Book Title: Jain Siddhant Pravesh Ratnamala 03
Author(s): Digambar Jain Mumukshu Mandal Dehradun
Publisher: Digambar Jain Mumukshu Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010118/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ( tIsarA bhAga) prastAvanA san 1966 zrAvaNa mAsa meM prathamavAra, paM0 kailAza candra jI bulandazahara vAloM kI zubha preraNA se hama ko adhyAtma sat puruSa zrI kAMjI svAmI ke darzana hue| jagata ke jIva duHkha se chUTane ke lie aura sukha prApta karane ke lie satat prayatnazIla hai| parantu mithyAtva ke kAraNa jagata ke jIvoM ke samasta upAya mithyA haiN| sukhI hone kA upAya ekamAtra apane zuddha svarUpa kI pahicAna usakA nAma samyagdarzana hai| aise samyagdarzana kA upadeza hI zrI kAMjI svAmI ke pravacanoM kA sAra hai| hameM lagatA hai bhavya jIvo ke lie isa yuga meM zrI kAMjI svAmI ke upakAra karor3oM jabAnoM se kahe nahIM jA sakate hai| sonagar3ha meM zrIkhema canda bhAI tathA zrI rAma jI bhAI se jo kucha hamane sIkhA par3hA hai usake anusAra zrI kailAza candra jI dvArA graMthita praznottara kA hamane bArambAra manana kiyA to hameM aisA lagA ki hamAre jaise tuccha buddhi jIvoM kI bahulatA hai / apanA hita karane meM nimitta rUpa se praznottara ke rUpa meM jaina siddhAnta pravezaratnamAlA tIsarA bhAga bahuta hI upayogI graMtha hogaa| hamane paDita kailAza candra jI se isa graMtha ko chapA dene kI icchA vyakta kii| unakI anumati pAkara, mumukSuoM ko sadmArga para calakara apanA Atmahita karane kA bala mile aisI bhAvanA se yaha pustaka Apake hAtha meM hai| isa pustaka meM kArya kI svataMtratA batAne ke lie vizva dravya, guNa aura paryAya kA vizeSa spaSTIkaraNa kiyA hai Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake abhyAsa se pravazya hI para kartA-bhoktA kI khoTI buddhi kA prabhAva hokara jIvoM ko dharma kI prApti kA avakAza hai| aisI bhAvanA se otaprota hokara hama AtmArthiyoM se nivedana karate haiM ki ve isa pustaka kA abhyAsa kara apane hitamArga para AruDha hoveM / pATha prakaraNa 1 2 4 5 maMgalAcaraNa bheda vijJAna vizva dravya guNa paryAya vinIta mumukSumaMDala zrI digambara jaina maMdira saranImala hAUsa, deharAdUna mukhya viSaya tathA samyagdarzana aura mokSa ke lie ATha boloM kA varNana pRSTha 3 13 42 100 122 183 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRpayA zuddhi ThIka karake par3heM azuddha karoja saMzaya sazaya baMdha INK mithyAdazana badha prAtrava sambadha sampUrNa midhyAdarzana baMdha prAstrava sambaMdha sampUrNa padAtha jAnana samvadha padArtha jAnane sambaMdha 42 sambaSa sambaMdha 48 48 sampakatA padhitrA w prabhada sakhyA m ` samyaktA pavitrA prabheda saMkhyA dravya chadamastha sparza utpAra vyaya dravyoM guNA 86 chamadastha spakSa utpAdavya bavyoM 105 108 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 'd 110 111 123 128 138 156 167 178 184 188 188 162 195 198 166 166 200 200 200 kRpayA zuddhi ThIka karake par3he gaNoM sAmAnta sAmAnta siddha 18 11 26 4 16 13 4 25 18 25 4 20 E 22 26 1 16 8 15 18 kavalajJAnAvarNI Ahora vibhAvapratha kahane jAti banAyA badha sa dvaSAdi baMdha sa 1/1 ## hd ma ma ha svataMtra badha sakhyA jaya mahAvIra jaya gurudeva 5 guNoM sAmAnya sAmAnya siddhi kevalajJAnAvarNI AhAra vibhAvaartha kahate jAtIya batAtA gaMdha se dveSAdi baMdha ho svataMtra baMdha saMkhyA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI bItarAmAya nmH|| dravya, guNa paryAya hA jaina siddhAnta praveza ralamAlA tIsarA bhAga maMgalAcaraNa 'maMgalaM bhagavAna voro, magalaM gotamo gayo maMgala kundakundAryo, jainadharmo'stu maMgalam // 1 // tatprati proti citta na yena vArtApi hi shrutaa| nizcitaM sa bhavedbhavyo, bhAvi nirvANa bhAjanam // padmanandi paMca vizatikA vastu vicArata dhyAvate, mana pAvai vizrAma / rasa svAvata sukha Upaja, anubhava yAko nAma / anumava citAmani ratana, anubhava hai rasa kUpa / anubhava mAraga mokSa ko, anubhava mokSa svarupa / bhedajJAna sAbU bhayo, samarasa niramala nora / dhobo aMtara AtmA,dhauve nija guraNa cora ||naattk samayasAra / jo kara sako to dhyAnamaya, pratikramaraNa Adika kiijie| yadi zakti ho nahiM to are. zraddhAna nizcaya kIjie / dagajJAna-lakSitaM aura zAzvata mAtra-prAtmA mama pare / arU zeSa saba saMyoga lakSita bhAva mujhase haiM pare |niymsaar| zAstroM bar3e pratyakSa prAdi tho, jANato je artha ne| tasu moha pAme nAza nizcaya, zAstra samadhyayanIya hai| je jJAna rupa nija Atmane, parane valI nizcaya bdd'e|| dravyatva thI saMbadhda jANe, mohanokSaya te kare / / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teSI yadi jIva icchato, nirmohatA nija Atmane / jinamArga yI dravyomahIM ,jANosva parane gurama bar3e ||10saar|| tAtaM jinavara-kathita tasva abhyAsa karoje / sazaya vibhram mohalyAga, pApo lakha lIje / tAsa jJAna kA kAraNa, svapara viveka bakhAno koTi upAya banAya bhavya tAko ura aanau| lAkha bAta kI bAta yahI nizcaya ura lAmo tori sakalajaga baMda-phaMda, nita prAtamadhyAocha: ddhaalaa| dekho tattva vicAra kI mhimaa|| tatva vicAra rahita devAdika kI pratIti kare, bahuta zAstroM kA abhyAsa kare, vratAdika pAle, tapazcaraNAdi kare, usako to samyaktva hone kA adhikAra nahI, aura tatva vicAravAlA inake binA bhI samyaktva kA adhikArI hotA hai / .. "isalie isakA to karttavya tattva nirNaya kA abhyAma hI hai. isIse darzana moha kA upazama to svayameva hotA hai, unameM jIva kA kartavya kucha nahIM' [prAcArya kalpa paDita zrI ToDaramala jI mokSa mArga prakAzaka] jina, jinavara aura jinavara vRSabha dvArA dravya guNa paryAya kA sUkSma rIti se abhyAsa hI saccI dharma prabhAvanA hai pratyeka bhavya jIva isakA saccI dRSTi se abhyAsa kara mithyAtva kA abhAva kara, samyagdarzanAdi kI prApti kara, kama se mokSa kA payika bane / isa bAta ko dhyAna meM rakhakara praznottara ke rupa meM dravya guNa paryAya kA krama se varNana kiyA jAtA hai| jinamata me to aisI paripATI hai ki prathama samyavatva aura phira vatAdi hote haiM / samyaktva to sva-para kA zraddhAna hone para hotA hai, tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane se hotA hai isalie prathama dravya guNa paryAya kA abhyAsa karake samyagdRSTi bananA pratyeka bhavya jIva kA parama kartavya hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 1 meda vijJAna prazna (1)-tuma kauna ho? uttara- maiM jAna darzana caritra Adi ananta guNoM kA abheda piNDa prAtmA huuN| prazna (2)-tuma kauna nahIM ho ? uttara-atyanta bhinna para padArtha, aA~kha nAka zarIra mana vANI pATha karma tathA zubhAzubha vikArI bhAva meM nahIM hai| prazna (3)-tuma kaba se ho ? uttara-maiM anAdiananta jJAyaka svabhAvI sadA se huuN| prazna (4)-janma maraNa to hotA hai, phira sadA se kaise ho ? uttara-janma maraNa zarIra kI apekSA kahA jAtA hai jIva se nhiiN| prazna (5)-tumhArA kArya kyA hai ? uttara-merA kArya jJAtA-dRSTA hai| prazna (6)-tuma duHkhI kyoM ho? uttara (1)-anAdiananta jJAyaka svabhAvI AtmA ko na jAnane se duHkhI hUM para se nhiiN| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna (7)-para padArthoM meM terI merI mAnyatA ko chaDhAlA kI pahalI DhAla meM kyA kahA hai ? uttara - "moha mahA mada piyo anAdi, bhUla Apako bharamata vAdi" artha :- isa saMsAra meM ajJAnI jIva anAdikAla se moha meM phaMsakara, apane AtmA ke svarUpa ko bhUlakara cAroM' gatiyoM meM janma maraNa dhAraNa karake bhaTaka rahA hai kinhIM para padArthoM ke kAraNa yA karmo ke kAraNa nahIM bhaTaka rahA hai| prazna (8).-eka mAtra moha meM phaMsakara hI sasAra meM ghUma rahA hai| kisI para ke kAraNa nahIM. jarA ise spaSTa samajhAiye? uttara-(1) bhagavAna kundakunda va amRtacandrAcArya jI ne samaya- . sAra gA0 237 se 241 taka eka mAtra rAgAdi ko hI badha kA kAraNa kahA hai para ko nhiiN| (2}- "maiM bhUla svayaM ke vaibhava ko para mamatA meM aTakAyA hU~" aisA pUjA meM bhI pAyA hai| 13)- jaise totA nalanI ko pakar3a kara isane mujhe pakar3A hai vaise hI ajJAnI mAtra apanI mUrkhatA se mAnatA hai strI putrAdi ne mujhe pakar3A hai| / 4)- jaise bandara ne cane ke lie ghar3e meM hAtha DAlA to muTThI baMda hone para na nikalane para isane mujhe pakar3A hai vaise hI ajJAnI mAnatA hai| isalie yaha siddha huA mAtra ekatvabuddhi bhramabuddhi hI eka mAtra saMsAra kA kAraNa hai para nahIM hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) prazna ( 6 ) - para padArthoM meM terI merI mAnyatA ko chaDhAlA kI dUsarI DhAla meM kyA kahA hai ? uttara- "aise mithyAdRga jJAna caraNa vaMza, bhramata bharata duHkha janma maraNa" arthAt mithyA darzana, mithyAjJAna aura mithyAcaritra kahA hai| prazna (10) - jinendra bhagavAna ne sabase bar3A pApa kise kahA hai ? uttara - mithyAtvAdi ko saptavyasana se bhI bhayaMkara pApa kahA hai / prazna (11 - mithyAtvAdi ko saptavyasanAdi se bhI bhayakara bar3A pApa kisa jagaha kahA hai ? uttara - are bhAI, cAroM anuyogoM meM kahA hai / prazna (92) - kyA AcAryakalpa zrI ToDaramala jI ne mithyAtva ko saptavyasanAdi se bhayaMkara pApa kahIM kahA hai / uttara - hAM kahA~ hai dekho mokSamArga prakAzaka pRSTha 191 meM likhA hai "he bhavya ! facitamAtra lobha va bhaya se bhI kudevAdi kA sevana na kara ! kAraNa ki isase anantakAla taka mahAna duHkha sahanA par3atA hai isalie mithyAtva bhAva karanA yogya nahIM hai / jainadharma meM to aisI AmnAya hai- pahale moTA pApa chur3Akara pIche choTA pApa chur3AyA hai isalie mithyAtva ko sAta vyasanAdi se bhI mahAna pApa jAna pahale chur3AyA hai" Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) prazna ( 13 ) - mithyAdarzanAdi kitane prakAra ke hote haiM ? uttara - pragRhIta aura gRhIta ke bheda se mithyAdarzanAdi do do prakAra ke haiM / prazna (14) - pragRhIta mithyAdarzana kise kahate haiM ? uttara- "jIvAdi prayojana bhUtatattva, sadhai tina mAhi viparyayattva" arthAt jIva hai Adi meM jisake aise jIva, prajIva, zrAzrava, bagha, sambara, nirjarA aura mokSa yaha prayojanabhUta tattva haiM inakA ulTA zraddhAna karanA agRhIta mithyAdarzana hai / prazna ( 15 - agRhIta mithyAdarzana ko jarA kholakara samajhAiye ? uttara - nijakAraNa paramAtmA meM aura nau prakAra ke pakSoM meM ekatvapane kI zraddhA vaha pragRhIta mithyAdarzana haiM / prazna (16) - nau prakAra kA pakSa konasA hai jisameM Atmapane kI buddhi se mithyAdarzana hai ? uttara - ( 10 matyanta bhinna para padArtha kA pakSa, (2) - A~kha nAka kAna Adi zradArika zarIra kA pakSa / (3) - tejasa kArmANa zarIra kA pakSa / ( 4 ) - bhASA aura mana kA pakSa / (5) - zubhAzubha vikArI bhAvoM kA pakSa / (6) - apUrNa pUrNa zuddha paryAya kA pakSa / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) (7) - bheda karma kA pakSa / (8) - prabheda karma kA pakSa / (E) bhedAbheda karma kA pakSa / isa nau prakAra ke pakSa meM apanepane kI buddhi yahI gRhIta mithyAdarzana hai / prazna ( 17 ) - gRhIna mithyAdarzana kise kahate haiM ? uttara- "jo kuguru kudeva kudharma seva, zeSaM cira darzana moha eva" arthAt kuguru, kudeva aura kudharma kA sevana hI gRhIta mithyAdarzana kahalAtA hai| prazna ( 18 ) - gRhIta mithyAjJAna kise kahate haiM ? uttara- "yAhI pratotijuta kachuka jJAna, so dukhadAyaka prajJAna jAna" arthAt pragRhIta mithyAdarzana sahita jo kucha jJAna hai vaha duHkhadAyaka gRhIta mithyAjJAna hai / prazna ( 19 ) - gRhIta mithyAjJAna kise kahate haiM ? uttara "ekAntavAda - dUSita samasta viSayAdika poSaka prazasta kapilAdi racita zrutako abhyAsa, so hai kubodha bahu dena trAsa" at vastu meM sat-asat nitya pranitya, ekaaneka ananta dharma haiM usameM se kisI bhI eka hI dharma ko pUrNa vastu kahane ke kAraNa mithyA hai aise viSaya kaSAya kI puSTi karane vAle ( dayA dAna aNuvrata mahAvratAdika zubharAga jo ki puNyAstrava haiM prAdi zubhabhAvoM se dharma honA batalAve) kuguruyoM ke race hue sarva prakAra ke midhyAzAstroM Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko dharmabuddhi se likhanA-likhAnA, par3hanA-par3hAnA, sunanA aura sunAnA use agahIta mithyAjJAna kahate haiM ve ekAnta aura aprazasta hone ke kAraNa kuzAstra haiM kyoMki unameM prayojanabhUta sAta tanvoM kI yathArthatA nahIM hai isaliye jo zAstra zubhabhAvoM se bhalA hotA hai, yA zubhabhAva karate karate dharma kI prApti hotI hai. nimitta se upAdAna meM kArya hotA hai Adi bAto ko batAye vaha kuzAstra hai| sarvathA eka pakSa ko mAnanA gRhIta mithyAjJAna hai| prazna (20)-agRhIta mithyAcAritra kise kahate haiM ? uttara -."ina juta vipayani meM jo pravata, tAko jAno mithyA caritta' arthAt agRhIta mithyAdazana aura agRhIta mithyAjJAna sahita pAMca indriyoM ke viSayo meM pravRtti karanA use pragRhIta-mithyAcAritra kahate hai| prazna (21)-gRhIta mithyAcAritra kise kahate hai ? utara - "jo khyAti lAbha pUjAdi cAha, dhari karana vividha vidha dehadAha prAtama anAtama ke jJAna hIna, je je karanI tana karana chIna" arthAt zarIrAdi aura AtmA kA bheda jJAna na hone se jo yaza, dhana, sampatti, Adara-satkAra Adi kI icchA se mAnAdi kaSAya ke vazIbhUta hokara zarIra ko kSINa karane vAlI aneka prakAra kI kriyAya karatA hai use gRhIta mithyAcAritra kahate haiN| prazna (22)-mApane saMkSepa meM mithyAdarzana to batAyA aba saMkSepa meM mithyAjJAna kise kahate haiM ? Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( e) uttara - nija kAraNa paramAtmA meM bhaura nau prakAra ke pakSoM meM ekatvapane kA jJAna vaha mithyAjJAna hai / prazna ( 23 ) - saMkSepa meM mithyAcAritra kise kahate haiM ? uttara - nijakAraNa paramAtmA meM aura nau prakAra ke pakSoM meM ekatvapane kA prAcaraNa vaha mithyAcAritra hai / prazna ( 24 ) - samyagdarzana kise kahate haiM ? uttara - nijakAraNa paramAtmA meM dhaura to prakAra ke pakSoM meM bhinnatva kA zraddhAna vaha samyagdarzana hai / prazna 25) samyagjJAna kise kahate haiM ? uttara -- nijakAraNa paramAtmA meM zraura nau prakAra ke pakSoM meM bhinnatva kA jJAna, vaha samyagjJAna hai / prazna (26) samyakacAritra kise kahate haiM ? uttara-nija kAraNa paramAtmA meM aura nau prakAra ke pakSoM meM bhinnatva kA prAcaraNa vaha samyakacAritra hai / prazna (27) - jinendra bhagavAna ne mithyAtva kA bIja kise kahA hai? uttara - brAtmA nau prakAra ke pakSoM se prasaMyukta hone para bhI ajJAnI jIvoM ko nau prakAra ke pakSa saMyukta jaise pratibhAsita hote haiM vaha pratibhAsa hI vAstava meM satAra kA bIja hai| prazna ( 28 ) - nau prakAra ke pakSoM meM saMyuktapanA mithyAtva kA bIja hai / yaha kahIM bhagavAna amRtacandrAcArya ne kahA hai ? Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) uttara - puruSArthasiddhiupAya gA0 14 meM kahA hai ki "yaha zrAtmA rAgAdi aura zarIrAdi bhAvoM se prasayukta hone para bhI ajJAniyoM ko saMyukta jaisA pratibhAsatA hai vaha pratibhAsa vAstava meM saMsAra kA bIja hai / prazna ( 2 ) - aba kyA kareM to dharma kI zuruAta hokara vRddhi aura pUrNatA hove / uttara- nau prakAra kA pakSa pRthaka hai| merI AtmA ina prakAra ke pakSoM se bhinna hai aisA jAnakara apanI AtmA kI bhora dRSTi karane se dharma kI zuruAta hotI hai aura apane meM vizeSa sthiratA karane se dharma kI vRddhi aura pUrNatA hotI hai / prazna (30) --prApane sAta tattvoM ke jhUThe zraddhAna ko mithyAtva kahA aura sAta tattvoM ke sacce zraddhAna ko samyaktva kahA aura sAta tatvoM ke nAma bhI batAye parantu sAta tattva kI paribhASA kyA kyA hai ? uttara- (1) jIva arthAt bhrAtmA / vaha sadaiva jJAtAsvarUpa para se bhinna aura trikAla sthAyI hai / (2) ajIva jisameM cetanA - jJAnapanA nahIM hai / aise pA~ca dravya haiM / ina pA~ca meM se dharma, dharma, prakAza aura kAla cAra arupI haiM aura eka pudagla sparza, rasa, gaMdha, varNa sahita hone se rupI hai / (3) bhAva mAtra = zubhAzubha bhAvoM kA utpanna honA vaha bhAva bhAva hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) (4) bhAva baMdha = zubhAzubha bhAvoM meM bhaTakanA vaha bhAva badha haiN| (5) bhAva samvara=zubhAzubha bhAvoM kA rukanA aura zuddhi kA pragaTa honA vaha bhAva samvara hai| (6) bhAva nirjarA=azuddhi kI hAni aura zuddhi kI vRddhi vaha bhAva nirjarA hai|| (7) bhAva mokSa paripUrNa azuddhi kA abhAva bhora paripUrNa zuddhatA kI pragaTatA vaha bhAva mokSa hai| prazna (31)-saMvara nirjarA aura mokSa kI prApti kisake prAzraya se hotI hai aura kisake Azraya se nahIM hotI ? uttara-eka mAtra apane trikAlI bhUtArtha svabhAva ke prAzraya se hI sambara nirjarA mokSa kI prApti hotI hai nau prakAra ke pakSoM se kabhI bhI nahI hotI hai isalie pAtra jIvoM ko ekamAtra bhUtArtha svabhAva kA hI prAzraya karanA cAhie aisA jina, jinavara aura jinavara vRSabhoM kA Adeza hai| prazna / 32)-sAtatatvoM meM heya, upAdeya, jaya kauna kauna se tattva hai ? uttara-(1) jIvAzraya karane yogya parama upAdeya (2) ajIva-jJeya (3) prAtrava aura baMdha heya aura ahitarupa (4) sambara nirjarA-pragaTa karane yogya upAdeya (5) mokSa = pUrNa pragaTa karane yogya upAdeya Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) prazna ( 33 ) kyA zubhabhAvoM ke zrAzraya se dharma kI prApti nahIM hotI ? uttara - kabhI bhI nahIM hotI hai| jaise lahasana khAne se kastUrI kI DakAra nahIM prAtI, usI prakAra zubhabhAvoM se zuddha bhAvoM kI prApti nahIM hotI hai| prazna (34) jo jIva zubhabhAvoM se dharma kI prApti mAnakara usameM pradhe haiM unheM jinendra bhagavAna ne kyA kahA hai ? uttara (1) - pravacanasAra gA0 271 meM "saMsAra tattva" kahA hai (2) samayasAra meM napuMsaka, mithyAdRSTi, pApI, abhavya prAdi kahA hai| (3) puraSArthasiddhiupAya meM "tasya dezanA nAsti" kahA hai / + prazna (35) - zubha pracchA aura azubha burA aisA mAnane vAle jIvoM ko bhagavAna ne kyA kahA hai ? uttara - pravacanasAra gA0 77 meM bhagavAna kundakunda svAmI ne "ghora apAra saMsAra meM bhramaNa karate haiM" aisA kahA hai| prazna ( 36 ) kyA kareM to dharma kI prApti kA avakAza rahe ? uttara - sUkSma rIti se vizva, dravya, guNa, paryAya kA nirNaya kara to dharma kI prApti kA avakAza hai isalie aba yahAM para vizva, dravya, guNa, paryAya kA svarUpa krama se praznoMttara ke rUpa meM kahA jAtA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 2 vizva prazna ( 1 ) - vizva kise kahate haiM ? uttara- chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM / prazna ( 2 ) - chaha dravyoM ke samUha ko kyA kahate haiM ? uttara - vizva kahate haiM / prazna ( 3 ) - kyA chaha dravyoM ke piNDa ko vizva kahate haiM ? uttara - bilkula nahIM, kyoMki pratyeka dravya pRthaka pRthaka hai / prazna ( 4 ! -- vizva ke paryAyavAcI zabda kyA kyA haiM ? uttara - brahmANDa, loka, duniyA, varlDa, jagata prAdi vizva ke paryAyavAcI zabda haiM / prazna ( 5 ) -- vizva meM kitane dravya haiM ? uttara- chaha haiN| prazna ( 6 ) - hameM to vizva meM bahuta se dravya dikhate haiM prApa chaha hI kyoM kahate ho ? uttara - jAti prapekSA chaha haiM vaise bahuta se haiM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) prazna (7)--jAti apekSA chaha dravya kauna kauna se haiM ? uttara- jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla haiM / prazna (8)--vaise bahuta se dravya kisa prakAra haiM ? uttara- (1) jIva ananta, (2) pudagala jIvoM se anantAnanta (3) dharma eka, (4) adharma eka (5) AkAza eka (6) loka pramANa asaMkhyAtakAladravya prazna (6) jIva dravya kise kahate haiM ? uttara-jisameM jJAna darzanarupa zakti ho use jIva dravya kahate haiN| prazna (10)-jisameM jJAna darzanarupa zakti ho use jIva dravya kahate haiM / isako jAnane se kyA lAbha rahA ? uttara-merA svarupa jJAna darzanarupa hai nau prakAra ke pakSarupa nahIM hai aisA jAnakara, apane jJAnadarzanarupa svabhAva kA Azraya le, to jisameM jJAnadarzanarupa zakti hai use jIva dravya kahate haiM, taba jAnA aura mAnA / para padArtho kI aura vikArI bhAvoM kI pora dekhanA nahIM rahA, mAtra apanI ora dekhanA rhaa| prazna (11)--jIvatattva kA 'jyoM kA tyoM" zraddhAna kyA hai ? uttara-jIva to eka hI prakAra kA hai parantu paryAya meM tIna prakAra kA hai / bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) prazna (12) bahirAtmA kise kahate haiM ? uttara -nijakAraNa paramAtmA meM aura nau prakAra ke pakSoM meM ekatva kA zraddhAna, jJAna aura AcaraNa ho use bahi rAtmA kahate haiN| prazna (13)-bahirAtmA kaba taka kahalAtA hai ? uttara- jaba taka samyagdarzana kI prApti nA ho taba taka nigoda se ___ lagAkara dravyaliMgI muni taka saba bahirAtmA kahalAte haiN| prazna (14)--antarAtmA kise kahate haiM ? uttara - nijakAraNa paramAtmA meM praura nau prakAra ke pakSoM meM bhinnatva kI zraddhA, jJAna aura AcaraNa ho use antarAtmA kahate haiN| prazna (15)--antarAtmA kahA~ se kahA~ taka kahalAte haiM ? uttara-cauthe guNasthAna se 12 veM guNa sthAna taka saba antarAtmA kahalAte haiN| prazna (16)- cauthe guNa sthAna se lekara 12veM guNasthAna taka saba antarAtmA kahalAte haiM ina sabameM kucha antara hai yA samAna haiM? uttara-antarAtmA ke tIna bheda haiM:-uttama, madhyama aura jghny| prazna (17)- uttama antarAtmA kise kahate hai ? uttara-14 prakAra ke antaraMga mora 10 prakAra ke bahiraMga Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) parigraha se rahita sAtaveM guNa sthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka vartate hue zuddha upayogI prAtmadhyAnI muni uttama antarAtmA haiN| prazna (18)-madhyama antarAtmA kise kahate haiM ? uttara-chaTe guNasthAnI bhAvaliMgI muni aura do kaSAya ke prabhAvarupa paMcama guNAsthAnI zrAvaka madhyama antarAramA prazna (19)- jaghanya antarAtmA kise kahate haiM ? uttara-vata rahita samyagdRSTi jIva anaMtAnubaMdhI ke prabhAva rupa svarupAcaraNa cAritra sahita jaghanya antarAtmA prazna (20)-paramAtmA kise kahate haiM ? uttara-jaisA trikAlI svabhAva hai vaisA hI paripUrNa zuddhi kA pragaTa honA vaha paramAtmA hai| arahataM aura siddha paramAtmA hai| prazna (21)-jIva eka prakAra kA hai paryAya meM tIna prakAra kA hai itanA jAnane se kyA lAbha hai ? uttara-merI paryAya meM anAdikAla se eka eka samaya karake bahirAtmapanA hai aura merA svabhAva ekarupa par3A hai aisA jAnakara apanI bhora dRSTi kare to bahirAtmA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17 kA prabhAva hokara paryAya meM antarAtmApanA pragaTa hotA hai aura phira eka rupa mAtmA meM paripUrNa lInatA karake paramAtmApanA pragaTa hotA hai aisA mAnakara paramAtmApanA pragaTa karanA yaha jAnane kA lAbha hai| prazna (22)-jIva eka prakAra kA, paryAya meM tIna prakAra kA aisA jAnane vAlA jIva kyA jAnatA hai ? uttara-mere eka rupa trikAlI bhagavAna ke prAzraya se hI samyagdarzana hai, zrAvakapanA hai, munipanA hai, zreNIpanA hai, arihata siddhapanA hai, para ke Azraya se, nau prakAra ke pakSoM ke pAzraya se nahIM haiM aisA jAnane vAlA jIva ekamAtra praphnI hI mora dekhatA hai aura krama se nirvANa ko prApta karatA hai| prazna (23)-jIva kitane haiM aura kahA~ kahA~ rahate haiM ? uttara-jIva ananta hai aura sampUrNa lokAkAza meM rahate haiM ! prazna (24)-jIva mananta haiM yaha kaba mAnA kahA jAvegA ? uttara-(1) maiM jIva dravya apane dravya kSetrakAla bhAva se hU~ para jIvoM ke dravya kSetra kAla bhAva se nahIM huuN| pratyeka jIva apane apane dravya kSetra kAla bhAva se hai, dUsare jIvoM ke dravya kSetra kAla bhAvoM se nahIM haiM aisA jJAna hone para maiM dUsare jIvoM kA bhalA yA burA kara sakatA hUM, yA dUsarA jIva merA bhalA yA burA kara sakatA hai, prazna upasthita nahIM hogA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dRSTi svabhAva para hogI taba jIva ananta haiM tabhI mAnA sArthaka kahA jaavegaa| (2) jIva ananta haiM hamAre jJAna meM bhI ananta jIvoM ke dravya guNa paryAya pRthaka pRthaka haiM aisA jJAna meM Ave taba jIva ananta haiM aisA mAnA / prazna (25)-jIva ananta haiM aura sampUrNa lokAkAza meM haiN| isameM "sampUrNa lokAkAza me hai" yaha bAta sAcI hai yA jhUThI? uttara-jhUThI hai, kyoMki vyavahAranaya se kahA jAtA hai ki jIva sampUrNa lokAkAza meM hai| prazna (26)-jIva sampUrNa lokAkAza meM haiM yaha bAta jhUThI hai to sAcI bAta kyA hai ? uttara-vAstava meM pratyeka jIva apane apane asaMkhyAta pradezoM meM rahatA hai yaha bAta sAcI hai| prazna (27)-pudgala dravya kise kahate hai ? uttara-jisameM sparza rasa gaMdha varNa yaha guNa hoM use pudgala kahate haiN| prazna (28)-pudgala ke kitane bheda hai ? uttara-do bheda haiM-eka paramANu aura dUsarA skaMdha / prazna (26)-paramANu kise kahate haiM ? Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) uttara jisakA dUsarA koI bhAga na ho sake aise choTe se ___choTe pudgala ko paramANu kahate haiN| prazna (50)-skadha kise kahate haiM ? uttara-do athavA do se adhika paramANuoM ke baMdha ko skaMdha kahate haiN| prazna (31)-sparza kI kitanI paryAya hai ? uttara-halkA-bhArI, ThaMDA-garama, rukhA-cikanA, kar3A-narama isa prakAra ATha paryAyeM hai| prazna (32)--rasa guNa kI kitanI paryAyeM hai ? uttara-khaTTA, mIThA, kar3A , caraparA, kaSAyalA isa prakAra pA~ca paryAye haiN| prazna (33)-gaMdha guNa kI kitanI paryAyeM hai ? uttara - sugaMdha aura durgadha isa prakAra do paryAyeM haiM prazna (34)-varNa guNa kI kitanI paryAyeM haiM ? uttara-kAlA, pIlA. nIlA, lAla, aura sapheda isa prakAra pAMca paryAyeM hai prazna (35)-sparzAdi kI 20 paryAyoM ke jAnane kA kyA lAbha hai ? uttara-- yaha bIsa paryAya pudgala dravya kI haiM inase merA kisI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) bhI prakAra kA sambaMdha nahIM hai aisA jAnakara asparza arasa, gaMdha, pravarNa svabhAvI apanI AtmA kA zrAzraya le to yaha 20 paryAyoM ke jAnane kA lAbha hai / prazna ( 36 ) - ina bIsa paryAyoM se apanA sambaMdha mAne to kyA hogA ? uttara - jaise mAtA kA putra ke sAtha jaisA sambaMdha hai vaisA hI saMbaMdha mAne to ThIka hai usase viruddha sambaMdha mAne to nindA kA pAtra hotA hai, usI prakAra pudgala kI 20 paryAyoM ke sAtha vyavahAra se jJeya-jJAyaka sambaMdha hai aisA mAne to ThIka hai parantu 20 paryAyoM ko hI svayaM apane rupa mAne to vaha jinavANI mAtA kI virAdhanA karane vAlA nigoda kA pAtra hai / prazna ( 37 ) - maiM muMha dhotA hU~, mai dAtUna karatA hUM, maiM khAtA hUM, zarIra ke calane ko maiM calatA hUM, maiM TaTTI pezAba jAtA hUM, maiM kapar3e pahanatA hUM, merA hAtha hai, merA muMha hai, aisI mAnyatA vAle jIva ne kyA kiyA ? uttara - yaha sabhI kArya pudgala ke haiM AtmA ke nahIM haiM parantu ajJAnI sabhI jagaha "maiM" lagAtA hai yaha tabhI sambhava ho sakatA hai jabaki maiM (jIva ) miTakara pudgala ho jAve parantu aisA nahIM ho sakatA hai parantu aisI khoTI mAnyatA vAle ne apane abhiprAya meM apane jIba ko Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) nahIM mAnA aura apane abhiprAya meM apane prAtmA kA prabhAva maanaa| prazna (38)-maiM para kA kara sakatA hU~ aisI mAnyatA vAle ne abhiprAya meM prAtmA kA nAza mAnA yaha bAta kahA~ AI hai ? uttara-samayasAra gA0 100 ke cAra bola haiM usake prathama bola meM AyA hai ki "yadi prAtmAvyApya-vyApaka bhAva se para dravya kA kartA bane to abhiprAya meM prAtmA ke nAza kA prasaMga upasthita hovegaa|" prazna (36)-pudgalAstikAya kA saMdhi artha kyA hai ? pujur3anA-milanA gala=bikharanA asti honA kAya ikaTThA honA (samUha) prazna (40)-pud, arthAt, jur3anA, milanA hai isase kyA tAtparya hai? uttara-kitAba ke panne vikhare par3e the, vaha 'pud' se jur3e haiN| rupayA bikharA par3A thA vaha 'pud' se ikaTThA huA hai| cAvala ke dAne bikhare par3e the vaha 'pud' se ikaTThA hue haiM / kamare meM sAmAna ikaTThA humA yaha 'pud' se huA arthAt pudgala kA kArya hai jIva kA nahIM,yaha tAtparya hai| prazna (41)-'pu' ko samajhane se pAtra jIva ko kyA lAbha hamA? Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) ranara--ajJAna dazA meM ajJAnI jIva yaha mAnatA thA ki maiMne / gehaM ikaTTha kare, maiMne mAcIsa kI sIMka ikaTThI kI, kUr3A maiMne jhADU se sApha kiyA, kapar3e bikhare par3e the maiMne unheM ikaTTha kara diye, parantu jaba yaha jJAna hA ki yaha pu= jur3anA, milanA pudgala kA svabhAva hai merA nahIM / aisA jAnane se anAdi kI para meM jur3AnA milAnA Adi buddhi kA abhAva hokara jJAtA-dRpTA buddhi pragaTa ho gaI yaha lAbha huaa| prazna 42)-gala' arthAt bikharanA se kyA tAtparya hai ? uttara-laDDu, ke do Tukar3e 'gala' se hue haiN| eka kalama kI do kalama 'gala' se huI hai| dUdha uphana kara nikalA vaha 'gala' se huA hai| hajAra kA noTa jala gayA vaha 'gala' se huA hai| ghI jala gayA vaha 'gala' se huA / bikharanA DhalanA Adi pudgala ke gala ke kAraNa hotA hai jIva ke kAraNa nhii| yaha bikharanA Adi pudgala kA hI svabhAva hai. bichaDanA pRthaka honA Adi kArya 'gala' svabhAva ke kAraNa hote hai jIva se nahIM / prazna (43)-'gala' ko samajhane se pAtra jIva ko kyA lAbha rahA? uttara-ghI bikhara gayA,cAya bikhara gayI ityAdi anAdikAla se ajJAnI apane se honA mAnatA thA usa khoTI buddhi kA abhAva ho gayA aura bikharanA Adi 'gala' svabhAva ke kAraNa hai mere se nahIM, maiM to mAtra jJAyaka hUM aisA pAtra jIva ko lAbha huaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) prazna (44)--asti = arthAt honA se kyA tAtparya hai ? uttara-pudgalAstikAya meM astipanA pudgala kA pudgala se hai, zarIra kA astipanA zarIra se hai jIva se nahIM-yaha asti se tAtparya hai| parantu ajJAnI 'maiM hU~ to zarIra hai, maiM hai to zarIra kA kArya hotA hai' aimI mAnyatA vAle jIva ne pudgala kA astipanA nahIM mAnA / pudgala kA asti (honApanA) pudgala se hI hai mere se nahIM tabhI pudgala kA asti svabhAva mAnA / prazta (45)--pudgala ke asti svabhAva ko jAnane se kyA lAbha rahA ? uttara--sAta prakAra ke bhayoM kA abhAva hokara jJAtA-dRSTApanA pragaTa honA pudgala ke asti svabhAva ko jAnane kA lAbha hai| prazna (46)--kAya arthAt samUha se kyA tAtparya hai ? uttara-laDDu banA, halavA banA, dAla banI, khIra banI, vaha pudgalAstikAya ke 'kAya' ke kAraNa banI jIva se nhiiN| prazna (47)--kAya arthAt samUha ko jAnane se kyA lAbha rahA? uttara-bundI alaga alaga thI to maiMne laDDu banA diyA, dasa davAyeM milAkara maiMne cUrNa banAyA, ghI cInI sUjI se maiMne halavA banA diyA aisI khoTI buddhi kA abhAva ho gayA kyoMki yaha saba kArya 'kAya' kA hai pAtra jIva ko Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) jJAtA-dRSTA buddhi pragaTa ho gaI aura maiM karatA hU~ aisI khoTI mAnyatA kA prabhAva ho gyaa| prazna (48)--pudgalAstikAya ke viSaya meM kyA dhyAna rakhanA cAhie ? uttara--(1) pud, (2) gala, (3) asti, (4) kAya yaha pudgala kA svabhAva hai yaha pudgala kA hIkArya hai jIva kA nhiiN| pudgala kA svabhAva na mAnakara maiM inako karatA hai usane pudgalAstikAya ko nahIM mAnA aura apane ko nahIM maanaa| prazna (46)--pudgala kitane haiM aura kahA~ kahAM rahate haiM ? uttara-pudgala dravya jIva se anatAnanta guNeM haiM aura sampUrNa lokAkAza meM rahate haiN| prazna (50)-pudgala dravya jIva se anantAnanta guNeM haiM yaha kaba mAnA ? uttara-eka paramANu ke dravya kSetra kAla bhAva kA dUsare para mANumoM ke dravya kSetra kAla bhAva se sambaMdha nahIM hai jaise kitAba hai isameM vAstava meM eka eka paramANu apane 2 dravya kSetra kAla bhAva meM hI rahakara kArya kara rahA hai| jaba eka pudagala kA dUsare pudagala se sambadha nahIM hai to jIva se pudgala kA sambadha kA pratibhAsa nigoda kA kAraNa hai| prazna (51)-pudgala drabya sampUrNa lokAkAza meM rahate haiM yaha bAta sAcI hai yA jhUThI ? Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) uttara-jhUThI hai kyoMki vyavahAranaya se kahA jAtA hai ki lokAkAza meM rahate haiN| prazna (52)-pudgala dravya sampUNa lokAkAza meM rahate haiM yaha bAta jhUThI hai to sAcI bAta kyA hai ? uttara-pratyeka paramANu apane apane eka eka pradeza meM rahatA hai yaha bAta sAcI hai| prazna (53)-pudgala dravya jIva se anantAnanta guNA haiM yaha bAta zAstroM se jAnI yA aura kisI prakAra se jAnI hai ? uttara-yaha bAta zAstroM meM to hai hii| parantu vicAro-eka prAtmA isake sAtha tejasa, kArmANa, maudArika zarIra hai, yaha pudagala kA skadha hai isameM ananta pudgala haiN| to jIva eka, pudgala ananta haiM / to jIva ananta to pudgala paramANu jIva se anantAnanta guNe siddha ho gye| prazna (54)-dharma dravya kise kahate haiM ? uttara-jo svayaM gamana karate hue jIva aura pudgaloM ko gamana karane meM nimitta ho use dharma dravya kahate haiM / jaise svayaM gamana karatI huI machalI ko gamana karane me paanii| prazna (55)-dharma dravya ko kaba mAnA ? . uttara--pratyeka jIva aura pudgala apanI apanI kriyAvatI zakti se calatA hai dharma dravya se nahIM calatA hai / maiM (jIva) zarIra ko nahIM calAtA aura zarIra jIva ko nahIM calAtA hai Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) parantu donoM apanI apanI kriyAvatI zakti se calate haiN| to dharmadravya ko nimitta kahA jAtA hai / prazna (56) - maiM dehalI se bambaI AyA to ajJAnI kahatA hai ki. zarIra to apanI kriyAvatI zakti se AyA lekina maiM nimitta to hUM nA, kyA yaha bAta ThIka hai ? uttara - bilkula galata hai, prajJAnI mithyAtva ke kAraNa, dharma dravya calate hue jIva aura pudgaloM ko nimitta hotA hai, aisA na mAnakara svayaM dharma dravya bana gyaa| abhiprAya meM dharmadravya kA nAza mAnA, isakA phala nigoda hai / prazna (57 ) -- dharma dravya kitane hai aura kahA~ kahA~ rahate haiM ? uttara- dharma dravya eka hI hai aura sampUrNa lokAkAza meM phailA huA hai| prazna (58) -- dharmadravya sampurNa lokAkAza meM phailA huA hai yaha bAta sAcI hai yA jhUThI hai ? uttara- jhUThI hai kyoMki vyavahAranaya se kahA jAtA hai ki sampUrNa lokAkAza meM phailA huA hai 1 prazna (56) - dharma dravya sampUrNa lokAkAza meM phailA huA hai yaha bAta jhUThI hai to sAcI bAta kyA hai ? uttara- dharma dravya apane asaMkhyAta pradezoM meM phailA huA hai yaha bAta sAco hai / prazna (60) - adharma dravya kise kahate haiM ? Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) uttara -- jo svayaM gatipUrvaka sthitirupa pariNamita jIva praura pudgaloM ko sthira hone meM nimitta ho use adharma dravya kahate haiM / jaise pathika ko sthira rahane meM vRkSa kI chAyA / prazna 61 ) -- pradhamaM dravya ko kaba mAnA ? uttara - pratyeka jIva zraura pudgala apanI apanI kriyAvatI zakti se hI ThaharatA hai pradharma dravya se nahIM ThaharatA hai| maiM ( AtmA ) zarIra ko ThaharAtA hU~, zarIra jIva ko ThaharAtA hai aisA nahI hai parantu jIva pudgala svayaM cala kara sthira hote hai taba adharma dravya nimitta hai aisA jJAna ho taba dharmadravya ko mAnA / prazna (62) - maiM sAmAyika karane ke lie sthira hotA hUM prajJAnI kahatA hai ki zarIra apanI kriyAvatI zakti ke kAraNa sthira humrA, maiM sthira hone meM nimitta to hU~ nA, kyA yaha bAta ThIka hai ? - bilkula galata hai| ajJAnI mithyAtva ke kAraNa, zradharma dravya svayaM calakara sthira hue jIva pudgaloM ko nimitta hotA hai aisA na mAnakara svayaM zradharmeMdra vya bana gayA / apane abhiprAya meM adharmadravya kA nAza mAnA, isakA phala nigoda hai / uttara prazna (63) -- adharmadravya kitane haiM aura kahA~ kahA~ rahate haiM ? uttara - adharmadravya eka hI hai auaura sampUrNa lokAkAza meM phailA hubhA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) prazna (64)--adharmadravya sampUrNa lokAkAza meM phailA huA hai yaha bAta sAcI hai yA jhUThI hai ? uttara-jhUThI hai kyoMki vyavahAranaya se kahA jAtA hai ki sampUrNa lokAkAza meM phailA huA hai prazna (65)-adharmadravya sampUrNa lokAkAza meM phailA huA hai yaha bAta jhUThI hai to sAcI bAta kyA hai| uttara-adharmadravya apane asaMkhyAta pradezoM meM phailA huA hai| yaha bAta sAcI hai| prazna (66)--adharmadravya kI vyAkhyA meM kahA hai ki jo "gati pUrvaka sthiti" kare use adharmadravya nimitta hai, usameM se yadi "gatipUrvaka" zabda nikAla deM to kyA doSa pAyegA ? uttara-jo gatipUrvaka sthiti kare aise jIva aura pudgaloM ko hI adharmadravya sthiti meM nimitta h| yadi "gatipUrvaka" zabda nikAla deM to sadaiva sthira rahane vAle dharma,prAkAza aura kAladravyoM ko bhI sthiti meM adharma dravya ke nimittapane kA prasaMga aavegaa| prazna (67)--pAkAza dravya kise kahate haiM ? uttara-jo jIvAdika pAMca dravyoM ko rahane kA sthAna detA hai use mAkAza dravya kahate haiN| prazna (68)-mAkAza ke kitane bheda haiM ? Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) uttara - prakAza eka hI akhaNDa dravya hai parantu usameM dharma adharma dravya sthita hone se AkAza ke do bheda haiM- lokAkAza aura alokAkAza / prazna (66 ) -- loka aloka bheda kisa kAraNa se hai ? " uttara- dharma, dharmadravya, hone se loka praloka kA bheda hai / yadi loka meM dharma adharma dravya nA hote to loka praloka aise bheda hI nahIM hote / prazna ( 70 ) - phaSTa klAsa ke Dabbe meM eka ghanI baiThA hai koI garIba AdamI AtA hai bAbU jI gAr3I meM kahIM bhI jagaha nahI hai mujhe bhI z2arA sI jagaha de do / dhanI AdamI kahatA hai ki cala cala bhAge / garIba cAroM tarapha cakkara kATatA rahA aura gAr3I ne sITI dedItaba vaha garIba ghanI prAdamI se hAtha jor3akara bolA bAbU jI merA bApa mara gayA hai mujhe pahuMcanA jarurI hai| taba dhanI kahatA hai ki Avo Avo, dekho hamane tumheM jagaha dI hai nA ? uttara - dekho jagaha dene meM nimitta hai AkAza dravya / mAnatA hai maiMne jagaha dI / aisI mAnyatA vAle jIva ne abhiprAya meM prakAza ko ur3A diyA, isakA phala nimoda rahA / prazna (71) - prakAzadravya kitane haiM aura kahA~ 2 rahate haiM ? uttara - prakAza eka hI dravya hai aura vaha loka aloka meM rahatA hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) prazna (72)--prAkAza dravya loka aloka meM rahatA hai yaha bAta sAcI hai yA jhUThI hai ? uttara - jhUThI hai. kyoMki vyavahAranaya se kahA jAtA hai ki loka aloka meM rahatA hai| prazna (73)-AkAzadravya loka aloka meM rahatA hai yaha bAta jhUThI hai to sAcI bAta kyA hai ? uttara-AkAzadravya apane ananta pradezoM meM rahatA hai yaha bAta sAcI hai| prazna (74 --kAladravya kise kahate haiM ? uttara - jo apanI-apanI avasthArUpa se svayaM pariNamita hone vAle jIvAdika dravyoM ko pariNamana meM nimitta ho use kAla dravya kahate haiM; jaise kumhAra ke cAka ko ghUmane meM lohe ko kiilii| prazna (75)--kAla ke kitane bheda haiM ? uttara - nizcayakAla aura vyavahAra kAla do bheda haiN| prazna (76)-koI kahe chahoM dravyoM kA pariNamana to svaya apane apane se hotA hai parantu maiM nimitta to hUM nA? uttara-chahoM dravyoM kA pariNamana svabhAva hai usameM nimitta hai kAladravya / lekina mithyAtva ke kAraNa apane ko nimitta mAnanevAlA kAladravya ko ur3AtA hai usa jIva ne abhiprAya meM kAla dravya ko nahIM mAnA-yaha bhagavAna kI virAdhanA karanevAlA nigoda kA pAtra hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) prazna ( 7 19 ) - kAladravya kitane haiM aura kahAM kahAM para rahate haiM ? utara - kAladravya loka pramANa prasaMkhyAta haiM / aura kAla dravya lokAkAza ke eka eka pradeza para ratnoM kI rAzi ke samAna anAdizrananta sthita haiM / prazna ( 78 ) -- kAladravya lokAkAza ke eka eka pradeza para ratnoM kI rAzi ke samAna sthita haiM yaha bAta sAcI hai yA jhUThI hai ? - jhUThI hai; kyoMki vyavahAranaya se kahA jAtA hai ki kAladravya lokAkAza ke eka eka pradeza para ratnoM kI rAzi ke samAna sthita hai / uttara- dravya lokAkAza ke eka eka pradeza para ratnoM kI rAzi ke samAna sthita haiM yaha bAta jhUThI hai to sAcI bAta kyA hai ? prazna ( 79 ) - - kAla uttara - vAstava meM eka eka kAla dravya apane apane eka eka pradeza meM sthita haiM yaha bAta sAcI hU~ ? prazna ( 80 ) - ajIva dravya kA 'jyoM kA tyoM' zraddhAna kyA hai ? uttara - pudgala dharma adharma zrAkAza aura kAla dravya haiM inase merA kisI prakAra kA sambaMdha nahIM hai mAtra vyavahAra se jJeya-jJAyaka sambaMdha hai, yaha jAnakara apane svabhAva kI dRSTi karake paripUrNa siddha dazA kI prApti, yaha grajIva dravya kA 'jyoM kA tyoM' zraddhAna hai / prazna (51) - majIva se kisI bhI prakAra sambaMdha nahIM hai yaha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) bAta to samayasAra kI hai parantu chaH DhAlA meM bhI kahIM batalAyA hai ki ajIvoM se koI sambaMdha nahIM hai ? uttara=are bhAI cAroM anuyogoM meM yaha bAta batalAI hai aura cha. DhAlA meM bhI : cetana ko hai upayoga rUpa binamUrata cinmUrata anUpa / pudgala nabha dharma dharma kAla, inate nyArI haijIva cAla / arthAt - merA kAma jJAtA dRSTA hai prAMkha nAka zarIra jaisA mUrtika AkAra nahIM hai, caitanya prarupI prakAra hai, anupama hai, pudgala nabha dharma adharma kAla se jIva kI cAla pRthaka pRthaka hai| aisA jAne to dharma kI guruprAta hokara krama se vRddhi karake nirvANa kA pathika bane / prazna (52) - chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate hai isako jAnane se hameM pahalA kyA lAbha hai ? uttara - kevalI bhagavAna ke laghunaMdana bana jAte haiM / prazna (83 ) -- chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM isako jAnane se kevalI bhagavAna ke laghunaMdana kaise bana jAte haiM ? uttara - jaise hamArI tijorI meM chaha rupaye haiM, hamAre khAte meM bhI chaha rupaye haiM aura hamAre jJAna meM bhI chaha rupaye haiM; usI prakAra kevalajJAnarupa tijorI meM chaha dravya haiM, jinavANI meM bhI chaha dravya bhAye haiM aura hamane bhI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaha dravya jAne / isa apekSA chaha dravyoMke samUha ko vizva kahate haiM isako jAnane se kevalI ke laghunaMdana bana gye| prazna (84)--chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM isako __ jAnane se dUsarA lAbha kyA rahA ? uttara-jaise hamArI pAkiTa meM chaha rupaye haiM, unheM koI eka rupayA kahe to vaha jhUThA hai; usI prakAra hamane chaha dravya jAne, unheM koI eka dravya kahe to vaha jhUThA hai yaha vizva ko jAnane se dUsarA lAbha rahA / prazna (85)-vizva meM mAtra eka dravya hai aisA kauna mAnatA hai ? uttara-vedAntI mAnatA hai| prazna (86)--vizva ko jAnane se tIsarA kyA lAbha rahA ? uttara-jaise hamArI pAkiTa meM chaha rupaye haiM unheM koI pA~ca rupaye kahe to vaha jhUThA hai; usI prakAra hamane chaha dradhya jAne, unheM koI pA~ca draSya kahe to vaha jhUThA hai / vizva ko jAnane se yaha tIsarA lAbha rhaa| prazna (87)-vizva meM pAMca dravya hai aisA kauna mAnatA hai ? uttara-zvetAmbara mAnatA hai prazna (88)-vizva ko jAnane se cauthA lAbha kyA rahA? uttara-jaise hamArI pAkiTa meM chaha rupaye haiM isake badale koI kama kahe yA jyAdA kahe to vaha saba jhUThe haiM; usI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) prakAra hamane chaha dravya jAne, isake badale koI kama kahe yA jyAdA kahe to vaha saba jhUThe haiM / isa prakAra vizva ko jAnane se yaha cauthA lAbha rahA / prazna (86 ) - vizva ko jAnane se pAMcavA kyA lAbha rahA ? uttara - kartA-bhoktA kI khoTI buddhi kA abhAva aura samyagdarzana kI prApti, yaha vizva ko jAnane se pA~cavA lAbha rahA / prazna (10) -chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM isako jAnane se kartA- bhoktA kI khoTI buddhi kA prabhAva aura samyagdarzana kI prApti kaise ho jAtI hai ? uttara - kevalI bhagavAna kevalajJAna eka samaya kI paryAya meM tIna kAla aura tIna lokavartI sarva padArthoM ko (ananta dharmAtmaka sarva dravya guNa paryAyoM ko) pratyeka samaya meM yathAsthita paripUrNa rUpa se spaSTa aura eka sAtha jAnate haiM, aisI mAnyatA vAle ko, kyA para padArtho meM kartA-bhoktA ko buddhi kA bhAva zrAvegA ? Apa kahegeM nahIM / jaba kartA-bhoktA buddhi kA bhAva nahIM AyA to dRSTi kahA~ hogI ? Apa kahegeM ki apane trikAlajJAyaka svabhAva para / isa prakAra vizva ko jAnane se kartA-bhoktA ko khoTI buddhi kA prabhAva aura samyagdarzana kI prApti hotI hai / prazna ( 11 ) - zAstroM meM mAtA hai jitanA kevalI jAnatA hai utanA hI chadamastha sAdhaka jJAnI jIva jAnatA hai Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to kevalI ke jAnane meM aura sAdhaka jJAnI ke jAnane meM koI antara nahIM hai ? uttara-jAnane meM koI antara nahIM, mAtra pratyakSa parokSa kA bheda hai| prazna (62)-jitanA kevalI jAnatA hai utanA hI sAdhaka jJAnI jAnatA hai mAtra pratyakSa parokSa kA bheda hai yaha bAta zAstroM meM kahAM 2 AI hai ? uttara-(1) aSTa sahastrI dazama pariccheda-105 meM pAyA hai| (2) mokSamArga prakAzaka pAThavAM adhikAra pA0 270 __ meM AyA hai| (3) prAcAryakalpa paM0 ToDaramala jI kI rahasyapUrNa ciTThI me pAyA hai| (4) samayasAra gA0 143 kI TIkA tathA bhAvArtha meM prAyA hai (5) samayasAra kalaza TIkA kalaza 112 meM pAyA hai prazna (63)-kevalajJAna eka samaya kI paryAya meM sarva dravyoM ke guNa paryAyoM ko pratyeka samaya meM yathAsthita rupa se jAnatA hai aisA zAstroM meM kahA~ kahA~ mAyA hai ? uttara -(1) cha DhAlA meM "sakala dravya ke guNa ananta, parajAya manantA, jAne eke kAla-pragaTa kevalI bhagavantA' (2) bhagavAna umAsvAmI ne tattvArthasUtra meM "sarva dravya paryAyeSukevalasya:' aisA kahA hai / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) (3) pravacanasAra gAthA 21, 37, 47, 200 kI TIkA sahita meM AyA hai| (4) aSTapAhuDa bhAvapAhur3a gA0 150 paM0 jayacandra jI kI TIkA meM AyA hai / (5) mahAbaMgha, mahAdhavalA siddhAntazAstra prathama bhAga prakRti badhAdhikAra pRSTha 67 meM AyA hai / (6) dhavala pustaka 13 pRSTa 346 se 353 taka meM AyA hai / saba digambara zAstroM meM zrAyA hai / prazna ( 4 ) -- jaba kevalI aura sAdhaka jJAnI saba jAnate haiM to digambara dharmake paMDita kahe jAne vAle aura tyAgI nAma dharAne vAle aisA kyoM kahate hai; (1) kevalI bhagavAna bhUta aura vartamAna kAlavartI paryAyoM ko hI jAnate haiM aura bhavidhyat paryAyoM ko, ve hoM taba jAnate haiM / (2) sarvajJa bhagavAna apekSita dharmoM ko nahIM jAnate hai / (3) kevalI bhagavAna bhUta-bhaviSyata paryAyoM ko sAmAnya rUpa se jAnate haiM kintu vizeSa rupa se nahIM jAnate haiM / (4) kevalI bhagavAna bhaviSyata paryAyoM ko samagrarupa se jAnate haiM bhinna-bhinna rupa se nahI jAnate haiM / (5) jJAna sirpha jJAna ko hI jAnatA hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) (6) sarvajJa ke jJAna meM padArtha jhalakate hai kintu bhUta kAla tathA bhaviSyata kAla kI paryAyeM spaSTa rupa se nahIM jhalakatI Adi khoTI mAnyatAyeM kyoM pAI jAtI haiM ? uttara-digambara dharmI kahalAne vAle tyAgI paMDitoM meM khoTI monyatA yaha batAtI hai ki unheM zIghra nigoda meM jAne kI taiyArI hai| kyoMki :(1)-prAdinAtha bhagavAna se bharata jI ne pUchA thAbhagavAna bhaviSya meM Apa ke samAna tIrthIra hone vAlA koI jIva yahA~ hai, to bhagavAna ne kahA thA yaha mArIca antima 24 vA tIrthakara mahAvIra hogaa| to vicAro samozaraNa meM kitane jIva the bhagavAna ko sabhI jIvoM kI bhUta bhaviSya vartamAna paryAyoM kA jJAna thA / khoTI mAnyatA vAloM ne yaha nahIM mAnA isalie nigoda ke pAtra haiN| (2)-bhagavAna neminAtha se dvArikA kA bhaviSya pUchA thA unhoMne kahA thA-12 varSa bAda Aga lgegii| khoTI mAnyatA vAloM ne yaha bhI nahI mAnA isalie nigoda ke pAtra haiN| (3)-digambara zAstra paMcama kAla ke prAcAryoM ke likhe hue haiM unameM jIvoM ke bhUta bhaviSya ke dasa dasa bhavoM kA varNana AtA hai use bhI nahIM mAnA isalie nimoda ke pAtra haiN| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) (4)-bharata jI ne kailAza parvata para bhUta bhaviSya vartamAna caubIsI kI sthApanA kI thI vaha kahA~ se pAI ? ajJAniyoM ko jarA bhI vicAra nahIM AtA hai| (5)-utsapiNI pravasapiNI Adi cha: kAla hote haiM aura cauthe kAla meM cauvIsa tIrthakara hoMge Adi na mAnane se ulTI mAnyatA vAle koI bhI hoM saba nigoda ke pAtra haiN| prazna (95)--sarvajJa deva ke viSaya meM zrI bhagavAna kArtikeya svAmI ne dharma anuprekSA meM kyA batAyA hai ? uttara-vAstava meM svAmI kAtikeya prAcArya ne gAthA 321 322-323 meM jaina dharma kA gUr3ha shasya khola diyA hai| __ gA0 321 tayA 322 meM kahA hai ki "jisa jIva ko, jisa deza meM, jisa kAla meM, jisa vidhi se janmamaraNa, sukha-du:kha tathA roga aura dAridraya ityAdi jaise sarvajJa deva ne jisa prakAra jAne haiM usI prakAra ve saba niyama se hoMge / sarvajJadeva ne jisa prakAra jAnA hai usI prakAra usa jIva ke usI deza meM, usI kAla meM aura usI vidhi se niyamapUrvaka saba hotA hai| usake nivAraNa karane ke lie indra yA jinendra tIrthakaradeva koI bhI samartha nahIM haiN| tathA gAthA 323 meM kahA hai isa prakAra nizcaya se sarvadravyoM (jIva, pudgala, dharma, adharma prAkAza, kAla) tathA una dravyoM kI samasta paryAyoM ko sarvajJa ke AgamAnusAra jAnatA hai-zraddhA karatA hai vaha zuddha samyagdRSTi hai, aura jo aisI zraddhA nahIM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) karatA, saMdeha karatA hai vaha sarvajJa ke prAgama ke pratikUla hai - pragaTarUpa meM mithyAdRSTi hai / prazna (15) - vizva ko jAnane se chaThA kyA lAbha hai ? uttara - kramabaddha paryAya kI siddhi / prazna ( 17 ) - vizva ko jAnane se kramabaddha paryAya kI siddhi kaise ho gaI / uttara - kevalI ke jJAna meM zrAyA hai vaisA hI chahoM dravyoM kA svatantra pariNamana ho rahA hai, hotA rahegA, aura hotA rahA hai kyoMki " jo jo dekhI vItarAga ne, so so hoMsI vIrA re" ; prazna ( 8 ) - kramabaddha paryAya kI siddhi se kyA lAbha rahA ? uttara - kevalI bhagavAna ke samAna jJAtAdraSTA buddhi pragaTa ho gaI / prazna ( C ) - pratyeka dravya apanA apanA svataMtra pariNamana karatA hai aisA kahIM prAcAryakalpa ToDara mala jI ne mokSamArga prakAzaka meM kahA hai ? uttara - mokSamArga prakAzaka pRSTha 52 meM likhA hai ki " jaisA padArthoM kA svarUpa hai vaisA hI zraddhAna ho jAve to sarva hI duHkha miTa jAyeM" prazna (100) - padArthoM kA svarUpa kaisA hai ? Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) uttara - anAdinidhana vastu judI judI apanI apanI maryAdA pUrvaka pariName hai, koI kisI ke AdhIna nahIM tathA koI padArtha koI kA pariNamAyA pariNamatA nhiiN| yaha padArthoM kA svarUpa hai| prazna (101)--ajJAnI kyA karatA hai ? uttara- ajJAnI apanI icchAnusAra pariNamAyA cAhatA hai yaha koI upAya nahI, yaha to mithyAdarzana hai| ajJAnI padArthoM ko anyathA mAnakara anyathA pariNamAnA cAhatA hai isase jIva svayaM dukhI hotA hai / prazna (102)-sAcA upAya kyA hai ? uttara-padArthoM ko yathArtha mAnanA aura yaha padArtha mere pariNa mAne se pariNamegeM nahIM aisA mAnanA yaha hI du:kha dUra karane kA upAya hai| bhramajanita duHkha kA upAya bhrama dUra karanA yaha hI hai| bhrama dUra hone se samyaka zraddhA hotI hai yaha hI sAcA upAya jAnanA caahie| prazna (103)--pratyeka dravya apanA apanA svataMtra pariNamana karatA hai aisA kahIM samayasAra meM bhI pAyA hai kyA ? uttara-zrI samayasAra gAthA 3 meM pAyA hai ki "ve saba padArtha apane dradhya meM antarmagna rahane vAle apane ananta dharmoM ke cakra ko (samUha ko) cumbana karate haiM-sparza karate haiM tathApi ve paraspara eka dUsare ko sparza nahIM karate haiN| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 prazna ( 104 ) - kahIM pUjA meM bhI prAyA hai ki pratyeka padAtha apanA apanA svataMtra pariNamana karate haiM ? pariNati prabhu, apane apane meM uttara- "jar3a cetana kI saba hotI hai // anukUla kaheM pratikUla kaheM, yaha jhUThI mana kI vRtti hai / prazna (105) - vizva ko jAnase se sAtavA~ lAbha kyA rahA ? uttara -- jJeya-jJAyaka sambaMdha kA saccA jJAna-vizva ko jAnana se yaha sAtavAM lAbha huA / prazna (106) - vizva ko jAnane se jJeya-jJAyaka ke saccA jJAna kA lAbha kaise huA ? uttara - zAstroM meM AtA hai "lokyante dRzyante jIvAdi padArthA yatra sa lokaH " arthAt jahA~ jIvAdi padArtha dikhAI dete haiM vaha loka hai / prazna (107 ) -- jaisA chaha dravyoM kA pariNamana honA hai vaisA hI hogA usame jarA bhI hera phera nahIM ho sakatA aisA bhagavAna ne kahA hai aura vastu svarUpa hai taba prajJAnI kyoM nahIM mAnatA ? uttara - cAroM gatiyoM meM ghUmakara nigoda meM jAnA bhacchA lagatA hai isalie prajJAnI nahIM mAnatA hai| dekho kArtikeya anuprekSA zloka 323 / prazna (108) - chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahA hai to kyA va saba Apasa meM mile hue haiM ? Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) uttara-Apasa meM bilkula mile hue nahIM haiM kyoMki hamane . chaha dravyoM ke pi ko vizva nahIM kahA hai / parantu chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahA hai isalie pratyeka dravya apanA apanA kArya karatA hai kisI kA kisI dUsare dradhya se kisI bhI prakAra kA sambadha , prazna (106)-chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM ina chaha dravyoM meM prApasa meM kaisA sambaMdha hai? uttara-eka kSetrAvagAhI sambaMdha hai kyoMki samayasAra gA0 3 meM kahA hai ki "atyanta nikaTa eka kSetrAvagAha rupa se tiSTha rahe hai tathApi ve sadA kAla apane svarupa se cyuta nahIM hote"| prazna (110)--sambaMdha kitane prakAra kA hai ? uttara- tIna prakAra kA hai, (1) nityatAdAtmya sambaMdha (2) anitya tAdAtmya sambaMdha (3) eka kSetrAvagAhI smbNdh| prazna (111)--nitya tAdAtmya sambaMdha kisakA kisake sAtha hai ? uttara - pratyeka dravya kA apane apane guNoM ke sAtha nitya-' tAdAtmya sambaMdha hai| prazna (112)-pranityatAdAtmya sambaMdha kisakA kisake sAtha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) uttara- dayA, dAna, aNuvrata mahAvratAdi zubhAzubha vikArIbhAvoM ke sAtha anityatAdAtmya sambaMdha hai / prazna ( 113) eka kSetrAvagAhI sambaMdha kisakA kisake sAtha hai ? uttara - pAThakarmoM kA tathA bhAMkha nAka Adi praudArika zarIra ke sAtha eka kSetrAvagAhI sambaMdha hai prazna ( 114 ) -- cha: dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM, inameM (chaha dravyoM meM ) ina tIna sambaMdhoM meM se kaunasA sambaMdha hai ? uttara - eka kSetrAvagAhI sambaMdha hai / prazna ( 115) -- guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM inameM kaisA sambadha hai ? uttara - nityatAdAtmya sambaMdha hai / prazna ( 116 ) -- sonA, cAndI ke sAtha ina tInoM meM se kaunasA sambaMdha hai ? uttara- ina tInoM meM se kisI bhI prakAra kA sambaMdha nahIM hai jaise per3a para pakSI zrA mrA kara baiThate haiM praura ghaMTe do ghaMTe meM apane Apa cale jAte haiM; usI prakAra mrAtmA ke sAtha atyanta bhinna padArtha, ananta AtmA, anantAnanta pudgala, sonA, cAndI, dukAna, makAna, dharma, dharma, AkAza, kAla kA kisI bhI prakAra kA sambaMdha nahIM hai kyoMki yaha svayaM apane apane kAraNa prAte haiM aura cale jAte haiM / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44) prazna (117/-jaba atyanta bhinna padArthoM se kisI bhI prakAra kA koI sambaMdha nahIM hai to yaha ajJAnI jIva kyoM pAgala ho rahA hai ? uttara-maiM anAdimananta jJAnasvarupa bhagavAna prAtmA haiM isakA anubhava jJAna prAcaraNa nA hone se arthAt para vastuoM meM terI merI mAnyatA se hI pAgala ho rahA hai| prazna (118)--yaha jIva anAdikAla se saMsAra meM duHkhI hotA humA kyoM bhramaNa karatA hai ? uttara-vizva kA saccA jJAna nA hone se paribhramaNa karatA hai prazna (119)-saMsAra paribhramaNa kA kAraNa z2arA kholakara samajhAmo? uttara-icchA, mAkulatA yaha roga hai aura icchA miTAne kA ilAja ajJAnI viSaya sAmagrI mAnatA hai| aba eka prakAra kI viSaya sAmagrI kI prApti se eka prakAra kI icchA ruka jAtI hai aura dUsarI turanta khar3I ho jAtI hai parantu tRSNA icchA roga to aMtaraMga meM se nahIM miTatA hai isalie dUsarI anya prakAra kI icchA aura utpanna ho jAtI hai| isa prakAra sAmagrI milAte milAte Ayu pUrNa ho jAtI hai aura icchA to barAbara, nirantara banI rahatI hai| usake bAda anya paryAya prApta karatA hai taba vahA~ usa paryAya sambadhI navIna kAryoM kI icchA utpanna hotI hai isa prakAra ajJAnI jIva anAdikAla se caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakatA rahatA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna (120)-saMsAra paribhramaNa kA prabhAva kaise ho ? uttara-vizva ke kisI bhI padArtha se merA sambaMdha nahIM hai aisA jAnakara nityatAdAtmaya sambaMdha aise apane abheda AtmA kA pAzraya le to saMsAra paribhramaNa kA prabhAva hokara dharma kI prApti hotI hai| apane bhUtArtha svabhAva ke Azraya ke binA saMsAra kA prabhAva nahIM ho sktaa| isalie pAtra jIva ko apane svabhAva kA prAzraya karake samyaga darzanAdi kI prApti karanA parama kartavya hai| prazna (121)-mahAvata, solaha kAraNa kA bhAva, dayA, dAna, pUjA Adi kA kaisA sambadha hai ? uttara-anityatAdAtmya sambaMdha hai arthAt naSTa hone vAlA sambaMdha hai| prazna (122)-anityatAdAtmya pUjA Adi bhAvoM se mokSa honA mAne yA inake karate karate dharma kI prApti ho jAvegI usakA phala kyA hai ? uttara-nigoda kI prApti hai kyoMki 'jo vimAnavAsI hUM thAya, samyagdarzana bina duHkha pAya / tahate caya thAvara tana dhare, yoM parivartana pUre kare / prazna (123)-aisI vastu kA nAma batAo jisakA AtmA se kabhI prabhAva nA ho aura usakA phala kyA hai ? uttara-guNoM kA kabhI prabhAva nahIM hotA hai-una guNoM ke prabheda kA mAzraya le to nirvANa kI prApti hotI hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) prazna (124)-chaH dravya ke samUha ko eka nAma se kyA kahate haiM ? uttr-vishv| prazna (125)-vizva arthAt kyA ? uttara-samasta padArtha- dravya-guNa-paryAya prazna (126)--vizva meM chaH dravya haiM yaha kathana kaisA hai ? uttara-vyavahAra naya kA hai| prazna (127,--vizva meM cha. dravya hai isakA nizcaya kathana kyA hai ? uttara- pratyeka dravya apane apane pradezoM meM hai yaha nizcaya kathana hai| prazna (128)-vizva ko kauna jAnatA hai aura kauna nahIM jaantaa| uttara---jJAnI jAnate hai ajJAnI nahIM jAnate haiN| prazna (129)-vizva ko jJAnI jAnate haiM ajJAnI nahIM jAnate yaha kahAM AyA hai ? uttara-samayasAra kalaza TIkA kalaza pahale meM likhA hai ki 'saMsArI jIva ke (mithyAdRSTi jIva ke) sukha nahIM. jJAna bhI nahIM aura unakA svarupa jAnane vAle jIva ko sukha nahI, jJAna bhI nahIM isalie 'sArapanA' ghaTatA nahIM hai| zuddha jIva ko (jJAniyoM ko) sukha haiM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) jJAna bhI hai isalie zuddha jIva ko 'sArapanA' ghaTatA hai / prazna ( 130 ) - vizva ko jAnane vAloM ko kisa kisa nAma se kahA jAtA hai ? - (1) jina, (2) jinavara, uttara prazna (131) - jina kise kahate haiM ? (3) jinavaravRSabha uttara- - mithyAtva aura rAgAdi ko jItane vAle 4-5-6 veM guNasthAnI jJAniyoM ko jina kahate haiN| prazna ( 132 ) - jinavara kise kahate haiM ? uttara - jo 'jino' meM zreSTha hote haiM ve jinavara | zrI gaNadhara deva bhI jinavara haiM / prazna (133) -- jinavaravRSabha kise kahate haiM ? uttara - jo jinavaroM meM bhI zreSTha hote haiM unheM jinavaravRSabha kahate haiM / pratyeka tIrthakara bhagavAna ko bhAva apekSA sejanavaravRSabha kahate haiM / prazna (134)- kyA dravyaliMgI muni ko 11 aga 9 pUrva kA jJAna hone para vaha vizva ko nahIM jAnatA ? uttara - bilkula nahI jAnatA hai / prazna ( 135 ) -- dravyaliMgI muni 11 hone para bhI vizva ko kahA~ likhA hai ? ga 6 pUrva kA jJAna nahI jAnatA hai yaha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) uttara-samayasAra gA) 273-274- 275 tathA gA0 317 dekho| kyoki Atma jJAna huye binA 11 aMga kA jJAna mithyAjJAna hai aura vratAdi sava mithyA cAritra haiN| prazna (136)--kyA kare ? uttara-mokSa mahala kI prathama sIDhI, yA bina jJAna critraa| sampakatA na lahe, so darzana. dhAro bhavya pdhitraa| 'daula' samajha, muna, ceta syAne kAla vRthA mata khovai / yaha narabhava phira milana kaThina hai jo samyaka nahiM hove|| // cha:DhAlA // prazna (137)-samyagdarzana ke lie kyA karanA ? uttara-vizva ke padArthoM meM se eka merI AtmA hI Azraya karane yogya hai aisA jAnakara apanI AtmA kA prAzraya lete hI samyagdarzana kI prApti ho jAtI hai| anAdi se anantakAla taka jina, jinavara aura jinavaravaSabhoM ne vizva kA svarupa batAyA hai aura batAyegeM una saba ke caraNoM meM agaNita namaskAra / - - - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 3 dravya prazna (1)-dravya kise kahate hai ? uttara-guNoM ke samUha ko dravya kahate haiN| prazna (2)--guNoM ke samUha ko kyA kahate haiM ? uttara-dravya kahate haiN| prazna (3)--kyA guNoM ke samUha ko vizva kahate haiM ? uttara - nahI, guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM, vizva nahIM ? prazna (4)--guNo kA samUha kauna hai ? uttara-dravya hai| prazna (5 --guNoM kA samUha kaunasA dravya hai ? uttara-pratyeka dravya guNoM kA samUha hai| prazna (6)--pratyeka dravya arthAt kyA ? uttara -(1) jIva ananta, (2) pudgala anantAnanta, (3) dharma, adharma, AkAza ekeka (4) kAla loka pramANa asaMkhyAta __yaha saba guNoM ke samUha haiN| prazna (7)--loga dravya kise kahate haiM ? uttara- rupayA, sonA, cAndI Adi ko loga dravya kahate haiM / prazna (8)-kyA rupayA sonA cAndI mAdi dravya nahIM haiM ? Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) uttara - rupayA, sonA, cAndI zrAdi meM jitane paramANu haiM vaha pratyeka paramANu guNoM kA samUha dravya hai / prazna ( C ) -- bhagavAna ne dravya kise batAyA hai ? uttara- guNo ke samUha ko dravya batAyA hai / prazna (10) -- dravya ke paryAyavAcI zabda kyA 2 haiM ? uttara-vastu kaho, sat kaho, sattA kaho, tattva kaho, zranvaya kaho, artha kaho, padArtha kaho, Adi dravya ke paryAyavAcI zabda hai / prazna ( 11 ) -- kyA maiM bhI guNoM kA samUha hU~ ? uttara - hA~, maiM bhI guNoM kA samUha hUM kyoMki maiM eka jIva dravya hU~ / prazna ( 12 ) -- kyA pratyeka siddha bhagavAna bhI guNoM kA samUha hai ? uttara - hA pratyeka siddha bhagavAna bhI guNoM kA samUha hai kyoMki vaha pRthaka pRthaka jIva dravya hai / prazna ( 13 ) -- kyA zvAsa meM aThAraha bAra janma maraNa karane vAle godiyA jIva bhI guNoM kA samUha haiM ? uttara - pratyeka nigodiyA jIva bhI guNoM kA samUha hai kyoMki vaha bhI jIva dravya hai / prazna ( 14 ) -- makkhI, jU, per3a kA jIva, machalI, Adi tiryaca bhI guNoM kA samUha haiM ? uttara - are bhAI, nigoda se lagAkara do indriya jIva, tIna indriya jIva, cAra indriya jIva, pA~ca indriya asanI aura Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) cAgeM gatiyoM ke sainI jIva tathA paMca parameSThI saba guNoM ke samUha hai kyoMki yaha saba jIva dravya haiN| prazna (15)-kyA do indriya vAle jIva aura siddha bhagavAna meM samAna guNa haiM ? uttara-hAM bhAI, cAhe koI bhI jIva ho cAhe nigoda kA ho, do indriya vAlA ho yA siddha ho una sabameM guNa samAna hI haiN| guNoM kI saMkhyA meM jarA bhI hera phera nahIM hai| prazna (16)--yaha kahA~ likhA hai ki nigodiyA jIva aura siddha jIva meM samAna guNa haiM ? uttara-(1) zrI niyamasAra jI gAthA 47-48 meM likhA hai ki "hai siddha jaise jIva, tyoM bhavalIna sasArI vhii| guNa pATha se jo hai alaMkRta, janma maraNa jarA nahI // 47 binadeha avinAzI, atIndriya, zuddha nirmala siddhjyoN| lokAna meM jaise birAje, jIva haiM bhavalIna tyoM // 48 // ina zlokoM meM zuddha dravyArthikanaya se saMsArI jIvoM meM, mukta jIvoM meM koI antara nahIM hai isalie apane svabhAva kA Azraya lekara siddha dazA pragaTa karanA pAtra jIva kA lakSaNa hai| (2) dravyasaMgraha gA0 13 meM "savve suddhA hu suddha NayA" ___ zuddhanaya se sabhI jIva vAstava meM zuddha haiN| yahAM para bhI zuddhapAriNAmika bhAva jo dravyarupa hai vaha avinAzI hai isalie vahI pAzraya karane yogya hai isI ke Azraya se dharma kI zurupAta, vRddhi aura pUrNatA hotI hai, para aura vikAra ke prAzraya se nhiiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) prazna ( 17 ) - kyA nigoda se lekara cAroM gatiyoM ke jIva aura siddha bhagavAna meM samAna guNa haiM ? uttara - haoN, saba jIvoM meM samAna guNa haiN| kisI meM bhI kama jyAdA guNa nahIM haiM / prazna (18) -kyA eka paramANu hai, usameM bhI samAna guNa haiM, aura vaha bhI guNoM kA samUha hai / uttara- - hA~ paramANu meM bhI siddha bhagavAna jitane guNa haiM aura paramANu bhI guNoM kA samUha hai kyoki paramANu vaha dravya hai / prazna ( 1 ) - kyA dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya bhI guNoM ke samUha hai aura sabame siddha bhagavAna jitane guNa haiM ? uttara- dharmAdi saba dravya hai aura jo jo dravya hotA hai vaha saba guNoM kA samUha hotA hai aura unameM samAna guNa hote haiM kama jyAdA nahIM hote hai / isalie dharma, adharma, AkAza, kAla bhI dravya haiM aura guNoM ke samUha hai aura siddha bhagavAna jitane hI pratyeka dravya meM guNa haiM / prazna ( 20 ) - kAla dravya to saMkhyA meM asaMkhyAta haiM aura pratyeka kAlA eka pradezI hai, kyA pratyeka kAlANu guNoM kA samUha hai, aura kAlANu meM bhI siddha bhagavAna jitane guNa haiM ? uttara - pratyeka kAlANu guNoM kA samUha hai aura siddha bhagavAna ke samAna guNa kAlANu meM bhI haiM kyoMki kAlANu bhI dravya hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) prazna (21) - dharmAdi dravya to acetana haiM aura jIva cetana hai usake guNa eka samAna kaise ho sakate haiM ? uttara- hamane saMkhyA apekSA samAna kahA hai / prazna (22) - to kyA pratyeka dravya meM guNa samAna hI haiM ? uttara - hAM, pratyeka dravya meM saMkhyA apekSA guNa samAna hI haiM kama jyAdA nahIM haiM / prazna (23) -- eka dravya meM kitane guNa haiM ? uttara- ananta guNa hai / prazna (24)-- pratyeka dravya meM ananta guNa haiM una ananta guNoM kA koI mApa hai ? uttara - (1) jIva ananta haiM / (2) jIva se ananta guNA adhika pudgala dravya haiM / (3) pudgala dravya se ananta guNA adhika tIna kAla ke samaya haiM / (4) tIna kAla ke samayoM se anantaguNA adhika AkAza ke pradeza haiM / (5) AkAza ke pradezoM se anantaguNA adhika eka dravya meM guNa haiM / prazna (25) - siddha bhagavAna meM prora hamAre meM kisa apekSA antara nahI hai ? uttara - guNoM kI apekSA antara nahIM hai / prazna ( 26 ) - jaba siddha bhagavAna meM aura hamAre meM guNoM kI apekSA antara nahIM hai to antara kisameM hai ? Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) uttara-paryAya meM antara hai| prazna (27)-siddha banane ke lie paryAya ke antara ko kaise dUra kareM? uttara - jaisA siddha bhagavAna ne kiyA, vaisA kare to paryAya kA antara dUra hove| prazna (28)-siddha banane se pUrva, siddha prAtmA ne paryAya meM vikAra ko dUra karane ke lie kyA kiyA ? uttara-apane ananta gaNoM ke abheda piNDa bhUtArtha svabhAva kA zraddhAnAdi kiyA to paryAya meM se vikAra kA prabhAva huaa| prazna (26)-hama paryAya ke antara ko dUra karane ke lie kyA kare ? uttara-hama apane ananta guNoM ke abheda piNDa bhUtArtha svabhAva kA zraddhAnAdi kare to paryAya kA antara dUra hokara hama bhI paryAya meM siddha jaise ho jaaveN| prazna (30)--guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM jarA dRSTAnta dekara samajhAIye ? uttara-jaise hamAre ghara meM chaha AdamI haiM pratyeka ke pAsa aTUTa dhana hai kisI ke pAsa kisI bhI prakAra dhana kI kamI yA adhikatA nahIM hai, samAna hI hai, usI prakAra jAti apekSA chaha dravya hai pratyeka ke pAsa anantAnanta guNoM kA piNDa hai, kisI ke pAsa kisI bhI prakAra guNa kama yA jyAdA nahIM haiM samAna hI hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) prazna (31) -- pratyeka dravya ke pAsa anantAnanta guNa haiM isako jAnane se hameM kyA lAbha hai ? uttara - jaba sabake pAsa anantAnanta guNa haiM kisI para bhI kama yA jyAdA nahIM haiM to para kI ora dekhanA nahIM rahA, mAtra apane anantaguNoM ke abheda piNDa kI hI prora dekhanA rahA / prazna (32) apane anantaguNoM ke prabheda piNDa kI ora dekhane se kyA hotA hai ? uttara - (1) mithyAtva zravirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina pAMca saMsAra ke kAraNoM kA abhAva ho jAtA hai / ( 2 ) paMca parAvartana kA prabhAva ho jAtA hai / ( 3 ) cAra gati kA prabhAva hokara paMcama gati mokSa kI prApti ho jAtI hai / (4) paMcama pAriNAmika bhAva kA mahattva prA jAtA hai aura dayika bhAva kA mahattva chUTa jAtA hai, paryAya meM kSAyika bhAvoM kI pragaTatA ho jAtI hai| (5) paMca parameSThiyoM meM usakI ginatI hone lagatI hai / ( 6 ) AThoM karmoM kA abhAva ho jAtA hai / (7) mAtra jJAtA draSTApanA pragaTa ho jAtA hai / (8) kartA-bhoktA kI khoTI buddhi kA abhAva hokara samyagdarzanAdi kI prApti ho jAtI hai / prazna ( 33 ) -- guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM isako spaSTa karane ke lie sudRSTi taraMgaNI meM kyA draSTAnta diyA hai ? uttara - jaise eka guphA meM chaha muni baiThe haiM, eka dhyAna meM lIna haiM, eka AhAra ke nimitta jA rahA hai, eka ko zera khA rahA hai, eka sAmAyika kara rahA hai ; usI prakAra Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) lokAkAza rUpI guphA meM jAti apekSA chaha dravya hai vaha saba apane apane kArya meM lIna haiM taba para kI ora dekhanA nahIM rahA, mAtra apanI ora dekhanA rahA / prazna (34)-jaba saba dravyoM ke pAsa ananta 2 gaNa haiM aura svayaM bhagavAna hai taba ajJAnI jIva para kI ora kyoM dekhatA hai ? uttara- (1) ajJAnI nA dekhegA to kyA jJAnI dekhegA ? are bhAI ajJAnI kA svabhAva hI aisA hotA hai| (2) ajJAnI ko jinendra bhagavAna kI AjJA kA patA na hone se para kI ora dekhatA hai| prazna (35)--jinendra bhagavAna kI AjJA kyA hai ? uttara- "anAdinidhana vastu judI judI apanI apanI maryAdA lie pariNameM hai, koI kisI kA pariNamAyA, pariNamatA nahIM, yaha jinendra bhagavAna kI AjJA hai ? prazna (36)-tattvArtha sUtra jI meM bhagavAna kI kyA prAjJA hai ? uttara-sat dravya lakSaNam / / utpAda vyaya dhrauvya yukta sat / / prazna (37)-jinendra bhagavAna kI AjJA pAlane ke lie kyA kare, to dharma kI zuruAta ho ? uttara-maiM anantaguNo kA abheda bhUtArtha svabhAvI bhagavAna hU~ aisA jAnakara usakA Azraya, jJAna, AcaraNa kare to dharma kI zurugrAta ho| prazna (38)-cAroM gatiyoM kA prabhAva karane ke lie kyA kare to paMcamagati kI prApti ho? Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (57) uttara-maiM ananta guNoM kA abheda bhUtArtha svabhAvI bhagavAna hU~ aisA jAnakara paripUrNa lInatA kare to paMcamagati kI prApti ho| prazna (36)-dravyaliMgI muni ko dharma kI prApti kyoM nahIM uttara-dravyaliMgI muni ne apane ko ananta guNoM kA abheda bhUtArtha svabhAvI bhagavAna na mAnakara, para padArtho kA piNDa mAnA, isalie dharma kI prApti nahIM huii| prazna (40) ajJAnI ne anAdi se eka eka samaya karake apane ko kisa kisa kA piNDa mAnA, jisase use dharma kI prApti nahIM huI : uttara-(1) atyanta bhinna padArthoM kA piNDa maanaa| (2) A~kha, nAka, audArika zarIra kA piNDa maanaa| (3) ATha karmoM kA piNDa maanaa| (4) bhASA aura mana kA piNDa maanaa| 15) vikArI bhAvo kA piNDa mAnA (6) apUrNa pUrNa zuddha paryAya kA piNDa mAnA, isalie dharma kI prApti nahIM huii| prazna (41)--prajJAnI kisakA abheda piNDa mAne to mithyAtva kA abhAva hokara samyakttva kI prApti ho ? uttara - ananta guNoM kA abheda piNDa bhUtArtha bhagavAna mAne to mithyAtva kA abhAva hokara samyaktva kI prApti ho| prazna (42)-bhUtakAla meM jo mokSa gaye haiM vaha kisa upAya se? uttara-maiM ananta guNoM kA abheda piNDa bhUtArtha svabhAvI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) bhagavAna AtmA' kA zraddhAnAdi karane se hI bhUtakAla meM mokSa ko prApta huye haiM / prazna (43) -- videha kSetra se jo prAjakala mokSa jA rahe haiM ve kisa upAya se ? uttara - maiM, ananta guNoM kA abheda piNDa bhUtArtha svabhAvI bhagavAna AtmA' kA zraddhAnAdi karane se hI videha kSetra se Ajakala mokSa jA rahe haiM / prazna ( 44 ) -- bhaviSya meM jo jIva mokSa jAvege vaha kisa upAya se ? uttara - maiM ananta guNoM kA abheda piNDa bhUtArtha svabhAvI bhagavAna zrAtmA kA zraddhAnAdi karane se hI bhaviSya meM mokSa jAvege / prazna ( 45 ) -- kyA tIna kAla tIna loka meM mokSa kA eka hI upAya hai ? uttara - hA~ bhAI, tIna kAla tIna loka meM mokSa kA eka hI upAya hai kyoMki tIna kAla tIna loka meM paramArtha kA eka hI pantha hai dUsarA nahI / prazna ( 46 ) - tIna kAla tIna loka meM mokSa kA eka hI upAya hai aisA kahI zAstroM meM AyA hai ? uttara - cAroM anuyogoM ke saba zAstroM meM AyA hai / (1) samyagdarzanajJAnacAritrANimokSa mArgaH " ( tattvArtha sUtra pahalA adhyAya prathama sUtra ) (2) pravacanasAra gA. 82-196 - 242 meM likhA hai ki "nirvANa kA anya koI mArga nahI hai " Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / ( 3 ) niyamasAra gA0 AyA hai / ( 56 ) 2, 3, 60, tathA kalaza 121 meM ( 4 ) samayasAra gA0 156 / (5) ratnakaraNDa zrAvakAcAra gA0 2-3 meM prAyA hai 1 (6) cha DhAlA tIsarI DhAla / prazna (47) - kaisA karane se hI mukta hogA ? uttara- 'maiM ananta guNoM kA abheda piNDa bhUtArtha svabhAvI bhagavAna AtmA hU~' aisA zraddhAnAdi karane se hI mukta hogA / prazna (48) -- kaisA karane se kabhI bhI mukta nA hogA ? uttara- nau prakAra ke pakSoM me par3ane se kabhI bhI mukta nA hogA / * prazna ( 41 ) -- kyA jinavara ke kahe hue vrata, samiti ko pAlane se mukti nahI hogI / uttara - kabhI bhI nahIM hogI, kyoMki samayasAra gA0 273 meM likhA hai ki "jinavara kathita vrata, samiti ko pAlana karatA huA mithyAdRSTi pApI hai tathA 154 meM napuMsaka kahA hai / prazna (50) - 11 aMga 6 pUrva ke abhyAsa se kyA mukti nahIM hogI ? uttara - kabhI bhI nahIM hogI kyoMki kundakunda bhagavAna ne samayasAra gA0 274 meM likhA me hai zrAtma anubhava hue binA zAstra par3hanA guNakArI nahIM hai / tathA samayasAra gA0 317 meM jaise sAMpa ko dUdha pilAve to jahara bar3hatA hai; usI prakAra midhyAdRSTi ke vizeSa jJAna kI caturAI nigoda kA kAraNa hai / * Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) prazna (51) - samyagdarzana prApta karane ke lie kisakA Azraya kareM ? uttara - ananta guNo ke abheda piNDa apane dravya kA / prazna (52) - samyagdarzana prApta karane ke lie kisakA Azraya kare to kabhI samyagdarzana kI prApti nA ho ? uttara- (1) darzana mohanIya ke kSayAdika kA Azraya kareM to kabhI bhI samyagdarzana kI prApti nA ho| (2) deva, guru, zAstra kA Azraya kara to kabhI bhI samyamdarzana kI prApti nA ho / prazna ( 53 ) - jo jIva samyagdarzana ke lie mAtra deva, guru, zAstra kA hI Azraya mAnate haiM usakA phala kyA hogA ? uttara - krama se cAroM gatiyoM me ghUmate hue nigoda meM cale jAvege | prazna (54) - kyA deva, guru, zAstra kA Azraya kAryakArI nahI hai ? uttara - saMsAra paribhramaNa ke lie kAryakArI hai / prazna (55) - samyagjJAna prApta karane ke lie kisakA Azraya kareM to samyagjJAna kI prApti ho ? uttara - eka mAtra ananta guNoM ke prabheda piNDa apane jJAyaka dravya kA Azraya karane se hI samyagjJAna kI prApti hotI hai| prazna ( 56 ) - samyagjJAna prApta karane ke lie guru aura zAstra kI bhora dekheM to kyA samyagjJAna kI prApti nahIM hogI ? Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) uttara - samyagjJAna kI prApti deva, guru, zAstra kI ora dekhane se kabhI bhI nahIM hogI kyoki jisameM jo cIja ho usI meM se vaha AtI hai / prazna (57 ) -- samyagjJAna ke lie 11 aMga nau pUrva kA abhyAsa kare to kyA samyagjJAna kI prApti nahI hogI ? uttara - kabhI bhI nahIM hogI kyoki samayasAra gA0 274 meM kahA hai ki. "mokSa kI zraddhA vihIna, abhavya jIva zAstro pddh'eN| para jJAna kI zraddhA rahita ko, paThana ye nahi guNa kareM / / 274 | tathA gA0 317 meM likhA hai ki "sadrIta paDhakara zAstra, bhI prakRti abhavya nahI taje / jyo dUdha gur3a pItA huA bhI, sarpa nahi nirviSa bane" / 317 | jaba taka jIva ko Atma jJAna nahIM hai saba zAstroM kA paThana mithyA jJAna hai z2arA bhI kAryakArI nahIM hai / prazna (58) - samyak cAritra ke lie kisakA zrAzraya kareM to samyak cAritra kI prApti ho ? uttara - ananta guNoM ke prabheda piNDa apane jJAyaka bhagavAna kA Azraya karane se hI samyak cAritra kI prApti hotI hai / prazna (56) - kyA bAharI kriyA se samyak cAritra kI prApti nahIM hotI ? uttara - bAharI kriyA maiM karatA hUM isa mAnyatA se to mithyAtva kA mahAna pApa hotA hai, samyak cAritra kI to bAta hI nahIM hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) prazna (60)--jinendra bhagavAna ke kahe hue samiti, gapti ke zubha bhAvoM se to cAritra kI prApti hotI hai nA ? uttara-bilkula nahIM, kyoMki bhagavAna jinendra ne samiti ___ gupti ke bhAvoM ko to puNyabaMdha kA kAraNa kahA hai cAritra kI prApti nahI kahI hai| prazna (61)-jo jIva zubhabhAvo se cAritra mAnatA hai use bhagavAna ne kyA kahA hai ? uttara- zrI kundakunda bhagavAna ne gA0 273 meM kahA hai ki "jinavara prarupita vrata, samiti, gupti aru tapa zIla ko| karatA huA bhI abhavya jIva, ajJAnI mithyAdRSTi hai // 273 // tathA gA0 145 meM likhA hai ki"hai karma azubha kuzIla aru jAno suzIla zubha karma ko| kisa rIta hoya suzIla, jo saMsAra meM dAkhila kare // 145 / / tathA 154 meM likhA hai ki "paramArtha bAhira jIvagaNa, jAne na hetU mokSa kaa| ajJAna se ve puNya icche, hetu jo saMsAra kA / / 154 // jaise lahasuna khAne se kastUrI kI DakAra nahIM AtI; usIprakAra zubhabhAvoM se kabhI dharma kI prApti nahIM hotI hai| ekamAtra apane dravya svabhAva ke Azraya se hI cAritra kI prApti hotI hai| prazna (62)-mithyAtva ke prabhAva ke lie kyA kareM to mithyAtva kA abhAva ho ? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) uttara-eka mAtra apane guNo ke abheda piNDa jJAyaka bhagavAna dravya kA Azraya leM to mithyAtva kA prabhAva ho / prazna (63)-mithyAtva kA abhAva karane lie prAtmA kA to Azraya nA leM parantu vrata kare. bahuta zAstra par3he, tapazcaraNa kare to kyA hogA ? uttara-kabhI bhI mithyAtva kA prabhAva nA hogA balki mithyAtva dRr3ha hokara nigoda calA jAvegA / kyoMki prAcAryakalpa ToDara mala jI ne kahA hai ki "tattva vicAra rahita (arthAt prAtmA kA Azraya liye binA) devAdi kI pratIti kare, bahuta zAstroM kA abhyAsa kare. vratAdi vAle, tapazcaraNAdi kare usako to samyaktva hone kA adhikAra nahIM hai, (arthAt mithyAtva ke abhAva hone kA avakAza nahI hai / aura tatva vicAra vAlA (arthAt prAtmA kA pAzraya lene vAle ko) vratAdi ke binA bhI samyaktva kI prApti hotI hai / prazna (64)-zreNI mAMDane ke lie kisa kA pAzraya kare ? uttara-eka mAtra ananta guNo ke abheda jJAyaka dravya ke Azraya se zreNI kI prApti hotI hai kisI dravyakarma, nokarma, bhAvakarma tathA paralakSI jJAna se kabhI bhI zreNI kI prApti nahIM hotI hai| prazna (65)-arahaMta bhagavAna ko kisakA Azraya hai ? uttara-ekamAtra ananta guNoM ke prabheda piNDa jJAyaka bhagavAna rUpa apane dravya kA hI pAzraya parahaMta bhagavAna ko hai| prazna (66)-pAtra jIva sAmAyika ke lie kisakA prAzraya karatA hai ? Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) uttara--eka mAtra ananta guNoM ke prabheda piNDa apane jJAyaka dravya kA sAmAyika ke lie pAtra jIva grAzraya karatA hai / prazna (67) --prapAtra jIva sAmAyika ke lie kisakA Azraya karatA hai ? aura usakA phala kyA hai ? uttara - zarIra kI kriyA kA aura pATha bolane Adi kA Azraya karatA hai aura usakA phala ananta saMsAra hai / chaH DhAlA meM kahA hai ki 'munivrata dhAra granantavAra grIvaka upajAyo / nija prAtama jJAna binA, sukha leza na pAyo // prazna ( 68 ) - zAnti prApta karane ke lie kisakA Azraya kare to zAnti kI prApti ho ? uttara - eka mAtra ananta guNoM ke prabheda jJAyaka dravya kA hI zraya karane se zAnti kI prApti hotI hai / prazna ( 69 -- jJAnI zAnti ke lie kisa kisa kA Azraya mAnatA hai ? aura usakA phala kyA hai ? uttara- nau prakAra ke pakSoM se zAnti mAnatA hai aura usakA phala cAroM gatiyoM kA bhramaNa hai / prazna ( 70 ) -- siddha bhagavAna ko kisakA Azraya hai ? uttara - eka mAtra ananta guNoM ke abheda piNDa bhUtArtha svabhAvI apane bhagavAna kA hI Azraya vartatA hai / prazna ( 71 ) -- jabaki 'ananta guNoM kA abheda jJAyaka piNDa bhagavAna prAtmA ke zrAzraya se hI samyakadarzana, samyagjJAna, samyaka cAritra, zreNI, arahata aura siddhadazA kI prApti hai Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 65 ) vikAra ke Azraya se nahIM to phira (1) bhagavAna kI pUjA karo, (2) darzana karo, (3) pUjA karo (4) yAtrA karo, 15) aNuvrata pAlo (6) mahAvrata pAlo prAdi kA upadeza kyoM diyA hai ? uttara-pAtra bhavya jIva ne apane ananta gaNoM ke abheda piNDa jJAyaka bhagavAna AtmA kA paripUrNa Azraya lene kA prayatna kiyA, parantu paripUrNa Azraya nA le sakA arthAt mokSa nahIM humA, parantu mokSamArga kI prApti huI, to mokSamArga meM cAritra guNa kI eka samaya kI paryAya meM do aMza par3a jAte haiM usameM jo zuddhi aMza hai vaha saccA mokSa mArga hai aura jo bhUmikAnusAra rAga hai vaha jJAniyo ko heya buddhi se hotA hai usakA jJAna karAne ke lie bhagavAna kI pUjA karo, yAtrA karo Adi kA upadeza hai| prazna (72)-cauthe guNasthAna me samyagdRSTi kI dRSTi kahA~ rahatI hai aura anantAnubaMdhI krodhAdi ke abhAvarUpa svarupAcaraNa cAritra ke sAtha kaisA rAga hotA hai, kaisA nahIM hotA hai ? uttara--cauthe guNasthAnI kI dRSTi eka mAtra apane ananta guNoM ke abheda piNDa para rahatI hai aura jaise mahAvIra svAmI ke jIva ko siMha paryAya meM samyagdarzana hunA to mAMsa usakA bhojana hone para mAMsa kA vikalpa bhI nahIM pAyA; usI prakAra jisa ko pratyakSa madya, mAMsa madhu kahate haiM unake khAne kA vikalpa bhI nahIM hotA hai garadana kaTatI ho to kaTe parantu kuguru, kudeva, kuzAstra ko namane Adi kA vikalpa nahIM prAvegA / sacce deva guru zAstra ko hI namane kA vikalpa heya buddhi se hotA hai| yAda rahe karatA nahIM, parantu hotA hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna (73)-saccI zrAvakadazA hone para kaisA rAga hotA hai ? uttara-do caukar3I abhAvarUpa deza cAritra dazA hone para bAraha aNuvratAdi kA vikalpa heya buddhi se hotA hai, anya prakAra kA vikalpa nahIM hotA hai| prazna (74)-muni dazA hone para kaisA rAga hotA hai ? uttara - tIna caukar3I prabhAvarUpa zuddhi to nirantara vartatI hai parantu chaThe guNasthAna meM 28 mUlaguNa kA vikalpa heya buddhi se hotA hai anya nahIM, usakA jJAna karAyA hai| prazna (75)-jJAnI ko jo bhUmikAnusAra rAga hotA hai kyA jJAnI use apanA mAnatA hai ? uttara-bilkula nahIM; vaha to jJAna kA jJeya hai, heya hai| prazna (76)-sacce deva guru zAstra kA nimitta milA aise samaya ___meM bhI bhUtArtha svabhAva kA prAzraya nA le to kyA hogA ? uttara-mokSamArga prakAzaka meM likhA hai ki "manuSyabhava hone para mokSamArga meM pravartana nA kare to kicit vizuddhatA pAkara phira tIvra udaya pAne para nigodAdi paryAya ko prApta kregaa| kahA hai ki "jo vimAnavAsI hU~ thAya, samyagdarzana bina duHkha pAya / taha teM caya thAvara tana dharai, yoM parivartana pUre kre|| prazna (77)--prApa kahate ho ki ananta guNoM ke abheda piNDa zAyaka kI ekAgratA se hI dharma kI zurumAta, vRddhi aura pUrNatA hotI hai to kyA hama pUjA pATha vrata niyama Adi nA kareM? Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) uttara-pahale guNasthAna meM jijJAsu jIvoM ko zAstrAbhyAsa, adhyayana- manana, jJAnI puruSoM kA dharmopadeza-zravaNa, nirantara unakA samAgama, devadarzana, pUjA, bhakti, dAna Adi zubhabhAva hote haiM kintu sacce vrata tapa Adi nahIM hote haiM kyoMki sacce vratAdi to samyagdarzana ke bAda pAMcaveM guNasthAna meM zubhabhAva rupa se hote hai| prazna (78)-vrata, dAna, aNuvratAdi se dharma nahI hotA hai aisA kathana sunane yA par3hane se logoM ko atyanta hAni honA sambhava hai| isa samaya loga kucha vrata, pratyAkhyAnAdika kriyAeM karate hai unheM chor3a degeM, kyA unakA kahanA ThIka hai ? uttara-(1) bilkula galata hai kyoMki satya se kabhI bhI kyA kisI jIva ko hAni ho sakatI hai ? Apa kahegeM, kabhI nhiiN| isalie sat kA zravaNa yA adhyayana karane se jIvoM ko kabhI hAni nahIM ho sakatI hai| (2) vrata karane vAle jJAnI haiM yA ajJAnI yaha jAnanA Avazyaka hai| yadi ajJAnI haiM to unheM sacce vratAdi hote hI nahIM isalie unhe chor3ane kA prazna upasthita hI nahIM hotA hai| yadi vrata karane vAle jJAnI haiM to vaha vrata chor3akara azubha meM jAveMge yaha bAta asambhava hai, parantu aisA hotA hai ki jJAnI zubhabhAvoM ko kramaza: dUrakara zuddhabhAva kI vRddhi kareM vaha lAbha kA kAraNa hai, hAni kA nhiiN| isalie satya kathana se kisI ko bhI hAni ho hI nahIM sakatI hai| prazna (76)-maiM ananta guNoM kA abhada jJAyaka piNDa bhagavAna Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAtmA hU~ jaba taka aisA anubhava nA ho taba taka to vrata dAnAdi karanA cAhie nA ? uttara-jaise kisI ne amerikA jAnA hai aura kisI kAraNa se amerikA na jAnA bane to, kyA amerikA ke badale rUsa jAyA jAve ? Apa kaheMge nahIM, balki amerikA ke jAne kA prayatna karanA; usI prakAra jaba taka apane jJAyaka svabhAva kA anubhava na ho, to kyA vratAdi meM laga jAnA cAhie? Apa kahege nahIM, balki AtmA ke ananta guNoM ke abheda piNDa ke anubhava kA abhyAsa karanA / aAtmA anubhava ke abhyAsa ko chor3akara vratAdi meM laga jAnA yaha to amerikA ke badale rUsa jAne ke samAna hai| isalie pAtra jIvo ko prathama ananta guNo ke abheda piNDa apane bhagavAna kA anubhava karanA hI kAryakArI hai| prazna (80)--maiM ananta guNoM kA abheda piNDa hU~ aisA anubhava huve binA deva guru, zAstra kI bhakti kucha kAryakArI hai yA nahIM ? uttara-saMsAra bhramaNa ke lie kAryakArI hai mokSa ke lie kAryakArI nahI hai| prazna (81)-maiM ananta guNoM kA prabheda jJAyaka bhagavAna AtmA hU~ aisA anubhava hue binA bAraha aNuvratAdi kAryakArI yA hai; nahIM.? uttara-cAro gatiyoM meM ghUmakara nigoda meM jAne ke lie kArya kArI haiM, zrAvakapane ke lie kAryakArI nahIM haiN| prazna (82) maiM guNoM kA abheda piNDa bhagavAna prAtmA hU~ aisA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) anubhava hue binA 28 mUlaguNa kA pAlanAdi munipane ke lie kAryakArI hai, yA nahIM ? uttara - kAryakArI nahIM balki anarthakArI hai, kyoMki 'mokSamArga prakAzaka' meM mahAvratAdi pAlate hue, prabhavya, midhyAdRSTi, pApI kahA hai / prazna ( 83 ) -- apanA anubhava hue binA aNuvrata mahAvratAdi kAryakArI nahI aisA kahIM samayasAra, pravacanasAra meM kahA hai ? uttara- (1) pravacanasAra meM dravyaliMgI muni ko gA0 271 'saMsAra tattva' kahA hai / ( 2 ) samayasAra meM apane zrApakA anubhava huai binA napusaMka kuzIla, abhavya, mithyAdRSTi, pApI kahA hai / prazna ( 84 ) - apanI zrAtmA ke Azraya liye binA, zubhabhAva kAryakArI nahIM hai aisA kahIM samayasAra kalazaTIkA meM likhA hai ? uttara - kalaza 142 meM likhA hai ki " * vizuddha zubho - payogarupa pariNAma, jainokta sUtra kA adhyayana, jIvAdi dravyo ke svarupa kA bArambAra smaraNa, paMca parameSThI kI bhakti ityAdi haiM jo aneka kriyAbheda unake dvArA bahuta ghaTA Topa karate haiM, to karo tathApi zuddha svarupa kI prApti hogI so to zuddha jJAna dvArA hogI ........ ajJAnI ko paramparA- Age mokSa kA kAraNa hogI aisA bhrama utpanna hotA hai so jhUThA hai| ahiMsAdi mahAvrata kA pAlana, mahAparISahoM kA sahanA bahuta kAla paryanta marake cUrA hote Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70) hue bahuta kaSTa karate hai to karo tathApi aisA karate hue karmakSaya to nahIM hotA" tathA - 143 meM kahA hai ki "zubha zubha rUpa hai jitanI kriyA unakA mamatva chor3akara eka zuddha svarupa anubhava kAraNa hai| prazna (85) - samyagdarzana rahita zubharAgarupa vyavahAra kiyA hai| usako paNDita budhajana jI ne kyA kahA hai ? uttara- "samyak sahaja svabhAva prApakA anubhava karanA, yA bina japa-tapa vyartha kaSTa ke mA~hIM par3anA / koTi bAta kI bAta are / budhajana ura dharanA, mana vaca tana zuci hoya graho jina vRkSa kA zaranA ||" arthAt samyakdarzanAdi rahita vyavahAra zraddhA jIva ne anantabAra kI hai vaha saba mithyA hai| mithyAtvapUrvaka jo jIva bhAva karatA hai ve saba duHkhadAyaka hI haiM / karor3oM bAta kA yahI sAra hai ki AtmA ke sahaja svabhAva kA anubhava karanA; usake binA saba (dayA, dAna, pUjA aNuvrata mahAvratAdi) vyartha haiN| jaise eka ke binA bindiyoM kI kImata nahIM hotI hai usI prakAra samyakdarzana ke binA vratAdi kI zubha kriyAnoM para upacAra bhI sambhava nahIM hai / prazna ( 86 ) -- apanA anubhava huye binA mahAvratAdi kAryakArI nahIM hai aisA kahIM 'chaDhAlA' jo ki choTe baccoM ke lie hai kahIM likhA hai ? uttara- saba jagaha likhA hai: (1) pahalI DhAla meM "jo vimAnavAsI hU~ thAya, samyag - Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 71 ) darzana bina duHkha pAya / tahaMteM caya thAvara tana gharaM, yoM parivartana pUre kare" / / yaha jIva vaimAnika devoM meM bhI utpanna huA kintu vahAM usane samyagdarzana ke binA duHkha uThAye aura vahAM se bhI marakara pRthvIkAyika zrAdi sthAvaroM ke zarIra dhAraNa kiye / (2) tIsarI DhAla meM likhA hai ki samyagdarzana prApta kiye binA cAhe jitanA jJAna kA ughAr3a ho vaha mithyAjJAna hai aura samyagdarzana prApta kiye binA kitane hI vrata tapAdi ho vaha saba mithyAcAritra haiM / (3) cauthI DhAla meM "munivrata dhAra anantabAra grIvaka upajAyo / painija bhAtama jJAna binA sukha leza na pAyI // yaha jIva muni ke mahAvratoM ko dhAraNa karake unake prabhAva se navaveM graiveyaka taka ke vimAnoM meM ananta bAra utpanna huA, parantu AtmA ke bheda vijJAna binA leza mAtra sukha prApta nahIM huA / (4) lAkha bAta kI bAta yahI nizcaya ura lAmo / tori sakala jaga daMda phaMda, nita pratama dhyAna // prazna ( 87 ) - zrI ratnakaraNDa zrAvakAcAra jo ki zrAvakoM ke lie hai kyA usameM bhI apanA anubhava hue binA zraNuvrata, mahAvrata, dayAdAna, pUjAdi kAryakArI nahIM haiM, aisA kahIM likhA hai ? uttara - ( 1 ) saba jagaha likhA hai parantu zuru karate hI dUsare zloka ke bhAvArtha meM likhA hai ki saMsAra meM "dharma" aisA to saba loga kahate haiM, kintu dharma zabda kA artha to aisA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) hai jo nAraka, tiryacAdi gatiyoM meM paribhramaNa rupa duHkhoM se zrAtmA ko chuTAkara uttama Atmika avinAzI pratIndriya mokSa sukha meM dhAraNa kare / aisA dharma bikatA nahIM jo dhana dekara yA dAnasanmAna Adi se prApta kiyA jAya / tathA kisI se diyA jAtA nahIM jo kisI kI upAsanA se prasanna karake le sake; tathA mandira, parvata, jala, agni, devamUrti, tIrthAdi meM dharma ko rakha diyA nahIM hai ki vahAM jAkara le Ave, upavAsa vrata kAyaklezAdi tapa meM zarIrAdi kRSa karane se bhI milatA nahI / aisA bhI nahIM hai, jo devAdhideva tIrthakara ke mandiroM se tathA unameM upakaraNa dAna, maMDala vidhAna pUjA zrAdi se bhI AtmA kA dharma mila ske| kAraNa ki dharma to zrAtmA kA svabhAva hai / ataH para meM Atmabuddhi ko chor3akara apane jJAtA -- dRSTA svabhAva dvArA jJAyaka svabhAva meM hI pravartana rUpa jo prAcaraNa vaha "dharma" hai / yadi zrAtmA uttama kSamAdi vItarAgarupa- samyamdarzana rupa na huA to kahIM bhI kiMcit dharma nahIM hotA / (2) zloka 33 meM likhA hai ki jisake aisA vrata samyagdaSTi mokSamArgI hai mithyAtva hai muni ke vratadhArI sAdhu hone kara bhavanatrikAdika meM upaji saMsAra hI meM paribhramaNa karegA | mithyAtva nahIM aura jisake para bhI mara prazna ( 88 ) - majJAnI ko vizva meM kitane dravya dikhate haiM ? Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (73) uttara - ajJAnI ko vizva meM eka bhI dravya nahIM dikhatA kyoMki apanA anubhava hue binA eka dravya kI bhI jAnakArI saccI nahIM hai| / prazna (86-ajJAnI ko apanA anubhava huye binA eka dravya kI bhI jAnakArI saccI nahIM hai-yaha kahA~ likhA hai ? uttara-samayasAra kalaza TIkA kalaza naM0 1 tathA samayasAra gA0 201 meM likhA hai| prazna (90)-ajJAnI ko sAta tattvoM meM se kitane tattvoM kA jJAna hai ? uttara-eka kA bhI nahIM, kyoMki apanA anubhava huye binA eka tattva kI jAnakArI bhI saccI nahIM hai| prazna (91)-ajJAnI kA sAta tattvo kA jAnanA kAryakArI va saccA nahIM hai tathA mithyAtva hai-yaha kahA~ likhA hai ? uttara-samayasAra kalaza TIkA kalaza naM0 6 meM likhA hai| prazna (62)-bhagavAna ne dravya kA svarupa pahale kyoM batAyA ? uttara - ajJAnI ko anAdikAla se eka eka samaya karake maiM anAdiananta anantaguNo kA abheda piNDa dravya hU~-isake sambaMdha meM bhUla hone ke kAraNa bhagavAna ne pahale dravya kA svarupa batAyA hai| prazna (63)-ajJAnI loga dravya kise kahate haiM ? uttara- rupayA, sonA, cAndI Adi ko dravya kahate haiN| prazna (64)--bhagavAna ne dravya kise kahA hai ? Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74 ) uttara-guNo ke samUha ko dravya kahA hai| prazna (65)-pApa kahate ho bhagavAna ne dravya kA lakSaNa "guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM" parantu anya zAstroM meM dravya kI paribhASA dUsare prakAra se kyo batAI hai ? -jaise tattvArtha sUtra meM "guNa paryAyavat dravyam" batAI hai, pacAdhyAya me "guNaparyaya samudAyo dravya' tathA "guNa samudAyo dravyam' batAI hai, aisA kyoM ? / uttara-inameM se kisI eka ko jaba mukhya karake kahA jAtA hai tava zeSa lakSaNa bhI usameM gabhita rupa se A jAte haiM isalie prAcAryoM ne dUsare prakAra se dravya kA lakSaNa spaSTa dhyAna meM Ane kI apekSA kathana kiyA hai| aura bhAva sabakA eka hI hai, virodha nahIM hai, aisA jAnanA caahie| prazna (66)--bhagavAna ne dravya kI mahimA kisase batAI hai ? uttara-pratyeka dravya ke usa usake guNo se hI dravya kI mahimA batAI hai| prazna (67)--mithyAdRSTi loga apanI apanI mahimA kisa kisa se mAnate hai aura kisase nahIM mAnate hai ? uttara-(1) mai putra vAlA hU~, isase mahimA mAnate haiM / (2) maiM strI vAlA hU~ isase mahimA mAnate haiN| (3) maiM rupaye paise vAlA hU~ isase apanI mahimA mAnate haiM / (4) maiM sundara rUpa vAlA hUM isase apanI mahimA mAnate haiN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) maiM kSamA vAlA hai isase apanI mahimA mAnate haiN| (6) maiM aNuvrata vAlA hU~ isase apanI mahimA mAnate haiN| (7) maiM mahAvrata vAlA hUM isase apanI mahimA mAnate haiM / (8) maiMne strI putrAdi kA tyAga kiyA hai isase apanI mahimA mAnate haiN| (8) maiM ailaka, kSullaka hU~ isase apanI mahimA mAnate haiN| (10) maiM muni AcArya hUM isase apanI mahimA mAnate haiN| (11) maiM mahInoM upavAsa karane vAlA hU~ isase apanI mahimA mAnate hai| (12) maiM parISaha sahane vAlA hUM isase apanI mahimA mAnate haiN| Adi aprayojanabhUta bAtoM se apanI mahimA mAnate haiM, aura maiM ananta guNoM kA abheda piNDa jJAyaka bhagavAna hUM isase apanI mahimA nahI mAnate haiM / prazna (18)-rupayA paisA prAdi se apanI mahimA mAnane kA kyA phala hai ? uttara-cAroM gatiyoM meM ghUmakara nigoda isakA phala haiN| prazna (66)-nau prakAra ke pakSoM se apanI mahimA mAnane vAle kauna haiM ? uttara--saMsAra ke bhakta haiM arthAt cAroM gatiyoM meM ghUmate hue nigoda ke pAtra haiN| prazna (100)-bhagavAna ne guNoM ke abheda piNDa ko anubhava karane se hI AtmA kI mahimA kyoM batAI ? Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) uttara-guNoM kA abheda piNDa maiM hUM aisA anubhava karate hI sampUrNa du.kha kA abhAva hokara sampUrNa sukha kI prApti ho jAtI hai isalie bhagavAna ne ananta guNoM ke abheda piNDa ko anubhava karane se prAtmA kI mahimA batAI hai| anubhava karate hI "sa hi mukta eva" aisA samayasAra kalaza 198 meM batAyA hai| prazna (101)-jo jIva aNuvrata hai; mahAvratAdi kI mahimA karatA usI meM magna hai usakA phala kyA hai ? uttara- ananta saMsAra usakA phala hai| prazna (102)-Apane, guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM-yaha __ batAyA parantu dravya meM guNa kisa prakAra hai ? uttara-(1) jaise cInI meM miThAsa hai vaise hI dravya meM guNa haiN| (2) jaise agni meM uSNatA hai vaise hI dravya meM guNa haiN| (3) jaise sone meM pIlApanA hai vaise hI dravya meM guNa haiN| (4) jaise pudgala me sparzAdi hai vaise hI dravya meM guNa haiN| (5) jaise namaka me khArApanA hai vaise hI dravya meM guNa haiN| (6) jaise koyale meM kAlApanA hai vaise hI dravya meM guNa haiM prazna (103)--dravya ke sAtha guNoM kA kaisA sambandha hai ? uttara-nityatAdAtmya siddha sambandha hai arthAt kabhI bhI tIna kAla tIna loka meM alaga na hone vAlA sambandha hai| prazna (104)-kyA jaise ghar3e meM bera haiM usI prakAra dravya me guNa hai ? Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (77 ) uttara-bilkula nahI ! kyoMki : (1) ghar3e meM bera gere gaye hai aura nikAle jA sakate haiM, jabaki dravya me guNa gere aura nikAle nahI jA sakate haiN| (2) bera ghar3e ke sampUrNa bhAgoM me nahIM haiM jabaki guNa dravya ke sampUrNa bhAgoM meM haiN| (3) bera ghar3e kI sampUrNa avasthAnoM meM nahIM hai jabaki guNa dravya kI sampUrNa avasthAoM meM hai| (4) ghaDA phUTa jAve to ghar3e me se bera nikala sakate haiM jabaki guNa dravya se kabhI nikala nahI sakate haiN| prazna (105)-kyA jaise eka thailI me sau rupayoM ke paise bhare haiM usI prakAra dravya me guNa haiM ? uttara-bilkula nhiiN| kyoMki (1, 2, 3, 4-uttara 104 ke anusAra) prazna (106)-kyA jaise eka borI meM namaka, mica, haldI Adi bharakara muha bada kara diyA ; usI prakAra dravya meM __guNa haiM ? uttara-bilkula nahIM; kyoMki-(uttara 104 ke anusAra) prazna (107)-kyA jaise eka borI meM gehUM bhara kara muha baMda kara diyA, usI prakAra dravya meM guNa haiM ? uttara-bilkula nahIM; kyoMki (uttara 104 ke anusAra) prazna (108)-kyA jaise pudgala meM sparzAdi guNa haiM ; usI prakAra dravya meM guNa hai ? uttara-hA~ aise hI haiM kyoMki Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78 ) (1) jaise pudgala meM sparza rasAdi guNa anAdi se haiM; umI prakAra dravya meM guNa anAdi se haiN| (2) jaise pudgala meM sparza rasAdi sampUrNa bhAgoM meM haiM: usI prakAra dravya meM guNa sampUrNa bhAgoM meM haiN| (3) jaise pudgala meM sparza, rasAdi sampUrNa avasthAoM meM haiM; usI prakAra pratyeka dravya meM guNa sampUrNa avasthAoM meM haiN| (4) jaise pudgala meM se sparzarasAdi guNa kabhI nikala kara bikhara nahI jAte kyoki unakA dravyakSetra kAla eka hI hai; usI prakAra pratyeka dravya meM guNa kabhI nikalakara bikhara nahIM jAte kyoMki pratyeka guNa kA dravyakSetra kAla eka hI hai| prazna (106)--kyA jaise eka thailI meM cAvala bhara diye usI prakAra dravya meM guNa hai ? uttara- bilkula nahIM. kyoMki (uttara 104 ke anusAra) prazna (110)--kyA jaise jIva meM jJAnadarzanAdi haiM; usI prakAra pratyeka dravya me guNa haiM ? uttara- hA~ aise hI haiM ; kyoMki (uttara 108 ke anusAra) prazna (111)-kyA jaise eka kitAba meM 500 panne haiM vaise hI dravya me guNa haiM ? uttara-bilkula nahIM , kyoMki (uttara 104 ke anusAra) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) prazna (112)-kyA jaise isa kursI meM ananta paramANu haiM ; usI prakAra pratyeka dravya meM guNa haiM ? uttara-bilkula nahIM, kyoki (uttara 104 ke anusAra) prazna (113)-kyA jaise kAla dravya meM pariNamana hetutva guNa haiM ; usI prakAra pratyeka dravya meM guNa haiM ? uttara-hA~ aise hI hai ; kyoMki (uttara 108 ke anusAra) prazna (114)-kyA jaise isa kamoja meM ananta paramANu haiM ; usI prakAra dravya meM guNa hai ? uttara-bilkula nahIM, kyoki (uttara 104 ke anusAra) prazna (115)-kyA jaise prAtmA ke sAtha zarIra kA sambandha hai usI prakAra dravya meM guNa haiM ? uttara-bilkula nahI-kyoki (uttara 104 ke anusAra) prazna (116)-kyA jaise AtmA ke sAtha pATha karmoM kA sambaMdha hai usI prakAra dravya me guNa hai ? uttara-bilkula nahI kyoMki (uttara 104 ke anusAra) prazna (117)--kyA jaise kamare me sarasoM bharadI ; usI prakAra dravya meM guNa haiM ? uttara-bilkula nahI kyoki (uttara 104 ke anusAra) prazna (118)--kyA jaise rasagulle meM ananta paramANu haiM ; usI prakAra dravya meM guNa haiM ? uttara-bilkula nahIM kyoMki (uttara 104 ke anusAra Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (50) prazna (119 ) -- kyA jaise AkAza meM avagAhanatva guNa hai vaise hI dravya meM guNa haiM ? uttara- hAM aise hI hai kyoki (uttara 108 ke anusAra ) prazna ( 120 ) -- kyA jaise jIva pudgala me kriyAvatI zakti aura vaibhAvika zakti hai; usI prakAra pratyeka dravya me guNa hai ? uttara - hA~ aise hI hai kyoMki ( uttara 108 ke anusAra ) prazna (121) -- kyA jaise eka chatte meM hajAro makkhiyA~ hai, usI prakAra dravya me guNa hai ? uttara - bilkula nahI kyoMki ( uttara 104 ke anusAra ) prazna (122) -- jJAna darzana cAritra Adi guNo ke sAtha grAtmA kA kaisA sambadha hai ? uttara - nityatAdAtmya sambadha hai / prazna ( 123 ) - nityatAdAtmya sambadha ko kartA-karma adhikAra meM kisa nAma se kahA hai ? uttara - tAdAtmyasiddha sambaMdha ke nAma se kahA hai / prazna ( 124 ) -- tAdAtmyasiddha sambaMdha mAnane jAnane kA kyA phala haiM ? uttara - samyagdarzana jJAnacAritra kI prApti usakA phala hai / prazna (125) - zubhAzubha vikArI bhAvoM ke sambaMdha kA kyA nAma ha ? uttara - anityatAdAtmya sambaMdha | Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( -1 ) prazna ( 126 ) -- anatya tAdAtmya sambaMdha ko kartA-karma adhikAra meM kisa nAma se kahA hai ? uttara -- saMyogasiddha sambaMdha ke nAma se kahA hai / prazna (127 ) -- saMyogasiddha sambaMdha ko tAdAtmyasiddha sambaMdha mAne to kyA hogA ? uttara - mithyAdarzanAdi dRr3ha, hokara nigoda calA jAvegA / prazna ( 128 ) - sayogasiddha sambaMdha alaga aura nija kAraNa paramAtmA alaga aisA anubhava kare to kyA hogA ? uttara - (1) zrAzravoM kA abhAva ho jAvegA / (2) karmoM kA badha nahIM hogA / (3) sacce sukha kI prApti ho jAvegI / (4) krama se nirvANa kI prApti hogI / prazna ( 126 ) - vikArI bhAvoM ke sAtha ajJAnI kaisA sambaMdha mAnatA hai aura usakA phala kyA hai ? uttara - kartA - karma sambaMdha mAnatA hai aura usakA phala paramparA nigoda hai / prazna (130 ) - aise dravyoM ke nAma batAzro, jisameM guNa nA hoM ? uttara- aisA koI bhI dravya nahIM hai kyoMki guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM / prazna (131)-- guNoM ko kauna nahI mAnatA hai ? uttara - zvetAmbara nahI mAnatA hai / prazna (132 ) -- dravya guNa bheda rupa haiM yA abheda rupa hai ? Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82 ) uttara-donoM rupa haiN| prazna (133)--dradhya aura guNa bheda rupa kaise haiM ? uttara-saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana kI apekSA bheda hai| prazna (134)--dravya aura guNa abheda rupa kaise hai ? uttara-(1) pradezoM kI apekSA dravya guNa abheda rupa hai| (2) kSetra kI apekSA dravya guNa abheda rupa hai| (3) kAla kI apekSA dravya guNa abheda rupa hai| prazna (135)--dravya aura guNa "saMjJA" apekSA bheda rupa kaise hai ? uttara-eka kA nAma dravya hai dUsare kA nAma guNa hai yaha saMjJA apekSA bheda hai| prazna 136)--dravya aura guNa sakhyA apekSA bheda rupa kaise haiM ? uttara- dradhya eka hai guNa aneka haiM ata: yaha saMkhyA apekSA bheda hai| prazna (137)-dravya aura guNa lakSaNa kI apekSA bhedarupa kaise hai ? uttara-(1) dravya kA lakSaNa =guNA kA samUha hai| (2) guNa kA lakSaNa-dravya ke sampUrNa bhAgoM meM aura sampUrNa avasthAno meM rahatA hai use guNa kahate haiM yaha lakSaNa apekSA bheda hai| prazna (138)-chaha dravyoM ko pahalI taraha se do taraha bAMTo ? uttara-jIva aura ajIva prazna (136)-jIva kauna hai aura ajIva kauna hai ? Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 83 ) uttara- jJAna darzanavAlA eka jIva hai bAkI pA~ca dravya ajIva haiM / prazna ( 140 ) - chaha dravyoM ko dUsarI taraha se do bheda rupa bA~To ? uttara - rupI aura zrarupI prazna ( 141 ) - rupI kauna hai ? uttara - sparza rasa gaMdha varNavAlA pudgala rupI hai / prazna (142 ) prarupI kauna hai ? uttara - jIva, dharma, adharma, prakAza aura kAla prarupI haiM / prazna (143) chaha dravyoM ko tIsarI taraha se, do bheda rupa bAMToM ? uttara - kriyAvatIzakti sahita aura kriyAvatI zakti rahita / prazna (144) - kriyAvatIzakti vAle kauna 2 dravya haiM ? uttara - jIva aura pudgala dravya kriyAvatI zakti sahita haiM / prazna ( 145 ) - kriyAvatIzakti rahita kauna kauna dravya haiM ? uttara- dharma, dharma, zrAkAza aura kAla yaha cAra draya kriyAtIzakti rahita haiM / prazna (146 ) - chaH dravyoM ko cauthI taraha se do bheda rupa bA~To ? uttara - vaibhAvikazakti sahita aura vaibhAvika zakti rahita / prazna ( 147 ) - vaibhAvikazakti sahita vAle kauna kauna dravya haiM ? uttara - jIva mora pudgala vaibhAvika zakti vAle dravya haiM / prazna ( 148 ) - vaibhAvika zakti rahita vAle kauna kauna dravya haiM ? Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) uttara-dharma, adharma, AkAza aura kAla vabhAvika zakti se rahita dravya hai| prazna (146)-cha: dravyoM ko pAMcavI taraha se do bheda rupa bA~To ? uttara-bahupradezI aura eka prdeshii| prazna (150)-bahu pradezI dravya kauna kauna haiM ? uttara--jIva, dharma, adharma, aura prAkAza bahu pradezI haiN| prazna (151)-eka pradezI dravya kauna kauna haiM ? uttara-pudgala paramANu aura kAla dravya yaha do eka pradezI haiM / prazna (152)-cha dravyoM ko chaThI taraha se do bheda rupa bA~To ? uttara-eka aura aneka prazna (153)-eka eka kauna kauna eka dravya haiM ? uttara- dharma, adharma, aura AkAza ekeka dravya haiN| prazna (154 -aneka dravya kauna kauna haiM ? uttara-jIva, pudgala aura kAla dravya aneka haiN| prazna (155)-chaH dravyoM ko sAtavIM taraha se do bheda rupa bA~To? uttara- jar3a aura cetana / prazna (156)-jar3a dravya kauna kauna haiM ? uttara-pudgala, dharma, adharma, prAkAza aura kAla jar3a dravya haiN| prazna (157).-cetana kauna kauna dravya haiM ? Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 85 ) uttara-eka mAtra jIva dravya cetana hai| prazna (158 }- jIva ko do bheda rupa bAMTo ? uttara-(1) saMsArI aura siddha / (2) jJAnI aura ajJAnI / (3) kevalajJAnI aura (alpajJAnI) prazna (156|--ssaarii kauna kauna haiM ? uttara-14veM guNasthAna taka sasArI haiN| prazna (160)--siddha kauna kauna haiM ? uttara-14veM guNasthAna se pAra saba jIva siddha kahalAte haiM / prazna (161)-jJAnI kauna 2 haiM ? uttara- 'samyagdRSTi so jJAnI', isa apekSA cauthe guNasthAna se siddha dazA taka saba jJAnI hai| prazna (162)--ajJAnI kauna kauna haiM ? uttara-nigoda se lagAkara tIsare guNa sthAna taka cAroM gati ke jIva ajJAnI haiM kyoMki mithyAdRSTi so ajJAnI' / prazna (163)-kevala jJAnI so jJAnI kauna kauna jIva haiM ? uttara-13, 143, siddha dazA vAle kevalajJAnIjIva haiM ? prazna (164)-prajJAnI (alpajJAnI) kauna kauna haiM ? uttara- 'alpa jJAnI so ajJAnI' aura kevalajJAnI so jJAnI isa apekSA nigoda se lagAkara 12ve guNasthAna taka gaNadharAdi saba ajJAnI (alpajJAnI) haiN| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna (165)-jIvoM meM bhavya prabhavya kA vyavahAra kahAM taka hai ? uttara-14veM guNarathAna taka hai| siddha bhagavAna meM bhavya prabhavya kA bheda nahI hai arthAt vaha bhavya-abhavya se rahita hai| prazna (166)-saMsArI ke do bheda kauna 2 se hai ? uttara-bhavya aura prabhavya haiM ? prazna (167 --bhavya kA koI bheda haiM ? uttara---eka dUrAnadUra bhavya, eka nikaTa bhavya / prazna (168)--abhavya kA koI bheda hai| uttara- jo kabhI sulaTegeM hI nahI (nigoda se kabhI nikalege hI nahIM) vaha abhavya hai| nigoda se nikalakara sulaTane kI zakti hone para bhI kabhI nA sulaTege vaha abhavya haiN| prazna (166)-chadamastha kA kyA artha hai ? uttara- jJAnadarzana kA prAvaraNa rahe tabataka chadamastha hai| prazna (170)--chamadastha ke kitane bheda haiM ? uttara-sAdhaka aura bAdhaka prazna (171)--sAdhaka kauna 2 hai uttara-cauthe guNasthAna se 12veM guNasthAna taka sAdhaka hai| prazna (172 --bAdhaka kauna 2 haiM ? uttara-nigoda se lagAkara cAroM gati ke jIva javataka samyaktva kI prApti nA ho taba taka bAdhaka hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 87 ) prazna (173!-.pudgala dravya ke kitane bheda haiM ? uttara-paramANu aura skaMdha / prazna (174)--skaMdha ke kitane bheda haiM ? uttara-chaha hai; (1) atisthUla, (2) sthUla, (3) sthUla sUkSma (4) sUkSmasthUla, (5) sUkSma (6) atisUkSma (sUkSmasUkSma) prazna (175)--prati sthUla sthUla skaMdha kise kahate haiM ? uttara-kASTha-pASANadika jo skaMdha chedana kiye jAne para para svayameva jur3a nahI sakate haiM ve skaMgha pratisthUlasthUla skadha haiN| prazna (176)-sthUla skaMdha kise kahate haiM ? uttara - dUdha, jala Adi jo skaMdha chedana kiye jAne para punaH svayameva juDa jAte hai ve skadha sthUla haiN| prazna / 177)--sthUlasUkSma kise kahate haiM ? uttara-dhUpa. chAyA, cAndanI, adhakAra ityAdi jo skadha sthUla jJAta hone para bhI bhede nahIM jA sakate yA hastAdika se grahaNa nahIM kiye jA sakate ve skaSa sthUla sUkSma hai| prazna (178)--sUkSma sthUla skaMdha kise kahate haiM ? uttara-mAMkha se na dikhane vAle aise jo cAra indriyoM ke viSayabhUta skaMdha sUkSma hone para bhI sthUla jJAta hote haiN| sparzana-indriya se sparza kiye jA sakate hai, jIbha se prAsvAdana kiye jA sakate hai nAka se sUghe jA sakate haiM. kAna se sune jA sakate haiM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (55) ve skaMdha, sUkSmasthUla hai / pradana (179 ) --sUkSma skaMdha kise kahate haiM ? uttara- indriya jJAna ko agocara aise jo karmavagaNArUpa skaMdha ve hai vaha skaMdha sUkSma hai / prazna (180 ) -- pratisUkSma skadha kise kahate haiM ? uttara - karmavargaNA se pratIta jo pratyanta sUkSma dvi-praNukaparyanta skaMdha ve skadha prati sUkSma hai / prazna (181) - pudagala paramANu aura skaMdhoM ke yaha bheda jAnane se kyA lAbha hai ? ' uttara - anAdi se ajJAnI hai use kahate haiM ki bhAI AtmA caitanya mUrti hai usakA pudgala paramANu zraura skadhoM ke bhedoM se to kisI bhI prakAra kA ( nizcaya vyavahAra se sambaMdha nahI hai parantu skadha ke nimitta se jo bhAva hote hai vaha bhI pudgala hai aisA jAnakara apane ananta guNoM ke prabheda piNDa jJAyaka bhagavAna kA Azraya le to dharma kI zuruAta hokara, vRddhi hokara, pUrNa zAnti kA pathika bananA yaha pudgalo ko jAnane kA lAbha hai / prazna (182) - AkAza ke kitane bheda haiM ? uttara - lokAkAza aura alokAkAza prazna (1983) - kAla dravya ko do bheda meM bAToM / uttara - nizcayakAla - vyavahArakAla / prazna ( 184 ) - saMkhyA kI apekSA sabase jyAdA kauna dravya hai ? Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ) uttara- pudgala paramANu dravyoM kI saMkhyA bar3I haiM aura ananta jIva rAzi se anantAnanta gunI adhika hai| prazna (185)-kSetra kI apekSA sabase adhika kauna hai ? uttara-kSetra apekSA se trikAlavartI samayoM kI saMkhyA se ananta gunI saMkhyA prAkAza dravya ke pradezoM kI hai| isalie kSetra apekSA se prAkAza dravya sabase bar3A hai| prazna (186)--kAla kI apekSA saMkhyA jyAdA kisakI hai ? uttara-(1) kAla apekSA se pratyeka dravya ke svakAla rupa anAdiananta paryAyeM pudgala dravya kI saMkhyA se ananta gunI haiM ve paryAyakAla apekSA se ananta haiN| (2) bhUtakAla ke ananta samayoM kI apekSA bhaviSya kAla ke samayoM kI saMkhyA anantagunI adhika hai| prazna (187)--bhAva apekSA anantarupa se kisakI sakhyA adhika hai? uttara-bhAva apekSA se jIva dravya ke jJAna guNa ke eka samaya ke kevalajJAna paryAya ke avibhAga praticchedoM kI saMkhyA sabase anantagunA adhika hai| vaha bhAva apekSA se ananta hai| prazna (188)-chaha dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAve aisA pahalA prakAra kyA hai ? uttara-satpanA (sadvyalakSaNam) prazna (186)-chaha dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAve aisA dUsarA prakAra kyA hai| uttara-utpAdavyaya dhraudhyayukta sat arthAt trikAla kAyama rahakara pratyeka samaya me purAnI avasthA kA vyaya aura naI avasthA kA utpAda hotA huA yaha chaha dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA dUsarA prakAra hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) prazna (190)-chaha dravyoM me samAnarupa se pAyA jAve aisA tIsarA prakAra kyA hai ? uttara-pratyeka dravya apane apane guNoM aura paryAyoM kA mAlika hotA hai / dUsare dravyoM ke guNoM aura paryAyoM kA mAlika nahIM hotA hai / yaha chaha dravyoM me samAna rupa se pAyA jAnevAlA tIsarA prakAra hai| prazna (191)--chaho dravyoM meM samAnarupa se pAyA jAve aisA cauthA prakAra kyA hai ? uttara- guNa dravya ke Azrita rahate haiM, gaNa gaNa ke Azrita nahIM hote yaha chaho dravyoM meM samAna rupa se pAye jAne vAlA cauthA prakAra hai| prazna (192)chaho dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAve aisA pA~cavA~ prakAra kyA hai ? uttara --nitya-anityapanA chahoM dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA pA~cavA prakAra hai| prazna (193)-chaho dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAnevAlA aisA chaThA prakAra kyA hai ? uttara- sAmAnya aura vizeSapanA yaha chahoM dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA chaThA prakAra hai, prazna-(164)-chaho dravyoM meM samAna rUpa se pAyA jAnevAlA sAtavA~ prakAra kyA hai ? uttara--syAdvAda anekAntapanA yaha chaha dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA sAtavA~ prakAra hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) prazna (195)-chahoM dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA aisA pAThavA~ prakAra kyA hai ? uttara-apane dravya meM artamagna rahane vAle apane ananta dharmoM ke cakra ko (samUha ko) cumbana karate haiM, sparza karate haiM, ve paraspara eka dUsare kA sparza nahIM karate, yaha chaha dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA AThavA~ prakAra hai| prazna (196)-chaho dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA aisA nauvAM prakAra mokSamArga prakAzaka meM kyA batAyA hai ? uttara-anAdi nidhana vastu judI judI apanI apanI maryAdA lie pariNAmeM haiM koI kisI kA pariNamAyA pariNamattA nAhI yaha chaha dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA nauvA~ prakAra hai| prazna (197)-chahoM dravyoM meM samAna rUpa se pAyA jAne vAlA aisA dasavAM prakAra kyA hai ? uttara-eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahIM kara sakatA; use pariNamita nahIM kara sakatA, preraNA nahIM kara sakatA, lAbha hAni nahIM kara sakatA, usa para prabhAva nahIM DAla sakatA. koI kisI kI sahAyatA yA upakAra yA apakAra nahIM kara sakatA, aisI pratyeka dravya guNa paryAya kI sampUrNa svataMtratA ananta jJAniyoM ne arthAt - (jina-jinavara jinavaravRSabhoM ne) pukAra pukAra kara kahI hai yaha chahoM dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA dasavAM prakAra hai| prazna (198)-yaha chaH dravyoM meM samAna rupa se pAyA jAne vAlA .. dasa prakAroM ke jAnane kA kyA lAbha hai ? . . . Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (62) uttara-chaha dravya jAne, unameM samAna rUpa se pAyA jAne vAle dasa prakAroM ko jAnA, uname se merI AtmA ko chor3akara merA kisI bhI dUsare jIvoM se tathA bAkI pA~ca dravyoM ke dravya guNa paryAyo ke sAtha kisI bhI prakAra kA koI sambaMdha nahI hai, mAtra merA to apane ananta guNoM ke abheda piNDa jJAyaka bhagavAna ke guNa paryAyoM ke sAtha hI prayojana hai, aura se nahIM aisA jAnakara apane meM lIna honA yaha dasa prakAroM ko jAnane kA lAbha hai| prazna (166)-merI AtmA kA to apane guNa paryAyoM ke sAtha prayojana hai aura se nahIM isase kyA lAbha hai ? uttara-maiM (jIva) sadaiva arupI hone se mere avayava bhI sadaiva arUpI hI haiM isalie kisI bhI kAla meM nizcaya se yA vyavahAra se hAtha paira Adi ko calAnA, sthira rakhanA prAdi paradravya kI koI bhI avasthA mai (jIva) nahIM kara sakatA aisA nirNaya honA yaha apane guNa paryAyoM ko jAnane kA lAbha hai| prazna (200)-chahaDhAlA meM jIva kA svarUpa (arthAt merA svarUpa) kyA batAyA hai aura kyA nahI, use spaSTa samajhAyo ? uttara-"cetana ko hai upayoma rUpa, binamUrata cinmUrata anUpa / padgala nabha dharma adharma kAla, inate nyArI hai jIva cAla" artha :--merA kAma jJAtA draSTA hai, AMkha nAka kAna zarIra hAtha pAMva jaisI merI mUrata nahIM hai; caitanya arUpI merA prAkAra hai, sarvajJa svabhAvI jJAna padArtha hone se merI prAtmA anupama hai, mere alAvA ananta jIva, anantAnanta pudgala, dharma, adharma AkAza ekeka aura loka pramANa Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) asaMkhyAta kAladrabyoM se merA kisI bhI prakAra kA sambaMdha nahI haiM aisA maiM bhagavAna prAtmA huuN| parantu ajJAnI mAnatA hai ki maiM subaha uThatA hU~, maiM nahAtA hUM. maiM zarIra kA kAma. para ke kAma karatA hU~, A~kha nAka, zarIra, hAtha, pA~va, merI mUrti hai, zarIra ke prAkAra ko apanA AkAra mAnatA hai, para vastu ko anupama mAnatA hai, maiM dUsare jIvo kA bhalA burA kara sakatA hU~, mai padgaloM kA. dAla, bhAta, pAca inDiyoM ke bhoga bhogatA hU~, maiM halkA hU~, maiM bhArI hUM, mujhe mIThA acchA lagatA hai; mujhe khuzabU acchI lagatI hai. badabU acchI nahIM lagatI; mai A~kho se dekhatA hU~, kAno se sunatA hU~, dharma dravya mujhe calAtA hai, adharma dravya mujhe ThaharAtA hai, AkAza mujhe jagaha detA hai, kAla mujhe pariNamana karAtA hai Adi ajJAnI mAnatA hai| prazna (201)-Apa kahate ho eka dravya kA dUsare dravya se sambadha nahI hai to zAstroM me kyo likhA hai, ki-- (1) kama cakkara kaTAtA hai| (2) jIva pudgala kA aura pudgala jIva kA upakAra karatA hai (3) dharma dravya jIva pudgala ko calAtA Adi vyavahAra ke kathana zAstro meM bhare par3e hai kyA yaha bAteM jhUThI likhI haiM ? uttara-asala bAta kahane meM nahIM AtI hai isalie jaise kitAboM kI alamArI bolane meM AtA hai vAstava meM to alamArI lakaDI kI hai parantu usameM kitAba rakhate haiM to alamArI kitAboM kI bolane meM prAtI haiM; usI prakAra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) karma cakkara kaTAtA hai Adi vyavahAra kathana hai / prazna ( 202 ) - vyavahAra kathana ko jaisA kA taisA arthAt sAcA kathana mAne to kyA hogA ? uttara- (1) puraSArthasiddha upAya meM "tasya dezanA nAsti" kahA hai / (2) samayasAra kalaza 55 meM "yaha ajJAna adhakAra hai usakA sulaTanA dunivAra hai" (3) pravacanasAra meM " pada pada para dhokhA khAtA hai" (4) usake sarva dharma ke aMga anyathA rUpa hokara mithyA bhAva ko prApta hote hai / prazna (203 ) - vyavahAra ke kathana ko saccA mAnane vAle ko " tasya dezanA nAsti" Adi kyoM kahA ? uttara- "vyavahAranaya sva- dravya zraura para dravya ko, svadravya ke bhAvoM ko aura para dravyoM ke bhAvo ko tathA kAraNa kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirupaNa karatA hai| zrataH vyavahAra ke kathana kA vaisA kA vaisA zraddhAna karane se mithyAtva dRr3ha hotA hai isalie usa zraddhAna kA tyAga karanA / aura nizcayanaya svadravya aura para dravya ko, sva dravya ke bhAvoM ko aura para dravyo ke bhAvoM ko tathA kAraNa kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirupaNa nahIM karatA hai usake zraddhAna se samyagdarzanAdi kI prApti hotI hai | isalie vyavahAra ke kathana ko saccA mAnane vAle ko 'tasyadezanAnAsti' prAdi zabdoM se prAcAryo ne sambodhana kiyA hai / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (65) prazna (204) jahAM vyavahAra kathana ho vahAM kyA artha karanA cAhiye ? uttara jahAM vyavahAra se kathana ho usakA artha * aisA hai nahIM kintu nimittAdi kI apekSA kathana kiyA hai" aisA jAnanA caahie| (2) nimitta kI mukhyatA se kathana hotA hai kintu nimitta kI mukhyatA se kArya nahIM hotA hai aisA nyavahAra kathana kA abhiprAya samajhanA caahie| prazna (205 --sarvajJa deva kA vItarAgI bheda vijJAna kyA hai ? uttara-jagata meM chahoM dravya eka hI kSetra meM vidyamAna hone para bhI koI dravya dUsare dravya ke svabhAva ko sparza nahIM karatA; / pratyeka dravya apane apane utpAda-vyaya dhrauvya rupa trisvabhAva meM hI vartatA hai, isalie pratyeka dravya apane svabhAva ko hI sparza karatA hai-yaha hai sarvajJa deva kathita vItarAgI bheda vijJAna ! prazna (206)-sarvajJa deva kathita vItarAgI bheda vijJAna ko mAnane se kyA lAbha hotA hai ? / uttara - (1) nimitta upAdAna kA sahI spaSTIkaraNa isameM A jAtA hai upAdAna aura nimitta yaha donoM padArtha eka sAtha pravartamAna hone para bhI, upAdAna rupa padArtha apane utpAda-vyaya dhra vatArUpa svabhAva ko hI sparza karatA hai nimitta ko kiMcit mAtra bhI sparza nahIM karatA (2) nimitta bhUta padArtha bhI usake apane utpAda-vyaya dhruvatA rUpa svabhAva kA hI sparza karatA hai upAdAna ko vaha kicit mAtra bhI sparza nahIM krtaa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) nimittA, upAdAna donoM pRthaka pRthaka apane apane svabhAva meM hI prarvatate haiM, pariNamana karate haiN| prazna (207)--nimitta, upAdAna pRthaka pRyaka kArya karate hai eka dUsare kA koI sambaMdha nahIM hai isako jAnane se kyA lAbha rahA ? uttara -- pUjya gurudeva kahate haiM aho ! padArtho kA yaha svabhAva bhalI bhA~ti pahicAna le to bhedajJAna hokara sva dravya ke grAzraya se nirmala paryAya kA utpAda aura malinatA kA vyaya ho usakA nAma dharma hai / yahI sarvajJa ke sarva upadeza kA tAtparya hai| prazna (208) zuddha dravyArthikanaya se dravya kA lakSaNa paMcAdhyAyI me kyA batAyA hai ? uttara--(1) jo sat varupa, (2) svata.siddha, (3) anAdi anAta, / 4) svasahAya, (5) nirvikalpa arthAt akhaNDita vaha dravya hai| aisA batAyA hai| prazna (206)--paMcAdhyAyI meM paryAyArtha kanaya se dravya kA lakSaNa kyA batAyA hai ? uttara-(1) guNa paryAyavad dravyam, (2) guNaparyaya samudAyo dravyam. (3) guNa samudAyoM dravyam (4) samaguNa paryAyoM dravyam (5) utpAda vyaya dhrauvya yukta sat-yaha saba paryAyAthika nayase dravya ke lakSaNa haiM / prazna (210)--paMcAdhyAyI meM pramANa se dravya kA lakSaNa kyA batAyA hai ? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) uttara - jo dravya guNa paryAya vAlA hai vahI dravya utpAdavyavyayukta hai| tathA vahI dravya prakhaNDa sat anirvacanIya hai / prazna (211) svata: siddha kise kahate haiM ? , uttara - vastu para se siddha nahIM hai izvarAdi kI banAI huI nahIM hai svataH svabhAva se svayaMsiddha hai / yaha tAtparya svataH siddhase hai 1 prazna ( 212 ) -- anAdi ananta kise kahate haiM ? uttara - vastu kSaNika nahIM hai / sat kI utpatti nahIM hai / na sat kA nAza hotA hai vaha anAdi se hai aura ananta kAla rahegA yaha tAtparya anAdizrananta se hai / prazna ( 213 ) -- svasahAya kise kahate haiM ? uttara- (1) padArtha anya padArthoM se nahIM hai / nimitta yA anya padArthoM se na TikatA hai aura na pariNamana karatA hai / (2) anAdiananta svabhAva yA vibhAva, yA zuddharUpa svayaM apane pariNamana ke kAraNa pariNamatA hai / (3) kabhI kisI padArtha kA aMza na svayaM apane meM letA haiM aura na apanA koI praza dUsare ko detA haiyaha tAtparya svasahAya se hai / prazna (214) -- anAdiananta bhaura svasahAya meM kyA antara hai ? uttara - anAdiananta meM utpatti aura nAza se rahita batAnA hai aura svasahAya meM usakI svatantra sthiti tathA ravataMtra Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (68) pariNamana batAnA hai itanA antara hai| prazna (215)--nirvikalpa (akhaNDita) kise kahate haiM ? uttara-jisake dravya se, kSetra se, kAla se. aura bhAva se kisI prakAra sarvathA khaNDa na ho sakate hoM use nirvikalpa (akhaNDita) kahate haiN| prazna (216)--mahAsattA kise kahate haiM ? uttara-sAmAnya ko, akhaNDa ko, abheda ko, mahAsattA kahate prazna (217)--avAntara sattA kise kahate haiM ? uttara-vizeSa ko, khaNDa ko, bheda ko avAntara sattA kahate haiM prazna (218)-kyA mahAsattA aura avAntara--sattA ke pradeza bhinna bhinna haiM ? uttara- nahIM, pradeza eka hI hai mAtra apekSAkRta bheda haiM kyoki vastu sAmAnya vizeSAtmaka hai| prazna (216)-pratyeka dravya kA svacatuSTaya kyA hai ? uttara-(1) dravya-vaha dravya hai (2) usakA kSetra - vaha kSetra hai 13) usakA kAla-vaha kAla hai (4) usakA bhAva-vaha bhAva hai| prazna (220)-pratyeka dravya kA catuSTaya usa usa dravya ke andara hai yA bAhara hai ? uttara -- usake andara hI hai bAhara nahIM hai| prazna (221)-koI sAmAnya ko na mAne to kyA nukasAna hai ? Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) uttara - mokSa kA puruSArtha nahIM ho skegaa| prazna (222)-koI vizeSa ko na mAne to kyA nukasAna hai ? uttara-saMsAra aura mokSa hI nahIM rhegaa| prazna (223)-sAmAnya vizeSa se kyA jAnanA cAhie? uttara - apane sAmAnya aura vizeSa donoM ko jAnakara apane sAmAnya kI ora dRSTi karane se paryAya meM se vikAra kA prabhAva aura dharma kA utpAda hotA hai| phira jaise jaise apane sAmAnya meM ekAgratA karatA jAtA hai krama se vRddhi karake paripUrNa mokSa kI prApti hotI hai| __ anAdi se ananta kAla taka jina, jinavara aura jinavaravRSabhoM ne dravya kA svarupa batalAyA hai aura batAyeMge una saba ke caraNoM meM agaNita namaskAra / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 8 guNa prazna (1) guNa kise kahate haiM ? uttara - jo dravya ke sampUrNa bhAgoM meM aura usakI sampUrNa avasthAoM meM rahatA hai use guNa kahate haiM / prazna :2)-guNa ke paryAyavAcI zabda kyA kyA haiM ? uttara-zakti kaho, lakSaNa kaho, vizeSa kaho, dharma kaho, dhra va kaho, artha kaho, anvayI kaho, sahabhU kaho, nitya kaho, avasthita kaho yA guNa kaho eka hI bAta hai yaha guNa ke paryAyavAcI zabda haiN| prazna (3)--gaNa kI vyAkhyA meM "dravyavAcaka" zabda kyA haiM ? uttara-dravya ke prazna (4)--guNa kI vyAkhyA meM "kSetravAcaka" zabda kyA haiM ? uttara- sampUrNa bhAgoM meM prazna (5)--guNa kI vyAkhyA meM "kAlavAcaka' zabda kyA haiM ? uttara-sampUrNa avasthAoM meM prazna (6)--guNa kI vyAkhyA meM "bhAvavAcaka' zabda kyA haiM ? uttara-guNa kahate haiN| prazna (7)-guNa kI vyAkhyA meM "sampUrNa bhAgo meM" kyA kyA sUcita karatA hai ? Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-(1) guNa dravya ke pUre hisse meM hotA hai, kama jyAdA meM nahIM hotA hai| (2) jitanA bar3A dravya kA kSetra hai utanA hI bar3A guNa kA kSetra hai| prazna / 8)-- guNa kI vyAkhyA meM "sampUrNa avasthAnoM meM" kyA kyA sUcita karatA hai ? uttara-(1) guNa dravya se kabhI bhI, kisI bhI hAlata meM pRthaka nahIM hotA hai| (2) dravya anAdiananta hai to usake guNa bhI anAdi ananta haiN| prazna (8)--dravya pahale yA guNa pahale ? uttara- dravya aura guNa donoM anAdiananta haiM pahale aura bAda kA prazna khoTA hai| prazna (10)-dravya meM guNa kisa prakAra hai dRSTAnta dekara batAo? uttara-(1) jaise gur3a meM miThAsa hai vaise hI dravya meM guNa haiN| (2) jaise agni meM uSNapanA hai, vaise hI dravya meM guNa haiN| (3) jaise pAnI meM ThaMDApanA hai vaise hI dravya meM guNa haiN| (4) jaise sone meM pIlApanA hai vaise hI dravya meM gaNa haiM prazna (11)- dravya ke pUre hisse meM rahane vAle kauna haiM ? uttara-guNa haiN| prazna (12)--dradhya kI saba hAlatoM meM rahane vAle kauna haiM ? uttara-guNa haiN| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (102) prazna (13) -- eka guNa dravya ke kitane bhAga meM hai ? uttara - sampUrNa bhAga meM haiM kyoMki guNa dravya ke sampUrNa bhAga meM hotA hai / prazna (14) -- eka guNa dravya ke kitane pradezoM meM hai ? uttara -- sampUrNa pradezoM meM hai / prazna (15) - dravya ke eka pradeza meM kitane guNa haiM ? uttara - sampUrNa guNa hai / prazna (16) -- guNa kitane prakAra ke haiM ? uttara- do prakAra ke haiM - sAmAnya aura vizeSa / prazna ( 17 ) - sAmAnya guNa kise kahate haiM ? uttara - jo sarva dravyoM meM ho use sAmAnya guNa kahate haiM / prazna (18) - vizeSa ga uNa kise kahate hai ? uttara - jo sarva dravya meM nA ho, kintu apane apane dravya meM hoM, use vizeSa guNa kahate hai / prazna (16) - sAmAnya guNoM kA kSetra bar3A hai yA vizeSa guNo kA ? uttara - pratyeka dravya meM sAmAnya guNoM kA aura vizeSa guNoM kA kSetra eka hI hotA hai kyoki guNa dravya ke sampUrNa bhAgoM meM rahatA hai / prazna ( 20 ) - pratyeka dravya meM rahane vAle guNo ko bhinna bhinna kisa AdhAra se karoge ? uttara - pratyeka guNa ke bhinna bhinna lakSaNoM se pRthaka kareMge prazna ( 21 ) - kisa apekSA se dravya se guNa pRthaka haiM ? * Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 103 ) uttara-dravya se guNa kisI bhI apekSA se pRthaka nahIM haiM kyoMki guNoM aura dravyoM kA kSetra aura kAla eka hI hai| prazna (22)-aise dravya ke nAma batAyo jisameM sAmAnya guNa to hoM aura vizeSa guNa nA hoM ? uttara-aisA koI bhI dravya nahIM hai kyoMki sAmAnya aura vizeSa guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM ? prazna (23)-dravya meM sAmAnya guNa nA hoM to kyA doSa AtA uttara-yadi dravya meM sAmAnya guNa nA ho to dravyapanA hI nA rhe| prazna (24)-dravya meM vizeSa guNa nA ho to kyA doSa AtA hai? uttara-dravya meM vizeSa guNa nA ho to eka dravya dUsare dravya se pRthaka mAlUma nA ho arthAt vizeSa guNa nA hoM to kisI dravya ko dUsare dravya se bhinna nahIM kiyA jA sakatA hai| prazna (25)-dravya aura guNa meM saMkhyA bheda hai yA nahIM ? uttara- hai; dravya eka hai guNa aneka haiM yaha sakhyA bheda hai| prazna (26)-dravya aura guNoM meM dravya kSetra kAla bhAva kI tulanA karo ? uttara- dravya aura guNa kA dravya kSetra kAla eka hI hai kintu __ bhAvoM meM antara hai| prazna (27)-pratyeka guNa ke kArya kSetra meM maryAdA kyA hai ? Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104 ) uttara-pratyeka gaNa apane svadravya ke kSetra meM nirantara apanA hI kArya karatA hai; kabhI para kA yA para guNa kA kArya nahIM karatA--aisI pratyeka gaNa ke kArya kSetra kI maryAdA hai| prazna (28)-jJAna gaNa ko guNa kI paribhASA meM lagAyo ? uttara-jJAna gaNa jIva dravya ke sampUrNa bhAgoM meM aura sampUrNa avasthAno me trikAla rahatA hai| prazna (26)-kyA rasa ga Na jIva dravya ke sampUrNa bhAgoM me aura sampUrNa avasthAoM me trikAla rahatA hai ? uttara-bilkula nahIM, kyoki rasa gaNa pudgala kA hai jIva kA nahI, isalie rasa ga Na pudgala dravya ke sampUrNa bhAgoM me aura sampUrNa avasthApro meM trikAla rahatA hai jIva me nhiiN| prazna (30)-cAritra guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAyo ? uttara-cAritra gaNa jIva dravya ke sampUrNa bhAgoM meM tathA usakI sampUrNa avasthAoM me rahatA hai| prazna (31)-gatihetutva guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAyo / uttara-gatihetutva guNa dharma dravya ke sampUrNa bhAga tathA usakI sampUrNa avasthApro meM rahatA hai| prazna (32)--pariNamanahetutva guNa ko gaNa kI paribhASA meM lagAyo ? uttara-pariNamanahetutva guNa kAla dravya ke sampUrNa bhAga tathA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 105 ) usakI sampUrNa avasthAoM meM rahatA hai / prazna ( 33 ) -- gaMdha guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAmro ? uttara - gaMdha guNa pudgala dravya ke sampUrNa bhAgoM tathA usakI sampUrNa avasthAnoM meM rahatA hai| prazna (34) - vaibhAvika zakti ko guNa kI paribhASA meM lagAnI ? uttara - vaibhAvika zakti jIva tathA pudgala ke sampUrNa bhAgo usakI sampUrNa avasthAoM meM rahatI hai / prazna (35) -- asparza guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAo ? uttara - asparza guNa jIva dravya ke sampUrNa bhAga tathA usakI tathA sampUrNa avasthAnoM meM rahatA hai / prazna ( 36 ) -- kyA zraddhA guNa sampUrNa davyoM ke sampUrNa bhAgoM meM aura sampUrNa avasthAoM meM trikAla rahatA hai ? uttara - nahIM bhAI ! zraddhA guNa mAtra jIva dravya meM pAyA jAtA hai saba dravyoM meM nahIM pAyA jAtA hai isalie tumhArA kahanA galata hai isalie zraddhA guNa jIva dravya ke sampUrNa bhAgoM meM aura sampUrNa avasthAoM meM trikAla rahatA hai bAkI dravya meM nahIM rahatA aisA jAnanA cAhie / prazna ( 37 ) -- kyA kriyAvatI zakti guNa dharma dravya ke sampUrNa bhAgoM meM bhaura sampUrNa avasthAoM meM trikAla rahatA hai ? uttara - nahIM / kriyAvatI zakti jIva tathA pudgala ke sampUrNa bhAga tathA usakI sampUrNa avasthAnoM meM rahatA hai / prazna (38) - kyA gati hetutva guNa dharma dravya ke sampUrNa bhAgoM Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) aura sampUrNa avasthAno me trikAla rahatA hai ? uttara-hA~, bilkula ThIka hai| prazna (36)-AnaMda guNa ko guNa kI paribhASA me lagAyo ? uttara- pAnaMda guNa jIva dravya ke sampUrNa bhAgoM tathA usakI sampUrNa avasthAmo me rahatA hai| prazna (40)- varNa gaNa ko ga Na kI paribhASA meM lagAo ? uttara - varNa guNa pudgala dravya ke sampUrNa bhAga tathA usakI sampUrNa avasthAnoM me rahatA hai| prazna (41)--avagAhana hetutva guNa ko gaNa kI paribhASA me lagAyo ? uttara-avagAhana hetutva guNa aAkAza dravya ke sampUrNa bhAgo tathA sampUrNa avasthApro me rahatA hai / prazna (42)--agadha guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAyo ? uttara- agaMdha guNa jIva dravya ke sampUrNa bhAgoM tathA usakI sampUrNa avasthAmo mo rahatA hai| prazna (43)-darzana guNa ko guNa kI paribhASA me lagAyo ? uttara- darzana guNa jIva dravya ke sampUrNa bhAgoM tathA usakI sampUrNa avasthAnoM meM rahatA hai| prazna (44)--vastutva guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAyo ? uttara-vastutvaguNa dravya ke sampUrNa bhAgoM tathA usakI sampUrNa avasthAno meM rahatA hai| prazna (45)-pradezatva guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAno ? Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) uttara-pradezatva guNa dravya ke sampUrNa bhAgoM tathA usakI sampUrNa avasthAoM meM rahatA hai| prazna (46)-agurulaghutva guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAyo ? uttara----agurulaghutva guNa dravya ke sampUrNa bhAgoM meM tathA usakI ___ sampUrNa avasthAno meM rahatA hai| prazna (47)-bhokta tva abhokta tva guNa ko guNa kI paribhASA meM lagAyo ? uttara--bhokta tva aura abhokta tva gaNa pratyeka dravya ke sampUrNa bhAgoM tathA sampUrNa avasthAoM meM rahatA hai| prazna (48)-kartatva aura akartRtva guNa ko guNa kI paribhASA me lagAyo? uttara-katatva aura akarta,tva guNa pratyeka dravya ke sampUrNa bhAgoM tathA sampUrNa avasthAnoM meM rahatA hai| prazna (46) guNa kI vizeSatA kyA hai ? uttara-(1) guNa dravya ke prAzraya se rahate hai| (2) guNa dravya ke vizeSa haiN| (3) guNa svayaM nivizeSa haiN| (4) sarvaguNa dravya ke pradezoM meM ikaThTha rahate haiN| (5) guNa kaMthacit pariNamanazIla haiN| (6) guNa kathaMcit pariNamanazIla nahIM hai| prazna 50)--guNoM ke jAnane se kyA kyA lAbha hai ? uttara-guNoM ke dvArA pratyeka vastu, bhinna bhinna hAtha para rakkhI huI kI pAvale taraha dRSTi meM A jAtI hai| jisase bheda Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (108) vijJAna kI prApti ho jAtI hai aura anAdi se eka eka samaya karake para me kartApane aura bhoktApane kI buddhi kA prabhAva hokara dharma kI prApti ho jAtI hai| prazna (51)--eka dravya meM kitane guNa haiM ? uttara-pratyeka dravya me ananta ananta guNa haiM / prazna (52)-pratyeka dravya meM ananta ananta guNa haiM usakA koI mApa hai ? uttara-(1) jIva dravya ananta haiN| (2) jIva se anantAnanta guNa adhika pudgala dravya haiN| (3) pudgala dravya se anantAnanta guNA adhika tIna kAla ke samaya haiN| (4) tIna kAla ke samayoM se ananta guNA adhika AkAza dravya ke pradeza hai| (5) AkAza dravya ke pradezoM se ananta guNA adhika eka dravya meM guNa haiN| prazna (53)-guNoM ko 'sahabhU" kyoM kahate haiM ? uttara-guNa saba milakara sAtha sAtha rahate haiN| paryAyoM kI taraha krama se nahIM hote haiM isalie bhagavAna ne gaNoM ko "sahabhU" kahA hai| prazna (54)-bhagavAna umAsvAmI ne tatvArtha sUtra meM guNa kA lakSaNa kyA batAyA hai ? uttara-tattvArtha sUtra ke pAMcave adhyAya ke 41veM sUtra meM "dravyAzrayA nirguNAH guNAH' arthAt jo dravya ke prAzraya Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (106 ) se ho, aura svaya dUsare guNoM se rahita hoM, vaha gaNa hai aisA batAyA hai| prazna (55)-paryAya bhI dravya ke Azrita rahatI hai aura paryAya meM bhI gaNa kA lakSaNa ghaTane se ativyApti doSa AtA hai ? uttara-bilkula nahIM pAtA kyoMki "dravyAzrayA" pada hone se arthAt jo nitya dravya ke prAzrita rahatA hai usa gaNa kI bAta hai paryAya kI nhiiN| isalie 'dravyAzrayA' pada se paryAya isameM nahI pAtI kyoMki paryAya eka samayavatI hI hotI hai isaliye guNa ke lakSaNa meM prativyAtti doSa nahIM aataa| prazna (56)-guNa ko samajhane se kyA lAbha rahA ? uttara-(1) pratyeka guNa apane apane dravya ke Azrita rahatA hai, (1) eka dravya kA guNa dUsare dravya kA yA guNa kA kucha nahIM kara sakatA; (3) eka dravya kA gaNa dUsare dravya ko yA guNa ko preraNA, asara, madada nahIM kara sakatA hai; (4) eka dravya kA guNa usI dravya ke dUsare guNa meM bhI kucha nahIM kara sakatA kyoMki bhAva alaga 2 haiN| prazna (57)-aisA guNoM kA svarupa samajhane se kyA lAbha hai ? uttara-maiM jIva dravya hUM, aura apane anantaguNoM se bharapUra haiN| tInoM kAla zrImaMta hU~, raMka nahI hU~, aisA jAnakara apane guNoM ke piNDa bhagavAna meM lIna honA yaha guNoM kA svarupa samajhane se lAbha hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 ) prazna (58)-guNa ko anvayI kyoM kahA ? uttara - (1) saba guNoM kA anvaya dravya eka hai saba milakara ikaTTha rahate hai| (2 / saba aneka hokara bhI apane ko eka rupa se pragaTa kara dete hai isalie guNa ko anvayI kahA hai| prazna (56)-guNa ko 'artha' kyoM kahA? uttara -- (1) guNa svataH middha pariNAmI hai| (2) utpAda vyaya dhrauvya yukta hai, isalie guNa ko 'artha' kahA hai| prazna (60-chaha dravyo meM pAyA jAtA hai use kyA kahate haiM ? uttara-- sAmAnta guNa kahate hai| prazna (61)-sAmAnya guNa kitane hai ? uttara--aneka hai parantu uname mukhya chaha hai / prazna (62)--jabaki sAmAnya gaNa aneka hai to unameM se chaha ko mukhya kyo kahA hai ? uttara-yahA~ para hamane mokSamArga kI siddhi karanI hai isalie jinake jAnane se mokSamArga kI siddhi ho aura jinako jAne binA mokSamArga kI siddhi nA ho unhIM ko yahA~ mukhya kiyA hai| prazna (63)--mukhya chaH sAmAnta guNa kauna kauna se haiM ? uttara--(1) astitva guNa, (2) vastutvaguNa, (3) dravyatva guNa (4) prameyatvagaNa, (5) agurulaghutva guNa (6) pradezatva gunn| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (111) prazna / 64)--astitva guNa kise kahate haiM ? uttara jisa zakti ke kAraNa dravya kA kabhI nAza na hove aura kabho utpanna bhI nA ho use astitva guNa kahate hai| pramna (65)-astitvaguNa ke thor3e meM kyA 2 lAbha hai ? uttara-(1) sava dravya anAdiananta haiM / (2) saba dravya ajara amara hai| (3) sAta prakAra ke bhayoM kA abhAva ho jAtA hai| (4) Izvara utpanna karatA hai aisI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai| (5) Izvara rakSA karatA hai-aisI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai| (6) Izvara nAza karatA hai-aisI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai| (7) karma utpanna karatA hai - aisI khoTI buddhi kA ___ abhAva ho jAtA hai| (8) karma rakSA karatA hai -aisI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai| (6) karma nAza karatA hai-aisI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai| (10) maiM dUsaro ko athavA dUsare mujhe utpanna karate haiM - aisI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai / (11 maiM dUsaro kI athavA dUsare merI rakSA karate haiM aisI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai| (12) maiM dUsaroM kA athavA dUsare merA nAza karate haiM aisI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai| (13) utpAda vyaya dhrauvya kI siddha ho jAtI hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (112) (14) nau prakAra ke astitva se dRSTi haTakara apane astitva para dRSTi A jAtI hai| yaha lAbha astitva guNa ko jAnane se hai vizeSa khulAsA jaina siddhAMta praveza ratnamAlA prathama bhAga se dekho| prazna (66)-vastutva guNa kise kahate hai ? uttara--jisa zakti ke kAraNa se dravya meM artha-kriyA-kAritva ho use vastutva gaNa kahate hai| jaise ki ghar3e kI artha kriyA jala dhAraNa karanA, AtmA kI artha kriyA jAnanA dekhanA aadi| prazna (67)-vastutva guNa ke thor3e meM kyA kyA lAbha haiM ? uttara-(1) pratyeka dravya apanA apanA prayojanabhUta kArya karatA hI rahatA hai| (2) pratyeka dravya kA gaNa apanA apanA prayojanabhUta kArya