meM rasanendriya ko jItanA zeSa sabhI indriyoM ko jItane se kaThina batAyA hai kintu brahmacarya kI surakSA ke lie ise jItanA paramAvazyaka batAyA gayA hai| akalaMka deva ne tattvArthavArtika meM kahA hai ki jo sparza janya sukha kA tyAga kara dete haiM, ve bhI rasanA ko vaza meM nahIM rakha sakate haiN| 138 - mahAtmA gAMdhI ne brahmacarya surakSA ke lie asvAda vrata para bahuta bala diyaa| unhoMne kahA * brahmacarya kA asvAda vrata se ghaniSTha saMbaMdha hai| jo apanI jivhA ko kabje meM rakha sakatA hai, jisane jIbha ko nahIM jItA, vaha viSaya vAsanA ko nahIM usake lie brahmacarya sugama ho jAtA hai jIta sakatA hai| 139 die haiM AcArya mahAprajJa ne saMbodhi meM svAda vijaya kI sAdhanA ko saphala banAne ke tIna sUtra - padArtha meM rasa se virakti ke lie AtmA meM rasa kI anubhUti karanA jise yaha ho gaI, vahI puruSa rasa (svAda) ko jIta sakatA hai AtmA meM rasa lene ke do upAya hai (a) bhojana karane ke lakSya kA spaSTa anucintana karanA (ba) samatA kA abhyAsa / ' brahmacArI ko bhojana karate samaya svAda lene ke lie dAeM jabar3e se bAIM ora tathA bAeM jabar3e se dAI ora bhojana kA saMcAra nahIM karanA caahie| 140 3. svAda ke lie khAdya padArthoM meM vividha prakAra ke saMyoga na milAnA caahie|' atimAtrA meM AhAra niSedha brahmacarya sAdhanA kA AhAra kI mAtrA ke sAtha gaharA saMbaMdha hai| svAsthya zAstriyoM ke anusAra zarIra kI bhojana pacAne kI eka kSamatA hotI hai| isalie bhojana kI eka nizcita mAtrA hotI hai| mAtrA se adhika kiyA gayA AhAra pacatA nahIM, balki peTa meM sar3atA rahatA hai| itanA hI nahIM, yaha sar3A huA AhAra aneka prakAra ke zArIrika aura mAnasika vikAra utpanna karate haiN| AcArAMga sUtra meM isakA samAdhAna UnodarikA batAyA gayA hai| 43 sUtrakRtAMga sUtra meM brahmacarya sAdhaka ko avazya rUpa se mAtrA vRttika honA batAyA gayA hai| isakA artha hai kevala utanA hI 138 2.7. 1. 2. 141 142 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhAra karanA jitanA sAdhanA ke lie Avazyaka ho| cUrNikAra usakI vizeSatA batalAte hue kahate haiM- 14 yAtrAmAtrAzano bhikSuH parizuddha mlaashyH| viviktaniyatAcAraH, smRtidoSairna baadhyte|| ThANaM, samavAyAMga, uttarAdhyayana, Avazyaka Adi sUtra kI brahmacarya guptiyoM meM bhI ise sthAna diyA gayA hai| brahmacarya guptiyoM ke atirikta bhI ThANaM sUtra meM brahmacarya kI surakSA ke lie AhAra kA parityAga karane ko AjJA kA atikramaNa nahIM mAnA gayA hai| 145 uttarAdhyayana sUtra meM udAharaNa dete hue kahA gayA hai - jahA davaggo pauriMdhaNe vaNe, samArUo novasamaM uvei| eviMdiyaggo vi pagAmabhoiNo, na baMbhayArissa, hiyAya kissii|| jaise pavana ke jhoMkoM ke sAtha pracura IMdhana vAle vana meM lagA huA dAvAnala upazAnta nahIM hotA, usI prakAra atimAtrA meM khAne vAle kI indriyAgni - kAmAgni zAnta nahIM hotii| isalie atimAtrA meM bhojana kisI bhI brahmacArI ke lie hitakara nahIM hotA hai| 146 saMbodhi meM AcArya mahAprajJa ne ise mitabhojana ke rUpa meM prastuta kiyA hai| unhoMne mitabhojana kA prayoga brahmacarya sAdhanA evaM zArIrika svAsthya donoM hI pahaluoM se batAyA hai| mitabhojI kI paribhASA karate hue Apa kahate haiM - alpavAraJca bhuJjAno, vastUnyalpAni sNkhyyaa| mAtrAmalpAJca bhuJjAno, mitAhAro bhaved ytiH|| arthAt jo muni eka yA do bAra khAtA hai, saMkhyA meM alpa vastueM aura mAtrA meM alpa khAtA hai, vaha mitabhojI hai|47 2.8. pUrva bhukta bhogoM kA smaraNa na karanA sambhava hai sAdhaka ne brahmacarya grahaNa karane se pahale manojJa viSayoM ke bhoga bhoge hoN| sAdhanA kAla se pUrva bhoge gae bhogoM kA anusmaraNa brahmacarya sAdhanA ke lie ghAtaka hotA hai| isase mohakarma ke uddIpta hone kI sambhAvanA rahatI hai jisase vikAroM kI vRddhi hotI hai| AcArAMga sUtra meM atIta kI smRti karane vAle mana kA saMvaraNa karane kA nirdeza isI dRSTikoNa se kiyA gayA pratIta hotA hai| isI krama meM sUtrakRtAMga sUtra meM bhukta bhogoM ke smaraNa ko vidvAna vyakti ke lie tyAjya kahA gayA hai| ThANaM, samavAyAMga, uttarAdhyayana, Avazyaka Adi sUtra kI brahmacarya guptiyoM meM ise samAna sthAna milA hai| ThANaM sUtra meM brahmacarya ke svIkaraNa ke pazcAt kAma-bhogoM kI abhilASA karane mAtra ko duHkhazayyA kahA gayA hai| vahA~ isakA pariNAma mAnasika utAra-caDhAva aura vinighAta batAyA 139 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| isa sthiti ko isI grantha meM siyAra vRtti' se upamita kiyA gayA hai| praznavyAkaraNa sUtra meM pUrva bhukta bhogoM kA vistRta varNana karate hue anya sabhI prakAra ke viSaya jo tapa, saMyama aura brahmacarya kA ghAta-upaghAta karane vAle haiM kA smaraNa niSedha kiyA hai| 152 dasavaikAlika sUtra meM bhI bhukta bhoga kA smaraNa niSedha hai| 2.9. zabdAdi indriya viSaya evaM zlAghA kA anupAtI (Asakta) na honA yadyapi pratyeka brahmacarya gupti kA lagabhaga pratyakSa saMbaMdha indriya viSayoM evaM mana se hI hai| phira bhI indriya viSayoM evaM mana kA brahmacarya ke sAtha sIdhA saMbaMdha hone se ise eka pRthaka gupti ke rUpa meM bhI rakhA gayA hai| sthAnAMga sUtra meM kevala do indriya viSayoM ke nAma milate haiM - zabda aura ruup| samavAyAMga evaM uttarAdhyayana kI guptiyoM meM pAMcoM viSayoM kA pRthaka-pRthaka nAma hai| brahmacarya sAdhaka ke lie zloka-kIrti, prazaMsA, yaza, zlAghA kI Asakti patana kAraka hotI hai| yaha eka anukUla parISaha hai| anukUlatA ko sahanA pratikUlatA se adhika kaThina hotA hai| isakI snigdhatA meM phisalane se virale hI baca pAte haiN| ThANaM evaM samavAyAMga sUtra meM indriya viSayoM kI Asakti ke sAtha-sAtha zlAghA kI Asakti kA bhI niSedha hai| 156 ina gupti padoM ke atirikta bhI indriya viSayoM kI Asakti kA niSedha jaina AgamoM meM sthAna-sthAna para milatA hai| AcArAMga ke bhASyakAra AcArya mahAprajJa indriya saMyama kA artha AtmAnuzAsana aura lajjA karate haiN| spaSTa karate hue ve kahate haiM - AtmAnuzAsita aura lajjAvAna vyakti ekAnta meM bhI anAcaraNIya kA sevana nahIM karatA, indriyoM kA ucchRkhala vyavahAra nahIM karatA hai| isa grantha meM indriya saMyama ke aura bhI sUtra milate haiM, jaise virAga rUvehiM gacchejjA, mahayA khuDuehi vaa| puruSa kSudra yA mahAna- sabhI prakAra ke rUpoM ke prati vairAgya dhAraNa kre| udAha vIre - appamAdo mahAmohe 15 mahAvIra ne kahA- sAdhaka viSaya - vikAra meM pramatta na ho| mA tesu tiricchmppaannmaavaate| 100 sUtrakRtAMga sUtra meM bhI indriya viSayoM kI Asakti kA varjana karate hue inakI icchA karane kA bhI niSedha kiyA gayA hai| isa sUtra meM kAma bhogoM (indriya viSayoM) ko akalyANakArI evaM bhaya utpanna karane vAle batAte hue inase bacane kA nirdeza hai| yahA~ sparzanendriya saMyama para vizeSa jora diyA gayA hai| isake anusAra brahmacArI strI evaM pazu ko apane hAtha se na chue tathA strI ke paira Adi na dabAe, itanA hI nahIM, svayaM ke zarIra ke guhya pradezoM ke sparza kA bhI niSedha 140 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| nizItha sUtra meM apane guhya pradezoM ko vividha prakAra ke sparza karane yA usakA anumodana karane vAle kA gurumAsika prAyazcitta batAyA gayA hai| tathA maithuna sevana ke saMkalpa se strI, pazu-pakSI Adi ke aMgopAMga kA saMcAlana karane para yA svayaM ke aMgoM se kAma ceSTA karane para caumAsika prAyazcitta AtA hai| isa sUtra ke vRttikAra ne striyoM ke sAtha mAtra sparzanendriya kA saMbaMdha hI nahIM pAMcoM indriyoM ke pAMca viSayoM kA saMbaMdha batAyA hai| unhoMne isase saMbaMdhita eka zloka uddhRta kiyA hai kalAni vAkyAni vilAsinInAM gatAni rmyaannyvlokitaani| ratANi citrANi ca sundarINAM, rasopi gandho'pi ca cumbnaani|| cUrNikAra ne isa saMdarbha meM pAMca viSaya ko vistAra se isa prakAra samajhAyA haizabda - striyoM ke kalAtmaka vaaky| rUpa - ramaNIya gati avalokana aadi| rasa - cumbana aadi| gaMdha - jahAM rasa hai vahA~ gaMdha avazyaMbhAvI hai| sparza - saMbAdhana, stana uru, badana Adi kA sNghrssnn| dasavaikAlika sUtra meM rUpa meM mana nahIM lagAne kA upadeza dete hue kahA gayA hai - Na ya rUvesu maNaM kare - rUpa meM mana na kreN| jinadAsa gaNi mahattara cUrNi meM isakI vyAkhyA karate hue kahate haiM - bhikSAkAla meM dAna dene vAlI yA dUsarI striyoM kA rUpa dekhakara yaha cintana na kareM - 'isakA AzcaryakArI rUpa hai, isake sAtha merA saMyoga ho, aadi|' rUpa kI taraha zabda, rasa, gandha aura sparza meM bhI mana na lagAe - Asakta na hoN| uttarAdhyayana sUtra meM indriya viSayoM ke varjana kA vistRta varNana milatA hai| brahmacarya samAdhi sthAna meM isakA ullekha hai hii| 19 anyatra bhI komala va anukUla viSayoM ko bahuta lubhAvanA batAte hue ina para Asakti kA varjana kiyA gayA hai| parantu isa sUtra kI vizeSatA yaha hai ki isameM na kevala anukUla manojJa viSayoM ke prati rAga kA niSedha hai balki pratikUla viSayoM ke prati dveSa kA bhI niSedha hai| isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki rAga aura dveSa pRthaka-pRthaka nahIM hote, donoM samAnAntara calate haiN| jaba kisI vastu yA vyakti vizeSa ke sAtha dveSa hotA hai to kisI dUsare ke sAtha rAga avazya hotA hai| 141 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.10. sAta aura sukha meM pratibaddha na honA ThANaM evaM samavAyAMga sUtra kI brahmacarya guptiyoM meM yaha gupti samAna rUpa se hai| kintu uttarAdhyayana Adi uttaravartI graMthoM meM isa saMbaMdha meM spaSTa kucha nahIM hai| kathA-sAhitya meM aise aneka uddharaNa milate haiM jinase bhI yaha siddha hotA hai ki sAta evaM sukha kI pratibaddhatA se aneka kA brahmacarya khaNDita huA hai| sAta aura sukha ke prati pratibaddha sAdhaka bhaviSya meM unakI prApti ke lie 'nidAna' kara sakatA hai| 'nidAna' jaina paramparA kA pAribhASika zabda hai| jaba koI sAdhaka viSaya bhogoM ke prati atyanta Asakta hokara pratibaddha ho jAtA hai aura vartamAna kI tapasyA Adi sAdhanA ke pratiphala meM bhogoM ko pAne kA saMkalpa karatA hai, ise 'nidAna' kahA jAtA hai| nidAna ke doSa nidAna karane se anuSThita tapa va cAritra kA khaNDana ho jAtA hai| isase hone vAlI hAniyAM bahuta vistRta hai isalie nidAna ko 'zalya', 'ArttadhyAna' tathA 'saMlekhanA ke aticAroM' ke aMtargata rakhA gayA hai|" dazAzrutaskandha sUtra ke dazama dazA meM nidAna ke saMdarbha meM vistRta varNana milatA hai| kisI deva, devI, cakravartI Adi Rddhi sampanna vyakti ko dekhakara mohAviSTa hokara unake vipula bhogoM ko pAne ke lie nidAna kara baiThane vAle sAdhaka, ho sakatA hai eka bAra una bhogoM ko pA le kintu usake bAda nidAna ke duSpariNAma svarUpa ve kevalI prarUpita dharma meM na zraddhA rakha sakate haiM na pratIti kara sakate haiM aura na ruci hI rakha sakate haiN| vaha dharma zravaNa ke yogya nahIM rahatA kyoMki vaha mahAtRSNA, mahAraMbha evaM mahAparigraha se yukta hotA hai, adharma meM Asakta hotA hai| isake phalasvarUpa naraka gati meM jAtA hai aura usake pazcAt bhI AgAmI bhava meM durlabha bodhi hotA hai - samyaktva prApta nahIM kara sktaa|" uttarAdhyayana sUtra meM citra cakravartI bhogoM ke duSpariNAmoM ko jAnate hue bhI unase nivRtta nahIM ho sakA kyoMki usake pUrva bhava meM usane cakravartI kI Rddhi ko dekhakara cakravartI hone kA nidAna kara liyA thA aura usakA prAyazcitta nahIM kiyA thaa| isake phalasvarUpa use sAtavIM naraka meM jAnA pdd'aa| bhagavatI ArAdhanA meM nidAna ke svarUpa ko vistAra se batAyA gayA hai| sUtrakAra kahate Ava'NatthaM jaha osaraNaM mesassa hoi mesaado| saNidANa baMbhaceraM abbabhattha tahA hoii|| jaise eka mer3hA dUsare mer3he para abhighAta karane ke lie pIche haTatA hai vaise hI bhogoM kA 142 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nidAna karane vAle kA brahmacarya bhI abrahma ke lie hI hotA hai|'' 2.11.zrotendriya saMyama brahmacarya kI AThavIM gupti sthAna meM pAMcoM indriya viSayoM ke saMyama meM zrotendriya samAhita hai| phira bhI AgamoM meM brahmacarya surakSA ke lie zrotendriya saMyama ko pRthaka rUpa se bhI rakhA gayA hai| mAnasika adhyavasAyoM kI zuddhi-azuddhi para zabdoM kA gaharA prabhAva par3atA hai| sUtrakRtAMga sUtra ke anusAra gIta Adi to varjanIya hai hI, nimaMtraNa rUpa zabdoM kA bhI varjana karane ko kahA gayA hai| isa sUtra ke cUrNikAra ne zabdoM ko dustara batAte hue nimaMtraNa rUpa zabda ke aneka prakAra batAe haiM NAha! priya! kaMta! samiya! dayita! vasulA! hola gola! gulalehi! jeNaM jiyami tubbhaM pabhavasi taM me sriirm|| he nAtha! priya, kAnta, svAmin, dapita, vasula, holagola, gulala maiM Apake lie hI jI rahI huuN| Apa hI mere zarIra ke svAmI haiN|" jJAtAdharmakathA sUtra meM rAjA padmanAbha draupadI ke rUpa kA varNana sunakara kAmAndha ho kara usakA apaharaNa kara letA hai| phalataH yuddha hotA hai aura usakI hAra hotI hai| isa prakaraNa kA mUla zrotendriya asaMyama hI hai|78 ___ uttarAdhyayana sUtra meM brahmacarya kI surakSA ke lie na kevala pratyakSa rUpa se striyoM ke zabda sunane kA niSedha hai balki apratyakSa rUpa se jaise miTTI kI dIvAra ke antara se, parade ke antara se, pakkI dIvAra ke antara se striyoM ke kUjana, rodana, gIta, hAsya, garjana, AkraMdana yA vilApa ke zabda ko sunane kA bhI niSedha hai| 179 Avazyaka sUtra kI vRtti meM vizeSa rUpa se bhIMta Adi ke chidra se maithuna- saMsakta striyoM kI kvaNita-dhvani ko sunane kA niSedha hai| 180 2.12. vibhUSA varjana snAna, ubaTana Adi vibhinna saundarya prasAdhana sAmagrI kA prayoga kara zarIra ko sundara aura AkarSaka banAne ko "vibhUSA'' karanA kahate haiN| antarAtmA bhAva meM rahane vAlA brahmacArI zarIra ko sAdhanA kA sAdhana mAtra mAnatA hai vaha zarIra meM Asakta nahIM hotA hai| vibhUSA se vyakti bahirAtmabhAvI banatA hai| dUsarI tarapha jo brahmacArI saja-dhaja kara rahatA hai vaha striyoM kA kAmya bana jAtA hai| usakI zarIra ke prati Asakti bar3ha jAtI hai| isalie jaina AgamoM meM sthAna-sthAna para brahmacArI ke lie vibhUSA kA niSedha kiyA gayA hai| AcArAMga sUtra meM zarIra kI sAja-sajjA kA niSedha hai| sUtrakRtAMga meM gaMdha, mAlya, snAna, dAMta pakhAlanA Adi vibhUSA ke vibhinna aMgoM kA nAmollekha karate hue unheM tyAgane kI 143 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 183 bAta kahI gaI hai / " sthAnAMga evaM samavAyAMga kI brahmacarya gupti sthAna meM to isakA koI varNana nahIM milatA hai parantu samayAvAMga meM kSullaka aura vyakta zramaNa nirgranthoM ke lie prajJapta aThAraha sthAnoM meM snAna varjana aura vibhUSA varjana ko sthAna diyA gayA hai|' praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ke vighAtaka tattvoM kI vistRta zrRMkhalA kA ullekha hai jisameM aneka tattva vibhUSA se saMbaMdhita haiM, jaise - ghRtAdi kI mAliza, tela lagAkara snAna, bAra-bAra bagala, sira, hAtha, paira aura muMha dhonA, mardana karanA, vilepana karanA, cUrNavAsa - sugandhita cUrNa - pAuDara se zarIra ko suvAsita karanA, agara Adi kA dhUpa denA, zarIra ko maNDita karanA, suzobhita banAnA, nakhoM, kezoM evaM vastroM ko saMvAranA aadi| yahA~ svayaM ke zarIra ke zRMgAra kA niSedha to hai hI zRMgAra ke kendra mAne jAne vAle nATaka, gIta, vAdyayaMtra, naToM, nRtyakAroM aura jallo- rasse para khela dikhalAne vAloM aura mallakuztIbAjoM kA tamAzA Adi dekhane kA bhI niSedha hai| 184 isI graMtha meM snAna evaM daMta dhovana kA bhI niSedha hai| 185 186 dasavaikAlika ke sUtrakAra maithuna se nivRtta brahmacArI kA vibhUSA se koI prayojana nahIM mAnate hue vibhUSA kA niSedha karate haiN| isa sUtra meM vibhUSA ke pariNAma ko batAte hue kahA gayA hai ki isase cikane (nikAcita) karma kA baMdhana hotA hai jisase vyakti duruttara saMsAra-sAgara meM giratA rahatA hai| yahA~ vibhUSA ko itanA ghAtaka mAnA gayA hai ki ise tAlapuTa viSa se upamita kiyA gayA hai| tIrthaMkaroM kA saMdarbha dete hue sUtrakAra kahate haiM vibhUSA karane kI mAnasika pravRtti bhI vibhUSA ke samAna pracura pApayukta hai|' 187 189 uttarAdhyayana sUtra meM bhI brahmacarya samAdhi sthAna ke antargata brahmacarya meM rata rahane vAle ke lie vibhUSA varjana kA nirdeza hai| isakA kAraNa spaSTa karate hue sUtrakAra kahate haiM- jisakA svabhAva vibhUSA karane kA hotA hai, jo zarIra ko vibhUSita kie rahatA hai, use striyAM cAhane lagatI haiM, isase brahmacArI ko brahmacarya ke viSaya meM zaMkA, kAMkSA aura vicikitsA utpanna hotI hai athavA brahmacarya kA vinAza hotA hai| yahA~ zarIra kI zobhA baDhAne vAle keza, dADhI Adi kA niSedha karate hue sampUrNa dehAdhyAsa se mukta rahane kA nirdeza hai| ' 190 191 Avazyaka sUtra kI vRtti, mUlAcAra, aNagAra dharmAmRta Adi graMtha meM bhI vibhUSA ko brahmacarya kI virAdhanA ke kAraNoM meM eka mAnate hue brahmacArI ko isakA varjana karane ko kahA gayA hai| ' 192 nizItha sUtra meM eka bAra yA bAra-bAra vibhUSA (kAya parikarma) karane yA usakA anumodana karane vAle ke lie laghumAsika prAyazcitta batAyA hai| ( nizItha 15/99-124, 3/16-69) / yadi yaha vibhUSA abrahma sevana ke saMkalpa se kI gaI hai to isakA prAyazcitta guru caumAsika AtA hai| 193 144 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhUSA karane se kAmottejanA meM vRddhi hotI hai, isakA AdhAra Ayurveda sAhitya meM bhI milatA hai| caraka saMhitA ke anusAra snAna karane ke bAda kezara Adi sugandhita dravyoM se yukta candana lagAne tathA sugandhita puSpa mAlAoM ke dhAraNa karane se zarIra meM vRSyatA (kAmoddIpana) AtI hai| 194 2.13. vANI saMyama AcArAMga sUtra meM brahmacarya surakSA ke lie eka upAya vacana gupti batAyA gayA hai| bhASyakAra ise spaSTa karate hue kahate haiM ki kAma ke viSaya meM kucha pUchane para vAGgupti karanI caahie| sUtrakRtAMga sUtra meM saMyama ko naSTa karane vAlI kathA ko 'bhinna kathA' kahA gayA hai| vyAkhyAkAra ne vistRta vyAkhyA ke sAtha yaha batAyA hai ki kisa prakAra kAmuka striyAM muni ke pAsa Akara vibhinna prazna pUchatI haiN| aisI sthiti meM mauna kA nirdeza milatA hai| praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya surakSA ke upAyoM meM vikArayukta bhASaNa kA niSedha kiyA gayA hai| vahAM sampUrNa rUpa se maunavrata dhAraNa kara antarAtmA ko bhAvita karane kA nirdeza bhI hai| 198 uttarAdhyayana sUtra ke anusAra brahmacArI ko kisI saMdehAspada sthAnoM meM, gharoM meM, do gharoM ke bIca kI saMdhiyoM meM aura rAjamArga meM, akele hI kisI akelI strI ke sAtha na khar3A rahanA cAhie aura na bAtacIta karanI caahie|190 2.14. grAmAnugrAma vihAra AcArAMga sUtra meM brahmacarya surakSA ke lie eka sUtra hai - grAmAnugrAma vihaar| isakI vyAkhyA meM bhASyakAra AcArya mahAprajJa likhate haiM ki jaise dveSAtmaka pravRtti vAle manuSya kA baiThe rahanA hitakArI hotA hai vaise hI rAgAtmaka pravRtti vAle manuSya kA khar3e rahanA yA gamana karanA hitAvaha hotA hai| akAraNa eka hI sthAna para rahane se saMsarga kI vRddhi hotI hai aura kAma kI abhilASA ko protsAhana milatA hai| isalie grAmAnugrAma viharaNa karanA brahmacarya kA upAya batAyA gayA hai| jJAtAdharmakathA meM kuNDarika aura puNDarika kI kathA meM azana Adi manojJa viSayoM kI mUrchA meM janapada vihAra na kara eka hI sthAna para rahane ko zrAmaNya se patana batAyA gayA hai| 207 vyavahAra bhASya meM kAma cikitsA kI kramabaddha vidhi kA ullekha hai - vahAM bhI eka upAya janapada vihAra hai| 202 nizItha sUtra ke anusAra nirantara nityavAsa se atiparicaya hotA hai, isase avajJA yA anurAga donoM hI ho sakate haiN| isalie muni ke lie nau kalpa vihAra kA vidhAna hai| isake anusAra cAturmAsa ke atirikta eka sthAna para eka mAsa se adhika rahanA nahIM klptaa| aise sthAnoM para dubArA rahane ke lie mAsakalpa yA cAturmAsakalpa se dogunA kAla anyatra vicaranA 145 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 Avazyaka hai| isa kalpa kA ullaMghana hone para laghumAsika prAyazcitta kA vidhAna hai| 2.15 prANa visarjana AcArAMga sUtra meM brahmacarya surakSA ke aneka upAyoM kA nidarzana haiM kAma vAsanA ko niyaMtrita karane ke aneka upAya kara lene para bhI yadi kAma zAMta na ho to saMlekhanA kara bhakta pratyAkhyAna ( anazana) karane kA nirdeza hai| 204 brahmacarya sAdhaka ke sAmane anAyAsa hI strI parISaha upasthita ho sakatA hai| aisI sthiti meM bhI brahmacarya sAdhaka ke lie zarIra kI apekSA brahmacarya adhika mUlyavAna hai| isalie brahmacarya kI surakSA ke lie zarIra kA tyAga kara denA tuccha vastu ko chor3akara mUlyavAna vastu ko bacAne ke samAna hai| ise spaSTa karate hue bhASyakAra AcArya mahAprajJa kahate haiM ki yadi koI kAmuka strI brahmacArI ko bala pUrvaka roka le tathA bhoga kA prayAsa kare aura usase bacane kA upAya na ho to brahmacArI ke lie gale meM phAMsI lagAkara zarIra kA visarjana karanA zreyaskara hai| 205 isa prasaMga kI prAcIna paramparA kA ullekha karate hue bhASyakAra likhate haiM- koI bhikSu bhikSA ke lie jaae| pArivArika loga usakI pUrva patnI sahita use kamare meM baMda kara de| vaha kamare se bAhara nikala na sake aura patnI use vicalita karane kA prayatna kare, taba vaha zvAsa baMda kara mRtaka jaisA ho jAe aura avasara pAkara gale meM dikhAvaTI phAMsI lagAne kA prayatna kre| usa samaya vaha strI kahe Apa cale jAeM kintu prANa tyAga na kareM taba vaha bhikSu A jAe aura yadi vaha strI use aisA na kahe to vaha gale meM phAMsI lagAkara prANa tyAga kara de| zIla rakSA kA prayojana hone para muni ke lie do prakAra kI mRtyu kA vidhAna haiM - 1. vaihAyasa maraNa - phAMsI lagAkara maranA / apane zarIra kA vyutsarga krnaa| hai| 206 2. gRddhaspRSTa maraNa bRhatkAya vAle jAnavara ke 7 sAmAnyataH vaihAyasa mRtyu kI svIkRti dI gaI hai| AcArAMga ke anusAra upasarga kI avasthA meM athavA asahanIya mohanIya karma kI sthiti meM phaMse hue sAdhaka ke lie kAlaparyAya hai| aisA karanA bAla maraNa nahIM hai| bhagavAna dvArA anujJAta hai kyoMki usa mRtyu se vaha antakriyA karane vAlA arthAt pUrNa karma kSaya karane vAlA bhI ho sakatA hai| yaha maraNa prANa vimoha kI sAdhanA kA Ayatana hitakara, sukhakara kAlocitta, kalyANakArI aura bhaviSya meM sAtha dene vAlA hotA - , mRta 208 zarIra meM praveza kara ThANaM sUtra meM bhagavAna mahAvIra ne brahmacarya rakSA ke lie prANa visarjana anucita nahIM mAnA 207 hai| AcArya mahAprajJa ke anusAra brahmacarya kI rakSA ke lie prANoM kA nAza karanA prazasta maraNa hai kyoMki vahAM rAga-dveSa kI pravRtti nahIM hotI hai| 146 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.16 saMghabaddha sAdhanA - jaina paramparA meM sAdhanA ke do mAdhyama hote the - 1. ekAkI sAdhanA aura 2. saMghabaddha sAdhanA / jo sAdhaka bahuzruta, dRr3ha manobalI aura viziSTa zArIrika saMghanana vAle hote the, ve ekAkI sAdhanA svIkAra karate the| sAmAnya sAdhaka ke lie saMghabaddha sAdhanA hI nirApada hotI thii| vartamAna meM ekAkI sAdhanA kA viccheda ho cukA hai isalie dUsarA vikalpa hI sAdhanA kA ekamAtra mAdhyama hai| sUtrakRtAMga sUtra kI TIkA meM isa tathya ko rocaka DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| TIkAkAra kahate haiM ki akelA siMha hajAroM yoddhA ke zivira ko naSTa kara detA hai, vaha sadA akelA rahatA hai| usakA koI sahAyaka nahIM hotaa| use pakar3anA bahuta kaThina hai, phira bhI siMha ko pakar3ane ke vizeSajJa puruSa use jIvita hI pakar3a lene ke aneka upAya jAnate haiN| isI prakAra koI sAdhaka bhale hI kitanA hI tejasvI aura parAkramI ho, kucha striyAM use kaise phaMsAyA jAe, isake upAya jAnatI haiN| 209 striyoM kI zArIrika aura mAnasika zakti puruSoM kI apekSA kamajora mAnI jAtI hai| isalie strI sAdhaka ke lie to saMghabaddha sAdhanA hI anivArya hotI hai| vyavahAra bhASya meM kahA gayA hai - jAtaM piva rakkhaMtI, mAtA- piti sAsu- devarAdiNNaM / - piti bhAti putra vidhvaM, guru-gaNi gaNiNI ma ajjaM pi / / - - janmate hI nArI kI rakSA mAtA-pitA karate haiN| vivAha ke pazcAt sAsa, sasura, devara, pati Adi rakSA karate haiN| vidhavA hone para pitA, bhrAtA, putra Adi usakI rakSA karate haiN| isI prakAra AryikA kI rakSA AcArya, gaNI, upAdhyAya tathA pravartinI - ye karate haiN| 210 2.17 samyak pravRttiyoM meM vyastatA prasiddha lokokti hai - 'khAlI mana zaitAna kA ghr|' mana jaba kisI kArya meM vyasta nahIM rahatA taba vaha kAmabhogoM kI tarapha bhAgatA hai| AcArAMga meM kAma ke prati AkarSaNa haTAne ke lie mana ko svAdhyAya, dhyAna, sevA Adi samyak pravRttiyoM meM niyojita karanA batAyA gayA hai| 211 vyavahAra bhASya meM vedodIrNa ziSya kI kAma cikitsA kI aneka vidhiyAM batAI gaI hai| vahAM abahuzruta ziSya ko vaiyAvRtya Adi meM aura bahuzruta ziSya ko sUtramaMDalI, arthamaMDalI meM niyukta karane kA nirdeza hai / TIkA meM isakI puSTI ke lie eka sundara dRSTAnta bhI diyA gayA hai| 212 2.18 hAsyavarjana praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacArI ke lie haMsI ThaTTA Adi ko tyAjya AcaraNa kahA hai| dasavaikAlika sUtra meM saMprahAsa varjana kA nirdeza hai|" yahAM saMprahAsa kA artha samudita rUpa 147 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hone vAlA sazabda hAsya kiyA gayA hai| jinadAsa gaNi ne isakA artha aTTahAsa kiyA hai| Ayurveda ke saMdarbha meM ise dekhane para isakA brahmacarya surakSA se gaharA saMbaMdha pratIta hotA hai| suzruta saMhitA meM ati prasannatA - aTTahAsa pUrNa haMsI ko zukra kI pravRtti kA eka kAraNa mAnA gayA hai| 2.19 nimittoM se bacAva brahmacarya sAdhanA para bAharI nimittoM kA anukUla va pratikUla donoM hI prabhAva par3atA hai| isI dRSTi se jaina AgamoM meM aneka sthaloM para brahmacarya kI surakSA ke lie navabAr3a aura eka koTa kA ullekha milatA hai| brahmacarya ke parirakSaNa hetu vikArotpAdaka nimittoM se, cAhe ve kitane hI choTe kyoM na hoM, bacAva karanA paramAvazyaka hai| bRhatkalpa sUtra, jo ki muni ke lie vidhi evaM niSedhoM kI AcAra saMhitA haiM, meM vikArotpAdaka nimittoM se bacAva karane ke lie ati sUkSma dRSTi se vivecana kiyA gayA hai - * kucha khAdya padArthoM kA AkAra vizeSa striyoM ke lie vikArotpAdaka ho sakatA haiM, jaise - bhiMDI, mircI, baiMgana, bhuTTe, zakarakaMda, karelA, kelA aadi| isalie sAdhviyoM ko ye akhaNDa rUpa meM lenA nahIM kalpatA haiN| yadi inake choTe-choTe Tukar3e kie gae hoM to ve le sakate haiN|10 * brahmacarya surakSA meM sAdhakoM ke pravAsa sthala kA bahata bar3A mahattva hai| jahAM paraspara milane Adi ke prasaMga kI saMbhAvanA apekSAkRta adhika hotI hai, vahAM rAgAtmaka sthiti utpanna ho sakatI hai| isalie nivAsa saMbaMdhI nirdeza isa prakAra haiM - kisI aise gAMva yAvat rAjadhAnI meM, jo eka hI prAkAra se ghirA ho yA vibhAjita ho yA jisake eka hI dvAra ho yA nirgamana yA Agamana kA eka hI mArga ho, sAdhu-sAdhviyoM ko eka samaya meM - eka sAtha vahAM pravAsa karanA nahIM kalpatA haiN|" * kisI aise grAma yAvat rAjadhAnI meM, jo aneka prAkAroM, aneka dvAroM yA aneka nirgamana-Agamana mArgoM se yukta ho, sAdhu-sAdhviyoM ko vahAM eka samaya meM pravAsa karanA kalpatA hai|18 ' isake atirikta aise sthAna jahAM aneka aparicita logoM kA AvAgamana ho vahAM" tathA khule (kapATa rahita) sthAna meM sAdhviyoM kA pravAsa karanA nahIM kalpatA haiN| * sAdhu-sAdhviyoM ko paraspara eka dUsare ke sthAna para bhI jAne tathA vahAM vividha kArya karane ke saMdarbha meM bhI bRhatkalpa sUtra yaha kahatA hai ki vahAM jAnA aura rahanA nahIM kalpatA hai| nizItha evaM bRhatkalpa donoM meM isakA prAyazcitta guru caumAsI batAyA gayA hai| 222 148 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya, sevA Adi ke lie eka dUsare ke upAzraya meM jAne kA ullekha ThANaM evaM vyavahAra sUtra meM milatA hai| 'paramparA kI jor3a' meM zrImad jayAcArya ne isa para vizada vivecana kiyA hai| unake anusAra Avazyaka kArya ke lie bhI sAdhu-sAdhviyoM ko eka dUsare ke sthAna meM akAla kA varjana kara jAnA caahie| * kucha pAtra vizeSa bhI vikArotpAdaka ho sakate haiN| jaise bRhatkalpa sUtra meM eka 'mAtraka' nAmaka pAtra vizeSa kA ullekha milatA hai jo bhItara se lIpA haA - cikanA kiyA huA, choTe ghar3e ke AkAra kA hotA thaa| jisakA upayoga uccAra-prasravaNa evaM kapha Adi ke lie liyA jAtA thaa| aise pAtra sAdhviyoM ke lie vikArotpAdaka nahIM hote| sAdhuoM meM isase vikAra kI saMbhAvanA rahatI hai isalie isakA upayoga sAdhuoM ke lie niSiddha thaa| * aise pravAsa sthAna yA upAzraya jo kAmakrIr3A, nArI saundarya Adi vikArotpAdaka citroM se yukta ho, vahAM sAdhu-sAdhviyoM ko rahanA nahIM kalpatA haiN| * sAdhviyoM ke lie kisI gRhastha ke naizrAya meM rahanA hI kalpatA hai| 25 * vicAra bhUmi evaM vihAra meM rAtri meM akele gamanAgamana se brahmacarya ko khatarA evaM strI parISaha kI saMbhAvanA bana sakatI hai| isalie bRhatkalpa sUtra meM isakA bhI niSedha hai| 26 3.0. surakSA upAyoM kI upekSA kA pariNAma brahmacarya vrata kA sthAna sabhI vrata meM sarvopari hai| yaha bahata hI saMvedanazIla aura mahattvapUrNa hai| isIlie isakI surakSA ke lie itane kar3e prabandha kie ge| brahmacArI ke lie yaha ati Avazyaka hai ki isakI surakSA ke upAya kA vaha sajagatA se pAlana kre| ye surakSA-upAya brahmacarya kI siddhi ke utkRSTa sahAyaka bhI haiN| uttarAdhyayana sUtra ke anusAra ina upAyoM kI upekSA karane se brahmacarya ke naSTa hone kI saMbhAvanAeM isa prakAra rahatI haiN| 227 (1) zaMkA - 'brahmacarya kA pAlana karane meM koI lAbha hai yA nahIM', 'tIrthaMkaroM ne abrahmacarya kA niSedha kiyA hai yA nahIM?' 'abrahmacarya ke sevana meM jo doSa batalAe gae haiM, ve yathArtha hai yA nahIM?' isa prakAra kI aneka prakAra kI zaMkA brahmacArI ke mana meM utpanna ho sakatI hai| ye zaMkAeM brahmacarya ke prati sAdhaka kI zraddhA ko kamajora karatI haiN| isase mAnasika asthiratA kI sthiti utpanna ho jAtI hai| (2) kAMkSA - zaMkA ke pragADha hone ke pazcAt sAdhaka ke mana meM abrahmacarya sevana kI abhilASA utpanna hone lagatI hai| isase sAdhaka sAdhanA ke mArga se eka kadama aura pIche ho jAtA hai| 149 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) vicikitsA - isakA artha hai citta kA viplv| jaba abhilASA tIvra ho jAtI hai taba mana samUce dharmAcaraNa ke prati vikSubdha ho jAtA hai| isa avasthA meM mAnasika saMkalpoM-vikalpoM ke jvAra uThane laga jAte haiN| (4) bheda - jaba vicikitsA kA bhAva puSTa ho jAtA hai taba cAritra kA bheda-vinAza ho jAtA hai| (5) unmAda - koI manuSya brahmacArI tabhI raha sakatA hai jaba vaha brahmacarya meM abrahmacarya kI apekSA adhika AnaMda maane| yadi koI indriya aura mana para niyaMtraNa to nahIM rakha pAtA lekina haTha pUrvaka yA saMkocavaza brahmacarya kA pAlana karatA hai to vaha mAnasika unmAda grasta ho sakatA hai| (6) dIrghakAlIna roga aura AtaMka - brahmacarya kA pAlana cetanA ke UrdhvArohaNa se sahaja hotA hai| yadi cetanA kAmavAsanA se Upara na uThe to bAharI dabAva yA haThapUrvaka apanAyA gayA brahmacarya mAtra damana hotA hai| aisI sthiti meM sAdhaka vikSipta ho jAtA hai| phalasvarUpa vaha aneka dIrghakAlIna rogoM se grasta ho jAtA hai tathA use Akasmika utpanna hone vAle roga (AtaMka) kA bhI khatarA rahatA hai| (7) dharma-bhraMza - ina pUrva avasthAoM meM jo apanA bacAva nahIM kara sakatA vaha antataH dharma se bhraSTa ho jAtA hai| arthAt vaha brahmacarya bhaMga kara baiThatA hai aura sAdhanA kA mArga chor3a detA hai| 4.0. niSkarSa brahmacarya sAdhanA mahAsaMgrAma kI taraha hotI hai| saMgrAma kI raNanIti ke antargata zatra para AkramaNa va rasada kI ApUrti ko rokanA eka Avazyaka aMga hotA hai| adhyAtma saMgrAma meM mohanIya karma para AkramaNa evaM usako baDhAne vAle nimittoM se bacAva mukhya raNanIti kA bhAga hotA hai| isI prakAra brahmacarya saMgrAma meM bhI andara ke vAsanA-vikAroM para adhyAtma sAdhanoM dvArA AkramaNa evaM vAsanA-vikAroM ko baDhAne vAle nimittoM se svayaM kI surakSA isa raNanIti kA mukhya hissA hai| ataH isa saMgrAma meM sAdhaka saMbhAvita khataroM se sAvadhAna rahatA hai| jaina AgamoM ke racanAkAroM evaM vyAkhyAkAroM ne yaha anubhava kiyA ki brahmacarya sAdhanA meM nimittoM se svayaM kI surakSA kA bahuta bar3A mahattva hai| sAdhanA ke anukUla nimitta jahAM vikAsa meM sahayogI banate haiM, vahIM pratikUla nimitta sAdhanA kA vighAta karane vAle prabala hetu bhI hote haiN| sAdhaka kI brahmacarya sAdhanA nirbAdha rUpa se baDhatI rahe isalie jaina AgamoM meM brahmacarya surakSA ke upAyoM kA vistRta varNana milatA hai| ThANaM, samavAyAMga evaM Avazyaka Adi sUtroM meM brahmacarya kI nau guptiyoM kA varNana hai vahIM praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya evaM abrahmacarya para vistRta mArgadarzana hai tathA uttarAdhyayana sUtra meM 150 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "brahmacarya samAdhi sthAna'' ke nAma se svataMtra adhyAya hai jisameM brahmacarya surakSA ke lie dasa sthAnoM kA vivecana kiyA gayA hai| isake atirikta aneka AgamoM meM 'brahmacarya kI pAMca bhAvanAeM' ke rUpa meM surakSA upAya prApta hote haiN| vyavasthita evaM vistRta ina surakSA sAdhanoM ke alAvA jaina AgamoM meM aneka aise sUtra vikIrNa rUpa se bhI milate haiM jo brahmacarya sAdhaka ke lie surakSA kavaca kA kArya karate haiN| ina samasta surakSA sAdhanoM ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| prathama surakSA cakra - saMsarga saMyama dvitIya surakSA cakra - paMcendriya saMyama aura tRtIya surakSA cakra - mana sNym| prathama surakSA cakra vAsanA ko uddIpta karane vAle bAhya vAtAvaraNa se rakSA karatA hai| isake antargata vezyAoM, kAmuka strI-puruSoM tathA kAmuka vAtAvaraNa se brahmacArI kI rakSA hotI hai| AgamoM meM ise viviktazayanAsana ke rUpa meM liyA gayA hai| _dUsarA surakSA cakra paMcendriya saMyama hai| indriyAM bAhya vAtAvaraNa evaM AtmA kI setu hotI haiN| indriya saMyama ke abhAva meM brahmacArI viSayAsakta hokara vicalita ho sakatA hai| AgamoM meM varNita brahmacarya gupti sthAnoM evaM samAdhi sthAnoM meM isa surakSA cakra kA itanA mahattva hai ki vahA~ pRthak-pRthak indriya viSayAsakti ke varjana kA nirdeza hai to samuccaya rUpa meM pAMcoM viSayoM ko eka sAtha bhI ullekha kara inakI Asakti se bacane kA nirdeza hai| jaina AgamoM meM brahmacarya kI surakSA ke lie eka-eka indriya viSayoM ke saMyama kA mahattva pratipAdita kiyA gayA hai| (i) zrotendriya saMyama - zrotendriya kA viSaya hai- shbd| AcArya mahAprajJa zabda ko ananta zakti kA puMja mAnate haiN| eka choTA sA zabda hamArI cetanA meM bhArI viplava utpanna kara sakatA hai| azlIla gIta, vArtAlApa, striyoM kA kAmottejaka varNana Adi sunane se vyakti kAmAndha ho sakatA hai| jaina kathA sAhitya meM striyoM ke citraNa ko sunakara aneka yuddha hone kA varNana AtA hai- draupadI, sItA, mallI kumArI Adi ke rUpa kA varNana yuddha kA nimitta banA thaa| vartamAna meM bhI zravya saMsAdhanoM kA azlIla prayoga aneka samasyAeM utpanna kara rahA hai| (ii) cakSu saMyama - vyakti ke mana meM vAsanA kA praveza dvAra hai- dRsstti| isalie jaina AgamoM meM striyoM ke aMga-pratyaMgoM ko dRSTi gar3hAkara, rAga-bhAva se dekhane tathA vizeSa rUpa se AMkha se AMkha milA kara dekhane kA niSedha hai / na kevala strI balki strI ke citroM ko tathA svayaM kI parachAI ko bhI dekhanA varjita hai| isa niSedha kA kAraNa batAte hue sUtrakAra kahate haiM ki isase sAdhaka bahirAtmA bana jAtA hai| muni rathanemi Adi kA udAharaNa bhI isakI puSTi meM diyA gayA hai| AvazyakatAvaza striyoM ko dekhanA hI par3e to upekSAbhAva se va kSaNika dekhakara phira dRSTi haTA lene kA samAdhAna bhI diyA gayA hai| 151 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (iii) ghrANendriya saMyama - rasanendriya ke viSayoM ke sAtha ghrANendriya ke viSaya rahate haiN| phira bhI pRthaka rUpa se bhI kevala sugandha ke lie aneka dravyoM kA upayoga kiyA jAtA hai| kucha gaMdha vizeSa kA mastiSka para gaharA prabhAva par3atA hai| isalie jaina AgamoM meM brahmacarya sAdhaka ke lie itra, caMdana, kesara Adi sugandhita padArthoM kA ubaTana, vilepana, Adi kA prayoga niSiddha haiN| ina padArthoM se kAmukatA kI vRddhi kA samarthana Ayurveda zAstra bhI karatA hai| (iv) rasanendriya saMyama - svAsthya zAstra ke anusAra vyakti kI kAmukatA evaM bhojana kA gaharA saMbaMdha hai| manuSya dvArA kiyA gayA bhojana rasa, rakta, mAMsa Adi sAta dhAtuoM meM kramazaH parivartita hotA hai| isakI antima pariNati vIrya hotI hai| AhAra ke mukhyataH do kArya hote haiM - (i) zarIra ko dhAraNa karane kI zakti denA tathA (ii) kAma saMjJA ko utpanna karanA / ataH jaina AgamoM meM AhAra kA sarvathA niSedha nahIM hai| vahA~ AhAra-viveka kA nirdeza hai tAki dharma kA AdhArabhUta zarIra bhI palatA rahe aura kAma saMjJA kA uddIpana bhI na ho| jaina AgamoM meM brahmacArI ke lie AhAra saMbaMdhI nirdezoM ko niSkarSataH do rUpa meM dekhA jA sakatA haiM - (a) praNIta rasa kA viveka - dUdha, ghI Adi ke sarvathA varjana se zarIra meM zuSkatA evaM nirbalatA bar3ha jAtI hai isase jJAna, dhyAna, sevA Adi yatheSTa pravRttiyoM meM bAdhA AtI hai| parantu inakA pratidina evaM atimAtrA meM sevana karane se kAmottejanA baDhatI hai| isalie jaina AgamoM meM brahmacArI ko yaha nirdeza hai ki brahmacarya kI surakSA ke lie vaha ati mAtrA meM pratidina praNIta rasoM kA sevana na kre| (ba) mAtrA kA viveka - arasa, apraNIta arthAt sAmAnya AhAra bhI yadi mAtrA se adhika liyA jAtA hai to yaha brahmacarya kI dRSTi se ucita nahIM hai| pratyeka vyakti kI zArIrika kSamatA bhinna-bhinna hotI hai aisI sthiti meM ucita mAtrA kA nirdhAraNa karanA kaThina hotA hai| AcArya mahAprajJa ke anusAra AhAra kI mAtrA utanI hI paryApta hai jitanI vyakti AsAnI se pacA ske| AhAra karane ke bAda peTa meM tanAva, bhArIpana kA anubhava ho rahA ho to samajhanA cAhie AhAra kI mAtrA jyAdA hai aura AhAra ke bAda tana-mana meM halkApana va prasannatA ho to samajheM mAtrA adhika nahIM hai| Agama manISiyoM ne brahmacarya kI surakSA ke lie AhAra kI mAtrA ke viveka para bahuta bala diyA hai| brahmacarya kI surakSA ke lie AhAra kI atimAtrA kA varjana zarIra zAstrIya kAraNoM se bhI kiyA gayA lagatA hai| manuSya kI bar3I A~ta vIryAzaya ke pAsa se gujaratI hai| jaba bar3I AMta meM atizaya mala aura vAyu jamA ho jAtI hai to vIryAzaya para dabAva par3atA hai| isake phalasvarUpa binA nimitta ke bhI kAmottejanA evaM vIrya skhalana ho sakatA hai| 152 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (v) sparzanendriya saMyama - abrahmacarya kA sparzanendriya se sIdhA saMbaMdha hai| jaina AgamoM meM brahmacarya kI surakSA ke lie sparzanendriya saMyama para sarvAdhika bala diyA gayA hai| isake antargata brahmacArI kA strI, pazu Adi ke zarIra kA sparza, saMgharSaNa Adi niSedha to haiM hI svayaM ke guhya aMgoM kA bhI akAraNa sparza varjita hai| brahmacarya kA tIsarA surakSA cakra hai mana saMyama abrahmacarya ke saMskAra sarva prathama mana meM akuMrita hote haiN| mAnasika saMkalpa abrahmacarya kA sUkSma arthAt adRzya nimitta hotA hai| yahI saMkalpa bAhya nimitta ke milane para vikasita ho jAtA hai| mAnasika pravRtti tIna prakAra kI hotI haiM- (i) smRti (ii) ciMtana (iii) kalpanA / (i) smRti - atIta kAla meM bhoge gae kAma bhogoM ko yAda karanA 'smRti' hai| isalie brahmacarya kI surakSA kI dRSTi se jaina AgamoM meM pUrva bhukta bhogoM ke smaraNa kA niSedha kiyA gayA hai| (ii) ciMtana vartamAna meM kAma bhoga ke viSaya kA ciMtana karanA bhI brahmacarya ke lie khataranAka hotA hai| kAma-ciMtana se vyakti diGmUDha bana jAtA hai usameM kartavya-akartavya kA bodha nahIM rahatA hai| - (iii) kalpanA bhaviSya meM kAma-bhogoM kA saMkalpa-vikalpa karanA kalpanA hai| bhaviSya meM kAma bhoga ke lie tAne bAne bunate rahane se sAdhaka sAdhanA-patha se patita ho jAtA hai| ina tInoM surakSA cakroM meM mana saMyama sarvAdhika mahattvapUrNa hotA hai kyoMki isake surakSita na rahane para prathama do surakSA cakroM kA koI vizeSa upayoga nahIM rahatA hai| aisI sthiti meM brahmacarya mAtra UparI upacAra rahatA hai jo adhika dera taka sthAyI nahIM rhtaa| prathama do surakSA cakroM kA mahatva tabhI taka hai jaba taka sAdhanA paripakva nahIM hotii| mana ke majabUta ho jAne ke bAda isakA koI vizeSa mUlya nahIM rhtaa| isa tathya ke samarthana meM sthUlibhadra kA udAharaNa liyA jA sakatA hai| kozA vezyA kI kAma zAlA meM rahakara, atyanta gariSTha va uttejaka padArthoM kA sevana kara, kozA vezyA ke kAmuka hAva bhAva yukta nimaMtraNa ko dekhate-sunate hue bhI unake mana meM vikAra kI eka taraMga bhI nahIM utthii| phira bhI, brahmacarya ke bAhya surakSA cakroM kA bhI apanA mahattva hai| sthUlibhadra kA dRSTAnta eka apavAda hai| sabhI sAdhaka prAthamika stara para utane majabUta nahIM hote| bAhya surakSA ke abhAva meM brahmacarya kI surakSA saMdehAspada hI rahatI hai| vaidika paramparA meM bhI ina surakSA cakroM ko brahmacarya kAhI aMga mAnA gayA haiN| - brahmacarya surakSA ke sAtha-sAtha isakA nirantara vikAsa bhI Avazyaka hai| jaina AgamoM meM isake kramika vikAsa ke aneka sUtra pratipAdita haiN| AgAmI adhyayana meM prastuta hai una vikAsa ke sAdhanoM kA vivecn| 153 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.0 saMdarbha ThANaM 9/3 samavAyAMga 9/1: samavAo 9/1 ke TippaNa meM uddhRta Avazyaka vRtti (AcArya haribhadra) bhAga -2 pRSTha pR. 104 uttarAdhyayana 16/ Amukha pRSTha 364 meM uddhRta - mUlAcAra 11/13,14 uttarajjhayaNANi 16/Amukha pR. 364 ma uddhRta aNagAra dharmAmRta 4/61 sUyagaDo (1) 10/15 (a) ThANaM 9/3 (ba) samavAyAMga 9/1 (sa) dasaveAliyaM 8/51 (da) uttarajjhayaNANi 16/3 (ca) Avazyaka vRtti bhAga-2, pR. 104 (samavAo 9/1 ke TippaNa meM uddhRta) uttarajjhayaNANi 35/3,4 (a) uttarajjhayaNANi 32/16 (ba) vahI 35/5 uttarajjhayaNANi 32/12 bRhatkalpa sUtra 1/25 vahI 1/26 vahI 1/27 vahI 1/28 vahI 1/29 vahI 1/30 bRhatkalpa sUtra 1/30 ke vivecana se uddhata bRhatkalpa sUtra 1/32 praznavyAkaraNa sUtra (2)4/12 dasaveAliyaM 5(1)/9,10,11 AcArAMga bhASyam 4 (2)/17 sUyagaDo (1) 3/70 vahI (1)3/71 vahI (1)3/72 154 20. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. 26. N000 la + + lalalalala VDON + + + + vahI (1) 3/28 vahI (1)9/28 kA TippaNa saMkhyA 92 meM uddhRta- sU/ nirykti| uttarajjhayaNANi 4/13 jJAnArNava 14/43 vahI 14/44 bhagavatI ArAdhanA 344 vahI 347 vahI 348 sUyagaDo (1)/4/TippaNa saMkhyA 130 meM uddhRta sU/ cUrNi : pR. 120 vahI (1)/4/TippaNa saMkhyA 40 meM uddhRta sU/ cUrNi : pR. 109 vahI (1)/4/TippaNa saMkhyA 40 meM uddhRta sU/ cUrNi : pR. 107 vahI (1)/4/TippaNa saMkhyA 47 meM uddhRta (a) cUrNi : pR. 109 (ba) vRtti patra 110 sUyagaDo (1)/41 TippaNa saMkhyA 131 meM uddhRta cUrNi pR. 120 AcArAMga bhASyam 5 (4)/87 sUyagaDo (1)/4/TippaNa saMkhyA 30 meM uddhRta sU/ cUrNi : pR. 106 vahI (1)/4/TippaNa saMkhyA 38 meM uddhRta sU/ cUrNi : pR. 107 vahI (1)/4/13 vahI (1)/4/13/kA TippaNa saMkhyA 40 meM uddhRta cUrNi : pR. 107 praznavyAkaraNa sUtra 2/4/12 dasaveAliyaM 8/55 uttarAdhyayana 35/7 bhagavatI ArAdhanA 971-975 patha aura pAtheya, pR. 40-41 sUyagaDo (1)/4/15 kA TippaNa saMkhyA 45 meM uddhRta vRtti, patra 109 vahI (1)/4/14,15 vahI (1)/4/14 ke TippaNa saMkhyA 43 meM uddhRta vRtti, patra dasaveAliyaM 5(1)/10: TippaNa saMkhyA 43 meM uddhRta (a) a.cU.pR. 101 (ba) ji.cU. pR. 171 sUyagaDo (1) /4/kA TippaNa saMkhyA 124 meM uddhRta vRtti, patra 118 155 + + 50. 51. 52. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53. 55. 65. vahI (1)/4/kA TippaNa saMkhyA 124 meM uddhRta vRtti, patra 118 vahI (1)/4/kA TippaNa saMkhyA 124 meM uddhRta vRtti, patra 118 vahI (1)/4/kA TippaNa saMkhyA 128 meM uddhRta vRtti, patra 119 (a) dasaveAliyaM 8/53 (ba) uttarajjhayaNANi 32/13, 17 jaina AcAra mImAMsA / pR. 126 sUyagaDo (1)/4 TippaNa saMkhyA 19 meM uddhRta (a) vRtti patra 106 (ba) vRtti patra 113 sUyagaDo (1)/4/2 vahI (1)/4/4 TippaNa saMkhyA 71 vahI (1)/4/3 vahI (1)/4/33 vahI (1)/4, TippaNa saMkhyA 63 meM uddhRta jJAtAdharmakathA 8/117 ke TippaNa saMkhyA 22 meM uddhRta jJAtAvRtti, patra 146 sUyagaDo (1)/4 kA TippaNa saMkhyA 58 meM uddhRta - cUrNi, pR. 110 vahI (1)/4/ TippaNa saMkhyA 14 meM uddhRta - (ka) cUrNi : pR. 104 (kha) vRtti, patra 106 sUyagaDo (1)/4/kA TippaNa saMkhyA 63 meM uddhRta cUrNi, pR. 112 bhagavatI ArAdhanA/936 sUyagaDo (1)/4/kA TippaNa saMkhyA 63 meM uddhRta cUrNi, pR. 112 vahI (1)/4/23,24 vahI (1)/4/TippaNa saMkhyA 63 meM uddhRta - cUrNi pR. 112 uttarajjhayaNANi 2/16 ke TippaNa se uddhRta - uttarA. cUrNi, pR.65 vahI 2/16 ke TippaNa se uddhRta - sU. cUrNi, pR. 110 jJAnArNava 50 vahI 54 bhagavatI ArAdhanA 989-996 vahI 988 karata karata abhyAsa /31 nizItha 8/1-9,11-13 156 68. 69 75. 79. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80. 81. ThANaM 4/241-245 kA TippaNa saMkhyA 43-47 meM uddhRta- sthAnAMga, vRtti patra 199 Avazyaka sUtra/ vikathA sUtra ThANaM 4/241 ThANaM 9/3 samavAo9/1 dasaveAliyaM 8/49 vahI 8/52 uttarajjhayaNANi 16/4: TippaNa saMkhyA 6 meM uddhRta(a) cUrNi, pR. 242 (ba) vRhad vRtti, patra 424 samavAo 9/1 ke TippaNa meM uddhRta- Ava. vRtti (A. haribhadra) bhAga-2: pR. 104 ThANaM 4/242 ThANaM 4/241-245 kA TippaNa saMkhyA 43-47 meM uddhRta sthAnAMga vRtti, patra 199 ThANaM 4/241-245 kA TippaNa saMkhyA 43-47 meM uddhRta sthAnAMga vRtti, patra 87. O 199 ThANaM 4/241-245 kA TippaNa saMkhyA 43-47 meM uddhRta sthAnAMga vRtti, patra 199 ThANaM 4/241-245 kA TippaNa saMkhyA 43-47 meM uddhRta sthAnAMga vRtti, patra 199 ThANaM 4/254 ___ThANaM 4/241-245 kA TippaNa saMkhyA 43-47 meM uddhRta sthAnAMga vRtti, patra 121 96. jJAtAdharmakathA sUtra 16/201-206 97. AcArAMga bhASyam 5 (4)/87 98. sUtrakRtAMga (1)/4/11 ke TippaNa saMkhyA 34 meM uddhRta 99. praznavyAkaraNa sUtra 4 100. dasaveAliyaM 8/41,52 101. uttarajjhayaNANi 16/2 102. Avazyaka sUtra/ vikathA sUtra 157 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103. nizItha 8/1-9,10 104. sUyagaDo (1)/4/16 105. (a) ThANaM 9/3 (ba) samavAyAMga 9/1 (sa) uttarAdhyayana 16/3,5; 32/12 (da) Avazyaka vRtti/ bhAga 3: pR. 104 106. sUyagaDo (1)/4/TippaNa saMkhyA 18 meM uddhRta/ sU. vRtti patra 106 107. samavAo 9/1: TippaNa saMkhyA 2 meM uddhRta-sthAnAMga vRtti, patra 422 108. samavAo 18/3 109. vahI 18/3 kA TippaNa saMkhyA 1 110. dasaveAliyaM 6/56,57,58 111. AcArAMga bhASyam 5(4)/84,87 112. vahI 5 (4)/87 113. sUyagaDo (1)/4/5 114. vahI (1)/4/5 TippaNa saMkhyA 16 meM uddhRta-sthAnAMga vRtti, patra 106 115. (a) ThANaM 9/1 (ba) samavAyAMga 9/3 116. praznavyAkaraNa sUtra (2)/4/ 117. dasaveAliyaM 8/57 118. vahI 8/54 119. vahI 5(1)/15 120. vahI 3/3 121. vahI 2/9 122. (a) uttarajjhayaNANi 16/6,4 (ba) vahI 32/14,15 (sU) vahI 35/4,5 uttarajjhayaNANi 22/34-46 uttarajjhayaNANi16/9 ke TippaNa meM uddhRta (a) uttarAdhyayana cUrNi pRSTha: 242-243 praNItaM - gltsnehNtaildhRtaadibhiH| (ba) uttarAdhyayana bRhad vRtti patra 426 praNIta galadvindu, upalakSaNatvAdanyamapyatyanta dhAtu drkkaarinnm| 158 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125. ThANaM9/23 126. ThANaM 9/23 ke TippaNa saMkhyA 12 meM uddhRta-pravacana sAroddhAra vRtti, patra 53 127. AcArAMga bhASyam 5 (4)/79 128. sUyagaDo (1)/7/29 129. (a) ThANaM9/3 (ba) samavAyAMga 9/1 (sa) uttarAdhyayana 16/3,5 32/12 (da) Avazyaka vRtti / bhAga 3, pR. 104 130. nAyAdhammakahAo/18 131. praznavyAkaraNa sUtra (2)/4/ 132. dasaveAliyaM 8/56 133. uttarajjhayaNANi 26/33, 34; 16/7,9 134. vahI 35/17 135. vahI 32/10 136. dazAzrutaskandha / dvitIya dazA 137. dharmAmRta aNagAra 4/101 138. dharmAmRta aNagAra 4/101 ke TippaNa meM uddhRta 139. avabodha / pR. 96,97 140. saMbodhi 10/12 141 vahI 10/13 142. vahI 10/14 143. AcArAMga bhASyam 5 (4)/80 144. sUtrakRtAMga cUrNi 145. ThANaM 6/42 146. uttarajjhayaNANi 32/11 147. saMbodhi 10/11 148. (a) AcArAMga bhASyam 5(4)/87 (ba) vahI 4 (4)/46 149. sUyagaDo (1)/9/21 150. ThANaM 4/450 151. ThANaM 4/480 159 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152. praznavyAkaraNa sUtra 2/4 153. dasaveAliyaM 3/6 154. ThANaM 9/3 155. (a) samavAyAMga 9/1 (ba) uttarajjhayaNANi 16/Amukha 156. (a) ThANaM 9/3 (ba) samavAyAMga 9/1 157. AcArAMga bhASyam 5 (3)/51 vahI 5 (4)/75 158. vahI 3 (3)/57 159. vahI 2/94 160. vahI 2 (5)/33 161. (a) sUyagaDo (1)/7/27 (ba) vahI (1)/6/86 (sa) vahI (1)/9/32 162. vahI (1)/4/51,52 ke TippaNa saMkhyA 135 meM uddhRta - (a) vRtti patra 120 (ba) cUrNi pRSTha 120 163. nizItha sUtra 1/1-8 164. nizItha sUtra 7/13,83-85, 92 165. sUyagaDo (1)/10/4 ke TippaNa saMkhyA 16 meM uddhRta - vRtti, patra 190 166. vahI (1)/10/4 ke TippaNa saMkhyA 16 meM uddhRta - cUrNi 167. dasaveAliyaM 8/19 168. vahI 8/19 ke TippaNa saMkhyA 47 meM uddhRta - ji. cU. pR. 280 169. uttarajjhayaNANi 16/9,10,12 170. vahI 4/12 171. vahI 32/12 172. (a) ThANaM 9/3 (ba) samavAyAMga 9/1 173. Avazyaka sUtra 174. dazAzrutaskandha sUtra / dazam dazA 160 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175. uttarajjhayaNANi 176. bhagavatI ArAdhanA 1237 177. sUyagaDo (1)/4/7,8 ke TippaNa saMkhyA 22 meM uddhRta (a) cUrNi pR. 105 (ba) vRtti patra 107 178. nAyAdhammakahAo 1/16 179. uttarajjhayaNANi 16/5,7 samavAo 9/1 ke TippaNa meM uddhRta Avazyaka sUtra (haribhadra vRtti) bhAga - 2 : pR/104 181. AcArAMga bhASyam 5 (4) / 87 182. sUyagaDo (1)/9/13 183. samavAo 18/3 184. 185. vahI (2)/4/6 186. dasave AliyaM 6/64:63 187. vahI 6/65 praznavyAkaraNa sUtra (2) / 4/5 188. vahI 8 /56 189. vahI 6/66 190. uttarajjhayaNANi 16/11 191. (37) uttarajjhaNANi 16 / 9 (ba) vahI 35/19 192. (31) Avazyaka vRtti (A. haribhadra) bhAga 2, pR. 104 (samavAo 9/1 ke TippaNa meM uddhRta) (ba) uttarAyaNANi 16 / Amukha pR. 364 meM udadhRta mUlAcAra 11/13,14 (sa) uttarA 16 / Amukha: pR. 364 meM uddhRta - aNagAra dharmAmRta, 4/61 193. nizItha sUtra 6 / 24-77 194. caraka saMhitA / sUtrasthAna / 5/96 195. AcArAMga bhASyam 5 ( 4 ) / 87, 88 196. sUyagaDo (1)/4 TippaNa saMkhyA 24 meM uddhRta 197. praznavyAkaraNa sUtra / 2/4/5 161 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198. vahI 2/4/6 199. uttarajjhayaNANi 1/26 200. AcArAMga bhASyam 5 (4)/82 201. nAyAdhammakahAo 19/39-41 202. vyavahAra bhASya 1600-1601 203. nizItha sUtra 2/37 204. AcArAMga bhASyam 5 (4)/83 205. vahI 8 (4)/58 206. AcArAMga aura mahAvIra / pR. 296 207. ThANaM 2/413 208. saMbodhi 10/21 209. sUyagaDo (1)/4 TippaNa saMkhyA 26 210. sAnuvAda vyavahAra bhASya / 1590 211. AcArAMga bhASyam 5 (4)/75 212. (a) sAnuvAda vyavahAra bhASya / 1601 (ba) vyavahAra bhASya / pariziSTa 8, pR. 146, kathA saMkhyA 79 213. praznavyAkaraNa sUtra 2/4/5 214. dasaveAliyaM sUtra 8/41 215. suzruta saMhitA / nidAna sthAna /10/21 216. bRhatkalpa sUtra 1/4,5 217. vahI 1/10 218. vahI 1/11 219. vahI 1/13 220. vahI 1/14 221. vahI 1/1, 1/2 222. nizItha sUtra 11/86-89, bRhatkalpa sUtra 3/1-2 223. bRhatkalpa sUtra 1/16, 17 224. vahI 1/20 225. vahI 1/22,23 226. vahI 1/46,47 227. uttarajjhayaNANi16/TippaNa saMkhyA 5 162 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya paMcama brahmacarya : vikAsa ke sAdhana 163 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya paMcama 5. brahmacarya : vikAsa ke sAdhana rUparekhA 1.0. sAdhana - vimarza 2.0. brahmacarya-vikAsa ke sAdhana 2.1. jJAna 2.1.1. jJAna ke AyAma 2.1.2. jJAna ke sAdhana 2.2. 2.3. cAritra darzana 3.0. tapa 3.1 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. anazana UnodarI rasa parityAga bhikSAcarI kAyakleza - 3.5.1. Asana 3.5.2. prANAyAma 3.5.3 mudrA 3.5.4 baMdha pratisaMlInatA 3.6.1. indriya pratisaMlInatA 3.6.2. kaSAya pratisaMlInatA 3.6.3. yoga pratisaMlInatA 3.6.4. viviktazayanAsana prAyazcitta vinaya vaiyAvRtya 164 3.6. 3.7. 3.8. 3.9. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.10. svAdhyAya 3. 10. 1. anitya bhAvanAH 3.10.2. azaraNa bhAvanA 3.10.3. bhava bhAvanA 3.10.4. ekatva bhAvanA 3.10.5 anyatva bhAvanA 3. 10.6. azauca bhAvanA 3.10.7 mAdhyastha bhAvanA 3.11. dhyAna 4.0. niSkarSa 5.0. saMdarbha 3.11.1 zarIra prekSA 3.11.2. AnaMda kendra prekSA 3. 11.3. vizuddhi kendra prekSA 3.11.4. brahma kendra prekSA 3.11.5. jyoti kendra aura darzana kendra prekSA 3. 11.6. zakti kendra prekSA 3.11.7. srota darzana 3.11.8. saMdhi darzana 3.11.9. lezyA dhyAna 3. 11.10. dIrghazvAsa prekSA 3. 11.11. antaryAtrA 3. 11.12. animeSa prekSA 3.12 kAyotsarga 165 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. brahmacarya vikAsa ke sAdhana jIvana kA UrdhvasaMsthApana, kalA gata upasthApanA, oja-vIrya aura saMskAroM kA parirakSaNa aura antataH AtmabhAva meM ramaNa yA caraNa brahmacarya pada vAcya hai| jaina vAGmaya meM brahmacarya ke svarUpa, brahmacarya ke sAdhana, brahmacarya rakSaNa ke upAya, brahmacarya kI upalabdhiyAM aura brahmacarya ke parama lakSyAdi kA prabhUta vivecana milatA hai| prastuta saMdarbha meM brahmacarya ke vikAsa meM sahAyaka saMsAdhanoM kA jaina paramparA kI dRSTi se vivecana kAmya hai| 1.0. sAdhana - vimarza " brahmacarya ke sAdhanoM ke vivecana ke pUrva sAdhana kyA hai ? isa tathya kA nirUpaNa yA vizleSaNa Avazyaka hai| sAtha saMsiddhau dhAtu se lyuT (ana) pratyaya karane para sAdhana zabda niSpanna hotA hai, sAdhyanti kAryANi iti sAdhanAni arthAt kArya kI siddhi meM sahAyaka hote haiM unheM sAdhana kahate haiN| Adi se lekara anta taka jo kriyA kI phala prApti paryanta siddhi meM sahAyaka hote haiM unheM sAdhana kahate haiN| kriyAsiddhI prakRSTaupakArakaM sAdhanamiti / sAmAnya rUpa se sAdhana aura upAya eka hI artha meM prayukta hote haiM lekina donoM meM antara hai| kriyA athavA kArya ko sahaja rUpa se Age baDhAne meM jo upayogI hotA hai, vaha sAdhana hotA hai, lekina 'zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti' arthAt zreSTha kArya karate samaya bahuta se vighna bhI Ate haiN| ve vighna kriyA ko phala lAbha taka jAne meM bAdhita kara dete haiN| una vighnoM kA vinAza jina saMsAdhanoM se hotA hai, vaha upAya hai| upa samIpaM ayavaM gamanaM vA upAyaH arthAt jo vighnoM ko vArita karatA huA kArya ko phala lAbha taka pahuMcA de, use upAya kahate haiM bAdhaka tattvoM kA nirasana upAya hai, sAdhaka tattvoM kA AcaraNa sAdhana hai| isI bheda ko dhyAna meM rakhakara brahmacarya ke sAdhana aura brahmacarya ke upAya kA alaga-alaga adhyAya meM vivecana kiyA gayA hai| prathamataH upAyoM ke anuzIlana ke pazcAt aba sAdhana kA vivecana kAmya hai| 2.0. brahmacarya : vikAsa ke sAdhana jIvana meM pratyeka dRSTikoNa se brahmacarya kA sthAna ati mahattvapUrNa hai| ataH yaha jAnanA Avazyaka hai ki ve kauna se sAdhana haiM jinake mAdhyama se brahmacarya kA vikAsa hotA hai| bhAratIya zAstroM meM brahmacarya ko mAtra eka Adarza ke rUpa meM hI nirUpita nahIM kiyA gayA hai balki isakI sAdhanA uttarottara vikasita hotI rahe, isakA vistRta mArgadarzana bhI kiyA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM mokSa mArga ke cAra bheda batAe~ gae haiM- jJAna, darzana, cAritra aura tapa / ' brahmacarya mokSa kA hI eka sAdhana hai| kAraNa-kArya saMbaMdha hone se isakI sAdhanA ke AyAma bhI jJAna, darzana, cAritra aura tapa ke antargata samAhita kie jA sakate haiN| isalie brahmacarya ke 166 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa ke lie yatra-tatra AgamoM meM prastuta sAmagrI ko inhIM cAra AyAmoM ke antargata kramabaddha prastuta kiyA jA rahA hai| 2.1. jJAna jIvana meM jJAna kA bahuta bar3A mahattva hai| kahA bhI gayA hai - 'ajJAnaM khalu kssttN'| isalie sAdhanA ke mArga meM jJAna prathama apekSA hai| cUMki brahmacarya eka dustara sAdhanA hai isalie jaina AgamoM meM isa saMbaMdha meM jJAna kA mahattva aneka sthAnoM para pratipAdita kiyA gayA hai| ___ AcArAMga sUtra meM mAnasika saMtApa aura daridratA kA kAraNa kAma vikAra ko mAnA hai tathA isa kaSTa se mukti kA upAya vidyA arthAt jJAna ko batAyA gayA hai| sUtrakRtAMga sUtra meM bhagavAna RSabha apane putra ko saMbodhi ko prApta karane kI preraNA dete haiN| saMbodhi (jJAna) sAdhanA kA prathama AyAma hai| isase hI sAdhanA kA patha prazasta hotA hai| virati va avirati ke bheda ko jAne binA kAmabhoga ke prati Asakti ko chor3A nahIM jA sktaa| isalie brahmacarya kI dRr3hatA ke lie abrahmacaryavAsa ke kAraNa hone vAle vibhinna duHkha ko jAnane kI bAta kahI gaI hai| sthAnAMga sUtra meM bhI sampUrNa brahmacaryavAsa kA mAdhyama AraMbha aura parigraha ko jAnanA aura chor3anA mAnA hai| isake binA brahmacarya kA vikAsa asambhava kahA gayA hai| dasavaikAlika sUtra meM AcAra se pahale jJAna kI anivAryatA ko bahuta spaSTa rUpa se kahA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM paDhamaM nANaM tao dayA, evaM ciTThaI savva sNje| annANI kiM kAhI, kiM vA nAhii chey-paavgN|| arthAt pahale jJAna phira dayA (aacaar)| isa prakAra saba muni sthita hote haiN| ajJAnI kyA karegA? vaha kyA jAnegA kyA zreya hai aura kyA pApa? isa sUtra meM kevala zAstrIya jJAna hI nahIM, balki indriyoM ke vazIbhUta pudgaloM ke pariNamana kA yathArtha jJAna karane kA bhI nirdeza hai|" uttarAdhyayana sUtra meM bhI brahmacarya vikAsa ke lie una tattva ko jAnanA Avazyaka batAyA gayA hai jo brahmacarya ke lie ghAtaka hote haiN|' Avazyaka sUtra meM bhI brahmacarya ke svIkaraNa evaM abrahmacarya ke pratyAkhyAna se pUrva abrahmacarya ko jJaparijJA se jAnane kA saMkalpa karAyA gayA hai|" jJAnArNava meM kAmamArga ke viSaya meM spaSTatayA virakti kA sAdhana Agama jJAna ko mAnA hai|" sUtrakAra ke anusAra jisa kAma deva ko jJAniyoM kI saMgati, tapa aura dhyAna se bhI nahIM jItA jAtA vaha kevala zarIra (para) aura AtmA (sva) ke bheda jJAna se utpanna hue vairAgya ke prabhAva 167 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se jItA jAtA hai| 2.1.1. jJAna ke AyAma : jaina sAhitya meM jJAna ke aneka AyAmoM kI carcA kI gaI hai(1) loka kA jJAna - AcArAMga sUtra ke bhASyakAra AcArya mahAprajJa ke anusAra brahmacarya kI dizA meM parAkrama ke lie viSaya-loka kA jJAna tathA loka saMjJA kA parityAga apekSita hai| loka saMjJA kA artha hai- loka pravAha sammata viSayoM kI ora daur3ane kI mnovRtti| (2) kSetra kA jJAna - AcArAMga sUtra meM sAdhanA ke vikAsa kI arhatA ke rUpa meM kSetrajJatA ko mAnA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM 'jo kSetrajJa hotA hai vaha kAmanAoM ke prati apramatta, asaMyata pravRttiyoM se uparata, vIra aura Atmagupta yAni apane Apa meM surakSita hotA hai|' bhASyakAra ne kSetra zabda ke pAMca artha kie haiM - zarIra, kAma, indriya viSaya, hiMsA aura mana-vacana kAyA kI prvRtti| jo puruSa ina sabako jAnatA hai vaha kSetrajJa hotA hai| (3) pariNAmoM kA jJAna - AcArAMga sUtra meM kAma ke vipAka-phala ke jJAna ko kAmavijaya kI sAdhanA kA Avazyaka aMga batAyA gayA hai| kAma kA sevana kSaNa bhara ke lie thor3A sA sukha detA hai para usakA vipAka lambe samaya taka ati duHkhadAyI hotA hai| kAma ke pariNAma ke jJAna se kAma ke prati AkarSaNa samApta ho jAtA hai|" dasavaikAlika sUtra meM kAma-bhogoM ko kiMpAka phala se upamita karate hue inake pariNAmoM ko jAnanA Avazyaka batAyA gayA haiN| 2.1.2. jJAna ke sAdhana - brahmacarya sAdhanA kaThina evaM dusAdhya hai tathA isa viSaya meM sahI mArga darzana bhI milanA kaThina hotA hai| jaina AgamoM meM brahmacarya viSayaka jJAna ke vividha sAdhanoM kI carcA bhI kI gaI hai - (1) gurukulavAsa - AcArAMga sUtra ke anusAra brahmacarya viSayaka jJAna evaM AcAra donoM hI ke lie gurukulavAsa Avazyaka hai| nae sAdhakoM ko anubhavAtmaka jJAna alpa hotA hai| sAdhanA mArga meM Ane vAle rati-arati Adi vighna kA sAmanA karane meM ve asakSama hote haiN| guru ke mArga darzana, preraNA aura protsAhana se sAdhanA vikasita hotI rahatI hai| gurukulavAsa ke lie guruAjJA kA pAlana Avazyaka hotA hai|" sUtrakRtAMga sUtra meM buddhoM (jJAniyoM) ke sAnnidhya meM AcAra kI zikSA prApta karane kA nirdeza milatA hai| jJAniyoM ke sAnnidhya se tAtparya gurukulavAsa hai| (2) sunanA - AcArAMga sUtra meM kAma aura kalaha se mukta hone ke lie jJAna kA sAdhana tattva sunanA mAnA gayA hai| " ThANaM sUtra meM sampUrNa brahmacaryavAsa ke do hetu mAne gae haiM - sunanA aura jaannaa| prAcIna samaya meM pustakoM ke AviSkAra se pUrva jJAnArjana kA mAdhyama sunanA hI thaa| 168 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavaikAlika sUtra meM sunane ko jJAna kA mAdhyama mAnate hue spaSTa kiyA hai soccA jANai kallANaM, soccA jANai paavgN| ubhayapi jANai soccA, jaM cheyaM taM smaayre|| jIva sunakara kalyANa ko jAnatA hai aura sunakara hI pApa ko jAnatA hai| kalyANa aura pApa sunakara hI jAne jAte haiN| vaha unameM jo zreya hai, usI kA AcaraNa kre| uttarAdhyayana sUtra meM bhI jJAna kA mAdhyama tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa mArga ko sunanA mAnA gayA hai| (3) jAti smRti - kAma bhogoM kI virati meM jAti-smRti jJAna arthAt pUrva-janma kI smRti bahuta sahAyaka siddha hotI hai| isase vyakti ko pUrva janma meM Acarita saMyama aura usake phala kA jJAna ho jAtA hai| vaha punaH brahmacarya ke lie tatpara ho jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhRgu purohita ke putra dvaya ko muniyoM ko dekhane se jAti smRti jJAna ho gyaa| isase pUrva janma meM Acarita tapa va saMyama kI smRti jAga gii| 23 2.2. darzana yahAM darzana kA artha hai - zraddhA, vizvAsa, ruci, yathArtha dRSTikoNa, samyak ciNtn| kisI tattva kA jJAna hone para bhI jaba taka usameM vizvAsa aura ruci paidA nahIM hotI usakA AcaraNa vikasita nahIM hotA hai| brahmacarya svIkAra karane ke bAda bhI brahmacArI ke sAmane aise pralobhana A sakate haiM jisase usake mana meM brahmacarya ke prati zaMkA utpanna ho jaae| brahmacarya ke prati zraddhA ke khaNDita hone para brahmacarya ko khatarA utpanna ho jAtA hai| isalie anukUla yA pratikUla hara paristhiti meM dhairya ke sAtha zraddhA arthAt darzana ko ar3iga rakhanA apekSita hotA hai| sAdhanA ke pralamba kAla meM vibhinna nimittoM ke kAraNa darzana meM Aroha-avaroha kI sthiti A sakatI hai| yaha zraddhA kI hAni kA prasaMga hai| AcArAMga sUtra meM isa saMdarbha meM kahA gayA jAe saddhAe NikkhaMto, tameva annupaaliyaa| vijahitu visottiyN| arthAt jisa zraddhA se abhiniSkramaNa kareM usI zraddhA ko banAe rkheN| citta kI caMcalatA ke srota meM na bheN| kAma-bhogoM ke lie yathArtha dRSTikoNa ke nirmANa ke lie sUtrakAra kahate haiM ki vicalita karane vAle nimitta upasthita hone para sAdhaka ciMtana kareM - kimesa jaNo karissati? arthAt yaha jana merA kyA karegA? 25 dasavaikAlika sUtra meM bhI brahmacarya vikAsa ke lie aTUTa zraddhA kA samarthana kiyA gayA hai| sUtrakAra kahate haiM jisa zraddhA se saMkalpa ko svIkAra kiyA jAtA hai, usa zraddhA ko pUrvavat 169 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banAe rakhanA caahie| jo vyakti itanA dRDha saMkalpI hotA hai ki deha tyAga svIkArya hai para svIkRta dharma ko chor3anA nahIM, usa vyakti ko indriyAM usI prakAra vicalita nahIM kara sakatI jisa prakAra vegapUrNa gati se AtA huA mahAvAyu sudarzana parvata ko| AcArya tulasI ke anusAra brahmacarya kI sAdhanA ke pahale sAdhaka ko apane vicAra daDha karane caahie| phira usameM eka niSThA honI caahie| dhyAna rahe ki kahIM bAharI cakAcauMdha meM mana phisala na jaae| AcArya mahAprajJa isa saMdarbha meM kahate haiM darzana kA eka AcAra hai - nizaMka honaa| saphalatA use hI varaNa karatI hai jo AsthAvAna va saMdeha se rahita ho| saMzayazIla vyakti kitanA hI buddhimAna kyoM na ho, vaha lakSya ko prApta nahIM kara sakatA hai| 2.3. cAritra (tyAga) jJAna aura zraddhA (darzana) ke bAda agalA caraNa hai- caaritr| cAritra kA artha haiakaraNa kA saMkalpa, tyAga, virti| arthAt indriya viSayoM evam tadjanya kaSAya kA tyAga krnaa| AcArAMga sUtra ke anusAra jo vyakti AzravoM se virata nahIM hote ve saMsAra ke bhaMvarajAla meM cakkara lagAte rahate haiN| sUtrakRtAMga meM kAzyapa (RSabha yA mahAvIra) ke dvArA Acarita dharma kA anukaraNa karane vAloM ke lie maithuna se virata hone kI bAta kahI gaI hai| bhagavatI sUtra meM sAMsArika bhoga ke tyAga ko mahattva diyA gayA hai| zArIrika durbalatA ke kAraNa koI vyakti bhoga ko bhogane meM samartha nahIM hai phira bhI vaha bhogoM kA parityAga nahIM karatA taba taka bhogI hI hai, tyAgI nhiiN| bhASyakAra AcArya mahAprajJa ne ise mAtrA-bheda evaM adhyayavasAya-bheda se aura bhI spaSTa kiyA hai| durbala zarIra vAlA vyakti adhika nahIM to alpa mAtrA meM to bhoga bhogane meM samartha hotA hI hai tathA adhyayavasAya ke stara para bhI bhoga bhoga sakatA hai| isalie vaha bhogI hai tyAgI nhiiN| bhogoM ke parityAga se mahAnirjarA va mahAparyavasAna kI prApti hotI hai| 32 dasavaikAlika sUtra meM anya mahAvratoM kI taraha brahmacarya mahAvrata kA bhI vistRta varNana ke sAtha pratyAkhyAna (tyAga) kA nirUpaNa hai| isa sUtra meM viSaya bhoga kA tyAga sApekSa dRSTi se kiyA gayA hai| yahA~ mAtra 'akaraNa' ko tyAga nahIM mAnA hai| tyAga kI kucha kasauTiyAM dI gaI hai, una para kharA utarane para hI 'akaraNa' ko tyAga mAnA gayA hai| ve kasauTiyAM isa prakAra haiM - (i) kAma bhoga kAnta ho arthAt ramaNIya, anukUla ho| (ii) priya iSTa ho| (iii) bhoga ke lie padArtha upalabdha ho| (iv) paravazatA na ho| 170 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 isI prakAra uttarAdhyayana sUtra meM bhI aneka sthaloM para kAma bhoga ke duSpariNAma jAnakara strI Adi kA tyAga karane kI AvazyakatA para bala diyA gayA hai| isa sUtra meM bhagavAna mahAvIra se pUchA gayA - bhagavan ! pratyAkhyAna se AtmA ko kyA prApta hotA hai ? bhagavAna ne kahA - pratyAkhyAna (tyAga) se vyakti vitRSNa ho jAtA hai mana ko bhAne vAle aura na bhAne vAle padArthoM meM usakA rAga-dveSa nahIM rhtaa|" Avazyaka sUtra meM bhI tyAga kI bAta kahI gaI hai'abaMbhaM pariyANAmi, baMbhaM uvasampannAmi / " 37 yogazAstra meM cAritra kA svarUpa isa prakAra batAyA gayA hai - sarvasAvadyayogAnAM tyAgazcAritramiSyate / kIrtitaM tadahiMsAdi vratabhedena paJcadhA / / sarva prakAra ke sAvadya (pApamaya) yogoM kA tyAga karanA samyak cAritra kahalAtA hai| ahiMsA Adi vratoM ke bheda se vaha pAMca prakAra kA hai|" 38 tyAga kI kasauTiyoM ko vistAra dete hue vyavahAra bhASya meM kahA gayA hai avihiMsa baMbhacArI posAhiya amajjamaMsiyA'corA | 7 - sati laMbha pariccAI, hoMti datakkhA na sesA / / - koI kahatA hai - maiM ahiMsaka vRtti kA hU~, jaba taka maiM mRga Adi ko nahIM dekha letaa| koI kahe maiM brahmacArI hU~, jaba taka mujhe strI mila nahIM jaatii| koI kahe maiM AhAra pauSadhI hU~, jaba taka mujhe AhAra prApta na ho| koI kahe maiM amadyamAMsAzI hU~, jaba taka mujhe madya aura mAMsa prApta na ho jaae| maiM acora hU~, jaba taka mujhe corI kA avasara nahIM miltaa| jo vastu kI prApti hone para bhI usakA parityAga karate haiM, ve hI vAstava meM tadAkhyA ahiMsaka, brahmacArI Adi kahalAne ke yogya hote haiM, zeSa nhiiN|" -- muni sumeramalajI 'lADanUM' ne ise aura spaSTa karate hue kahA hai ki nAraka, pAMca sthAvara tIna vikalendriya, amanaska manuSya aura tiyaMca paMcendriya ko maithuna sevana kA pApa to nahIM lagatA kyoMki inameM napuMsaka veda hotA hai| phira bhI inheM brahmacarya ke pAlana kA lAbha nahIM milatA kyoMki maithuna sevana ke anukUla sthiti hone ke bAvajUda jo brahmacarya kA pAlana karatA hai, use hI brahmacarya kA lAbha milatA hai| 40 3.0. tapa brahmacarya vikAsa ke lie ise acchI taraha jAnane, isameM vizvAsa va ruci rakhane evaM abrahmacarya sevana ko tyAgane ke pazcAt Antarika pariSkAra hetu nirantara puruSArthaM Avazyaka hai| jaina AgamoM meM Antarika pariSkAra ke lie tapa kA vidhAna hai| manuSya kI cetanA meM abrahmacarya ke saMskAra aneka janmoM se hote haiN| tapa ke dvArA jaise-jaise Atma-nirmalatA baDhatI hai, brahmacarya kA 171 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahaja vikAsa hotA rahatA hai| tapa ko paribhASita karate hue dasavaikAlika kI cUrNi meM jinadAsa gaNi ne kahA hai'tavoNAma tAvayati aTThavihaM kammagaMThi nAsetitti vuMttaM bhavaI' arthAt jo ATha prakAra kI karma graMthiyoM ko tapAtA hai, unakA nAza karatA hai vaha tapa hai|" tapa ke mukhyataH do bheda batAe gae haiM - (1) bAhya tapa aura (2) Abhyantara tapa / bAhya tapa uttarAdhyayana sUtra kI zAntyAcArya vRhad vRtti ke anusAra isameM bAharI dravya azana, pAna Adi kA tyAga hotA hai tathA yaha mukti kA bAhya sAdhana hai isalie ise bAhya tapa kahA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bAhya tapa ke chaha prakAra batAe haiM - (1) anazana (2) UnodarI (3) bhikSAcaryA (4) rasaparityAga (5) kAyakleza (6) pratisaMlInatA / 42 43 Abhyantara tapa jo tapa antaH zarIra yAnI sUkSma zarIra ko adhika tapAtA hai, jisase karma zarIra kSINa hotA hai, vaha Abhyantara tapa kahalAtA hai| isa tapa kA sthUla zarIra para vizeSa prabhAva dikhAI nahIM detaa| andara hI andara karma zarIra (saMskAra zarIra) ke kSaya kI prakriyA calatI rahatI hai| mokSa sAdhanA kA antaraMga kAraNa hone se isa tapa ko Abhyantara tapa kahA jAtA hai| isake bhI chaha prakAra haiM- (i) prAyazcitta (ii) vinaya (iii) vaiyAvRtya (iv) svAdhyAya (v) dhyAna (vi) kAyotsarga / 3.1. anazana dasavaikAlika sUtra kI agastyasiMha cUrNi meM anazana kI paribhASA isa prakAra hai'asaNaM bhoyaNaM tassa parikSAto aNasaNaM' arthAt azana kA artha hai bhojana usakA parityAga karanA anazana hai| yahA~ anazana ke do prakAra batAe haiM (1) itvarika aura (2) yAvatkathika / itvarika -sImita avadhi taka kiyA jAne vAlA alpakAlika anazana itvarika kahalAtA hai| isakI avadhi upavAsa se chaha mAsa taka hotI hai| 44 yAvatkathika - jIvana bhara ke lie bhojana kA parityAga karanA / brahmacarya vikAsa ke lie zarIra kA anukUla honA Avazyaka hai mAMsa, rakta Adi dhAtuoM kI atirikta mAtrA vikAroM ko uttejita karane vAlI hotI hai| anazana se dhAtuoM kI atirikta mAtrA niyaMtrita ho jAtI hai| jisase zarIra meM halkApana rahatA hai| phalataH brahmacarya kA 46 47 vikAsa saralatA se hotA hai| AcArAMga, ThANaM, vyavahAra sUtra " Adi granthoM meM brahmacarya vikAsa ke lie anazana kA nidarzana milatA hai| 3.2 45 Unoda brahmacarya kA saMbaMdha jitanA mana se hai, utanA hI zarIra se hai| zarIra jitanA halkA hogA 172 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacarya utanA hI sukara hogaa| zarIra kA halkApana udara arthAt AmAzaya, pakvAzaya aura malAzaya ke halkepana para nirbhara karatA hai| udara ke halkepana ke lie UnodarI arthAt parimita bhojana Avazyaka hai| atimAtrA meM bhojana Adi kA niSedha 'brahmacarya samAdhi sthAna' meM vistRta rUpa se milatA hai jinakA varNana 'brahmacarya-surakSA ke upAya' zIrSaka adhyAya ke antargata kiyA gayA hai| AcArya tulasI ne manonuzAsanam meM UnodarI ko isa prakAra paribhASita kiyA haialpAhAra UnodarikA arthAt kama khAnA, parimita khAnA, AMtoM para kiMcita bhI bhAra na ddaalnaa| pratyeka vyakti kI bhojana kI AvazyakatA bhinna-bhinna ho sakatI hai| aisI sthiti meM AhAra kI nizcita mAtrA kyA ho? isakA samAdhAna manonuzAsanam ke vyAkhyAkAra AcArya mahAprajJa ne isa prakAra diyA hai- bhojana ke eka ghaNTA bAda pAnI pIne aura vAyu banane para peTa halkA rahe, koI bhAra pratIta na ho to samajhA jA sakatA hai ki bhojana parimita haA hai| 49 3.3. rasa parityAga dUdha, dahI, ghRta Adi tathA praNIta pAna-bhojana aura rasoM ke varjana ko rasa parityAga tapa kahA jAtA hai| 50 ___ Avazyaka cUrNi meM rasa (vikRti) ke nau prakAra isa prakAra batAe haiM - kSIra (dUdha), dahI, navanIta, ghRta, tela, gur3a, madhu, madya aura maaNs| vahA~ avagAhima - ghI yA tela meM tale hue padArtha ko dasavIM vikRti ke rUpa meM mAnA gayA hai| dUdha, ghI Adi rasoM ke atimAtrA meM sevana se vIrya kA ati nirmANa hotA hai| isase kAmottejanA adhika bar3hatI hai| isalie brahmacarya ke vikAsa ke lie rasa-parityAga tapa bahuta jarUrI hai| UnodarI kI taraha rasa parityAga kA bhI brahmacarya samAdhi sthAna meM varNana kiyA gayA hai| 3.4. bhikSAcarI brahmacarya vikAsa meM bhikSAcarI kA mahattva aura zodha kA viSaya hai| prazna vyAkaraNa sUtra meM brahmacarya ko dRr3ha karane ke lie niyama-dravyAdi saMbaMdhI abhigraha karanA bhI eka upAya batAyA gayA hai| 3.5. kAyakleza ThANaM sUtra ke TippaNa meM AcArya mahAprajJa kahate haiM - "kAyakleza bAhya tapa kA pAMcavAM prakAra hai| isakA artha jisa kisI prakAra se zarIra ko kaSTa denA nahIM hai, kintu Asana evaM dehamUrchA visarjana kI kucha prakriyAoM se zarIra ko jo kaSTa hotA hai, usakA nAma kAyakleza hai|" 173 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznavyAkaraNa sUtra meM kAyakleza kA nAma lie binA sveda ( pasInA ) dhAraNa karanA, jame hue yA isase bhinna maila ko dhAraNa karanA, mauna vrata dhAraNa karanA, kezoM kA luMcana karanA, sardI garmI sahanA, kASTha kI zayyA bhUmi niSadyA jamIna para baiThanA, daMzamazaka kA kleza sahanA " - 54 55 56 Adi kAyakleza ke aMgoM ko brahmacarya ke vikAsa ke sAdhana ke rUpa meM nirUpita kiyA gayA hai| dasavaikAlika kI cUrNiyoM meM vIrAsana Adi AsanoM kA abhyAsa, AtApanA, kezaloca Adi niravadya pravRttiyoM ko kAyakleza kahA gayA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kAyakleza kI paribhASA Asana ke saMdarbha meM kI gaI hai aupapAtika sUtra meM AsanoM ke atirikta sUrya kI AtApanA, sardI meM vastra vihIna rahanA, zarIra ko na khujalAnA na thUkanA tathA zarIra kA parikarma aura vibhUSA na karanA - ye bhI kAyakleza ke prakAra batalAe gae haiN| ye sabhI saMsAdhana brahmacarya vikAsa meM sahAyaka evaM prakRSTopakAraka mAne jAte haiN| inake AcaraNa se brahmacarya kI siddhi hotI hai, aisA zAstrasammata evaM vyavahAra phalita hai| uttarAdhyayana sUtra kI zAntyAcAryavRtti meM kAyakleza ko saMsAra virakti kA hetu mAnA gayA hai|" brahmacarya vikAsa ke lie Asana, prANAyAma evaM mudrA Adi kA prayoga bahuta upayogI hotA hai| 57 3.5.1 Asana * Asa upavezane dhAtu se lyuTa pratyaya karane para Asana zabda niSpanna hotA hai| jisa para tapazcaryA evaM unnata kArya ke lie baiThA jAe vaha Asana hai| sthirasukhamAsanam arthAt jisa para sthiratA pUrvaka sukha se baiThA jA sake vaha Asana hai jaina paramparA meM Asana ke lie 'sthAna' zabda kA prayoga milatA hai| manonuzAsanam meM AcArya tulasI ne isakI paribhASA isa prakAra kI hai 'zarIrasya sthiratvApAdanaM sthAnam' arthAt vidhivat zarIra ko sthira banAkara baiThanA sthAna- Asana kahalAtA hai| yaha kAyagupti hai|" kucha AsanoM se kAma kendroM para dabAva par3atA hai jisase vAsanAoM ko niyaMtrita karane meM sahAyatA milatI hai| jaina AgamoM meM brahmacarya vikAsa ke lie aneka AsanoM kA prayoga milatA hai| AcArAMga sUtra meM UrdhvasthAna (ghuTanoM ko UMcA aura sira ko nIcA) Asana meM kAyotsarga karane kA nidarzana milatA hai|" bhASyakAra AcArya mahAprajJa isakI vyAkhyA meM kahate haiM ki yaha Asana mukhyataH sarvAMgAsana aura gauNa rUpa se zIrSAsana, vRkSAsana Adi kA sUcaka hai| ina AsanoM se vAsanA kendra zAnta hote haiN| unake zAnta hone se vAsanAeM bhI zAMta ho jAtI haiN|' 61 sthAnAMga sUtra meM sAta prakAra ke AsanoM kA ullekha haiN| vyAkhyAkAra AcArya mahAprajJa 'utkuTukAsana' (ukaDU) ko brahmacarya vikAsa ke lie bar3A upayogI mAnate haiN| donoM paira ko bhUmi para TikAkara donoM putoM ko bhUmi se na chuAte hue jamIna para baiThane se yaha Asana banatA hai| isakA prabhAva vIrya granthiyoM para par3atA hai aura yaha brahmacarya kI sAdhanA meM bahuta phaladAyI hai| bhagavatI sUtra meM bhI aisA hI varNana milatA hai| 62 63 174 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra bhASya meM vedodIrNa ziSya kI kAma cikitsA ke krama meM 'UrdhvasthAna' Adi AsanoM kA ullekha hai| manonuzAsanam kI vyAkhyA meM AcArya mahAprajJa ne brahmacarya vikAsa ke lie nimna AsanoM kA ullekha kiyA hai- godohikAsana, utkaTukAsana, samapAdaputA, goniSadhikA, hastizuNDikA, padmAsana, baddha padmAsana, yogamudrA, ardhapadmAsana, UrdhvapadmAsana, sukhAsana, kukkuTAsana, siddhAsana, vajrAsana, mahAmudrA, kandapIDanAsana, ekapArzvazayana, Urdhvazayana, bhujaMgAsana, sarvAMgAsana aura shiirssaasn| 5 ___ saMbodhi meM siddhAsana, padmAsana, pAdAMguSThAsana Adi AsanoM ko brahmacarya vikAsa meM upayogI mAnA gayA hai| 3.5.2. prANAyAma - jaina AgamoM meM 'prANAyAma' zabda kA prayoga nahIM milatA hai kintu vyAkhyA granthoM meM prANAyAma ke prayoga milate haiN| AcArAMga ke bhASyakAra AcArya mahAprajJa brahmacarya vikAsa meM prANAyAma ko bahuta prabhAvI mAnate haiN| AcArAMga bhASya meM unhoMne eka prayoga isa prakAra diyA hai- apane iSTa maMtra ke sAtha samavRtti zvAsa prekSA kI paccIsa AvRttiyAM karane se kAma-vAsanA upazAnta hotI hai| __ prANAyAma kA mahattva batAte hue jJAnArNava meM kahA gayA hai ki jo yogI eka-eka mahIne meM kuza ke agrabhAga se kevala jala kI eka bUMda ko sau varSa se bhI adhika kAla taka pItA hai, prANAyAma usake samAna hai| yahAM kAmavAsanA para vijaya ke lie prANAyAma ko eka acchA sAdhana mAnA gayA hai| manonuzAsanam kI vyAkhyA meM AcArya mahAprajJa ne vIryastambha prANAyAma (UrdhvAkarSaNa prANAyAma) tathA alpakAlIna kumbhaka prANAyAma ko brahmacarya ke vikAsa meM sahayogI mAnA hai|" saMbodhi meM Apa kahate haiM ki vIrya na Upara khIMcA jA sakatA hai aura na parivartita hotA hai, kintu usakI prANa zakti hI khIMcI jA sakatI hai| saMbodhi meM eka 'tAlayukta zvAsa' nAmaka prANAyAma kA abhyAsa diyA gayA hai jisameM kAma zakti kA prayoga vidhvaMsa se haTA kara sRjana meM kiyA jA sakatA hai|" yoga guru svAmI rAmadeva bhI kAmukatA Adi manovikAroM kA samAdhAna prANAyAma ko mAnate haiN| unhoMne vIrya kI Urdhvagati karake svapnadoSa Adi dhAtu vikAroM kI nivRtti ke lie bAhya prANAyAma (tribandha ke sAtha) tathA Urdhvaretas arthAt kuMDalinI jAgaraNa ke lie anuloma-viloma prANAyAma kI salAha dI hai|" 3.5.3. mudrA - kAma vAsanA kA eka pramukha kAraNa kAmAMgoM kA sakriya honA tathA prANa vAyu kA nirbala honA hai| AcArAMga ke bhASyakAra AcArya mahAprajJa ne eka mudrA vizeSa kA ullekha kiyA hai 175 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UrdhvasthAna avasthA meM donoM netra ko nAsAgra yA bhRkuTI para sthira karanA athavA bAra-bAra sthira krnaa| bhASyakAra kahate haiM ki isa kriyA se apAna vAyu durbala hotI hai aura prANavAyu prbl| apAnavAyu ke durbala evaM prANavAyu ke prabala hone se kAmAMga niSkriya ho jAte haiN|" 3.5.4. baMdha - yoga granthoM meM baMdha kA prayoga sAdhanA kA pramukha aMga hai| mUlabaMdha, uDDiyAnabaMdha, jAlaMdharabaMdha aura tribaMdha Adi baMdha ke pramukha prakAra haiN| mUlabaMdha - zvAsa kA recana kara nAbhi ko bhItara sikor3a kara gudA dvAra ko Upara khIMcane se mUlabaMdha hotA hai| AcArya mahAprajJa ne saMbodhi meM mUlabaMdha ko kAma vijaya kA pramukha sAdhana mAnA hai| jAlaMdharabaMdha - ThuDDI ko kaMTha kUpa meM lagAne para jAlaMdharabaMdha hotA hai| isase vizuddhi kendra prabhAvita hotA hai| citta zAnta hotA hai| mahAbaMdha - mUlabaMdha, uDDIyAnabaMdha aura jAlaMdharabaMdha - ye tInoM baMdha eka sAtha karane se mahAbaMdha banatA hai| ise tribaMdha bhI kahate haiN| bAbA rAmadeva vIrya ke UrdhvArohaNa tathA vIrya zuddhi ke lie mahAbaMdha kA prayoga batAte haiN|" 3.6. pratisaMlInatA brahmacarya vikAsa ke lie mAnasika caMcalatA bahuta bar3I bAdhA hai| mAnasika caMcalatA kA bahuta bar3A nimitta hai- bAhya jagata ke sAtha smprk| jaina AgamoM meM isakA samAdhAna haiprtisNliintaa| pratisaMlInatA kA artha hai- iMdriya Adi kA bAhya viSayoM se pratisaMharaNa karanA arthAt unakI bahirmukhI vRtti ko antarmukhI bnaanaa| dasavaikAlika agastyasiMha cUrNi evaM uttarAdhyayana zAntyAcArya vRtti meM pratisaMlInatA ke cAra prakAra batAe gae haiN| 3.6.1 indriya pratisaMlInatA - indriya pratisaMlInatA kI prakriyA ke do caraNa haiM - prathama indriya viSaya se asamparka evaM dvitIya anivArya rUpeNa samparka prApta viSaya ke prati anAsakti arthAt rAga-dveSa kA abhaav| sAdhanA kAla ke prArambhika stara para jaba sAdhaka aparipakva avasthA meM rahatA hai, viSaya se bacAva atyAvazyaka hotA hai| viSaya ke prati Antarika anAsakti ke binA mAtra bAharI bacAva brahmacarya ke lie sArthaka nahIM hotaa| isalie manojJa amanojJa indriya viSayoM ke prati Asakti (rAga-dveSa) ko kramika rUpa se kama karanA bhI Avazyaka hai| 3.6.2 kaSAya pratisaMlInatA - Asakti kA kAraNa hotA hai kaSAya - krodha, mAna, mAyA aura lobh| Asakti para vijaya pAne ke lie kaSAya para vijaya pAnA Avazyaka hotA hai| isakA sAdhana hai- kaSAya prtisNliintaa| kaSAya pratisaMlInatA kA artha hai udaya meM Ane vAle kaSAyoM kA 176 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirodha tathA udaya prApta kaSAya ko viphala krnaa| 3.6.3 yoga pratisaMlInatA - yoga arthAt mana-vacana-kAya kI prvRtti| akuzala mana-vacana kAyA kA nirodha evaM kuzala yogoM meM pravRtti yoga pratisaMlInatA hai| 3.6.4 viviktazayanAsana - uttarAdhyayana sUtra meM ekAnta, anApAta aura strI-pazu Adi se rahita zayana aura Asana kA sevana karane ko viviktazayanAsana kahA gayA hai|" Antarika anubhUti evaM gaharAI meM jAne ke lie ekAnta vAsa bahuta mUlyavAna hotA hai| isameM bAhya saMsAra se citta ko haTAkara antarmukhI banane kA sundara avasara mila jAtA hai| brahmacarya ke vikAsa ke lie yaha eka sakSama mAdhyama hai| 3.7. prAyazcitta sAdhanA kAla meM paristhiti janya aneka utAra-car3hAva Ate haiN| karmodaya vaza maithuna sevana Adi koI skhalanA ho sakatI hai| jaina AgamoM meM ina skhalanAoM ke pariSkAra kA mArga prAyazcitta batAyA gayA hai| AcArAMga sUtra meM isa prakAra kI bhUla ko RjutApUrvaka svIkAra karane kA nirdeza hai| use asvIkAra karane se yA chipAne se doSa kA parimArjana nahIM ho pAtA aura kAma sevana ke saMskAra andara hI andara pragAr3ha hote cale jAte haiN| yahA~ doSa ko chupAne kI pravRtti ko ajJAnI puruSa kI doharI mUrkhatA batAI gaI hai| sUtrakRtAMga sUtra meM isakA ullekha bar3e manovaijJAnika tarIke se kiyA gayA hai| abrahmacarya sevana karake bhI jo prAyazcitta nahIM karatA balki mAna-sammAna kI kAmanA se pApa kA avarNavAda bhI karane lagatA hai, sUtrakAra ise dogunA pApa mAnate hue kahate haiM ki vaha bhale hI kitanI hI caturAI kare jJAnI vyakti se chupA nahIM sktaa|" prAyazcitta kA mahattva pratipAdita karate hue sUtrakRtAMga sUtra ke cUrNikAra kahate haiM ki skhalanA bhale hI choTI sI ho, usakA prAyazcita avilamba kara lenA caahie| dRSTAMta dete hue ve kahate haiM - eka vyakti sapheda kapar3e pahane hue thaa| usa para kucha kIcar3a laga gyaa| vyakti ne socA isa choTe se dhabbe se kyA antara aaegaa| usane usakI upekSA kara dii| use usI samaya dho kara sApha nahIM kiyaa| phira kabhI usI vastra para syAhI, zleSma, cikanAI Adi lagatI gii| usane usakI bhI upekSA kara dii| dhIre-dhIre vastra atyanta malina ho gyaa| 2 isa prakAra jo sAdhaka caritra paTala para lagane vAle choTe se dhabbe kI bhI upekSA nahIM karatA, prAyazcitta kara letA hai usakA brahmacarya nirmala, sudRr3ha evaM sthira rahatA hai| dasavaikAlika sUtra meM jAna yA anajAna meM koI adharma kArya ho jAne para apanI AtmA ko usase turanta haTA lene kI bAta kahI gaI hai| isI graMtha meM udAharaNa dete hue sUtrakAra kahate haiM ki jahAM kahIM bhI mana, vacana aura kAyA ko duSpravRtta hotA dekheM to turanta sambhala jAnA 177 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 cAhie, jaise jAtimAna ghor3A lagAma ko khIMcate hI sambhala jAtA hai| uttarAdhyayana sUtra meM rAjImatI va rathanemi ke prasaMga meM bhI yahI kahA gayA hai ki pramAdavaza vicalita ho jAne para bhI rAjImatI ke upadeza dene para rathanemi punaH sambhala jAte haiN| 85 nizItha, vyavahAra, bRhatkalpa, dazAzrutaskaMdha Adi prAyazcitta sUtra meM vibhinna skhalanAoM ke pariSkAra ke lie vistRta vidhAna batAyA gayA hai| 3.8 vinaya jaina paramparA meM vinaya kA sthAna ati mahattvapUrNa hai| isake mahattva ko prakAzita karate hue Avazyaka niryukti meM kahA gayA hai viNao sAsaNe mUlaM viNIo saMjao bhave " viNayAu vipyamukkassa kao dhammo kao tvo| , arthAt vinaya zAsana kA mUla hai| vinIta saMyata hotA hai| jo vinaya se zUnya hai, usake kahAM dharma aura kahAM tapa ?" brahmacarya abhyAsa kA aMga hai isalie brahmacarya vikAsa ke lie vinaya kI sAdhanA kA apanA mahattva hai| ziSya ke vinaya se guru prasanna hokara, saiddhAntika aura prAyogika vipula jJAna pradAna karate haiN| praznavyAkaraNa sUtra meM brahmacarya kI sthiratA ke lie vinaya ke dvArA antaHkaraNa ko bhAvita karanA batAyA gayA hai| 87 vinaya kA artha - Avazyaka niryukti evaM uttarAdhyayana zAntyAcArya vRtti ke anusAra jo ATha prakAra ke karmoM kA vinayana- apanayana karatA hai, vaha vinaya hai| 88 vinaya ke sAta prakAra dasavaikAlika agastyasiMha cUrNi meM vinaya ke sAta prakAroM - kA nirUpaNa kiyA gayA hai jJAna vinaya darzana vinaya, cAritra vinaya, mana vinaya, vacana vinaya, kAya vinaya aura aupacArika vinaya 89 3.9. vaiyAvRt uttarAdhyayana ke vRttikAra zAntyAcArya ne dharma sAdhanA meM sahayoga karane ke lie saMyamI ko zuddha AhAra, auSadha Adi lAkara denA tathA usake anya kAryoM meM vyAvRta hone ko vaiyAvRtya kahA hai| 90 jaina paramparA meM vaiyAvRtya kA mahattvapUrNa sthAna hai| kahA jAtA hai ki cAritra aura jJAna pratipAtI haiM - pramAda yA karmodaya ke kAraNa athavA mRtyu ke pazcAt cAritra naSTa ho jAtA hai, paDhA huA, sIkhA huA jJAna parivartanA ke abhAva meM vismRta ho jAtA hai kintu vaiyAvRtya apratipAtI hai - isase arjita zubha rUpa meM udaya meM Ane vAlA karmaphala naSTa nahIM hotA hai| brahmacarya ke vikAsa meM vaiyAvRtya kA apanA vizeSa sthAna hai| nizItha sUtra ke anusAra 178 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 vaiyAvRtya Adi ke zrama meM vyasta sAdhaka ke kAma saMkalpa utpanna nahIM hote haiN| vyavahAra bhASya meM kAma cikitsA kI vidhi meM ziSya ko vaiyAvRtya meM niyojita karane " dharmAmRta anagAra meM brahmacarya vrata meM rukAvaTa se bacAva ke lie vRddha 93 kA vidhAna kiyA gayA hai| sevA kA mArga sujhAyA gayA hai " bhagavatI ArAdhanA meM vRddha zabda kA vyApaka artha karate hue vRddha sevA kA upadeza hai| sUtrakAra kahate haiM- 'avasthA meM vRddha ho athavA taruNa ho, jisake zIla kSamA, Arjava Adi guNa bar3he hue haiM, ve vRddha haiN|' vRddha sevA kA mahattva batAte hue sUtrakAra kahate haiM- jaise katakaphala DAlane se gaMdalA pAnI bhI nirmala ho jAtA hai, vaise hI vRddha puruSoM kI sevA se kaluSita moha bhI zAnta ho jAtA hai| * 95 3.10 svAdhyAya svAdhyAya kA zAbdika artha hotA hai- par3hanA / kintu sAdhanA ke kSetra meM kevala par3hanA svAdhyAya nahIM hai varan Atma vikAsa ke viSaya meM AtmA ko jAnanA, vicAra karanA, manana karanA svAdhyAya hai| 96 Avazyaka cUrNi ke anusAra sAmAyika se dvAdazAMga paryaMta AgamoM kA parizIlana karanA svAdhyAya hai| " uttarAdhyayana zAntyAcArya vRtti meM pravacana kA artha zruta kiyA gayA hai| vahA~ zruta dharma ke AcaraNa karane ko svAdhyAya mAnA gayA hai| ' 97 98 (i) svAdhyAya kA mahattva - brahmacarya sAdhaka ke lie svAdhyAya eka puSTI kAraka auSadha ke samAna hai| AcArAMga meM brahmacArI ko sUtra aura artha meM lIna rahane kA nirdeza hai| " dasavaikAlika sUtra meM svAdhyAya kA mahattva va uddezya isa prakAra kahA hai (1) svAdhyAya se brahmacarya sAdhanA ke uddezya, upalabdhiyAM, sAdhanA ke prayoga Adi bodha (zruta) prApta hotA hai| (2) brahmacarya sAdhanA ke lie citta kI ekAgratA parama Avazyaka hai kyoMki caMcala citta sAdhanA meM bAdhaka hotA hai| svAdhyAya se citta kI ekAgratA prApta hotI hai| (3) sAdhanA kI samyak vidhi kA jJAna aura usameM ekAgratA pA lene se sAdhaka dharma (brahmacarya) meM sthira ho jAtA hai| (4) svayaM sthitAtmA banA huA sAdhaka dUsaroM ko bhI sAdhanA mArga svIkAra karane kI preraNA dene kI arhatA prApta karatA hai| 99 (ii) svAdhyAya ke prakAra - uttarAdhyayana sUtra meM svAdhyAya ke pAMca prakAra batAe 100 gae haiN| zAntyAcArya ne unakI artha vivecanA isa prakAra kI hai - (1) vAcanA - adhyApana karanA / 179 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) pRcchanA - ajJAta viSaya kI jAnakArI yA jJAta viSayoM kI vizeSa jAnakArI ke lie prazna krnaa| (3) parivartanA - paricita viSaya ko sthira rakhane ke lie use bAra bAra dohraanaa| (4) anuprekSA - paricita aura sthira viSaya para ciMtana karanA, paryAlocana krnaa| (5) dharma kathA - sthirI kRta aura paryAlocita viSaya kA upadeza krnaa| 101 brahmacarya vikAsa ke lie anuprekSA kA apanA vizeSa mahattva hai| kAmecchA kA kAraNa hai muurchaa| cetanA para chAe hue mUrchA ke AvaraNa ko tor3ane kA sazakta mAdhyama hai - anuprekssaa| anuprekSA ko bhAvanA ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| dasavaikAlika sUtra meM svAdhyAya ke lie Atma cintana ke svarUpa ko manovaijJAnika evaM prabhAvazAlI praznAvalI ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| Atma sAdhanA svayaM kI sAkSI se hI hotI hai| Upara kA mArgadarzana aura anuzAsana AtmAnuzAsana hone para hI saphalIbhUta hotA hai| isalie svayaM ke kartavyAkartavya kA lekhA jokhA svayaM karanA Avazyaka hotA hai| svayaM kI sAdhanA ko jAMcane ke lie prastuta praznAvalI ke uttara subaha-sAyaM niyamita rUpa se svayaM hI khojane se acchA khAsA Atma pratilekhana ho jAtA hai| vaha praznAvalI isa prakAra haiM - 1. maiMne kyA kiyA ? 2. aba mere lie kyA kArya karanA zeSa hai ? 3. vaha kauna sA kArya hai jise maiM kara sakatA hUM para pramAdavaza nahIM kara rahA hUM? 4. kyA mere pramAda ko koI dUsarA dekhatA hai athavA apanI bhUla ko maiM svayaM dekha letA hUM? 5. vaha kauna sI skhalanA hai jise maiM nahIM chor3a rahA hai? ina praznoM ke uttara ke anusaMdhAna se sAdhaka svayaM kI skhalanAoM se paricita hotA hai jisase usake pariSkAra kI prakriyA sarala ho jAtI hai| 102 bhagavatI ArAdhanA ke anusAra - anya loga mere saMbaMdha meM kyA kahate haiM ? mujhe kisa dRSTi se dekhate haiM ? merI pravRtti kaisI hai ? aisA jo sadA vicAra karatA hai usakA brahmacarya vrata dRr3ha hotA hai| 103 AcArya tulasI ne bhAvanA ko citta kI zuddhi, moha kSaya tathA brahmacarya Adi kI vRtti ko sthira karane kA viziSTa prayoga batAyA hai| 104 180 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA ke prakAra- anuprekSA ke bAraha prakAra kA ullekha milatA haiM - (1) anitya (2) azaraNa (3) bhava (4) ekatva (5) anyatva (6) azauca (7) Azrava (8) saMvara (9) nirjarA (10) dharma (11) loka saMsthAna (12) bodhi-durlabhatA inake atirikta cAra bhAvanAeM aura haiM - (1) maitrI (2) pramoda (3) karuNA (4) mAdhyastha 3.10.1 anitya bhAvanA - bhogya padArtha aura bhogI donoM hI anitya haiM - naSTa ho jAne vAle haiN| mUrchA ke kAraNa vyakti svayaM ko amara mAna letA hai aura kAma bhogoM ko shaashvt| isa mUrchA ko tor3ane kA sAdhana hai- anitya anuprekssaa| AcArAMga sUtra ke bhASyakAra AcArya mahAprajJa ke anusAra abhyAsa ke binA apramAda kI sAdhanA aura pramAda kA parihAra nahIM kiyA jA sktaa| isake tIna Alambana haiM - zAMti, maraNa va anitya anuprekssaa| 10 isI graMtha meM batAyA gayA hai ki viSayAsakti ko tyAgane ke lie AtmaramaNa Avazyaka hai| AtmA hI zAzvata evaM sadA hitakArI hone ke kAraNa sArabhUta hai| sabhI viSaya anitya hone ke kAraNa nissAra haiN| isa prakAra viSayoM kI anityatA kI anuprekSA kA abhyAsa Atma ramaNa kA sAdhana haiN| 106 sUtrakRtAMga sUtra meM jIvana kI anityatA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki sau varSa jIne vAlA manuSya tAruNya meM hI mara jAtA hai| phira bhI Asakti ke kAraNa strI Adi meM manuSya mUrcchita hotA hai| 107 dasavaikAlika sUtra meM 'jIvana' aura 'bhogya padArtha' (zabda, rUpa, gandha, rasa aura sparza) donoM ko hI anitya kahA gayA haiN| uttarAdhyayana sUtra meM zarIra ko pAnI ke bulabule kI taraha azAzvata kahA gayA hai| itanA hI nahIM, yaha zarIra vyAdhi aura rogoM kA ghara hai, jarA aura mRtyu se grasta hai| zarIra, bhUmi, ghara, dhana-dhAnya, bandhu bAMdhava ko bhI eka dina chor3akara jAnA hai| 10 3.10.2. azaraNa bhAvanA - indriya viSaya lobha ko prerita karate haiM, lobha vaza manuSya arthArjana aura pArivArika mamatva bar3hAtA hai| artha kA arjana aura mamattva kI pragAr3hatA hone para bhI koI trANa yA zaraNa nahIM hotaa| AcArAMga sUtra ke anusAra svayaM arjita karma jaba udaya meM Ate haiM taba use na dhana bacA pAtA hai aura na hI parivAra ke sdsy|" isI sUtra meM kahA gayA hai- 'jANitu dukkhaM pateyaM sAyaM' arthAt arthArjana aura kAma ke Asevana se upArjita duHkha apanA hotA hai- karane vAle kA hI 181 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA hai| 112 dasavaikAlika sUtra kI agastyasiMha cUrNi meM azaraNa anuprekSA kA uddezya dharma niSThA kA vikAsa batAyA gayA hai| 113 uttarAdhyayana sUtra meM bhI kAma bhogoM ko zaraNa nahIM mAnA hai| kevala eka dharma hI zaraNa hai| 1114 sUtrakAra kahate haiM ki jisa prakAra siMha hiraNa ko pakar3a kara le jAtA hai, usI prakAra antakAla meM mRtyu manuSya ko pakar3a kara le jAtI hai| usa samaya usake mAtA-pitA yA bhAI aMzadhara nahIM hote - apane jIvana kA bhAga dekara use bacA nahIM pAte haiN| 19 3.10.3. bhava (saMsAra) bhAvanA - AcArAMga sUtra meM saMyata vyakti ko lokadarzI kahA gayA hai| vaha loka ke Urdhva, adho evaM tirache tInoM bhAga ko jAnatA hai| uttarAdhyayana sUtra meM saMsAra ko duHkha kA AdhAra kahA gayA hai, jisameM jIva kleza pA rahe haiN| 17 3.10.4. ekatva bhAvanA - padArtha aura vyakti ke prati Asakti ke kAraNa anekatva utpanna hotA hai| isa Asakti ko niyaMtrita karane ke lie anekatva kI pratipakSI bhAvanA- 'ekatva bhAvanA' kA prayoga atyanta upAdeya hotA hai| AcArAMga sUtra meM brahmacarya vikAsa ke lie saba prakAra ke saMga kA parityAga kara ekatva bhAvanA ke abhyAsa kA nirdeza hai| sUtrakAra kahate haiM - 'aiacca savvato saMgaMNa mahaM otyiti hati egohmNti| 18 arthAt 'merA koI nahIM hai, isalie maiM akelA huuN|' isa vAstavika satya kI anuprekSA karane se para-padArthoM para rAga bhAva kSINa hote haiN| 3.10.5 anyatva bhAvA - brahmacarya sAdhanA ke mArga meM sAdhaka ke kadama DagamagAne kA pramukha kAraNa hotA hai- mamakAra arthAt meraapn| cetanA jaba mamatva ke aMdhakAra meM diGmUDha ho jAtI hai taba 'anyatva bhAvanA' usake lie prakAza stambha kA kArya karatI hai| AcArAMga sUtra ke anusAra duHkha aura sukha sabakA apanA-apanA hotA hai| koI bhI dUsare ke sukha-duHkha ko bAMTa nahIM sakatA hai| 119 dasavaikAlika sUtra meM saMyama se bhaTake hue mana kA samAdhAna anyatva bhAvanA diyA gayA hai| sUtrakAra ke zabdoM meM - samAe pehAe parivvayaMto, siyA maNo nissaraI bhiddhaa| na sA mahaM no vi ahaM pi tIse, icceva tAo viNaeja rAgaM / / 120 arthAt samadRSTi pUrvaka vicarate hue bhI yadi kadAcit mana bAhara nikala jAe to yaha vicAra kareM ki vaha merA nahIM hai aura na hI maiM usakA huuN| mumukSu usake prati hone vAle viSaya-rAga ko dUra kre| bheda vijJAna kA yaha cintana moha tyAga kA bahuta bar3A sAdhana mAnA gayA hai| 182 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavaikAlika ke TippaNa meM AcArya mahAprajJa ne eka zloka uddhRta kiyA hai ayaM mameti mantro'yaM, mohasya jagadAndhyakRta / ayameva hI naJapUrvaH, prati mantro'pi mohajit / / 121 anyatva bhAvanA ko karane se para padArtha yA vyakti hI nahIM svayaM kA zarIra aura AtmA kA bhI bheda dikhane laga jAtA hai| isase sAdhaka brahmacarya meM punaH sthApita ho jAtA hai| 3.10.6. azauca bhAvanA - bAharI sundaratA dekhakara mana usameM Asakta hotA hai| camar3I ke bhItara jo hai vaha AkarSaka nahIM hotaa| zarIra ke bAharI saundarya ke sAtha Antarika vastuoM ko dekhanA anAsakti kA hetu hai| yaha zarIra azucimaya padArthoM jaise mala, mUtra, rudhira, mAMsa Adi kA bhaNDAra hai| itanA hI nahIM, isase azuci ke vividha srota bahate rahate haiN| ve srota puruSa meM nau aura striyoM meM bAraha hote haiN| AcArAMga sUtra ke anusAra una chidra kI azucitA ko dekhakara dehAsakti se chuTakArA milatA hai aura phira kAmAsakti kSINa hotI hai| AcArAMga vRtti meM azuci anuprekSA kI AlaMbana bhUta do gAthAeM isa prakAra milatI haiM - (1) maMsaTThI - rUhira- hArUvaNaddha kalalamayameya majjAsu / puNNamicammakose, duggaMdhe asuhbiibhcche|| arthAt yaha zarIra mAMsa, asthi, rudhirayukta tathA snAyuoM se baMdhA huA kalalamaya meda aura majA se paripUrNa eka carmakoza hai| yaha durgaMdhamaya aura azuci hone ke kAraNa vIbhatsa hai| saMcArima- jaMta-galaMta - vacca muttaMta seya- puNNaMmi / dehe hujjA kiM rAga kAraNa asuiheummi ? (2) 123 124 125 yaha zarIra rUpI yaMtra nirantara saMcAlita aura srAvita hone vAle mala-mUtra tathA prasveda se yukta hai| isa azuci rUpI deha meM rAga yA Asakti kA kyA kAraNa ho sakatA hai ? dasavaikAlika sUtra meM bhI deha ko azuci evaM azAzvata kahA gayA hai| sUtra meM zarIra ko azuci batAte hue isakI utpatti bhI azuci ke dvArA batAI gaI hai| bhagavatI ArAdhanA meM kahA gayA hai ki zarIra kA bIja (vIrya aura raja), usakI niSpatti, Adi ko samyak rUpa se nirIkSaNa karane vAlA lajjAzIla manuSya apane zarIra se bhI virakta ho jAtA hai, taba anya ke zarIra se kyoM nahIM virakta hogA ? uttarAdhyayana 3.10.7 mAdhyastha (upekSA) bhAvanA AcArAMga sUtra meM viSayAsakti para vijaya prApta karane kA eka sAdhana mAdhyastha bhAvanA ko mAnA gayA hai| sUtrakAra ke anusAra zabda-rUpa Adi iSTaaniSTa viSayoM kI upekSA karane se arthAt inake prati rAga dveSa kA bhAva na lAne se sAdhaka anAtura aura avyAkula ho jAtA hai| 127 183 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.11.0 dhyAna dhyAna Abhyantara tapasyA kA pAMcavA aMga hai| dhyAna kA artha hai kisI eka Alambana para mana ko sthApita karanA athavA mana, vacana aura kAyA kI pravRttiyoM kA nirodha krnaa| jaina paramparA meM brahmacarya vikAsa meM dhyAna kA mahattvapUrNa sthAna hai| bhagavAna mahAvIra dhyAna ke aneka prayoga kiyA karate the| AcArAMga sUtra ke anusAra AtmA kI gaharAI meM paiThakara dhyAna meM lIna rahane se ve strI parISaha ko jIta lete the| jaina AgamoM meM brahmacarya vikAsa ke lie dhyAna ke aneka sUtra pAe jAte haiN| AcArya mahAprajJa ne prAcIna AgamoM evaM yoga zAstroM tathA Adhunika vijJAna kA gahana adhyayana kara svayaM ke jIvana ko prayogazAlA bnaayaa| vilupta prAyaH huI dhyAna paddhati ko prekSAdhyAna ke nAma se sarala evaM sahaja rUpa se prastuta kiyA hai| prekSAdhyAna ke kucha prayoga brahmacarya vikAsa ke lie bahuta hI prabhAvakArI siddha hue haiN| 3.11.1 zarIra prekSA - abrahmacarya kA pramukha kAraNa hai zarIra ke prati aaskti| Asakti tabhI taka rahatI hai jaba taka zarIra ke prati mithyA dhAraNA rahatI hai| AcArAMga sUtra meM zarIra kI mUrchA tor3ane ke lie zarIra ke Antarika aMgoM ko dekhane kA sUtra hai| sUtrakAra ke zabdoM meM 'jahA aMto tahA bAhi, jahA bAhi tahA aNto|' arthAt yaha zarIra jaisA bhItara hai, vaisA bAhara hai| jaisA bAhara hai vaisA bhItara hai| 129 zarIra kA bAhya saundarya AkarSaNa kA kAraNa bana sakatA hai| kintu zarIra kA Antarika hissA rakta, mAMsa Adi vIbhatsa padArthoM kA banA hai| zarIra prekSA se zarIra kI yathArtha sthiti kA jJAna hotA hai| isase zarIra ke prati Asakti TUTatI hai| 3.11.2 Ananda kendra prekSA - manuSya ke zarIra meM vibhinna aMga vizeSa para cetanA kI saghanatA pAI jAtI hai| jaina paramparA meM ina aMgoM ko caitanya kendra ke nAma se jAnA jAtA hai| AcArAMga sUtra ke bhASyakAra AcArya mahAprajJa kI mAnyatAnusAra kAma saMjJA zakti kendra ko, AhAra saMjJA svAsthya kendra ko aura yaza kI abhilASA taijasa kendra ko sakriya karatI hai| isa sthiti meM Ananda kendra niSkriya ho jAtA hai| isalie sAdhaka meM Atmahita kI prajJA nahIM jAgatI aura na nirjarArthitA kA bhAva hI vRddhiMgata hotA hai| isalie brahmacarya, AhAra saMyama aura yazobhilASA se mukti - ina bhAvoM kI vRddhi ke lie "Ananda kendra prekSA" kA upAya batAyA gayA hai| Ananda kendra kI sakriyatA hone para ye tInoM saMjJAeM vinaSTa ho jAtI haiN| 130 ___ yogazAstra' tathA jJAnArNava' ke anusAra zvAsa grahaNa kara citta ko Ananda kendra (hRdaya kamala) para kendrita karane se kuvAsanAeM, mAnasika vikalpa - rAga dveSa svarUpa vicAra, viSaya tRSNA utpanna nahIM hotii| antaHkaraNa ke bhItara viziSTa jJAna prakAzamAna hotA hai| 184 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahAprajJa ne Ananda kendra ke vaijJAnika pakSa ko spaSTa kiyA hai| unake anusAra phuphphusa ke nIce hRdaya kA pArzvavartI sthAna Ananda kendra hai| yaha thAimasa granthi kA prabhAva kSetra hai| vayaskAvasthA taka yaha granthi zizu ke vikAsa meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhAtI hai| kAma granthiyoM - vRSaNa aura DimbAzaya kI kriyAoM kA nirodha karatI haiN| vayaskAvasthA ke bAda isakI kriyA manda ho jAtI hai| 133 isa kendra para dhyAna kara thAimasa graMthI kI sakriyatA bar3hA kara kAma granthiyoM ko niyaMtrita kara brahmacarya kA vikAsa kiyA jA sakatA hai| 3.11.3 vizuddhi kendra prekSA - isakA sthAna kaMThakUpa hai| yaha thAirAiDa aura pairAthAirAiDa granthI kA prabhAva kSetra hai| isa kendra para dhyAna karane se hamArI vRttiyAM sahaja rUpa se zAnta hotI haiN| vAsanAoM ke udAtIkaraNa yAni nirmalIkaraNa ke lie yaha eka vizeSa prayoga hai| 154 3.11.4 brahma kendra - jihvAgra kA sthAna brahma kendra hai| isa para dhyAna karane se brahmacarya kI sAdhanA puSTa hotI hai| AcArya mahAprajJa ke anusAra yaha eka sUkSma niyama hai ki hamArI pAMcoM jJAnendriyoM kA pAMca karmendriyoM ke sAtha nikaTa kA saMbaMdha haiN| taMtra zAstra meM pAMca tattvoM kI mImAMsA haiM - pRthvI, jala, agni, vAyu aura aakaash| ina pAMca tattvoM kI kramazaH pAMca jJAnendriyAM haiM - ghrANa, jihvA, cakSu, sparzana aura zrota tathA pAMca karmendriyAM haiM - apAna, jananendriya, paira, hAtha aura vaak| isa prakAra jIbha kA aura jananendriya kA gaharA saMbaMdha haiN| ye donoM jala tattva se saMbaMdhita haiN| jaba inako rasa adhika milegA to kAmukatA bddh'egii| rasa kA saMyama aura jihvAgra kI prekSA, donoM brahmacarya ke sAdhana haiN| jihvAgra kI prekSA karate samaya jIbha ko adhara meM rakhA jAtA hai, taba usake agra bhAga para vizeSa prakAra ke spandanoM kA anubhava hotA hai| jIbha para saMyama karanA, jIbha ko sthira rakhanA, jIbha ko zithila karanA, mauna karanA, usakI prekSA karanA, ye saba brahmacarya ke vikAsa meM sahAyaka hote haiN| 135 3.11.5 jyoti kendra aura darzana kendra - jyoti kendra kA sthAna lalATa ke madhya bhAga meM hai tathA darzana kendra donoM bhRkuTiyoM ke bIca sthita hai| yoga granthoM meM ise AjJA cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| ina para dhyAna karane se ye kendra jAgRta ho jAte haiN| jaba ye jAgRta hote haiM taba pIniyala aura piTyUTarI granthiyoM kI sakriyatA bar3ha jAtI hai| pIniyala kI sakriyatA se gonADsa para aura piTyUTarI kI sakriyatA se eDrInala para niyaMtraNa sthApita ho jAtA hai| eDrInala aura gonADsa ke kAraNa hI kAma vAsanA, uttejanA, Avega Adi jAgRta hote haiN| pIniyala aura piTyUTarI ke dvArA jaba ina granthiyoM ko niyaMtrita kara liyA jAtA hai to kAma vRttiyAM anuzAsita ho jAtI haiN| isase apUrva Antarika Ananda kI vRtti jAgRta ho jAtI hai| ina donoM kendroM ke saMdarbha meM AcArya mahAprajJa yaha mAnate haiM ki jo sAdhaka brahmacarya kA pAlana karanA cAhatA hai, use ina donoM para dhyAna karanA atyAvazyaka hai| isake abhAva meM vaha 185 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 vizAda grasta yA unmAda grasta bhI ho sakatA hai| ina para dhyAna karane se tRtIya netra kA jAgaraNa kara kAma kA dahana kiyA jA sakatA hai| kAma akAma meM badala jAtA hai| 137 - - 3. 11.6. zakti kendra rIr3ha kI haDDI kA nIcalA hissA zakti kendra kahalAtA hai| ise mUlAdhAra cakra ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| yoga paramparA ke anusAra yaha prANa zakti ke saMgraha kA sthala hai| isa para dhyAna karane se yaha sakriya hotA hai aura prANa kA pravAha meru rajju ke mAdhyama se Upara kI ora pravAhita hotA hai| bAbA rAmadeva ke anusAra isa kendra para dhyAna karane se sAdhaka UrdhvaretA bana jAtA hai| 3.11.7 srota darzana AcArAMga sUtra meM kAma-vijaya kI sAdhanA ke lie dhyAna kA ka prayoga hai srota darzana srota kA artha hai indriyoM aura indriya viSayoM ke Asevana meM prayukta zarIra ke aNg| AcArAMga sUtra ke bhASyakAra ne ina srotoM kA vivecana isa prakAra kiyA hai - zarIra ke UrdhvabhAga meM sAta srota haiM eka mukha, do kAna, do netra, do nAsikAeM do stana haiN| zarIra ke adho bhAga meM gudA, liMga aura raktavahA (yoni) haiN| inakI prekSA karane se inake prati rAga bhAva kA vilaya hotA hai| phalataH kAma vijaya kI sAdhanA sarala ho 3. 11.8 saMdhi darzana AcArAMga sUtra meM brahmacarya vikAsa ke lie eka prayoga hai 'saMdhi kA artha hai - haDDiyoM kA jodd'| zarIra haDDiyoM kA DhAMcA mAtra hai| use virakti hotI hai| bhASyakAra ne zarIra meM eka sau assI saMdhiyoM kA ullekha kiyA hai| caudaha mahAsaMdhiyAM haiM tIna dAeM hAtha kI saMdhiyAM kaMdhA kuhanI aura phuNcaa| tIna bAeM hAtha kI sNdhiyaaN| tIna dAeM paira kI saMdhiyAM kamara, ghuTanA aura gulpha tIna bAeM paira kI saMdhiyAM, eka gardana kI saMdhi, eka kamara kI saMdhi / - zarIra ke madhya bhAga meM 138 jAtI hai| sandhi darzana / dekhakara usase 139 - . 3.11.9 lezyA dhyAna - uttarAdhyayana sUtra meM brahmacarya vikAsa ke lie lezyA dhyAna kA prayoga 140 - - milatA hai| vyakti kI lezyAoM kA usake ciMtana aura AcAra vyavahAra para gaharA prabhAva par3atA hai| prazasta lezyAeM cetanA kA UrdhvArohaNa karatI haiM to aprazasta lezyAeM patana karatI haiN| isalie brahmacarya kI sudRr3hatA ke lie aprazasta lezyAoM kA varjana evaM prazasta lezyAoM ke dhyAna kA nirdeza haiN| prekSAdhyAna sAdhanA paddhati ke anusAra svAsthya kendra evaM vizuddhi kendra para nIle raMga tathA jyoti kendra para zveta raMga kA 5 se 10 minaTa taka dhyAna karane se vAsanAeM anuzAsita hotI haiN| 141 3.11.10. dIrgha zvAsa prekSA- zvAsa kA hamArI sAdhanA ke sAtha bahuta gaharA saMbaMdha hai| jaba zvAsa maMda, dIrgha yA sUkSma hotA hai to mana zAnta aura vAsanAeM niyaMtrita rahatI haiN| zvAsa jaba choTA hotA hai taba vAsanAeM aura uttejanAeM ubharatI haiM, mAnasika caMcalatA bar3hatI hai| AcArya 186 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprajJa choTI zvAsa ko vAsanA kA vAhana mAnate haiN| 14 brahmacarya ke vikAsa ke lie niyamita dIrgha zvAsa prekSA bahuta lAbhakArI sAdhana hai| isa prayoga kA abhyAsI mana kI sUkSmatA ko pakar3ane meM sakSama ho jAtA hai| vaha jAna jAtA hai ki kaba vAsanA kA ubhAra Ane vAlA hai| aisA hone para tatkAla dIrgha zvAsa kA prayoga zurU kara dene se vAsanA ko zvAsa kA Alambana nahIM milegA aura vaha prakaTa hue binA hI zAnta ho jaaegii| 143 3.11.11 antaryAtrA - prekSAdhyAna sAdhanA paddhati ke anusAra hamAre zarIra meM prANa UrjA ke bhaNDAra kA sthAna zakti kendra (mUlAdhAra cakra) hai| prANa UrjA kI khapata Upara ke kendroM para hotI hai| jaba prANa UrjA kA pravAha nIce ke kendroM taka hI hotA hai taba vAsanAeM, uttejanAeM ubharatI haiN| prekSAdhyAna meM prANa UrjA ko sabhI kendroM taka saMtulita rUpa se pahuMcAne ke lie antaryAtrA kA prayoga kiyA jAtA hai| isa prayoga meM zvAsa ke sAtha citta kI yAtrA zakti kendra se jJAna kendra ke bIca meM kI jAtI hai| isase prANa UrjA kA saMtulita vikAsa hotA hai aura sAdhaka antarmukhI bana jAtA hai, use bAharI AkarSaNa khIMca nahIM pAte haiN| 3.11.12 animeSa prekSA - AcArAMga sUtra meM kAma-vijaya kA eka prayoga hai - loka drshn| loka kA artha hai - bhogya vastu yA vissy| bhASyakAra AcArya mahAprajJa isakI vyAkhyA meM likhate haiM - zarIra bhogya vastu hai| isake tIna bhAga haiM - (ka) adhobhAga - nAbhi ke nIce (kha) UrdhvabhAga - nAbhi ke Upara (ga) tiryag bhAga - nAbhi sthaan| zarIra ke uparokta tIna bhAgoM ko animeSa dRSTi se dekhane se, prekSA karane se tathA usake viSaya meM koI saMvedana na karane se vyakti 'kAma vijaya' kI kSamatA vikasita kara sakatA hai| 3.12 kAyotsarga kAyotsarga ke do artha haiM - kAyA kI aicchika pravRttiyoM kA tyAga evaM mamatva kA visrjn| jaina vAGmaya meM aneka uddezyoM se kAyotsarga karane kA vidhAna prApta hotA hai| brahmacarya sAdhanA kA mUlAdhAra Atma ramaNa hai, isakI upalabdhi kA sAdhana bhI kAyotsarga hai| prayojana kI dRSTi se kAyotsarga ke do prakAra haiM- 146 (1) ceSTA kAyotsarga - yaha aticAra zuddhi ke lie kiyA jAtA hai| anya doSa kI taraha brahmacarya janya doSa kI zuddhi ke lie ceSTA kAyotsarga kiyA jAtA hai| (2) abhibhava kAyotsarga - vizeSa vizuddhi yA prApta kaSTa ko sahane ke lie kiyA jAtA hai| brahmacarya sAdhaka para aneka bAra upasarga bhI A jAte haiN| jaina kathA sAhitya meM rAjA uditodita, zreSThI sudarzana Adi dvArA brahmacarya surakSA evaM vikAsa ke lie kAyotsarga kA sahArA lene kA ullekha milatA hai| 148 187 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.0. niSkarSa jaina paramparA eka vikAsavAdI paramparA hai| yahA~ AtmA ke kramika vikAsa ke lie sAdhanA ke aneka AyAma upalabdha haiN| brahmacarya sAdhanA kA eka viziSTa aMga hai| brahmacarya samasta sAdhanA pravidhiyoM kA mUlAdhAra hai, isalie isake vikAsa meM sabakA vikAsa nihita hai| jaina AgamoM meM brahmacarya ke vikAsa ke lie aneka sUtra milate haiN| __bhagavAna mahAvIra ne kAma vijaya ke lie svayaM anekoM prayoga kie aura saphalatA prApta kii| brahmacarya kI vikAsa yAtrA bhI jJAna-darzana-cAritra-tapa ke mArga se hokara hI jAtI hai| isa sAdhanA catuSka meM brahmacarya kA kramika vikAsa nihita hai| jJAna - jaina paramparA meM samasta tattva-padArthoM ko tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA haiM (1) heya (2) jJeya aura (3) upaadey| heya kA artha hai tyAgane yogya pdaarth| jo Atma sAdhanA meM bAdhaka hote haiN| jJeya kA artha hai jAnane yogya pdaarth| vizva ke sabhI padArtha jJeya haiN| upAdeya kA artha hai grahaNa karane yogya pdaarth| jo Atma utthAna meM sAdhaka hote haiN| sAdhanA kI pUrNatA ke lie heya ko chor3anA aura upAdeya ko grahaNa karanA Avazyaka hai| heya aura upAdeya kA viveka karane ke lie sarvaprathama donoM ko hI jAnanA Avazyaka hai| kyoMki jaba taka yaha patA nahIM calegA ki asaMyama kyA hai| usakA svarUpa kyA hai, usake hone se kyA hAni hai tathA use tyAgane se sAdhaka ko kyA lAbha hai, taba taka unheM tyAgA kaise jAegA? ataH brahmacarya vikAsa kA prathama caraNa brahmacarya viSayaka jJAna hai| darzana - brahmacarya ke vikAsa ke lie isake prati aTUTa zraddhA va ruci kA honA Avazyaka hai| isake sAtha kAma bhogoM ke prati dRSTikoNa yathArtha honA bhI Avazyaka hai| zraddhA kI kamI ke kAraNa citta meM caMcalatA aura sAdhanA ke prati zaMkAeM utpanna ho sakatI haiN| ye sAdhaka ko asurakSita kara detI haiN| jaba taka isake prati zraddhA utpanna nahIM hogI, isa kSetra meM kucha bhI vikAsa nahIM hogaa| itanA hI nahIM, Age bar3ha jAne ke bAda bhI yadi zraddhA zaMkA kA sthAna letI hai to sAdhaka sAdhanA ke mArga ko bIca meM hI chor3a bhI sakatA hai| cAritra - jJAna aura darzana brahmacarya ke AdhArabhUta va saiddhAntika sAdhana haiN| isakA kriyAtmaka sAdhana hai - caaritr| cAritra meM abrahmacarya kA pratyAkhyAna - tyAga kara diyA jAtA hai| jaina paramparA meM tyAga kA apanA mahattva hai| tyAga meM akaraNa kA saMkalpa aura vaisA hI bhAva Avazyaka hai| saMkalpa ke abhAva meM bhoga na karanA bhI cAritra nahIM mAnA jaataa| cAritra kI kucha kasauTiyAM haiM, 188 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ una para kharA utarane para hI tyAga mAnA jAtA hai| jaise - 1. bhoga kI paravazatA na ho| paravazatA do taraha se ho sakatI haiM - (a) bhogya vastu kA abhAva arthAt vyakti ke pAsa bhogya padArtha upalabdha hI na ho| (ba) bhogya vastu to upalabdha ho parantu kisI roga se grasta hone ke kAraNa mRtyu Adi ke bhaya se yA anya kisI pralobhana ke vazIbhUta hokara bhoga karane meM asamartha ho| 2. bhogya padArtha kAMta va priya nahIM lagate hoN| isa prakAra, kAMta aura priya tathA sahaja sulabha padArthoM ko svataMtra cetanA se binA kisI bAhya dabAva ke tyAga karanA hI saccA tyAga/cAritra hai| tapa - brahmacarya ke viSaya meM acchI taraha jAnanA, usameM zraddhA rakhanA evaM abrahmacarya kA pratyAkhyAna karanA apane Apa meM paryApta nahIM hai| brahmacarya sAdhanA ke mArga meM sAdhaka ke sAmane aneka Aroha-avaroha Ate rahate haiN| ananta janma se vyakti kI cetanA meM kAma ke saMskAra jame hue hote haiN| anukUla nimitta milane para ye punaH punaH ubharate rahate haiN| kAma bhoga kI lAlasA eka duHsAdhya roga kI taraha hai, jo AtmA ke anAdikAla se lagA huA hai| eka bAra ke pratyatna se hI yaha roga miTatA nahIM hai| isakI cikitsA karane para bhI kabhI-kabhI yaha punaH kriyAzIla ho jAtA hai| isase sAdhaka kI brahmacarya ke prati arati ho jAtI hai aura vaha kAma bhoga ke prati punaH AkarSita ho jAtA hai| jaina AgamoM meM isakA upAya tapasyA batAyA gayA hai| tapasyA AtmA kI zuddhi kA sAdhana hai| tapasyA ke aneka AyAma haiM jinase zArIrika, mAnasika evaM bhAvAtmaka tInoM hI stara para zuddhi hotI haiN| anazana, UnodarI Adi bAhya tapa zarIra ko niyaMtrita kara manonigraha meM sahAyatA karate haiM tathA prAyazcitta, vinaya Adi mAnasika pavitratA ko vikasita karate haiN| isa prakAra bAraha prakAra ke tapoyoga brahmacarya kI sAdhanA ke lie bahata lAbhadAyaka hotA hai| 189 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.0 saMdarbha 1. uttarAdhyayana 28/2 AcArAMga bhASyam 5 (1)/18 sUyagaDo (1) 2/1 sUyagaDo (1) 1/6 sUyagaDo (1) 10/4 ThANaM 2/44,55 dasavaikAlika 4/10 dasaveAliyaM 8/59 uttarAdhyayana 35/1,2; vahI 8/2,4 Avazyaka 4/9 jJAnArNava 15/32 vahI 11/16 AcArAMga bhASyam 3(1) 25 vahI 3(1) 16 (a) vahI 2(5)/131 (ba) vahI 5 (4) /75 dasaveAliyaM cU (1)/1-18 AcArAMga bhASyam 5 (3) / 44 vahI 6 (3) /74 sUtrakRtAMga sUtra (1)/9/32 AcArAMga bhASyam 5 (3) / 44 ThANaM 2/66 21. dasaveAliyaM 4/11 uttarajjhayaNANi 35/1 vahI 14/4,5 24. AcArAMga bhASyam 1 (3) / 36 vahI 5 (4)/75,76 dasaveAliyaM 8/60 vahI cU (1) 17 patha aura pAtheya / 40-41 29. saMbodhi 11/25 190 16. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. AcArAMga bhASyam 5 (1)/18 sUyagaDo (1) / 2/47 bhagavaI 7/7/146149 dasave AliyaM 4/14 vahI 2/2.3 (a) uttarAdhyayana 35/3 (ba) uttarajjhayaNANi 21/12 ( sa ) vahI 12/41 uttarajjhayaNANi Avazyaka sUtra 4/9 yogazAstra 1/18 vyavahAra bhASya 190 avabodha / pR. 94 zrI bhikSu Agama viSaya koza, pRSTha 295 meM uddhRta da.ji, pU. 15 vahI uttarajjhayaNANi 30/7,8 zrI bhi. A. vi ko pR. 295 meM uddhRta u. zA. vRhad vRtti pR. 600 AcArAMga bhASyam 5/83; 4 (4) / 43 ThANaM 6/42 vyavahAra sUtra / 1601 manonuzAsanam 3/3 vahI pRSTha 48 uttarAyaNANi 30/26 zrI bhi. A. ko. pRSTha AvabU 2, pRSTha 319 543 meM uddhRta praznavyAkaraNa sUtra / 2 / 4 / 6 ThANaM 7/49 kA TippaNa praznavyAkaraNa sUtra / 2 / 4 / 6 zrI bhi. A. vi. ko 1, pRSTha 202 meM uddhRta daacU pRSTha 14, dajicU pRSTha 24 uttarajjhayaNANi 30/26 - 191 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. ThANaM 7/49 ke TippaNa meM uddhRta aupapAtika sUtra 36 zrI bhiA vi. ko 1, pR. 203 meM uddhRta uzAvRpa. 188 manonuzAsanam 3/6 AcArAMga bhASyam 5 (4) 81 vahI 5 (4) 81 ThANaM 7/49 ke TippaNa meM udhRta bhagavaI za2 / u. 1 / 62 sAnuvAda vyavahAra bhASya / 1600 manonuzAsanam / 59-70 saMbodhi 13 / pR. 290 AcArAMga bhASyam 5 (4) / 81 (bhASya meM uddhRta) jJAnArNava 26 / 141 (1) yahI 26/140 manonuzAsanam / pRSTha 139 saMbodhi 13 / pR. 290 prANAyAma rahasya / pR. 16 vahI / pR. 29-31 AcArAMga bhASyam 5 (4) 81, (bhASya meM udhRta ) saMbodhi 13 / pR. 290 prekSAdhyAna caitanya kendra prekSA / pU. 30 : prANAyAma rahasya / pR. 22 zrI bhi. A. ko. pRSTha 444 meM uddhRta (a) da acU pU. 14 (ba) uzAvR pR. 608 uttarajjhayaNANi 30 /28 AcArAMga bhASyam 5 (1) 11 RIST (1) 4/28, 29 vahI (1) /2 ke TippaNa saMkhyA 81 meM uddhRta - cUrNi pRSTha 71 dasave AliyaM 8/31 vahI (cUlikA) 2/14 uttarajjhayaNANi 22 / Amukha 192 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94. 86. zrI bhI. A. vi. koza-1 meM uddhRta - Avani 1216 87. praznavyAkaraNa sUtra 2/4/6 88. zrI bhi. A. vi. ko 1 meM uddhRta (a) Avani 1217; (ba) uzAvRpa. 16 zrI bhi. A. vi. ko meM uddhRta - da acU pR. 14 zrI bhi. A. vi. ko -1, pRSTha 589 meM uddhRta uzAvR pR. 609 91. zIla kI navabAr3a, bhUmikA pR. 117 meM uddhRta - nizItha cUrNi gAthA 574 sAnuvAda vyavahAra bhASya, 1601 dharmAmRta anagAra 4/96 bhagavatI ArAdhanA / 1064 vahI / 1067 zrI bhi. A. vi. ko meM uddhRta Ava cU-2 pRSTha 7,8 97. zrI bhi. A. vi. ko meM uddhRta - u zA vR pa. 584 AcArAMga bhASyam 5 (4) /87 99. dasaveAliyaM 9/3 100. uttarajjhayaNANi 30/34 101. zrI bhi. A. vi. ko meM uddhRta - u zA vR pa. 584 102. dasaveAliyaM / cUlikA (2) 103. bhagavatI ArAdhanA / 1098 104. manonuzAsanam 3/18 105. AcArAMga bhASyam 2(4)/96 106. vahI 3 (2)/45 107. sUyagaDo (1)2/10, 62 108. (a) dasaveAliyaM 8/34, 58 (ba) vahI cUlikA 1/2, 16 109. uttarajjhayaNANi 19/13 110. (a) uttarajjhayaNANi 19/14,16 (ba) vahI 14/7 111. AcArAMga bhASyam 2 (1)/23 112. vahI 2 (4)/78 113. zrI bhi. A. vi. ko pR. 30 meM uddhRta - da a cU pR. 18 114. uttarajjhayaNANi 14/40 193 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115. vahI 13/22 116. AcArAMga bhASyam 2 (5)/ 125 117. uttarajjhayaNANi 19/15 118. AcArAMga bhASyam 6 (2) /38 119. vahI 2 (4)/78 120. dasaveAliyaM 2/4 121. dasaveAliyaM 2/4 ke TippaNa meM uddhRta - mohatyAgASTakam 122. AcArAMga bhASyam 2 (5)/130 123. vahI 2 (5) / 130 ke bhASya meM uddhRta A. vRti pa. 124 124. dasaveAliyaM 10/21 125. uttarajjhayaNANi 126. bhagavatI ArAdhanA / 1063 127. (a) AcArAMga bhASyam 3 (1) /15 (ba) vahI 3 (4)/47 128. vahI 9 (1)/6 129. vahI 2 (5)/ 129,130 130. vahI 5 (4)/79-84 131. yogazAstra, 5/40 132. jJAnArNava 26/50,51 133. prekSAdhyAna : caitanya kendra prekSA / pR. 30 meM uddhRta Glands - Our Invisible Guardian, P. 39 134. prekSAdhyAna : caitanya kendra prekSA / pR. 30 135. vahI / pR. 32 136. vahI / pR. 27,28,29 137. prANAyAma rahasya / pR. 41 138. AcArAMga bhASyam 5 (6)/118 139. vahI 2 (5) 127 140. uttarajjhayaNANi 34/61 141. prekSAdhyAna : lezyA dhyAna /42,43 142. prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa / pR. 17 143. prekSAdhyAna : zvAsa prekSA / pR. 18 194 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144. AcArAMga bhASyam 2 (5) 125 145. kAyotsarga / 3 146. kAyotsarga, kAyotsarga, pRSTha 56 meM pRSTha 56 meM uddhRta (a) bR. ka. mA. 5958 147. kAyotsarga / 57 meM 'uddhRta (a) da a cU. pR. 14 (sa) pRSTha 61-62 148. kAyotsarga / 95 195 (ba) yo. pra. u. pa. 250 (ba) A va cU 2 pR/ 248 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya SaSTam upasaMhAra 196 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya SaSTama 6. upasaMhAra Aja eDsa jaisI bhayAnaka samasyA se mAnava jAti trasta ho rahI hai| usakA eka mUla kAraNa ucchRkhala yauna vyavahAra hai| isake alAvA balAtkAra, yauna-zoSaNa, avaidhAnika yauna saMbaMdha, garbhapAta, mahilAoM ke sAtha cher3a-chAr3a jaisI aneka sAmAjika vikRtiyAM pUre vizva stara para bar3ha rahI hai| dUradarzana, inTaraneTa, mobAila Adi saMcAra mAdhyamoM ke dvArA azlIlatA evaM yauna ucchRkhalatA kA saMpreSaNa tejI se bar3hatA jA rahA hai| kizoroM evaM yuvAoM kI pathabhraSTatA evaM usase utpanna tanAva, avasAda, hIna bhAvanA evaM kuNThAoM se prerita hokara kI jAne vAlI hatyAeM evaM AtmahatyAeM Adi kI ghaTanAeM prAyaH samAcAra patroM evaM nyUja cainaloM meM pramukhatA se sthAna pA rahI haiN| dina-pratidina unmukta bhoga ke prati AkarSaNa bar3hatA jA rahA hai| isase aneka asAdhya zArIrika bImAriyA~, pArivArika ulajhaneM, sAmAjika azAnti evaM sAMskRtika mUlyoM kA vighaTana tejI se bar3ha rahA hai| vastutaH yaha vyakti ke AdhyAtmika patana ko bar3hA rahA hai| ina sabako dekhakara mana meM prazna upasthita haA ki isa samasyA kA samAdhAna kaise ho? isI yakSa prazna ne mujhe isa zodha kArya ke sAtvika prayAsa kI ora prerita kiyaa| kevala jJAnI arhatoM ke anubhavoM kA sAra jaina AgamoM meM bharA huA hai| inameM prAcIna darzana, saMskRti, itihAsa Adi jJAna-vijJAna kA bhaNDAra to hai hI, mAnavIya samasyAoM kA samAdhAna bhI pracuratA se milatA hai| cUMki Aja kI aneka samasyAoM kA janaka abrahmacarya hai| isake samAdhAna meM jaina AgamoM kI kyA dRSTi rahI ? bhagavAna mahAvIra ne isakA samAdhAna kyA diyA ? uttaravartI AcAryoM evaM anya sAdhakoM ne prastuta samasyA ke samAdhAna ke saMdarbha meM kyA avadAna die ? Adi praznoM kA samAdhAna prastuta zodha kArya dvArA khojane kA prayAsa kiyA gayA zodha se prApta niSkarSoM ko pratyeka adhyAya ke sAtha diyA gayA hai| unheM saMkSepa meM yahAM prastuta kiyA jA rahA hai - jaina AgamoM meM brahmacarya ke svarUpa para vistRta prakAza DAlA gayA hai| yahAM cAritra ke unnayana hetu zakti sApekSa sAdhanA kA pratipAdana hai| arthAt sampUrNa rUpa se AjIvana brahmavrata pAlane kI kSamatA rakhane vAloM ke lie mahAvrata evaM aisI zakti ke abhAva meM aNuvrata kA vidhAna hai| jaina sAhitya meM vizeSa bAta sAmane AI hai ki yahAM brahmacarya pAlana hetu kisI bhI prakAra ke apavAda kI chUTa nahIM hai| brahmacarya ko eka duSkara sAdhanA mAnate hue bhI jIvana ke kisI bhI bhAga meM isakI sAdhanA meM utthita huA jA sakatA hai| jaina paramparA meM brahmacarya ke samAna hI abrahmacarya ko jJeya mAnA gayA hai| isake svarUpa 197 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para vistRta prakAza DAlA gayA hai| abrahmacarya ko pramukha rUpa se maithuna, kAma aura kAma bhoga se jAnA jAtA hai| isake prati vairAgya utpanna karane ke lie aneka upamAoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| abrahmacarya yA ucchRMkhala kAma bhoga ko uddIpta karane vAle kAraka tattvoM kI vyAkhyA karate hue isa saMdarbha meM hone vAle pramAda ke pariSkAra ke lie prAyazcitta kA bhI vidhAna hai| jaina AgamoM meM sAdhaka ko brahmacarya kI ora prerita karane tathA abrahmacarya se dara karane ke lie brahmacarya ke lAbha evaM abrahmacarya janya hAniyoM kA sthAna-sthAna para ullekha hai| unhIM sUtroM ko vividha vibhAgoM meM vibhAjita kara yahAM saralatA se prastuta kiyA gayA haiM manuSya ke jIvana para par3ane vAle inake prabhAvoM ko zArIrika, mAnasika, naitika, cAritrika, vyAvahArika, bhAvAtmaka va AdhyAtmika pakSoM kA adhyayana kiyA gayA haiN| brahmacarya kI sAdhanA meM lakSya taka pahuMcane se pUrva aneka vighna bAdhAeM AtI haiN| maMjila taka na pahuMca jAeM taba taka unase apanI surakSA bhI Avazyaka hai| zAstroM meM isa hetu aneka upAya batAe gae haiM, ina samasta surakSA upAyoM ko tIna surakSA kavaca / cakroM meM prastuta kiyA gayA haiM - prathama surakSA cakra meM viviktazayanAsana ko rakhA gayA hai isake antargata vAsanA ko uddIpta karane vAle bAhya vAtAvaraNa se rakSA kI bAta AI hai yaha vezyAoM, kAmuka strI-puruSoM tathA kAmuka vAtAvaraNa se sAdhaka kI rakSA karatA hai| dUsare surakSA cakra meM paMcendriya saMyama ko rakhA gayA hai| pAMcoM indriya-viSayoM meM kisI eka kA bhI asaMyama brahmacarya ke lie ghAtaka batAyA gayA hai| tIsare surakSA cakra meM mana saMyama ko rakhA gayA hai brahmacarya kI surakSA ke lie pUrva bhukta bhogoM kI smRti, vartamAna kA ciMtana aura bhaviSya meM bhoga kI kalpanA ko niyaMtrita karane ko kahA gayA hai| isa prakAra tIna cakra meM sAdhaka apanI surakSA kara sakatA hai| asurakSita hokara brahmacarya ko sAdhane kA prayAsa karegA to usakI pragati sunizcita nahIM ho sakatI usake mana meM brahmacarya ke prati zaMkAeM utpanna ho jaaegii| isase vaha apane patha se bhraSTa ho sakatA hai| isa prakAra ucchRMkhala yauna vyavahAra para niyaMtraNa karane va AdhyAtmika vikAsa, Atma ramaNa hetu brahmacarya ke sAdhana aura upAya donoM para dhyAna denA Avazyaka hai| zAstroM meM brahmacarya ke vikAsa ke lie aneka sAdhana batAe gae haiM unake abhyAsa dvArA abrahmacarya se brahmacarya kI dizA meM prasthAna ho sakatA hai| isameM pahalA sAdhana hai - jnyaan| brahmacarya kA svarUpa tathA usase hone vAle lAbha evaM abrahmacarya kA svarUpa tathA usase honevAle duSpariNAmoM kA bodha brahmacarya kI dizA meM prasthAna kA pahalA hetu banatA hai| isake bAda brahmacarya ke satata bodha se usake prati AsthA baDhatI jAtI hai| AsthA ke bAda tIsarA caraNa hai- saMkalpa abrahmacarya kI sImA karanA yA pUrNataH tyAga karanA / abrahmacarya ke tyAga ke pazcAt brahmacarya meM 198 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSThita honA Avazyaka hai| brahmacarya meM pratiSThApana hetu bAhya tapa AhAra-saMyama, Asana, prANAyAma Adi anukUla paristhitiyAM paidA karate haiN| Antarika tapa, satsaMga, sevA, svAdhyAya, anuprekSA, dhyAna aura kAyotsarga vyakti ko brahma meM arthAt AtmA meM pratiSThita karate haiN| brahmacarya ke AdhyAtmika artha ko sAkAra karane meM pUrNataH sahAyaka banate haiN| ye sAdhana vyakti ko sAdhya - Atma-ramaNa yA brahma-ramaNa taka pahuMcA dete haiN| OM arhama 199 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. graMtha nAma aSTaka prakaraNamha anuttaropapAtika dazAMga antakRtadazAMga ase pUrNa kI yAtrA abhidhAna rAjendra koza alpa paricita saiddhAntika zabda koSa (caturthI vibhAga ) avabodha amara koSa Agama zabda koza (aMga sudhi zabda sUci) 10. Avazyaka sUtra granthAnukramaNikA lekhaka / sampAdaka ribhadrasUri anu. DaoN. azoka kumAra jaina yuvAcArya madhukara muni yuvAcArya madhukara muni AcArya devendra muni zrImad vijaya rAjendra sUrI sa. Ananda sAgara sUrI muni sumeramala 'lADanUM ' zAstrI haragovinda vA. pra. AcArya tulasI pra.saM. yuvAcArya mahArA yuvAcArya madhukara muni prakAzaka pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara zrI Agama prakAzana samiti, byAvara zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura logos eNDa presa, naI dillI devacandralAla bhAI jaina pustakodvAra phaNDa sUrata mitra pariSad, kolakAtA caukhambA saMskRta sIrIja oNphisa, vArANAsI jai. vi. bhA. lADanU zrI Agama prakAzana samiti, byAvara saMskaraNa 1981 1980 prathama 1995 1985 1974 tRtIya 1994 1969 1 jUna 1980 1985 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha nAma AcArAMgabhASyam lekhaka/sampAdaka cArya mahAprajJa prakAzaka jai.vi.bhA.saM. lADanUM jaina vizva bhAratI, lADanUM saMskaraNa prathama 1994 AyArova 1974 I.pra. AcArya tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa 13.| AyAro taha AyAra-cUlA vA.pra. AcArya tulasI saM. muni nathamala jaina zve, te. mahAsabhA Agama sAhitya prakAzana samiti, kolakAtA disambara 1967 14.] AcArAMga aura mahAvIra sAdhvI zubhrayazA jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM | prathama, 2001 15. sudhA nArAyaNa rasarca pablikezansa, jayapura saMzodhita nayA saMskaraNa 201 AhAra vijJAna itihAsa purANa nirvacana koSa DaoN. zivasAgara tripAThI devanagara prakAzana, jayapura 1988 uttarajjhayaNANi jaina vizva bhAratI, lADanUM paMcama, 2006 vA.pra. AcArya tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa gajAnana zambhusAdhale 18. upaniSadvAkya mahAkoza : gujarAta priMTiMga presa, bambaI ke.sI. pablizarsa, dillI dvatIya, 1990 muni kanhaiyAlAlajI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara upAsakadazAMga sUtra upAsakadazAMga sUtram prathama 1980 prathama, 1964 anu. AtmArAma mahArAja sa. indracandra zAstrI AcArya zrI AtmArAma jaina prakAzana samiti, ludhiyAnA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha nAma 21.| upAsakadazAMga sUtram ekArthaka koza (samAnArthaka koza) prakAzaka zrI Agama prakAzana samiti, byAvara saMskaraNa | 1980 lekhaka/sampAdaka saM yuvAcArya madhukara muni vA. pra. AcArya tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM prathama 1984 23.| aupapAtika sUtra muni amolaka RSi 202 karata-karata abhyAsa sAdhvI pramukhA kanakaprabhA 25.| kAyotsarga (svastha jIvana kA rahasya)| muni dharmeza kumAra kuNDalinI mahAvidyA AcArya kezava deva jIvAjIvAbhigama (bhAga-1) saM. nemIcanda bAMThiyA pArasamala caNDAliyA | jaina tattva prakAza (bhAga-2) saM. chogamala caupar3A jaina lakSaNAvalI bAlacaMda sidvAnta zAstrI jaina AcAra mImAMsA sAdhvI pIyUSa prabhA | jainendra siddhAnta koza kSu. jinendra varNIbha jaina siddhAnta dIpikA AcArya zrI tulasI rAjA bahAdura lAlA sukhadeva sahAyajI Adarza sAhitya saMgha, curu prathama 1995 jaina vizva bhAratI, lADanUM prathama, julAI 1999 AcArya zrI inTaraprAijeja, dillI | prathama 1998 akhila bhAratIya sudharma jaina saMskRti | --- rakSaka saMgha, jodhapura jaina zve. te. mahAsabhA, kolakAtA | prathama, vi.saM. 2458 vIra sevA mandira prakAzana 1979 jaina vizva bhAratI, lADanUM pharavarI 2005 ratIya jJAnapITha prakAzana, dillI caturtha,1993 Adarza sAhitya saMgha caturtha 1996 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha nAma lekhaka/sampAdaka 33.| jaina siddhAnta bola saMgraha (bhAga-8) | bhairodAna seThiyA prakAzaka amaracaMda bhairodAna seThiyA, bIkAnera saMskaraNa | 1940 DaoN. sAgaramala jaina 1982 34. jaina bauddha tathA gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana jaina vidyA aura vijJAna rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM 'na vizva bhAratI, lADanUM prathama 2005 36. jhINI caracA prathama 1985 203 DaoN. mahAvIra rAja gelar3A zrImad jayAcAryaja pravAcaka : AcArya tulasI pra. saM. yuvAcArya mahAprajJa .pra. AcArya tulasI pra.saM. muni nathamala le. umAsvAti vi.pa. sukhalAla saMghavI 37.ThANava jaina vizva bhAratI, lADanUM prathama 1976 38.| tattvArtha sUtra (vivecana sahita) dvitIya 1952 jaina saMskRti saMzodhaka maMDala, banArasa-5 a.bhA.sudharma jaina saMskRti rakSaka saMgha, jodhapura anu. chaganalAla zAstrI triNIcheda sutrANi (dazAzrutaskandha, bRhatkalpa, vyavahAra sUtra) prathama, janavarI 2006 40. dasaveAliyaMva jaina vizva bhAratI, lADanUM dvitIya 1974 I.pra. AcArya tulasI pra.saM. muni nathamala Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra graMtha nAma 41. dhammapada lekhaka/sampAdaka anu. kanchedIlAla guptA DaoN. hukumacanda bhArilla prakAzaka saMskaraNa caukha bhA vidyAbhavana prakAzana, vArANasI| caturtha 1990 paM. ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura | sAtavAM,26.4.1990 dharma ke dasa lakSaNa dharmAmRta (anagAra) 43. paM. AzAdhara saM. kailAzacaMda zAstrI bhAratIya jJAnapITha prakAzana 1977 44.| naMdI jaina vizva bhAratI, lADanUM vA.pra. AcArya tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa akTUbara 1990 nAyAdhammakahAo vahI pra. jUna 2003 | prathama, julAI 1991 204 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara nizItha sUtra nirukta koza jaina vizva bhAratI, lADanUM prathama 1984 yuvAcArya madhukara muni vA.pra. AcArya tulasI pra.saM. yuvAcArya mahAprajJa AcArya tulasI svAmI rAmadeva patha aura pAtheya lakSmIcaMda takhtamala copar3A,pacapadarA prANAyAma rahasya divya prakAzana SoDsa saMskaraNa pAiasaddamahaNNavo pAtaJjala yoga pradIpa prekSAdhyAna : caitanya kendra prekSA saM. vAsudeva zaraNa agravAla vi. omAnaMda tIrthaga AcArya mahAprajJa prAkRta graMtha pariSad, vArANasI tA presa, vArANasI jaina vizva bhAratI, lADanUM dvitIya 1963 sAtavAM 2043 caturtha 2000 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha nAma prekSAdhyAna : lezyA dhyAna lekhaka/sampAdaka AcArya mahAprajJa prekSAdhyAna : zvAsa prekSA AcArya mahAprajJa prekSAdhyAna : AdhAra aura svarUpa paurANika saMdarbha koza AcArya mahAprajJa DaoN. ena.pI. kuTTanana pille umAsvAti prazamarati prakaraNa praznavyAkaraNa anu. kanhaiyAlAla ma.sA. prakAzaka saMskaraNa jaina vizva bhAratI, lADanUM caturtha 2000 jaina vizva bhAratI, lADanUM caturtha 2000 jaina vizva bhAratI, lADanUM caturtha 2000 karaNa prakAzana, haidarAbAda 1984 zrI paramazruta prabhAvaka maNDala,agAsa | dvitIya 1987 a.bhA.zve.sthA. jaina.zAstrodvAraka 1988 samiti, ahamadAbAda zrI Agama prakAzana samiti, byAvara dvitIya-1993 zrI Agama prakAzana samiti, byAvara dvitIya 2001 yoga niketana TrasTa, RSikeza dvitIya 1970 saMmati jJAna pITha, AgarA dvitIya 1965 zrI tAraka guru jaina graMthAlaya,udayapura 1983 zrI jaina saMskRti saMrakSaka saMgha 1978 solApura jaina vizva bhAratI, lADanUM pra.1994 205 prazna vyAkaraNa sUtramya prajJApanA sUtra bahiraMga-yoga brahmacarya darzana brahmacarya vijJAna bhagavatI ArAdhanA vAcArya madhukara muni yuvAcArya madhukara muni vyAsa deva mahArAja upAdhyAya amara muni upAdhyAya puSkara muni AcArya zivArya 65. bhagavaI khaNDa -1 vA. AcArya tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka/sampAdaka prakAzaka saMskaraNa pra. 2000 graMtha nAma 66. bhagavaI khaNDa-2 67. bhagavaI khaNDa -3 68./ bhikSu dRSTAnta vahI pra. 2007 caturtha 2003 'na vizva bhAratI, lADanUM jayAcAryaja pravAcaka - AcArya tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa 2007 69.| manonuzAsanam AcArya tulasI mAnaka hindI koza (cauthA khaNDa) | saM. rAmacandra varmA mukta bhoga kI samasyA aura brahmacaryaa cArya mahAprajJa Adarza sAhitya saMgha, naI dillI handI sAhitya sammelana, prayAga 1965 206 Adarza sAhitya saMgha yogazAstra 1963 AcArya hemacandra saM. muni samadarzI prabhAkara DaoN. haradeva bAharI zrI RSabhacandra jauharI kizanalAla jaina, dillI rAjapAla eNDa sansa, dillI rAjapAla aMgrejI hindI zabda koza 1993 rAjasthAna patrikA prakAzana 12 apraila 2005 rAjasthAna patrikA jaivika ghar3I DaoN. kailAza maNDA rASTrIya vijJAna saMsthAna, baMsa aura loka prakAza muni dhanarAja amaracaMda borar3a (eDavokeTa) zrIgaMgAnagara 76. vrata dIkSA AcArya mahAprajJa zrI jai.zve.te. mahAsabhA, kolakAtA | 2009 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha nAma vipAka sUtra bRhatkla pa sUtra prakAzaka zrI Agama prakAzana samiti, byAvara saMskaraNa 1992 AtmAnaMda jaina sabhA, bhAvanagara 1936 lekhaka/sampAdaka yuvAcArya madhukara muni saM. muni vijaya vA.pra. gaNAdhipati tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa yuvAcArya madhukara muni jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM | pra. aga. 1996 vyavahAra bhASya (saMghadAsagaNi viracita) 80. vyAkhyA prajJapti tRtIya 2002 zrI Agama prakAzana samiti, jaina sthAnaka, byAvara rAjArAdhAkAnta deva 81.| zabda kalpa druma zIla kI navabAr3a 207 'na zve. te. mahAsabhA, kolakAtA | pra. 1961 AcArya bhikSuja saM. zrI zrIcaMda rAmapuriyA saM. DaoN. azoka kumAra jaina zrAvakAcAra saMgraha anuzIlana 2006 zrI digambara jaina atizaya kSetra mandira saMdhIjI, jayapura jai.vi.bhA.saM., lADanUM zrI bhikSu Agama viSaya koza (kha.1) | vA.pra. gaNAdhipati tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa pra. sita. 1996 zrI bhikSu Agama viSaya koza (kha.2) vA.pra. gaNAdhipati tulasI pra.saM. AcArya mahAprajJa jai.vi.bhA.saM., lADanUM pra. phara, 1996 samavAova I.pra. AcArya tulasI jaina vizva bhAratI, lADanUM pra. 1984 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskaraNa tR. 1981 maI 1955 | kra. graMtha nAma lekhaka/sampAdaka prakAzaka pra.saM. yuvAcArya mahAprajJa 87. sambodhi AcArya zrI mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM sarvArthasiddhi le. AcArya pUjyapAda bhAratIya jJAnapITha, kAzI (tattvArtha sUtra kI TIkA) saM.paM. phUlacaMda siddhAnta zAstrI 89.| sAnuvAda vyavahAra bhASya vA.pra. AcArya tulasI jai.vi.bhA.saM., lADanUM praM. saM. AcArya mahAprajJa 90./ sukhI samAja (samAja sukhI kaise ho)| DaoN. kapila devI dvivedI vizva bhAratI anusaMdhAna pariSad, vArANasI jana. 2004 1983 208 paMcama 1994 suzruta saMhitA 92.| sUyagaDo motIlAla banArasIdAsa, dillI jai.vi.bhA., lADanUM tR., jUna. 2006 anu. atrideva vA.pra. AcArya tulasI pra. saM. AcArya mahAprajJa vAmana zivarAma ApTema rAmacaMda varmAna le. AcArya zubhacaMdra saM. DaoN. hIrAlAla jaina tIlAla banArasIdAsa, dillI | saMskRta hindI koza saMkSipta hindI zabda sAgara 1993 garI pracAriNI sabhA, vArANasI ekAdaza 2053 jJAnArNava 1977 jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura A Sanskrit English Dictionary Voman Shivram Apte Motilal Banarshidas, Delhi 1970