karatA hI rahatA hai koI guNa nikammA nahIM hai| (3) pratyeka dravya, apane apane guNa paryAyoM meM hI basate haiM; (4) pratyeka dravya sAmAnya vizeSa rupa pravartatA hai ; (5) para meM kartA-bhoktA kI khoTI buddhi kA prabhAva ho jAtA hai; (6) kramabaddha paryAya kI siddhi ho jAtI hai ; (7) nimitta se upAdAna meM kucha hotA hai aisI khoTI buddhi kA nAza ho jAtA hai; svatantratA kA patA cala jAtA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (113) (8) mithyAtva kA abhAva hokara samyaktva kI prApti ho jAtI hai| (E) kevalI ke samAna jJAtA-dRSTApanA pragaTa ho jAtA hai| (10) sAmAnya vizeSa vastu hai aisA jAnakara apane sAmA nya kI prora dRSTi kare to vastu meM nirmala paryAya kI prApti hokara krama se nirvANa kI prApti hotI hai / (11) dUsare ke sAmAnya vizeSa para dRSTi kare to cAroM gatiyoM meM ghUmakara nigoda kI prApti hotI hai ; (12) sAmAnya-vizeSa ke 10 prakAra haiM 6 prakAra ke sAmAnya vizeSa se dRSTi haTAkara apane dasaveM prakAra ke sAmAnya vizeSa svabhAva para dRSTi deve to sampUrNa dukha kA prabhAva ho jAtA hai yaha lAbha vastutva guNa ke jAnane se haiM / vastutva guNa kA vistAra jaina siddhAMta praveza ratnamAlA prathama bhAga meM dekho| prazna (68)-dravyatva guNa kisako kahate haiM ? uttara-jisa zakti ke kAraNa dravya kI avasthA nirantara badalatI rahatI hai use dravyatva guNa kahate haiN| prazna (66)-dravyatva guNa ke thor3e meM kyA kyA lAbha hai ? uttara-(1) saba dravyoM kI avasthA kA nirantara pariNamana usakA usI meM hotA hai dUsare se nahIM hotA hai; (2) pratyeka dravya meM anantaguNa haiM / muNoM meM bhI nirantara pariNamana usa guNa kI yogyatA ke kAraNa hI . hotA hai; (3) merI koI paryAya kisI dUsare jIvoM se yA majIvoM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (114) se ho jAve aisA nahIM hai ; (4) dUsare jIvoM kI yA ajIvoM kI koI bhI paryAya mere se ho jAve aisA nahIM hai ; (5) paryAya meM jo vikAsa yA nyUnatA hotI hai vaha usI __ ke nirantara pariNamana ke kAraNa hai dUsare kA z2arA , bhI hastakSepa nahI hai; (6) paryAya hamezA vaha kI vaha, kabhI bhI, kisI kI bhI, nahI hotI hai ; (7) sasAra eka samaya kA hai; (8) mokSa bhI eka samaya kA hai; (6) nimitta-naimittika sambaMdha eka samaya kA hai ; (10) upAdAna aura nimitta kA sambaMdha bhI eka samaya __ kA hai| (11) dravya ko sarvathA kUTastha mAnane vAle jhUThe hai ; (12) nirantara pariNamana' sadaiva navIna navIna paryAya ko batalAtA hai| dravyatva guNa kA vistAra jaina siddhAMta praveza ratnamAlA prathama me dekho| prazna (70)--prameyatva guNa kise kahate hai ? uttara-jisa zakti ke kAraNa se dranya kisI na kisI jJAna kA viSaya ho use prameyatva guNa kahate haiN| prazna (71)-prameyatvaguNa ko jAnane se thor3e meM kyA kyA lAbha haiM?' uttara-(1) para padArtho meM. zubhAzubhabhAvoM meM kartA-karma, bhoktA bhogya kI khoTI buddhi kA abhAva ho jAtA hai / (2) para padArtho meM, zubhAzubhabhAvoM meM jJeya-jJAyaka sambaMdha sthApita ho jAtA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) saMsAra ke jitane padArtha haiM vaha mAtra jJeya haiM aura merI prAtmA jJAyaka hai aisA patA cala jAtA hai| (4) para padArtho aura zubhAzubha bhAva jo jJeya haiM vaha vyavahAra se haiM, vAstava meM to AtmA jJAyaka aura jJAnaparyAya jJeya hai| (5) prameyatva guNa ko mAnane se laukika meM bhI saba pApoM aura saptavyasanoM se chUTa jAtA hai; (6) prameyatvaguNa kA rahasya jAnate hI cauthe guNasthAna se lekara siddha dazA taka kyA karate haiM saba patA cala jAtA hai; (7) nigoda se lagAkara dravyaliMgI munitaka saMsAra meM kyo pAgala hai yaha bhI premayatva guNa kA rahasya jAnane se patA cala jAtA hai / (8) para padArtho meM, zubhAzubha bhAvoM meM sva-svAmI ___ sambadha kA abhAva jAtA hai| ' (6) zarIra meM roga ho jAve, adhA ho jAve, hAtha kaTa jAve, calA nA jAve to bhI.prameyatva gaNa kA rahasya jAnane se zAnti kI prApti hotI hai| (10) dhana corI ho jAveM, mila phela ho jAve, deza para bama par3ane lage, koI gAlI de, lar3akA bhAga jAve, strI prAjJA meM nA cale, strI mara jAve, lar3akA mara jAve to bhI prameyatva guNa kA rahasya jAnane se AkulatA kA abhAva ho jAtA hai; (10) prameyatva guNa kA rahasya jAnate hI cauthe guNa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (116 ) sthAna vAle kA siddha ke sAtha sambaMdha ho jAtA hai| (12) tU jJAyaka, tU jJAyaka, tU jJAyaka hai yaha patA cala jAtA hai| prameyatva guNa kA vistAra jaina siddhAnta praveza ratnamAlA prathama bhAga meM dekho| prazna (72)-agurulaghutva guNa kise kahate haiM ? uttara-jisa zakti ke kAraNa se dravya meM dravyapanA kAyama rahatA hai arthAt (1) eka dravya dUsare dravya rupa nahIM hotA hai, (2) eka guNa dUsare guNa rupa nahIM hotA hai; (3) dravya meM vidyamAna ananta guNa bikhara kara alaga nahIM ho jAte haiM- usa zakti ko agurulaghutva guNa kahate haiN| prazna (73) agurulaghutva guNa ko jAnane ke thor3e meM kyA 2 lAbha haiM ? uttara-(1) eka dravya kA dUsare dravya se kisI bhI prakAra kA sambaMdha nahIM hai kyoMki pratyeka dravya kA dravya, kSetra, kAla, bhAva pRthaka pRthaka hai; (2) eka dravya meM ananta guNa haiM eka guNa kA dUsare guNa ke sAtha sambaMdha nahIM hai kyoMki pratyeka guNa kA "bhAva" pRthaka pRthaka hai; (3) pratyeka dravya meM ananta guNa haiM vaha bikharakara alaga alaga nahIM hote haiM kyoMki dravya aura guNa kA dravya, kSetra kAla eka hI hai; Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (117) (4) pratyeka dravya meM guNa saMkhyA apekSA samAna haiM ; yaha patA cala jAtA hai; (5) eka guNa kI paryAya kA dUsare guNa kI paryAya se sambaMdha nahIM hai kyoMki pratyeka guNa kI paryAya kA kArya pRthaka pRthaka hai| (6) eka guNa kI paryAya kA usI guNa kI bhUta bhaviSya paryAya se sambadha nahIM hai kyoMki bhUta kI paryAya meM vartamAna paryAya kA prAgabhAva hai aura vartamAna paryAya kA bhaviSya kI paryAya meM pradhvaMsAbhAva hai| prazna (74)-agurulaghutva guNa kA rahasya jAnane ke lie pAMca bola kyA kyA haiM ? uttara-(1) anAdikAla se Aja taka kisI bhI para dravya ne merA bhalA burA kiyA hI nhiiN| (2) anAdi kAla se Ajataka maiMne bhI kisI para dravya kA bhalA burA kiyA hI nhiiN| anAdikAla se prAjataka nukasAnI kA hI dhaMdhA kiyA hai yadi nukasAnI nA kI hotI to Aja saMsAra paribhramaNa miTa gayA hotA, so humA nhiiN| (4) vaha nukasAnI mAtra eka samaya kI paryAya meM hI hai dravya guNa meM nhiiN| (5) paryAya kI nukasAnI miTAnI ho aura paryAya meM zAntilAnI ho to eka mAtra apane guNoM ke abheda piNDa jJAyaka bhAva kA prAzraya kr|| magurulaghutva guNa kA vistAra jaina siddhAnta praveza ratnamAlA prathama bhAga meM dekho| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (118) prazna (75) - pradezatva guNa kise kahate hai ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya kA koI na koI AkAra avazya ho use pradezatva guNa kahate haiM / prazna ( 76 ) - pradezatva guNa ko jAnane se thor3e meM kyA kyA lAbha hai ? uttara- (1) koI bhI vastu AkAra ke binA nahIM hotI hai / (2) choTA baDA prakAra sukha dukha kA kAraNa nahI haiN| (3) nimitta upAdAna meM nahIM ghusa sakatA kyoMki donoM kA AkAra pRthaka pRthaka hai / (4) eka vastu kA AkAra dUsarI vastu me nahIM ghusa sakatA hai kyoMki donoM kA svacatuSTaya bhinna bhinna hai / (5) siddha bhagavAna sAkAra nirAkAra donoM haiM, usI prakAra pratyeka AtmA sAkAra nirAkAra hai aisA pradezatva guNa se patA cala jAtA hai / (6) dasa prakAra kA AkAra hai usameM se 8 prakAra ke AkAra kA Azraya le to cAroM gatiyoM meM ghUmakara nigoda meM calA jAtA hai / apane AkAra kA zrAzraya le to dharma kI zuruAta hokara krama se nirvANa kI prApti hotI hai / pradezatva guNa kA vistAra jaina siddhAnta praveza ratna mAlA prathama bhAga meM dekho / prazna ( 77 ) - jIva dravya ke vizeSa guNa kitane haiM ? uttara - jIva ke vizeSa guNa bhI aneka haiM parantu mukhya jJAna, darzana, cAritra, sukha, kriyAvatI zakti, vaibhAvika zaki ityAdi hai / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (119) prazna (78) pudgala ke vizeSa guNa kitane haiM aura kauna kauna uttara- pudgala ke vizeSa guNa bhI aneka haiM / parantu mukhya sparza, rasa, gaMdha, varNa, kriyAvatI zakti, vaibhAvika zakti ityAdi haiM / prazna (76)-dharma dravya ke vizeSa gaNa kitane haiM, aura kauna kauna uttara-dharma dravya ke vizeSa guNa bhI aneka haiM parantu mukhya gati hetutva ityAdi haiN| prazna (80)-adharma dravya ke vizeSa guNa kitane haiM aura kauna kauna se haiM ? uttara-adharma dravya ke vizeSa guNa bhI aneka haiM parantu mukhya sthitihetutva ityAdi hai| prazna (81)-pAkAza dravya ke vizeSa guNa kitane haiM aura kauna kauna se haiM ? uttara-AkAza dravya ke vizeSa guNa bhI aneka haiM para mukhya avagAhanahetutva ityAdi haiM ? prazna (82)--kAla dravya ke vizeSa guNa kitane haiM aura kona kauna se hai ? uttara-kAla dravya ke vizeSa guNa bhI aneka haiM parantu mukhya pariNamanahetutva ityAdi haiN| prazna (83)-vizeSa guNoM meM "ityAdi" zabda kyA sUcita karatA hai ? Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) uttara- "ityAdi" zabda aura bhI aneka vizeSa guNa haiM yaha batAtA hai ? prazna (84)-pratyeka guNa ke kArya kSetra kI maryAdA usI ke andara hai, usase bAhara nahIM hai ise jarA kholakara samajhAiye? uttara-(1) jJAna guNa kA kArya jJAna guNa meM hI hogA zraddhA cAritra Adi meM nahIM hogA; (2) zraddhAguNa kA kArya zraddhA guNa meM hI hogA jJAna cAritrAdi meM nahIM hogA; (3) cAritra guNa kA kArya cAritra gaNa meM hI hogA jJAna zraddhAdi meM nahIM hogA; pudgala meM sparza, rasa gaMdha, sparzAdika hai parantu :(4) sparza guNa kA kArya sparzaguNa meM hI hogA rasa gaMdhAdi meM nhiiN| (5) rasa guNa kA kArya rasa guNa meM hI hogA sparza varNAdi meM nahIM hogaa| (6) gatihetutva guNa kA kArya gatihetutva meM hI hogA bAkI guNoM meM nahIM / tAtparya yaha hai ki pratyeka guNa kA kArya usase bAhara nahIM hotA hai| prazna (85)-eka guNa kA dUsare guNa ke kArya se sambaMdha kyoM nahIM hai ? uttara-pratyeka guNa kA kArya alaga alaga hai arthAt bhAva meM antara hone se sambaMdha nahIM hai| prazna (86)-jaba eka guNa kI paryAya kA usI guNa kI bhUta bhaviSya kI paryAya se sambaMdha nahIM hai to eka dravya kA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 121 ) dUsare se sambaMdha kA prazna hI nahIM hai taba loga eka dravya se dUsare dravya kA sambadha kyoM mAnate haiM ? uttara - cAroM gatiyoM meM ghUmakara nigoda meM jAnA acchA lagatA hai isalie loga eka dravya se dUsare dravya kA sambaMdha mAnate haiM / prazna (87) - eka dravya se dUsare dravya kA koI saMbandha nahIM hai kyA jinendra bhagavAna ne kahIM kahA hai ? uttara - samayasAra gA0 85 tathA 86 meM vaha sarvajJa ke mata se bAhara hai aura dvikriyAvAdI kahA hai / guNoM ke jAnane kA phala prazna 88-chaha dravya aura unake kyA hai / uttara - ( 1 ) sva para kA bheda vijJAna isakA phala hai / (2) kartA bhoktA kI buddhi kA prabhAva hokara dharma kI prApti isakA phala hai / prazna ( 8 ) - dravya ke sAmAnya aura vizeSa guNoM para se dravya kI paribhASA batAo ? uttara - sAmAnya aura vizeSa guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM / prazna ( 60 ) - maiM guNa svarUpa hU~, nau pakSa svarUpa nahIM hU~ isakA phala kyA hogA ? uttara - maiM guNa svarupa hU~ aisA anubhava jJAna zrAcaraNa krama se mokSa kA kAraNa hai aura mau pakSa rupa mAnane vAlA krama se nigoda kI prApti karatA hai / anAdi se ananta kAla taka jina jinavara, aura jinavara vRSabhoM ne guNa kA svarupa batAyA hai aura batAyeMge una sabake caraNoM meM namaskAra / , Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pATha 5 paryAya prazna (1)-paryAya kise kahate haiM ? uttara- guNoM ke kArya ko (pariNamana ko) paryAya kahate haiM / prazna (2)-darzanamohanIya karma kSaya se kSAyika samyaktva harA, isameM guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM' kaba mAnA aura kaba nahIM mAnA ? uttara-(1) zraddhA guNa meM se kSAyopazamika samyaktva kA abhAva hokara kSAyika samyaktva huA, 'to guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM; mAnA (2) darzanamohanIya ke kSaya se kSAyika samyaktva huA. to "guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM" nahI maanaa| prazna (3) kSAyika samyaktva huA hone se darzana mohanIya kA kSaya huA isame "guNoM ke kArya ko paryAya kahate hai" kaba __ mAnA, aura kaba nahI mAnA? uttara--(1) kArmANa vargaNA meM se darzanamohanIya kA kSaya huA, to "guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM" maanaa| (2) kSAyika samyaktva huaA hone se darzana mohanIya kA kSaya huA, to "guNoM ke kArya ko paryAya kahate hai" nahIM maanaa| prazna [4]-kevalajJAnAvarNI karma ke abhAva se kevalajJAna kI prApti huI, isameM "guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM, kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 223 ) uttara- (1) zrAtmA ke jJAna guNa meM se bhAva zrutajJAna kA abhAva karake kebalajJAna kI prApti huI, to "guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM" mAnA / (2) kavalajJAnAvarNI karma ke prabhAva se kevalajJAna huA to, 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM " nahIM mAnA prazna ( 5 ) - kevalajJAna kI prApti hone se kevalajJAnAvarNI karma prabhAva huA, isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM" kava mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? kA uttara- ( 1 ) kArmANa vargaNA meM se kevalajJAnAvarNI dravyakarma ke kSayopazama kA prabhAva karake kevala jJAnAvarNI karma kA prabhAva huA, to guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM" mAnA / (2) kevalajJAna kI prApti hone se kevala jJAnAvarNI karma kA abhAva huA, to "guNoM ke kArya ko paryAya kahate hai" nahI mAnA ! prazna ( 6 ) - 'prAMkha se jJAna hotA hai' isameM guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM ' kaba mAnA ? aura kaba nahIM mAnA ? uttara - zrAtmA ke jJAna guNa meM se jJAna AyA, to paryAya ko mAnA aura A~kha se jJAna huA, to paryAya ko nahIM mAnA / prazna ( 7 ) guru se jJAna hotA hai' 'isameM guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM" kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? uttara - (1) jJAna prAtmA ke jJAna guNa meM se prAyA to paryAya ko mAnA aura guru se jJAna huA to paryAya ko nahIM mAnA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (124) prazna (8)-kevalajJAna ke kAraNa divyadhvani hotI hai' to guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM; kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA? uttara-bhASAvargaNA se divyadhvani hotI hai to paryAya ko mAnA aura kevala jJAna ke kAraNa divyadhvani hotI hai to paryAya ko nahI maanaa| prazna (8)-divyadhvani hone se kevala jJAna hotA hai isameM guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM, kaba mAnA, aura kaba nahI mAnA? uttara--kevala jJAna AtmA ke jJAna guNa meM se hotA hai to paryAya ko mAnA aura divyadhvani hone se kevala jJAna hotA hai to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (10) cAritra mohanIya dravyakarma ke kSaya se yathAkhyAta cAritra hotA hai, isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM', kaba mAnA, aura kaga nahIM mAnA ? uttara-yathAkhyAtacAritra AtmA ke cAritra guNa meM se AtA hai to paryAya ko mAnA aura cAritra mohanIya dravyakarma ke kSaya se yathAkhyAtacAritra hotA hai, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (1.)-yathAkhyAta cAritra hone ke kAraNa cAritramohanIya dravyakarma kA kSaya huA, isameM "guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM ? kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? uttara-kArmANa vargaNA meM se cAritra mohanIya dravyakarma kA kSaya huA to paryAya ko mAnA aura Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (125) yathAkhyAta cAritra hone ke kAraNa cAritra moha nIya dravyakarma kA kSaya huA to paryAya ko nahIM mAnA prazna (12)-bAla baccoM se sukha milatA hai, "guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM" kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? uttara (1)sukha prAtmA ke prAnanda guNa meM se AtA hai to paryAya ko mAnA / (2) bAla baccoM se sukha milatA hai to paryAya ko nahI maanaa| prazna (13,-kevalI zruta kevalI ke nikaTa hone se kSAyika samyaktva kI prApti hotI hai, isameM guNoM ke kArya paryAya kahate haiM, kaba mAnA aura kaba nahI mAnA ? uttara - (1) kSAyika samyaktva prAtmA ke zraddhA guNa meM se prAtA hai to paryAya ko maanaa| (2) kevalI, zrutake valI ke nikaTa hone se kSAyika samyaktva kI prApti hotI hai, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (14)-kumhAra ne ghar3A banAyA, isame 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM, kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? uttara-ghar3A miTTI se banA, to paryAya ko mAnA aura kumhAra ne ghar3A banAyA, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (15)-ghar3A banane ke kAraNa kumhAra ko rAga mAyA, Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM, kaba mAnA aura kaba nahIM mAnA? uttara- rAga cAritra guNa me se AyA, to paryAya ko mAnA aura ghar3A banane ke kAraNa rAga AyA, to paryAya ko __ nahIM maanaa| prazna (16|-baaii ne roTI banAI, 'isameM guNoM ke kArya ko paryAya kahate hai' kaba mAnA, aura kaba nahI mAnA ? uttara-(1) roTI ATe se banI to paryAya ko maanaa| (2) bAI ne roTI banAI to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (17)-roTI banI to bAI ko rAga pAyA imameM guNoM ke kArya ko paryAya kahate hai; kaba mAnA aura kaba nahIM mAnA ? uttara - (1' rAga cAritra guNa meM se prAyA to paryAya ko maanaa| (2) roTI banI to bAI korAga AyA, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (18}-zrI kunda kunda bhagavAna ne samayasAra banAyA, isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate hai' kaba mAnA, aura kaba nahIM maanaa| uttara-(1) samayasAra zAstra AhAravargaNA se banA, to paryAya ko mAnA / (2) zrI kundakunda bhagavAna ne samayasAra banAyA, to paryAya ko nahIM maanaa| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 127 ) prazna (16)-sImadhara bhagavAna se kundakunda bhagavAna ko vizeSa jJAna kI prApti huI, isameM paryAya ko kaba mAnA, aura kaba mahIM mAnA? uttara (1) kundakunda bhagavAna ko apane jJAna meM vizeSa jJAna kI prApti huI to paryAya ko maanaa| (2) sImaMdhara bhagavAna se kundakunda bhagavAna ko vizeSa jJAna kI prApti huI, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (20)-sinemA dekhakara jJAna huA, isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM' kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? uttara- jJAna guNa meM se jJAna AyA to paryAya ko mAnA aura sinemA meM se jJAna prAyA, to paryAya ko nahIM mAnA prazna (21)-ghar3I dekhakara jJAna huA, isameM 'guNo ke vizeSa kArya ko paryAya kahate haiM, kaba mAnA aura kaba nahIM maanaa| uttara-jJAna guNa meM se jJAna AyA, to paryAya mAnA aura ghar3I dekhakara jJAna huA, to paryAya ko nahIM maanaa|| prazna (22)-maiMne rupayA kamAyA, isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM', kaba mAnA ? aura kaba nahIM mAnA ? uttara-(1) rupayA tijorI meM prAhAra vargaNA kI kriyAvatI zakti se AyA to paryAya ko maanaa| (2) mere kamAne se prAyA, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (23)-maiMne makAna banAyA, 'isameM guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM, kaba mAnA aura kaba nahIM mAnA ? Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) uttara--(1) AhAravargaNA se makAna banA. to paryAya ko maanaa| maiMne makAna banAyA, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (24)-maiM jora zora se bolatA hU~ isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate hai', kaba mAnA aura kaba nahIM mAnA ? uttara-bhASA vargaNA se zabda AyA, to paryAya ko mAnA aura ___ mere se zabda AyA, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (25)-maiMne bandUka meM se golI calAI, isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM, kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? uttara-bandUka kI golI prahAravargaNA kI kriyAvatI zakti se gaI, to paryAya ko mAnA aura maiMne golI bandUka se calAI, to paryAya ko nahIM mAnA / prazna (26)-maiMne roTI khoI, isameM 'guNoM ke kArya ko paryAya __ kahate haiM' kaba mAnA, aura kaba nahIM mAnA ? uttara-1) roTI khAI yaha pAhora vargaNA kA kArya hai to paryAya ko maanaa| (2) maiMne roTI khAI, to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (27)-maiMne bistarA bichAyA, isameM guNoM ke kArya ko paryAya kahate haiM. kaba mAnA aura kaba nahIM mAnA ? / uttara- bistarA AhAravargaNA kI kriyAvatI zakti se Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) bichA to paryAya ko maanaa| (2) maiMne bichAyA to paryAya ko nahIM maanaa| prazna (28)-6 se lekara 27 taka vAkyoM meM trikAlI se kArya huA, para se nahIM, aisA jAnane se kyA lAbha hunA ? uttara - ajJAnI jIva anAdi se eka eka samaya karake para se va nimitta se kArya hamA-aisI mAnyatA se nimitta milAne meM pAgala ho rahA thaa| jaba use patA calA, trikAlI meM se kArya hotA hai to para meM se kartA-bhoktA buddhi kA abhAva hokara dharma kI prApti ho jAtI hai| prazna (26)-paryAya kA saccA jJAna kise hotA hai, aura kisako nahIM ? uttara-paryAya kA saccA jJAna cauthe guNasthAna se lekara siddha dazA taka vAle jIvoM ko hI hotA hai, mithyAdRSTiyoM ko paryAya kA saccA jJAna nahIM hotA hai| prazna (30)-dravyaliMgI muni ne 11 aMga : pUrva kA jJAna kiyA to kyA dravyaliMgI muni ko paryAya kA saccA jJAna mahIM thA? uttara-dravyaliMgI kA 11 praga 6 pUrva kA jJAna jo hai vaha mithyA jJAna hai vaha jJAna nahIM hai| isalie dravyaliMgI muni ko paryAya kA saccA jJAna nahIM hai kyoMki samyagdarzana huA binA paryAya kA saccA jJAna nahIM ho sakatA hai| prazna (31)-apanA jJAna huve binA zAstra kA jJAna mithyAjJAna hai, kAryakArI nahIM hai, aisA kahIM yogasAra meM pAyA hai ? Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 130 ) uttara-yogasAra gA. 53, meM pAyA hai ki "zAstra pAThI bhI mUrkha hai, jo nijatatva ajAna / yaha kAraNa jIva ye pAve nahi nirvANa // 53 // yahI bAta samayasAra gA0 274 tathA 317 meM batAI hai| prazna (32)-paryAya ke kitane bheda hai ? uttara-do haiM-(1) vyaMjana paryAya ( 2) artha pryaay| prazna (33|-vyNjn paryAya kise kahate haiM ? uttara-dravya ke pradezatva guNa ke kArya ko vyaMjana paryAya kahate haiN| prazna (34)-arthaparyAya kise kahate haiM ? uttara-pradezatva guNa ke atirikta zeSa sampUrNa guNoM ke vizeSa __ kAryoM ko artha paryAya kahate hai| prazna (35)- vyaMjana paryAya ke kitane bheda hai ? uttara-do haiM (1) svabhAvavyaMjana paryAya, (2) vibhAva vyaMjana paryAya prazna (36)-- svabhAvavyAMjana paryAya kise kahate haiM ? uttara --para nimitta ke sambaMdha rahita dravya kA jo sAkAra ho use svabhAvavyaMjana paryAya kahate haiN| jaise siddha paryAya kA praakaar| prazna (37) vibhAvavyaMjana paryAya kise kahate haiM ? uttara-para nimitta ke sambaMdha se dravya kA jo bhAkAra ho Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (131) use vibhAvavyaMjana paryAya kahate haiN| jaise jIva kI nara nArakAdi pryaayeN| prazna (38)-arthaparyAya ke kitane bheda haiM ? uttara-do haiM 1) svabhAvamarthaparyAya (2) vibhAvaartha paryAya ! prazna (36)-svabhAvaartha paryAya kise kahate haiM ? uttara-para nimitta ke sambaMdha rahita, pradezatva guNa ko chor3a kara bAkI guNoM kI jo paryAyeM hotI hai, use svabhAvaarthaparyAya kahate haiN| jaise jIva ke jJAna guNa kI kevalajJAna paryAya / prazna (40)-vibhAvaarthaparyAya kise kahate haiM ? uttara-para nimitta ke sambaMdha vAlI pradezatva guNa ko chor3akara bAkI guNoM kI jo paryAyeM hotI haiM, use vibhAvaartha paryAya kahate hai / jaise jIva ke cAritraguNa kI rAgadveSAdi / prazna (41)-jIva aura pudgala meM kauna kauna sI paryAya ho __sakatI haiM ? uttara--cAroM prakAra kI paryAyeM jIva aura pudgala meM ho sakatI hai / (1) svabhAvaartha paryAya, (2) vibhAva artha paryAya, (3) svabhAvavyajana paryAya, (4) vibhAva vyaMjana pryaay| prazna (42)-dharma, adharma, prAkAza aura kAla dravyoM meM kona kauna sI paryAyeM hotI hai ? uttara-ina cAra dravyoM meM mAtra svabhAvaartha paryAya aura Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (132) svabhAvavyaMjana paryAyeM hI hotI haiM, vibhAva paryAyeM kabhIbhI nahI hotI hai / prazna (43) - nigoda se lagAkara cAroM gatiyoM ke mithyAdRSTi jIvo meM kauna kauna sI paryAyeM hotI hai ? uttara - vibhAvartha paryAya aura vibhAvavyaMjana paryAyeM hI hotI haiM svabhAva paryAya nahIM hotI haiM / prazna (44) - siddha bhagavAna meM kauna kauna sI paryAyeM hotIM hai ? uttara - svabhAvavya Mjana paryAya aura svabhAva artha paryAyeM hI hotI haiM vibhAva paryAya nahI hotI hai| I prazna ( 45 ) - cothe guNasthAna se lekara 14veM guNasthAna taka kauna kauna sI paryAyeM hotI hai ? uttara- ( 1 ) vibhAvavyaMjana paryAya ( 2 ) svabhAvaartha paryAye (3) vibhAvartha paryAyeM - isa prakAra tIna prakAra kI paryAyeM hotI haiM / prazna ( 46 ) - cauthe guNa sthAna se lekara 14veM guNasthAna taka tInoM paryAya eka sI hotI hai yA kucha antara hai / uttara - cauthe guNasthAna se lekara 14ve guNasthAna taka pradezatva guNa kA vibhAva rupa pariNamana hai hI / parantu bAkI guNoM meM jitanI 2 zuddhi hai vaha svabhAva artha paryAyeM haiM jitanI usameM prazuddhi haiM vaha vibhAvaartha paryAyeM haiM / prazna ( 47 ) - saMsAra dazA meM cauthe guNasthAna se 14 veM taka vibhAvavyaMjana paryAya hI hai parantu prarthaparyAya kI zuddhi aura zuddhi ko spaSTa samAmro ? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 133 ) uttara-(1) cauthe guNasthAna meM zraddhA guNa kI svabhAvaartha paryAya pUrNa pragaTa ho jAtI hai tathA bAkI guNoM meM jitanI jitanI zuddhi hai vaha svabhAvaartha paryAya hai jitanI jitanI azuddhi hai vaha vibhAvaprartha paryAyeM haiN| (2)-bArahaveM guNa sthAna meM cAritra guNa kI pUrNa svabhAva artha paryAya pragaTa ho jAtI hai / jJAna, darzana, vIryaAdi guNoM me jitanI kamI hai, vaha vibhAva artha paryAya hai aura jitanI zuddhi haiM vaha svabhAvaartha paryAyeM haiN| (3) 13 veM guNasthAna meM jJAna darzana vIrya kI pUrNa sva bhAvaprartha paryAya pragaTa ho jAtI hai yoga guNa Adi me vibhAva artha paryAyeM haiN| (2) 14 veM guNasthAna meM yoga guNa kI svabhAvaarthaparyAya pUrNa pragaTa ho jAtI hai abhI vaibhAvika guNa kriyAvatI zakti, avyAbAdha, avagAhanatva, agurulaghutva, sUkSma tva Adi guNoM kI vibhAvaartha paryAyeM hotI haiM / (5) 14 veM guNasthAna ke anta meM vaibhAvika guNa, kriyA vatI zakti, avyAbAdha, avagAhanatva, agurulaghutva, sUkSmatva Adi guNoM kI paripUrNa svabhAvaartha paryAyeM pragaTa ho jAtI haiN| prazna (48)-zAstroM meM mAtA hai ki mithyAdRSTi ke bhI asti tvAdi guNoM kI zuddha paryAyeM hotI hai taba Apane mithyAdRSTi ko svabhAva paryAyeM kyoM nahI batalAI, aisA kyoM ? uttara-jaise kisI ke ghara meM khajAnA dabA par3A hai, parantu Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134) use mAlUma nahIM hai to kahA jAtA hai usake pAsa khajAnA nahIM hai; usI prakAra midhyAdRSTi kI astitvAdi guNoM kI zuddha paryAyeM hone para bhI use apane Apa kA patA nA hone se svabhAvArtha paryAyeM nahI kahI jAtI haiM / prazna ( 46 ) - paramANu meM kauna kauna sI paryAyeM hotI haiM ? - paramANu svabhAva uttara - meM mAtra svabhAvavyaMjana paryAya aura paryAyeM hI hotI hai vibhAva nahI hotI hai / prazna ( 50 ) - skaMdha meM kauna kauna sI paryAyeM hotI haiM ? uttara - vibhAvavyaMjana paryAya aura vibhAvaartha paryAyeM hI hotI haiN| prazna ( 51 ) - jaise AtmA meM cauthe guNasthAna se 14 ve guNasthAna taka svabhAvaprartha paryAyeM aura vibhAvaprartha paryAyeM hotI hai; usI prakAra skaMdha meM isa prakAra hotA hai yA nahIM ? uttara - nahIM hotA hai, skadhoM meM cAhe, do paramANu kA skaMdha ho yA karor3oM paramANu kA skaMdha ho usameM donoM vibhAva paryAya hI hotI hai svabhAva paryAya nahIM hotI hai / prazna (52) - drayaliMgI muni kI kauna kauna sI paryAyeM hotI haiM ? uttara- vibhAvavyaMjana paryAya aura vibhAvartha paryAyeM hI hotI hai / prazna (53)-- pratyeka dravya meM vyaMjana paryAya kitanI hotI haiM ? uttara - eka dravtha meM eka hI vyaMjana paryAya hotI hai kyoMki pratyeka dravya meM eka eka hI pradezatva guNa hotA hai aura pradezatva guNa ke pariNamana ko vyaMjana paryAya kahate haiM / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (135) prazna (54)--pratyeka dravya meM arthaparyAyeM kitanI hotI haiN| uttara--pratyeka dravya meM artha paryAyeM ananta hotI haiM kyoMki pradezatva guNa ko chor3akara vAkI guNoM ke pariNamana ko arthaparyAya kahate haiN| prazna (55)--eka prAtmA meM vyaMjanaparyAya kitanI haiM ? uttara-eka hI hai kyoMki eka AtmA meM eka pradezatva guNa haiM aura pradezatvaguNa ke pariNamana ko vyAMjana paryAya kahate haiN| prazna (56,--eka prAtmA meM arthaparyAyeM kitanI hotI haiM ? uttara- eka prAtmA meM ananta guNa haiM unameM eka pradezatva guNa ko chor3akara bAkI jitane guNa haiM utanI artha paryAyeM eka AtmA meM hotI hai kyoMki pradezatva guNa ko chor3akara bAkI guNoM ke pariNamana ko arthaparyAyeM kahate haiN| prazna (57)-eka kSetrAvagAhI praudArika zarIra meM vyaMjanaparyAyeM kitanI haiN| uttara-jitane paramANu haiM, utanI hI vyaMjanaparyAyeM hai, kyoMki eka paramANu meM eka vyaMjana paryAya hotI hai| prazna (58)--jIva dravya meM vibhAvavyaMjana paryAya kahA~ taka hotI uttara-pahale guNasthAna se lekara 14 veM guNasthAna taka vibhAva vyajana paryAya hotI haiM arthAt mAtra siddha bhagavAna ko Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136 ) chor3akara saba jIvoM meM vibhAvavyaMjana paryAyeM hotI hai svabhAvavyaMjana paryAya nahIM hotI hai| prazna (56 }--sAdiananta svabhAvavyaMjana paryAya kisameM hotI hai ? uttara - siddha bhagavAna meM hI hotI hai auro meM nahIM hotI hai| prazna (60)-sAdisAnta svabhAvavyaMjana paryAya kisameM hosakatI hai ? uttara-pudgala paramANu meM ho sakatI hai| prazna (61 --anAdiananta svabhAvavyajana paryAya kisameM hotI hai ? uttara-dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya meM hotI hai / prazna (62)--svabhAvavyaMjana paryAya meM antara ho aura svabhAva artha paryAya meM samAnatA ho, kyA kisI dravya meM aisA hotA hai ? uttara-siddha dazA meM svabhAvavyaMjana paryAya meM antara hai aura saba svabhAvaartha paryAyoM meM samAnatA hai| prazna (63)- sabhI siddhoM meM svabhAvavyaMjana paryAya meM antara kyoM hai ? uttara-kisI AtmA kA AkAra sAta hAtha kA, kisI kA 500 dhanuSa kA hotA hai isalie sabhI siddhoM meM svabhAva vyAMjana paryAya meM antara hai| prazna (64)-svabhAvavyaMjana paryAya meM samAnatA ho aura svabhAva artha paryAyoM meM antara ho, kyA aisA kisI dravya meM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (137) hotA hai ? uttara-paramANuSoM meM svabhAvavyaMjana paryAya meM samAnatA hotI hai aura svabhAvaartha paryAyoM meM antara hotA hai| prazna (65)--saba arthaparyAya zuddha ho phira vyaMjana paryAya zuddha ho, aisA kina-kina dravyoM meM hotA hai ? uttara - mAtra jIva dravya meM hotA hai auroM meM nahIM hotA hai| prazna (66)--sAdisA~ta svabhAvavyaMjana paryAya aura svabhAva artha paryAya kisa dravya meM eka sAtha hotI hai ? uttara-pudgala paramANu meM hI hotI hai| prazna (67)--anAdiananta svabhAvavyaMjana paryAya aura svabhAva artha paryAya eka sAtha kisa kisa dravya meM hotI hai ? uttara- dharma, adharma, AkAza aura kAla meM anAdimananta donoM svabhAva paryAye hI hotI hai| prazna (68)-kevala jJAna kyA hai ? uttara - jIva dravya ke jJAna guNa kI svabhAva artha paryAya hai| prazna (69)--mithyAtva kyA hai ? uttara-jIva dravya ke zraddhA guNa kI vibhAvaartha paryAya hai| prazna (70)--yathAkhyAta cAritra kyA hai ? uttara-jIva dravya ke cAritra guNa kI svabhAvaartha paryAya hai| prazna (71)--kampana kyA hai ? uttara-jIva dravya ke yoga guNa kI vibhAvamartha paryAya hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (138 ) prazna ( 72 ) - - mana:paryaya jJAna kyA hai ? uttara - jIva paryAya hai / dravya ke jJAna guNa kI ekadeza svabhAvapratha prazna (73) - cInI kyA hai ? uttara - pudgala dravya ke rasa guNa kI vibhAva artha paryAya hai / ? prazna ( 74 ] -- bhagavAna kI pratimA kyA hai uttara - AhAra vargaNA ke pradezatva guNa kI vibhAvavyaMjana paryAya hai / prazna (75) gola nIMbU kyA hai ? uttara - zrAhAravargaNA ke pradezatva guNa kI vibhAvavyajana paryAya hai / prazna [ 76 ] - khaTTA nIMbU kyA hai ? uttara - prahAravargaNA ke rasa guNa kI vibhAvazratha paryAya hai / prazna (199) - adherA kyA hai ? uttara - - AhAravargaNA ke varNa guNa kI vibhAvartha paryAya hai / prazna ( 78 ) -- ujAlA kyA hai ? uttara AhAravargaNA ke varNa guNa kI vibhAvaartha paryAya hai / prazna ( 76 ) - barapha kyA hai ? uttara-grahAravargaNA ke sparza guNa kI vibhAvamartha paryAya hai / prazna (50) -- bAdaloM kA raMga badalanA kyA hai ? uttara -- prahAra vargaNA ke varNa guNa kI vibhAvadhartha paryAya hai / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (136) prazna (81)--samyagjJAna kyA hai ? uttara--prAtmA ke jJAna guNa kI svabhAvaartha paryAya hai| prazna (82)--aupazamika samyaktva kyA hai ? uttara-prAtmA ke zraddhA guNa kI svabhAvaprathaM paryAya hai| prazna (83)--siddha dazA kyA hai ? uttara-prAtmA ke sampUrNa guNoM kI svabhAvaartha paryAya aura svabhAvavyajana paryAya hai| prazna (84)-pUjA kA bhAva kyA hai ? uttara- prAtmA ke cAritra guNa kI vibhAvaartha paryAya hai| prazna (85)-pUjA kI kriyA kyA hai ? uttara--prAhAra vargaNA ke kriyAvatI zakti kI vibhAvaartha paryAya hai| prazna (86)-loTA kyA hai ? uttara- prAhAravargaNA ke pradezatva guNa kI vibhAvavyaMjana paryAya hai prazna (87)-kevaladarzana kyA hai ? uttara-jIva dravya ke darzana guNa kI svabhAvaartha paryAya hai| prazna (88)--badabU kyA hai ? uttara-pudgala dravya ke gaMdha guNa kI vibhAvaprathaM paryAya hai| prazna (86)-khUzabU kyA hai ? uttara-pudgala dravya ke gaMdha guNa kI vibhAvaprartha paryAya hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (140) prazna ( 60 ) - gola rasagullA kyA hai ? uttara--prAhAra vargaNA ke pradezatva guNa kI vibhAvavyaMjana paryAya hai prazna ( 61 ) - mIThA rasagullA kyA hai ? uttara - zrAhAra vargaNA ke rasa guNa kI vibhAvaartha paryAya hai / prazna ( 12 ) - bhAvazrutajJAna kyA hai ? uttara - jIva dravya ke jJAna guNa kI svabhAva artha paryAya hai / prazna ( 63 ) - bukhAra kyA hai ? uttara - prahAravargaNA ke sparza guNa kI vibhAvartha paryAya hai / prazna ( 64 ) - bhArI kyA hai ? uttara - - zrAhAravargaNA ke sparza guNa kI vibhAvartha paryAya hai / prazna ( 5 ) - yathAkhyAta cAritra kyA hai ? uttara - jIva ke cAritra guNa kI svabhAvaprartha paryAya hai / prazna ( 6 ) - sakala cAritra kyA hai ? uttara - jIva dravya ke cAritra guNa kI svabhAvaartha paryAya hai / prazna ( 67 ) - deza cAritra kyA hai ? uttara - jIva dravya ke cAritra guNa kI ekadeza svabhAva artha paryAya hai / prazna ( 68 ) - anantAnubaMdhI ke prabhAva rupa svarupAcaraNa cAritra kyA hai ? uttara - jIva dravya ke cAritra guNa kI ekadeza svabhAva artha paryAya hai / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 141 ) prazna (ER)-roTI kyA hai ? uttara AhAravargaNA ke pradezatvaguNa kI vibhAvavyaMjana paryAya hai| prazna (100)-belana kyA hai ? uttara prAhAra vargaNA ke pradezatvaguNa kI vibhAvavyaMjana paryAya hai| prazna (101)-kar3a vA kyA hai ? uttara-pudgala dravya ke rasaguNa kI vibhAva artha paryAya hai| prazna (102)-svATara kyA hai ? uttara-pAhAra vargaNA ke pradezatva guNa kI vibhAva vyaMjana paryAya hai| prazna (103)-bakasA kyA hai ? uttara-AhAra vargaNA ke pradezatva guNa kI vibhAvavyaMjana paryAya hai prazna (104)-ghar3A kyA hai ? uttara-mAhAra vargaNA ke pradezatva guNa kI vibhAvavyaMjana paryAya hai| prazna (105)-cazmA kyA hai ? uttara - AhAra vargaNA ke pradezatva guNa kI vibhAvavyaMjana paryAya hai| prazna (1.6)-paryAya kI dUsarI paribhASA kyA hai ? uttara-pari=samasta prakAra se| Aya-lAbha, arthAt apane meM hI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) samasta prakAra se lAbha mAnanA, yaha paryAya kI dUsarI paribhASA hai prazna ( 107 ) - paryaya' kise kahate haiM ? uttara - pari= samasta prakAra se / aiya = pariNamana, arthAt samasta prakAra se apane meM pariNamana, ise 'paryAya' kahate hai / prazna ( 108 ) -- pariNamana kise kahate haiM ? uttara--pari=samasta prakAra se / Namana = bhuka jAnA arthAt samasta prakAra se apane meM jhuka jAnA, ise pariNamana kahate hai / prazna ! 106 ) - 'avasthA' kise kahate haiM ? uttara - prava= nizcaya / sthA = sthiti karanA, arthAt apane meM hI nizcaya se sthiti karanA, ThaharanA, use 'avasthA' kahate haiM / prazna ( 110 ) -- prakhaNDa dravya meM aMza kalpanA karane ko kyA kahate haiM ? uttara - paryAya kahate haiM / prazna (111) --paryAya ke paryAyavAcI zabda kyA kyA haiM ? uttara - praza kaho, bhAga kaho, prakAra kaho, bheda kaho, cheda kaho, utpAda vyaya kaho, kramavartI kaho, vyatirekI kaho, nitya kaho, vizeSa kaho, anavasthita kaho prAdi paryAya ke nAmAntara haiM / prazna ( 112 ) -- vyatirekI' kise kahate haiM ? uttara - bhinna bhinna ko vyatirekI kahate haiM / prazna ( 113 ) - vyatireka kitane prakAra kA hai ? Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (143) uttara-cAra prakAra kA hai| (1) deza vyatireka, (2) kSetra vyatireka, (3) kAla vyati reka, (4) bhAva vyatireka / prazna (114)--deza vyatireka kise kahate haiM ? uttara-guNa paryAya ke piNDa ke bheda ko, 'deza vyatireka' kahate haiN| prazna (115)--kSetra vyatireka kise kahate haiM ? uttara-eka eka pradeza kSetra kA bhinnapane ke bheda ko 'kSetra __ vyatireka' kahate haiN| prazna (116)--kAla vyatireka kise kahate haiM ? uttara-paryAya ke bhinnatva ke bheda ko 'kAla 'vyatireka' kahate haiM prazna (117)--bhAva vyatireka kise kahate haiM ? uttara-guNa ke bhinnatva ke bheda ko, 'bhAva vyatireka kahate haiN| prazna (118)-'kramavartI' kise kahate haiM ? uttara eka, phira dUsarI, phira tIsarI. phira cauthI, phira pA~cavI isa prakAra pravAha krama se jo vartana kare use kramavatI kahate haiN| prazna (116)-paryAya ko 'utpAda-vyaya' kyoM kahate haiM ? uttara-paryAya, sadA utpanna hotI hai aura vinaSTa hotI hai isalie paryAya ko utpAda-vyaya kahA hai| koI bhI paryAya guNa kI bhAMti sadaiva nahIM rahatI hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) prazna (120)-utpAda kise kahate haiM ? uttara-dravya meM navIna paryAya kI utpatti ko utpAda kahate haiN| prazna (121)-vyaya kise kahate haiM ? uttara-- pUrva paryAya ke nAza ko vyaya kahate haiM / prazna (122)-dhrauvya kise kahate haiM ? uttara-utpAda aura vyaya meM dravya kI sadrazatA rupa sthAyI rahane ko dhrauvya kahate haiN| prazna (123)-paryAya kisameM se utpanna hotI hai ? uttara-dravya tathA guNoM se paryAya utpanna hotI hai| prazna (124)-paryAya to anitya hai| paryAya sat hai yA asat ? uttara- paryAya eka samaya paryanta kA sat hai aura dravya guNa trikAla sat hai isalie dravya guNa aura paryAya tInoM sat haiN| prazna (125;-guNa aMza hai yA azI? uttara - (1) dravya kI apekSA se guNa usa dravya kA aMza hai| (2) paryAya kI apekSA se guNa azI hai| prazna (126)-paryAya kisakA aMza hai ? uttara--(1) paryAya guNa kA eka samaya paryanta kA aMza hai| (2) paryAya dravya kA bhI eka samaya paryanta kA aMza hai| prazna (127)-aMza aMzI ko thor3e meM samajhAiye? uttara-(1) jaba dravya ko aMzI kahA, to guNa ko aMza kahA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (145) (2) jaba guNa ko azI kahA to, paryAma ko maMza khaa| prazna (128)--pAMca ajIva dravya haiM vaha jAnate nahIM hai,to ve (ajIva) kisI ke AdhAra ke binA kaise vyavasthita raha sakate haiM ? uttara-(1) pAMcoM ajIva dravya astitvAdi sAmAnyaguNa maura apane apane vizeSaguNa sahita haiN| (2) pAMcoM ajIva dravyoM meM satpanA lakSaNa hone se utpAda vyayadhrauvyayukta haiN| unheM kisI AdhAra kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki anAdinidhana vastu judI judI apanI maryAdA lie svayaM pariNamatI hai kisI kI pariNamAI pariNamatI nahIM haiM kyoMki svayaM kAyama rahakara badalanA pratyeka vastu kA svabhAva hai| prazna (126)-paryAyeM kisase hotI haiM ? uttara-dravya aura guNoM se hotI haiM / prazna (13.)-dravya aura guNoM se paryAya hotI haiM to isa apekSA paryAya ke kitane bheda haiM ? uttara-do haiM (1) dravya paryAya, (2) guNaparyAya / prazna (131 -dravya paryAya kise kahate haiM ? uttara-aneka dravyoM meM ekapane kA jJAna vaha dravya paryAya hai| prazna (132 -guNa paryAya kise kahate haiM ? * uttara-guNa dvArA paryAya meM anekapane kI pratipatti baha guNa paryAya hai| prazna (133) --dravya paryAya ke kitane bheda haiM ? .. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-do bheda haiM-(1) samAnajAtIya dravya paryAya (2) asa mAnajAtIya dravya paryAya / prazna (134)-guNa paryAya ke kitane bheda haiM ? uttara-(1) svabhAvaparyAya (2) vibhAvaparyAya yaha do bheda haiM prazna (135)--samAnajAtIma dravya paryAya kise kahate haiM ? uttara-eka jAti ke aneka dravyoM meM ekapane kA jJAna vaha samAna jAtIya dravya paryAya hai, jaise dviaNuka, triaNuka prAdi skaMdha / prazna (136)--asamAnajAtIya dravya paryAya kise kahate haiM ? uttara-aneka jAti ke dravyoM meM ekapane kA jJAna vaha asamAna jAtIya dravya paryAya hai jaise manuSya, deva Adi / prazna (137)--svabhAvaparyAya kise kahate hai ? uttara-guNa kI jo zuddha paryAya hotI hai use svabhAvaparyAya kahate haiM jaise kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva aadi| prazna (138)-vibhAvaparyAya kise kahate haiM ? uttara-guNa dvArA jisa paryAya meM svapara hetu ho vaha vibhAva paryAya hai jaise matijJAna prAdi paryAya / prazna (136)-samAna jAtIya dravya paryAya ke kucha nAma batAyo ? uttara-(1) bistarA (2) kambala (3) roTI (4) halavA (5) meja, (6) kitAba (7) kusI (8) kamIja (6) TopI (10) tasavIra (11) thAlI (12) loTA prAdi samAnajAtIya dravya paryAyeM kahI jAtI haiM, kyoMki pudgala Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 147 ) dravyoM se banI huI haiN| prazna (140)--asamAnajAtIya dravya paryAya ke kucha nAma batAyo ? uttara -(1) arahaMta bhagavAna (2) deva (3 / manuSya (4) tiryaca (5) nArakI, (6) kuttA (7) cUhA (8) ciTI, (6) pRthvI kAyika (10) jala kAyika (11) strI (12) lar3akA unheM asamAma jAtIya dravyaparyAya kahate haiM, kyoki aneka jAti ke dravyoM me ekapane kA jJAna hotA hai isalie ise asamAnajAtIya dravya paryAya kahate haiN| prazna (141)-samAnajAtIya dravya paryAya kA saccA jJAna kisako hotA hai, aura kisako mahIM ? uttara - jJAniyoM ko hI hotA hai prajJAniyo ko nhii| prazna (142)-samAna jAtIya dravya paryAya aura asamAna jAtIya dravya paryAya kA saccA jJAna jJAniyoM ko kyoM hotA hai ? uttara-(1) samAnajAtIya dravyaparyAya meM jJAnI jAnate hai ki eka eka paramANu apanI apanI eka vyaMjana paryAya aura bAkI guNoM kI prartha paryAya sahita birAja rahA hai| eka paramANu kA dUsare paramANu se sambaMdha nahIM hai, parantu loka vyavahAra meM 'vistarA Adi' bolane meM AtA hai| (2) asamAnajAtIya dravyaparyAya meM jJAnI jAnatA hai ki prAtmA eka, audArika, tejasa aura kArmANa zarIra prAdi meM jitane paramANu haiM vaha saba pratyeka alaga 2 eka vyaMjana paryAya aura ananta artha paryAya sahita birAja rahA hai / vaha pratyeka dradhya ko alaga alaMga jAnatA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 148 ) hai tathApi loka vyavahAra me 'manuSya, deva' bolA jAtA hai / isalie jJAniyoM ko hI dravyaparyAya kA saccA jJAna hotA hai / prazna ( 143 ) - samAnajAtIya dravyaparyAya aura asamAnajAtIya dravyaparyAya kA saccA jJAna ajJAniyoM ko kyoM nahIM hotA hai ? uttara - vaha (ajJAnI) (1) pRthaka pRthaka dravyoM ko eka mAnate haiM ( 2 ! donoM ke milane se huI haiM aisA mAnate haiM / (3) eka eka dravya kA saccA jJAna nA hone arthAt apanA jJAna nA hone se dravyaliMgI Adi saba mithyAdRSTiyoM kA samAnajAtIya aura asamAnajAtIya dravyaparyAya kA saba jJAna jhUThA hai / prazna (144) - zAstra ke anusAra dravyaliMgI kahe ki eka 2 dravya alaga 2 hai aura eka eka dravya eka vyaMjana paryAya aura ananta artha paryAya sahita birAja rahA hai to kyA usakA jJAna saccA hogA yA nahIM ? uttara - apanI AtmA kA jJAna nA hone se mithyAdRSTiyoM kA, zAstra ke 'anusAra kahane para bhI, saba jJAna mithyAjJAna zrIra saba cAritra, mithyA cAritra hai / prazna (145 ) -- apanA jJAna huve binA mithyAhRSTi kA saba jJAna jhUThA hai aisA kahAM pAyA hai ? uttara-- bhagavAna umAsvAmI jI ne tattvArthasUtra ke prathama adhyAya ke 32 ve sUtra meM kahA hai ki "sada satora vizepAcacchopalabdheranmantavat" Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 149 ) artha 1] sat=vidyamAna vstu| (2) asat avidyamAna vastu (3) avizeSAt = ina donoM kA yathArtha vivekanA hone se yahaccha (viparyaya) upalabdheH = apanI manamAnI icchA anusAra kalpanAeM karane se vaha jJAna mithyA jJAna hai [4] unmattavat' zarAba piye hue ke samAna mithyAdRSTi ko kAraNaviparItatA, svarUpaviparItatA aura bhedAbheda viparItatA tIno vartatI hai isalie mithyA dRSTi kA saba jJAna jhUThA hai| prazna / 106) mithyAdaSTi kA sarva jJAna jhUThA hai taba use saccA karane ke lie kyA karanA cAhie? uttara - sacce dharma kI yaha paripATI hai ki pahale jIva samya ktva pragaTa karatA hai, pazcAt vratarupa zUbhabhAva hote haiN| aura samyaktva sva-para kA zraddhAna, hone para hotA hai tathA sva-para kA zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane se hotA hai| isalie pahale jIva ko dravyAnuyoga anusAra zraddhA karake samyagdRSTi honA cAhie, taba mithyAdRSTi kA sarva jJAna jo mithyAtva avasthA meM jhUThA thA, taba samyaktva hone para usakA sArA jJAna saccA ho jAtA hai|| prazna (147)-bistarA' kyA hai ? uttara-(1) samAnajAtIya dravya paryAya hai| (2) prAkAra kI apekSA vicAra kiyA jAve to vibhAva vyaMjana paryAya hai (3) raMga kI apekSA vicAra kiyA jAve to vibhAva artha paryAya hai| prazna (148)-'bistarA' sAmAnajAtIya dravya paryAya kaba kahA jA sakatA hai ? Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 150 ) uttara-'bistara' meM AhAra vargaNA ke jitane paramANu haiM vaha saba paramANu eka eka byaMjana paryAya aura ananta artha paryAya sahita birAja rahe haiN| isase merA kisI bhI prakAra kA sambaMdha nahIM hai| maiM to jJAyaka bhagavAna hU~, aisA jisako apanA jJAna ho vaha jIva bistarA' ko samAnajAtIya dravyaparyAya kaha sakatA hai kyoMki use bheda vijJAna hai| prazna 146)--manuSya kyA haiM ? uttara-asamAnajAtIya dravyaparyAya hai| prazna (150)-manuSya asamAnajAtIya dravyaparyAya kaba kahA jA sakatA hai, aura kauna kaha sakatA hai ? uttara -(1) 'manuSya' prAtmA jJAyaka svabhAvI hai / paryAya maiM mUrkhatA hai aura mUrkhatA eka samaya kI hai| yaha apane jJAyaka svabhAvI AtmA kA prAzraya le, to mUrkhatA usI samaya dUra ho jAtI hai| (2) audArika zarIra, tejasa zarIra, kArmANa zarIra bhASA aura mana meM eka eka paramANu apanI eka vyaMjana paryAya aura ananta arthaparyAya sahita virAja rahA hai| mAtmA se ina sabakA nizcaya-vyavahAra se koI sambaMdha nahIM hai| (3) jo aisA jAnatA ho aura apanI AtmA kA anubhava ho to usakA kathana "manuSya" asamAmajAtIya dravya paryAya hai- kahA jaavegaa| prazna (151)-'nIMbU kA per3a' kisa kisa apekSA, kauna kauna sI paryAya kahI jA sakatI hai, aura kaba ? Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 151 ) uttara-(1) 'nIMbU kA per3a' prasamAnajAtIya dravya paryAya / (2) per3a se tor3ane para nIMbU, samAmajAtIya dravyaparyAya / (3) 'gola nIMbU' vibhAvavyaMjana paryAya / (4) 'khaTTA nIMbU' vibhAva artha pryaay| nIMbU ke per3a meM jo prAtmA hai usakA pudgaloM se sambaMdha nahIM hai vaha prAtmA apane svarupa ko bhUlakara pAgala hai| aisA jAmane vAlA jJAnI hI nImbU ke per3a Adi ko asamAnajAtIya dravya paryAya Adi kaha sakatA hai| ajJAnI nahIM kaha sakatA hai| prazna (152) "dAla kA per3a" para kisa kisa apekSA, kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (153. mahAvIra bhagavAna mandira meM virAja rahe haiM kisa kisa apekSA, kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (154) "kitAba' kisa apekSA, kauna kauna sI paryAya - ghaTa sakatI hai aura kaba ? uttara - prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna / 155) 'zabda' kisa kisa apekSA, kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai aura kaba ? uttara- prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (156) 'makAma' kisa kisa apekSA kauna kauna sI pryaa| ghaTa sakatI hai aura kaba ? Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) - nara--prazna 151 ke anusAra uttara do| :::na (157)-'samayasAra' kisa kisa apekSA, kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? -ra-prazna 151 ke anusAra uttara do| * ina (158) 'kundakunda bhagavAna kA phoTo kisa kisa apekSA apekSA kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai aura kaba ? uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (156)-'kevala jJAna' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara- prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (160) - 'graupazamika samyaktva kisa kisa apekSA se, kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara - prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (161)-,darza namohanIya kA kSaya' kisa kisa apekSA se, kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara - prazna ,51 ke anusAra uttara do| prazna : 162)-'loTA' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara-- prazna 1:51 ke anusAra uttara do| prazna (163)-'kusI kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai. aura kaba ? uttara-prana 151 ke anusAra uttara do| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 153) prazna (164)-'amaruda kA per3a' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, mora kaba ? uttara--prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (165)-zrI niyamasAra jI zAstra kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara --prazna 151 ka anusAra uttara do| prazna , 166)-'mana' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (167 -'gati hetutva kA pariNamana' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara- prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna 168--dhotI' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai aura kaba ? uttara-prazna 151 ke anumAra uttara do| prazna (166) 'pAla' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa makatI hai, aura kaba ? / uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do|| prazna (170|-'mithyaatv' kima kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara - prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (171) 'kumatijJAna kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai aura kaba ? uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (172,-'pUjA kA bhAva' kisa kisa prapekSA se kauna kauna Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 154 ) sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara-prazna 151 ke uttara do| prazna (173)- krodha kA bhAva' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara - prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (174,-'mokSa' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara- prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna ( 175)--'nArakI' kisa kisa apekSA se kauna kauna mI paryAya ghaTa sakatI hai ? uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (176)- ghar3I' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (177,-'avadhijJAna' kisa kisa apekSA se, kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba? uttara- prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (108)-'saudharma indra' kisa kisa apekSA se kauna kauna sI paryAya ghaTa sakatI hai, aura kaba ? uttara-prazna 151 ke anusAra uttara do| prazna (176--'mUga kA per3a' kisa kisa apekSA meM, kauna kauna mI paryAya ghaTa sakatI hai aura kaba ? uttara - prazna 151 ke anusAra uttara do / prazna (180).-skaMdha kise kahate haiM ? Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155 ) uttara - do athavA do se adhika paramANuoM ke baMdha ko skaMdha __ kahate haiN| prazna (181). skaMdha kisakI paryAya hai ? uttara --vaha ananta pudagala dravyoM kI vibhAvaartha paryAyoM aura vibhAvavyaMjana paryAyoM kA pinDa hai| prazna (182)--baMdha kise kahate hai ? uttara-jisa sambaMdhavizeSa se aneka vastuoM meM ekapane kA jJAna hotA hai usa sambaMdhavizeSa ko baMdha kahate haiN| prazna (183)--zarIra kitane haiM ? uttara-zarIra pA~ca haiM (1) praudArika, (2) vaikriyika, (3) prAhAraka, (4) tejasa, (5) kArmANa / prazna (184)--audArika zarIra kise kahate haiM ? uttara manuSya aura tiryaMca ke sthUla zarIra ko audArika zarIra prazna (185)--vaikriyika zarIra kise kahate haiM ? uttara-jo choTe-bar3e, pRthaka-pRthaka Adi aneka kriyAoM ko kare aise deva aura nArakiyoM ke zarIra ko vaikriyaka zarIra kahate haiN| prazna (186)-prAhAraka zarIra kise kahate hai ? uttara-mAhAraka RddhidhArI chaThe guNasthAnavartI muni ko tattvoM meM koI zaMkA hone para, athavA jinAlaya mAdi kI baMdanA karane ke lie, mastaka se eka hAtha pramANa svaccha aura sapheda, saptadhAtu rahita, puraSAkAra jo putalA nikalatA hai usako AhAraka zarIra kahate haiN| prazna (187)-taijasa zarIra kise kahate haiM ? ... : Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156 ) uttara---audArika, vaikriyaka aura AhAraka-ina tIna zarIroM meM kAnti utpanna karane vAle zarIra ko taijasa zarIra kahate haiN| prazna (188 --kAmaNi zarIra kise kahane haiM ? uttara-jJAnAvaraNAdi pATha karmoM ke samUha ko kArmANa zarIra kahate haiN| prazna (186)-eka jIva ko eka sAtha kitane zarIroM kA saMyoga ho sakatA hai ? uttara-eka sAtha kama se kama do aura adhika se adhika cAra zarIroM kA saMyoga hotA hai ? khulAsA isa prakAra hai -- (1) vigraha gati meM tejasa, kArmANa zarIroM kA saMyoga hotA hai / (2) manuSya aura tiryacoM ke praudArika, tejasa aura kArmANa ina zarIroM kA saMyoga hotA hai| (3) AhAraka-RddhidhArIka muni ko praudArika, AhAraka taijasa aura kArmANa-aise cAra zarIroM kA saMyoga hotA hai| (4) deva aura nArakiyoM ko vaikriyika, tejasa aura kArmANa-ina zarIroM kA saMyoga hotA hai| prazna (190)-skaMdha ke kitane bheda haiM ? uttara-AhAravargaNA, taijasavargaNA. bhASAvargaNA, manovargaNA, ____ kArmANa vargaNA ityAdi 22 bheda haiN| prazna (161)-pAhAravargaNA kise kahate haiM ? uttara-jo pudgala skaMdha praudArika, vaikriyika, aura AhAraka ina zarIra rupa se pariNamana karatA hai usako mAhAra vargaNA kahate haiN| prazna (192)-kyA mAhAravargaNA ina tIna zarIra rupa hI Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 157 ) pariNamana karatA hai yA aura kisI prakAra bhI pariNamana karatA hai ? uttara - AhAravargaNA mAtra zradArika, vaikriyika aura AhAraka zarIra rupa hI pariNamana karatA hai aura kisI prakAra se pariNamana nahIM karatA hai / prazna ( 193 ) - taMja savargaNA kise kahate haiM ? uttara- jisa vargaNA se taMjasa zarIra banatA hai use tejasavargaNA kahate haiN| prazna ( 164 ) - bhASAvargaNA kise kahate haiM ? uttara jo pudgala skaMdha zabdarUpa pariNamita hotA hai use bhASAvargaNA kahate haiM / prazna ( 165 - ) manovargaNA kisako kahate haiM ? uttara- jise pudgala skaMdha se aSTadala kamala ke AkAra dravyamana kI racanA hotI hai| use manovargaNA kahate haiM / prazna 196 ) - kAryANavargaNA kise kahate haiM ? uttara - jise pudgala skaMdha se kArmANa zarIra banatA hai usako usako kAmaNavargaNA kahate haiM / prazna ( 197 ) - kucha zradArika zarIra ke nAma batAo ? uttara- ( 1 ) bhagavAna kI pratimA ( 2 ) roTI, (3) parAta, (3) kitAba, (5) makAna, (6) sonA, (7) cAndI, (8) rupayA, (6) noTa, (10) kapar3A. (11) phoTo, (12) meja Adi saba jo moTerUpa se dekhane meM vaha saba pradArika zarIra haiN| dhAtA hai Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 158 ) prazna ( 168 ) - pratimA Adi pradArika zarIra kaise hai ? uttara - manuSya aura tiryacoM ke zarIra ko pradArika zarIra kahate haiM so pratimA Adi ekendriya jIva kA zarIra hai / prazna 166) - manuSya aura tiryatro ke audArika zarIra kartA kauna hai, aura kauna nahIM ? uttara - AhAravargaNA hai jIva aura anya vargaNA nahIM hai / prazna ( 200 ) -- devanArakIyoM ke vaikriyika zarIra kartA kauna hai, zraura kauna nahIM hai ? uttara - AhAravargaNA hai devanArakI kI prAtmA aura anya vargaNA nahI hai / prazna (201 ) -- RddhidhArI mahAmuni ke AhAraka zarIra kA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? utara - AhAravargaNA hai muni kI AtmA aura anya vargaNA nahIM hai / prazna ( 202 ) -- nigoda se lekara 14 veM guNasthAna taka saba sasArI jIvoM ko jo tejasa zarIra kA saMbandha hotA hai usakA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? uttara - tejasa vargaNA hai koI bhI jIva aura dUsarI vargaNA tejasa zarIra kA kartA nahIM hai / prazna (203 ) - jJAnAvarNI prAdi prATha karmoM kA tathA 148 uttara prakRtiyo kA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? uttara - kArmANavargaNA hai, koI jIva aura anya vargaNA nahI hai| prazna ( 204 ) - - divyadhvani aura zabda kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 151 ) uttara- bhASAvargaNA hai, koI jIva aura anya vargaNA zabda kAkartA nahIM hai / prazna ( 205) - mana kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara- manovagaMgA hai jIva aura anya vargagA nahIM hai / prazna (206 ) -- ' dAla banAI' isakA kartA kauna hai aura kauna nahIM ? uttara- AhAra vargaNA hai, bAI aura anya vargaNA nahIM hai / prazna ( 207 ) -- samayasAra zAstra kA kartA kauna hai, auaura kauna nahI hai ? } utara - AhAra vargaNA hai, kunda kunda bhagavAna, amRtacandrAcArya aura anya vargaNA nahI hai / prazna 208 -roTI kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara -- prAhAravargaNA hai bAI, cakalA velana tavA tathA anya vargaNA nahI hai / prazna (206 ) - divyadhvani kA kartA kauna hai, aura kauna nahI hai ? uttara - bhASA vargaNA hai, bhagavAna aura anya vargaNA nahI hai / prazna ( 210 ) - kyA saMjJI paMcendriya jIva mana kA karttA hai ? -- bilkula nhii| mana kA karttA manorgaNA hai jIva aura anya vargaNA nahIM hai / uttara- i. prazna ( 211 ) - jJAnAvarNI karma ke udaya kA kartA kauna hai aura kauna nahI hai ? uttara - kArmANa vargaNA haiM. jIva aura anya vargaNA nahIM haiM / prazna ( 212 ) - makAna kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) uttara zrAhAravargaNA hai seTha, paisA, mistrI aura aujAra aura anya vargaNA nahIM hai / prazna (213 ) - ' halavA banA' usakA karttA kauna hai, aurakauna nahIM hai uttara - AhAravargaNA hai, koI jIva aura anya vargaNA nahIM hai / prazna ( 214 ) - barpha kA karttA kauna hai aura kauna nahIM uttara - zrAhAravargaNA hai, koI jIva, mazIna, aura anya vargaNA nahI hai / prazna ( 215 ) - kamIja kA karttA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara - prahAravargaNA hai, darjI yA aura koI anya vargaNA nahIM hai / uttara- prazna . 216 ) - kapar3e ke thAnoM kA karttA kauna hai, kauna nahI hai ? - zrAhAravargaNA hai, seTha, kArakhAnA aura anya vargaNA nahIM hai| prazna (217 ) - alamArI kA karttA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? uttara - AhAravargaNA hai, lar3haI tathA anya vargaNA nahI hai / prazna (218) - pAMca indriyoM kA karttA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? uttara - zrAhAravargaNA hai, koI jIva yA aura anya vargaNA kartA nahIM hai / prazna ( 216 - paina kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? - AhAravargaNA hai, jIva, mazIna yA aura koI vargaNA nahIM hai / uttara - prazna ( 220 ) - jhADU dI, isakA kartA kauna hai aura kauna nahI hai ? uttara - AhAravargaNA hai, jIva aura pranya vargaNA, nahIM / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna (221)-kitAba uThAI' isakA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? . uttara-prAhAravargaNA hai koI jIva yA aura koI vargaNA nahIM hai prazna 222)-'pAnI kheMcA' usakA kartA kauna haiM aura kauna nahIM hai ? uttara-grAhAravargaNA kI kriyAvatI zakti hai, jIva, Dola, ___ rasmI aura anya vargaNA nahIM hai| prazna (223 -lAlaTena bAlI, usakA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai? uttara - AhAravargaNA kA raga guNa hai bAI, mAcIsa aura __ anya vargaNA kA nahI hai| prazna (224)-cazme kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara prAhAravagaMNA hai. jIva aura dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (225)-per3e kA kartA kauna hai. aura kauna nahIM hai ? uttara -AhAravargaNA hai, halavAI aura dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna 2261-moTara kA kartA kauna hai. aura kauna nahIM hai ? uttara-prAhAravargaNA hai, mazIna, kArIgara, seTha aura dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (227)- rela kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara-AhAravargaNA hai, kArakhAnA, seTha aura dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (228)-aNubamba kA kartA kauna hai aura kauna nahI hai ? uttara-mAhAravargaNA hai. koI jIva yA dUsarI vargaNA nahIM prazna (226)-jahAja kA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (162 ) uttara--pAhAravargagA hai, kArakhAnA, jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai prazna (230)-geMhU kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara-prAhAravargaNA hai. kisAna tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (231)-cAvala kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara-grAhAravargaNA hai kisAna tathA dUsarI vargagA nahI hai| prazna (232)-lohe kI alamArI kA kartA kauna hai. aura kauna nahIM hai ? uttara-mAhAravargaNA hai, jIva tathA dumarI vargaNA nahI hai| prazna (233,-cAbI tAlA kA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? uttara - mAhAravargaNA hai, jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (234)- phoDA ThIka huaA usakA kartA kauna hai, aura kauna nahI hai? uttara--prAhAravargaNA hai DAkTara tathA dUsarI vagaNA nahIM hai| prazna (235)-darI kA kartA kauna hai, aura kauna nahI hai ? uttara -prAhAravargaNA hai, kArIgara tathA dUsarI vagaNA nahIM prazna (236)-pAlakI kA kartA kauna hai, aura kauna nahI hai ? uttara--prAhAravargaNA hai, kArIgara tavA dUsarI vargaNA nahIM prazna (237;-dIvAra para phoTo banAI usakA kartA kauna haM, aura kauna nahI hai? uttara AhAra vargaNA he mistrI tathA dUsarI vargaNA nahIM hai / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 163 ) prazna (238)-roTI khAI kA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai? uttara- prAhAravargaNA hai, jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (239 -darzana mohanIya kA kSaya huA isakA kartA kauna kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara kArmANavargaNA hai. jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai / prazna (240)-antarAya karma ke kSayopazama kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara-kANivargaNA hai jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (241)-vedanIya ke udaya kA kartA kauna hai, aura kauna nahIM haiM ? / khattara kArmANavargaNA haiM jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (242) adhAti karma kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai? uttara-kArmANa vargaNA hai, arahaMta bhagavAna yA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (243) nAmakarma prakRti kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara-kArmANavargaNA hai, dUsarI vargaNA aura jIva nahIM hai| prazna (244)--upadeza kA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? uttara-bhASA vargaNA hai koI jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (245)-sone kA hAra kA kartA kauna hai kauna nahIM hai ? uttara-AhAravargaNA hai, sunAra tathA pahanane vAlI tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (246'-dhar3I kA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) uttara-mAhAravargaNA hai, kArakhAnA, jIva tathA dUsarI vargaNA nahI hai| " prazna (247) -darzanAvargI ke kSaya kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? : uttara- kArmANavargaNA hai, kevaladarzana tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (248)-zarIra phUla gayA isakA kartA kauna hai aura __ kauna nahIM hai ? uttara-prAhAravargaNA hai, jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai / prazna (206)-phUla kA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara-mAhAravargaNA hai, jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (250)-praupazamikasamyaktva, yaha kyA hai ? isakA kartA kauna hai aura isakA kartA kauna nahIM hai ? uttara-(1) praupazamika samyaktva jIva dravya ke zraddhA guNa kI svabhAva artha paryAya hai| (2) isakA kartA jIva kA zraddhA guNa hai| (3) darzanamohanIya kA upazama IsakA kartA nahI hai / prazna (251) samyagjJAna huA, yaha kyA hai isakA kartA kauna hai, aura isakA kartA kIna nahIM hai ?? - uttara (1)samyagjJAna svabhAva artha paryAya hai| (2) isakA kartA prAtmA kA jJAna muMNe ha (I) jJAnAvarNI kA kSayopazama tathA zAstra, guraM isakA kartA nahIM hai| E ATTE prazna (252)--samyakcAritra kyA hai isakA kartA kauna hai Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura isakA kartA kauna nahIM hai. ? uttara-(2) samyakacAritra svabhAvaprathaM paryAya hai| (2) isakA kartA jIva kA cAritra guNa hai / (3) isakA kartA cAritramohanIya kA kSayopazamAdi tathA zubha bhAva nahIM hai| prazna (253)-tejasazarIra kyA hai, isakA kartA kauna hai, aura kauna nahI hai ? uttara-(1) tejasa zarIra samAnajAtIya dravya paryAya hai| (2 isakA kartA taijasavargaNA hai| (3 / jIva tathA dUsarI vargaNA isakI kartA nahIM hai| prazna (254)-siddha dazA kyA hai, isakA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara-(1) siddhadazA svabhAvaartha paryAya aura svabhAva vyaMjana paryAya hai / (2) isakA kartA AtmA hai / (3) isakA kartA dravya karma kA prabhAva nahIM hai| prazna 253) kampana kA prabhAva kyA hai, isakA kartA kauna hai, aura isakA kartA kauna nahIM hai ? uttara-(1) vibhAva artha paryAya hai / (2) isakA kartA jIva kA yoga guNa hai| (3) isakA kartA nAmakarma aura manaH bacana kAya nahIM hai| prazna (256)--vIrya kI pUrNatA, yaha kyA hai, isakA kartA kauna hai, aura isakA kartA kauna nahI haiM? uttara-(1) svabhAvaartha paryAya hai / (2) isakA kartA jIva Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA vIrya guNa hai / (3) isakA kartA antarAya karma nahIM hai| prazna (257)-yathAkhyAta cAritra kyA hai, isakA kartA kauna hai, aura isakA kartA kauna nahIM hai ? uttara - (1) svabhAvaartha paryAya hai / (2 / isakA kartA jIva kA cAritra guNa hai / (3) cAritra mohanIya kA kSayAdi isakA kartA nahIM hai| prazna (258)-pAMca indriyoM ke bhoga kA bhAva kyA hai, isakA kartA kauna hai. aura isakA kartA kauna nahI hai ? uttara - (1) vibhAva artha paryAya haiM / (2 / jIva ke cAritra guNa isakA kartA haiM / (3) pAMca indriyoM kA saMyoga inakA kartA nahI hai| prazna (256)-phUla meM sugaMdha kyA hai, isakA kartA kauna hai, aura isakA kartA kauna nahIM hai ? uttara-(1)vibhAva artha paryAya hai| (2)isakA kartA pAhAravagaMNA kA gaMdha guNa hai / (3) jIva tathA dUsarI vargaNA isakA kartA nahIM hai| prazna (260)-bukhAra kyA hai, isakA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? uttara (1)vibhAva artha paryAya hai, (2) isakA kartA prahAra vargaNA kA sparza guNa hai / (3)jIva tathA dUsarI vargaNA isakA kartA nahI hai| prazna (261)-khA~sI kI AvAja kyA hai, isakA kartA kauna hai aura kauna nahIM hai ? uttara-(1) sAmAnajAtIya dravya paryAya hai (2) isakA kartA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 167 ) bhASA vargaNA hai| (3, isakA kartA jIva aura dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna ( 062)-pariNamana hetutva kA pariNamana kyA hai, isakA kartA kauna hai, aura kauna nahI hai ? uttara-(1) svabhAvaartha paryAya hai| (2) isakA kartA kAla dravya kA pariNamana hetutva guNa hai (3 / isakA kartA jIva tathA anya dravya nahIM hai| prazna (263,-pAThoM karmoM kA jo udaya, kyA hai, usakA kartA kauna hai, aura kauna nahI hai ? uttara (1: samAnajAtIya dravya paryAya hai (2) isakA kartA kArmANavargaNA hai| (3) isakA kartA jIva tathA dUsarI vargaNA nahIM hai| prazna (264)-pATho karmo kA abhAva, kyA hai, usakA kartA kauna hai ? aura kauna nahIM hai ? uttara-(1) samAnajAtIya dravya paryAya hai / (2) isakA kartA kArmANavargaNA hai| (3) isakA kartA jIva tathA dUsarI vagaMNA nahI hai| prazna (265)-ghAtI karmoM kA kSayopazama kyA hai, usakA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? utara- (1) samAnajAtIya dravya paryAya hai| isakA kartA kArmANa vargaNA hai| (3) jIva tathA dUsarI vargaNA prazna 266)-mohanIya karma kA upazama kyA hai, (2) usakA kartA kartA kauna hai, aura kauna nahIM hai ? uttara : (1) samAna jAti dravya paryAya hai (2) isakA kartA kArmANavargaNA hai / 3 / isakA kartA jIva tathA dUsarI gaMNA nahIM hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 168 ) kA pariNamana kyA hai, isakA prazna (267) sthitihetutva kartA kauna hai, aura kauna nahIM ? uttara - (1) svabhAvaM paryAya kA sthitihetutva guNa nahIM hai / haiM / ( 2 ) isakA kartA adharma dravya ( 3 ) dUsarA dravya isakA kartA hai prazna ( 268 ) - dravyasaMgraha meM pudgala kI paryAyeM kise kise kahA hai ? uttara - dravya saMgraha gA0 13 meM ( 1 ) zabda, (2 badha, (3) sUkSma (4) sthUla, (5) saMsthAna (zrAkAra) (6) bheda khaMDa ) (7) tama aMdhakAra ), ( 5 ) chAyA. ha) udyota, (10) prAtapa Adi ko pudgala paryAye kahA hai / aura yaha saba samAnajAtIya dravya paryAya haiN| isakA kartA kauna hai, prazna ( 266 ) - matijJAna kyA hai, aura kauna nahIM hai ? uttara - ( 1 ) ekadeza svabhAvaprartha paryAya hai / ( 2 ) isakA to jIva kA jJAna guNa hai / ( 3 ) isakA kartA matijJAnavaraNa kA kSayopazama Adi nahIM hai / 1 prazna 27 - mamozaraNa kyA hai, usakA karttA kauna hai aura usakA kartA kauna nahI hai ? uttara- (1) vibhAvavyaMjana paryAya hai / ( 2 ) isakA kartA AhAravaNA kA pradezatva guNa hai / ( 3 ) indra Adi isake kartA nahIM haiM / prazna / 271 - meghagarjanA kyA hai, usakA kartA kauna nahIM hai ? usakA kartA kauna hai, uttara -- samAnajAtIya dravya paryAya hai / ( 6 ) isakA kartA bhASA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 166 ) vargaNA hai| jIva tathA dUsarI vargaNA isakA kartA nahIM hai| prazna (272)-jJAna guNa kI paryAyoM ke nAma batAmo? uttara-mATha haiM : matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mama: paryayajJAna, kevalajJAna yaha samyak paryAya hai / kumati kuzruta, kupravadhi mithyA paryAyeM hai| prazna (273)-ina jJAna guNa kI 8 paryAyoM ke jAnane se jJAnI ajJAnI ko kyA kyA lAbha, nukasAna haiM ? uttara-(1) trikAla jisame jJAna guNa hai usa prabheda mAtmA kA prAzraya lekara mithyA paryAyo kA abhAva karake samyaka paryAyoM ko utpanna karanA yaha prathama inako jAnane kA lAbha pAtra jIva ko hotA hai| 12) jJAnI apane jJAna svarUpa abheda kA mAzraya bar3hAkara kevalajJAna prApta karatA hai| (3) mithyAdRSTi ATha jJAna kI paryAyoM ko jAnakara zAstra abhiniveza karatA hai| jo ananta saMsAra kA kAraNa hai| prazna .274)-darzana guNa kI paryAya kitanI hai, aura kauna kauna sI haiM ? uttara-cAra hai : cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevala darzana / prazna (275)-ina cAra paryAyoM ko jAnakara pAtra jIva kyA karatA hai, jJAnI kyA karatA hai, aura ajJAnI kyA karatA uttara-(1)cAra paryAyoM se lakSa haTAkara apane darzana rUpa Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 170 ) prabheda svabhAva kI dRSTi kara saccA kSayopazama prApta karatA hai| (2) jJAnI abheda darzana svabhAva kA prAzraya lekara paryAya meM kevaladarzana kI prApti karatA hai| (3) ajJAnI ina cAra paryAyoM ko jAnakara zAstra abhiniveza meM pAgala banA rahatA hai| prazna (276)-cAritra guNa kA pariNamana kitane prakAra kA hai? uttara-zuddha aura prazuddha tathA azuddha ke zubha aura azubha do prakAra haiN| prazna (277)-cAritra guNa ke pariNamana ko jAnane se kyA lAbha hai ? uttara- (1) paryAya meM azuddha pariNamana hai / (2) svabhAva me zuddha aura azuddha kA bheda nahI hai aisA jAnakara abheda svabhAva kA prAzraya lekara azuddha pariNamana kA prabhAva aura zuddha pariNamana kI prApti isako jAnane kA lAbha hai| prazna (278)-sparza kyA hai ? uttara--pudgala dravya kA vizeSa guNa hai| prazna (276)-sparza guNa kI kI kitanI paryAye hai ? uttara- halkA-bhArI, daDA-garama, rUkhA-cikanA, kar3A-garama pATha paryAya hai| prazna (80) sparza guNa kI pATha paryAyo ke jAnane se kyA lAbha hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 171) uttara-yaha pATha paryAya pudgala kI hai anAdi se maiM halkA bhArI, mujhe garmI ThaMDI kA bukhAra prAdi khoTI mAnyatA se pAgala ho rahA thA, taba satguru ne kahA 'tU to asparza svabhAvI bhagavAna prAtmA hai, halkA bhArI Adi pudgala ke sparza guNa kI paryAyeM haiM; aimA jAnakara asparza svabhAvI bhagavAna AtmA kA Azraya le to sparza kI pATha paryAyoM se saMbandha nahIM hai yaha anubhava honA yaha jJAna kI pATha paryAyoM ko jAnane kA lAbha hai| prazna (281)-gsa kyA hai ? uttara-pudgala dravya kA vizeSa guNa hai| prazna (282) rasa guNa kI kitanI paryAya hai ? uttara-pAMca hai, khaTTA, mIThA, kar3a kA, kaSAyalA aura crpraa| prazna (283 -rasa guNa kI pAMca paryAyoM ko jAnane se kyA lAbha hai ? uttara--ajJAnI jIva anAdi se khaTTe mIThe ko apanA svAda mAna rahA thA to satguru ne kahA tU to arasa svabhAvI bhagavAna prAtmA hai aura khaTTA mIThA prAdi pudgala ke rasa guNa prAdi kI paryAya hai terA inase sarvathA saMbandha nahIM hai aisA sunakara arasa svabhAvI bhagavAna AtmA kI aura dRSTi de to rasa kI pAMca payAyoM ko jAnA kahA jaavegaa| prazna (284-gaMba kyA hai? uttara-pudgala dravya kA vizeSa guNa hai| prazna (25) gaMva guNa kI kitanI paryAya hai? Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 172 ) uttara- do haiM : sugaMdha aura durgadha / prazna ( 286 ) - sugaMdha durgaMdha ko jAnane kA kyA lAbha hai ? uttara - maiM agaMdha svabhAvI bhagavAna hU~ sugaMdha durgadha pudgala ke gaMdha guNa kI paryAya hai aisA jAnakara agaMdha svabhAvI bhagavAna kA Azraya le to dharma kI zuruAta hokara phira kama se vRddhi hokara, nirvANa kA pAtra bane / prazna ( 287 ) - varNa kyA hai ? uttara - pudgala dravya kA vizeSa guNa hai| ? prazna ( 288 ) - varNa guNa kI kitanI paryAya haiM ? uttara - pA~ca hai / kAlA, pIlA, nIlA, lAla, sapheda / prazna ( 289 ) - varNa guNa kI pA~ca paryAyoM ke jAnane se kyA lAbha hai ? uttara - maiM avarNa svabhAvI bhagavAna zrAtmA hU~ kAlA pIlA Adi pudgala ke varNa guNa kI paryAyeM haiM isase merA sarvathA sambaMdha nahIM hai aisA jAnakara apane pravarNa svabhAva kA zrAzraya to varNa guNa kI paryAyoM se bheda jJAna huA kahA jAvegA / prazna ( 20 ) - zabda kyA haiM ? uttara - bhASA vargaNA kA kArya hai aura samAnajAtIya dravya paryAya haiM aura jIva ke sAtha kI apekSA vicArA jAve to asamAnajAtIya dravya paryAya hai / pradana (21) --zabda kitane prakAra kA hai ? uttara - sAta prakAra kA hai: SaDaja, RSama, gaMdhAra, madhyama, paMcama, dhaivata, aura niSAda / prazna ( 262 ) - sAta prakAra ke zabda ke jAnane kA kyA lAbha hai? .3 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 173 ) uttara-sAta prakAra ke zabdoM se mega koI sambaMdha nahIM haiM maiM azabda svabhAvI bhagavAna prAtmA hU~ aisA jAnakara apanA Azraya le to zAnti prApta ho aura karNa indriyoM ke viSayoM kI ekatva buddhi kA abhAva ho| prazna (263.-mamayasAra kI 46 meM gAthA meM kyA kahA~ hai ? uttara-'jIva cetanA guNa, zabda-rasa-rupa-gadha-vyakti vihIna hai / nirdiSTa nahI saMsthAna usakA, grahaNa hai nahi liMga se // 46 / / athaM :- he bhavya tU jIva ko rasarahita, ruparahita, gaMdharahita, indriyagocara nahIM, zabda rahita hai aisA jAna. vaha cetanA guNa dvArA dRSTi meM AtA hai kisI para cinhoM se, kisI ke prAkAra se dRSTi meM nahIM A sakatA hai aisA kahA hai| prazna (264)-gA. 46 meM sparzAdi se rahita kyoM kahA hai ? uttara -- sparzarasAdi kI 27 paryAyoM meM jIva pAgala hai usase dRSTi haTAkara apane para dRSTi deve isalie kahA hai / prazna (265 -gAthA 46 kI TIkA meM sparza rasa Adi ke kitane kitane bola liye haiM aura unameM kyA kyA __samajhAyA hai ? uttara-rasa, rupa, gaMdha, sparza aura zabda ke pratyeka ke chaha chaha bolo se inakA niSedha karake AtmA ko arasa arupa, agaMdha, asparza. azabda batAyA hai kyoMki ajJAnI 27 paryAyoM meM pAgala hai usakA pAgala pana miTe aura zAnti prApta ho yaha samajhAyA hai| prazna (266 gA. 46 kI TIkA meM chaha chaha boloM se alaga Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 174 ) kiyA hai usakA eka kA namUnA batAyo tAki saba samajha meM A sake ? uttara-(1 pudagala dravya se alaga kiyA hai (2) pudgala dravya ke guNa se alaga kiyA hai (3) pudgala dravya kI paryAya dravyendriya ke pAlambana se alaga kiyA hai (4 kSayopazama rupa jJAna se alaga kiyA haiM (5 / akhaMDapane sabako sarvathA jAnane vAlA svabhAva hone para mAtra rasa ko jAne isase alaga kiyA hai / (6) rasa sambadhI jJAna hone para bhI rasarUpa nahIM hotA hai| isa prakAra prAtmA ko ina saba se pRthaka batAkAra cetanA guNa ke dvArA hI anubhava meM AtA hai aimA batAyA hai| isalie he AtmA tU "eka TankotkIrNa paramArtha svarUpa kA Azraya le to zAnti pragaTe / prazna (267)-kriyAvanI zakti kyA hai ? uttara-jIva aura pudgala dravya kA vizeSa guNa hai| prazna (268)-kriyAvatI zakti kA pariNamana kitane prakAra kA hai ? uttara- do prakAra kA hai / gamana rupa aura sthira rupa / prazna (266)-kriyAvatI zakti ko jAnane kA kyA lAbha hai ? uttara--(1) jIva anAdi se yaha mAnatA thA ki maiM zarIra ko calAtA hUM aura zarIra mujhe calAtA hai| (2) gurugama ke binA zAstra par3hA to kahane lagA dharmadravya jIva pudgala ko calAtA hai aura adharmadravya ThaharAtA hai (3) sacce sataguru kA samAgama huA to jAnA ki AtmA meM aura pratyeka paramANu meM kriyAvatI zakti guNa hai yaha donoM apanI apanI yogktA se calate hai aura Thaharate haiM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 175 ) dharma adharma to nimitta mAtra hai aisA jAnakara apanI ora dRSTi de to kriyAvatI zakti ko jaanaa| prazna (300,vabhAvika zakti kise kahate hai ? uttara -yaha eka vizeSa bhAva vAlA guNa hai jisa guNa ke kAraNa para dravya ke sambaMdha pUrvaka svayaM apanI yogyatA se azuddha paryAya hotI hai| prazna (301)-vaibhAvika guNa kitane dravyoM meM hai ? uttara - jIva aura pudgala do dravyoM meM hI hai| bAkI cAra meM nahIM hai| prazna , 302)-vaibhAvika zakti guNa ko zuddha paryAya kaba pragaTa hotI hai| uttara siddhadazA meM isa guNa kI zuddha svabhAvika dazA pragaTa hotI hai| prazna 1303)-pratyeka dravya kI paryAya kitanI bar3I hotI hai ? uttara -jitanA bar3A jo dravya hai utanI hI bar3I usa dravya kI paryAya hotI hai kyoM ka pratyeka paryAya dravya ke sampUrNa bhAga meM eka samaya rupa hotI hai| prazna (304, pratyeka paryAya kI sthiti kitanI dera kI hotI hai? uttara- koI bhI paryAya ho sabakI sthiti eka eka samaya mAtra hI hotI hai| prazna (305)-pratyeka guNa meM kitanI paryAyeM hotI hai ? uttara-tIna kAla ke jitane samaya haiM, utanI utanI hI paryAya pratyeka guNa meM haiN| prazna (306-eka guNa meM, eka paryAya kA utpAda, eka paryAya Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) kA vyaya aura svayaM kAyama, ina tInoM meM kitanA samaya lagatA hai ? uttara - mithyAtva kA prabhAva, samyakttva kI utpatti aura zraddhA guNa kAyama yaha eka samaya meM hI hotA hai aisA hI pratyeka guNa me anAdiananta hotA hai| aisA vastu svabhAva hai| prazna (307)-utpAda vyaya dhrauvya kA eka hI samaya hai yA bhinna bhinna samaya hai ? uttara-tInoM eka hI samaya meM eka sAtha hI bartate hai| prazna 308)-prajJAna dUra hokara saccA jJAna hone meM kitanA kAla lagatA hai ? uttara eka samaya hI lagatA hai mithyAjJAna kA abhAva, samyagjJAna kA utpAda aura jJAna guNa kAyama / prazna 306)-anAdiananta kauna hai ? uttara-pratyeka dravya aura unake guNa anAdi ananta hote hai| prazna (310|-prtyek dravya aura guNa anA digrananta he isako jAnane se kyA nukamAna aura lAbha hai ? uttara-1) para dravya aura unake guNa anAdiananta hai unakA prAzraya mAne to cAro gatiyoM meM ghUmakara nigoda kI prApti hotI hai| (2) apanA dravya aura guNa anAdiananta hai usakA Azraya le to mokSa kI prApti hotI hai| prazna (311)-sAdiananta kauna hai ? uttara-sAyika paryAya sAdi ananta hai| prazna 312 -paryAya to koI bhI ho eka samaya mAtra kI hotI hai| Apane kSAyika paryAya ko "sAdiananta' kyo kahA? Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 177 ) utara - vaha badalane para bhI 'jaisI kI taisI' rahatI hai, vaha kI vaha nahIM / 'jaisI kI taisI' arthAt zuddha, zuddha rahane se sAdizrananta kahA hai| prazna ( 313 ) - kSAyika paryAya sAdiananta hai isako jAnane se kyA lAbha hai ? uttara - apane dravya guNa prabheda granAdigrananta svabhAva kA zraya lekara kSAyika paryAya pragaTa karane yogya hai aisA jAnakara kSAyika paryAya pragaTa kare, yaha lAbha hai / prazna ( 314 ) - anAdisAMta kyA hai ? uttara -- jo jIva anAdizrananta apane svabhAva kA Azraya letA hai usa jIva kA sasAra jo anAdi se hai usako sAMta kara detA hai isalie saMsAra paryAya ko anAdi sAMta kahA hai / prazna ( 315 - sAdIsAta kyA hai ? uttara - mokSamArga. arthAt sAdhaka dazA / prazna (316 ) - mokSamArga sAdisAMta hai isako jAnane se kyA lAbha hai / uttara - ( 1 ) jJAnI jIva sAdhaka dazA kA prabhAva karake sAdhya dazA jo sAdizrananta hai usako pragaTa karate hai / ( 2 ) ajJAnI jIva apane svabhAva kA Azraya lekara sAdisAMta mokSamArga pragaTa kare, yaha jAnane kA lAbha ha prazna ( 317) -- utpAda vyayaM dhrovya jAnane ke lie pravacanasAra kI kisa kisa gAthA kA vizeSa rUpa se rahasya jAnanA cAhie ? uttara- pravacanasAra gA0 66, 100 tathA 101 kA rahasya jAnanA cAhie / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 178 ) prazna (318) --pravacanasAra kI 66 bI 'gAthA kA kyA rahasya thor3e meM batAiye ? uttara - saba dravya sat hai / utpAda vyaya dhruva sahita pariNAma pratyeka drazya kA svabhAva hai / aise svabhAva me nirantara vartatA huA hone se, dravya bhI utpAda vyaya dhrauvya vAlA hai aisA gAthA meM siddha kiyA hai / TIkA meM pAMca bAte kI hai| (1) dravya me prabheda rUpa se, anAdi ananta pravAha kI ekatA batAI aura pravAha krama ke sUkSma aza vaha pariNAma hai yaha batAyA hai / ( 2 ) pravAha krama me pravartatA pariNAma paraspara vyatireka batAyA / ( 3 ) sampUrNa rUpa se dravya ke trikAlI pariNAmoM ko utpAda vyaya dhrauvya rUpa siddha kiyA draSTAnta meM dravya ke saba pradezoM ko kSetra apekSA utpAda vyaya dhrauvya batAyA / ( 4 ) eka hI pariNAma me utpAda vyaya ghrauvyapanA batAyA he draSTAnta meM eka eka pradeza meM kSetra apekSA utpAda vyaya dhrauvya panA batAyA hai / ( 5 ) utpAda vyaya dhrauvya pariNAma ke pravAha me dravya sadAvartatA hai yaha vastu svabhAva hai / yaha siddha kiyA hai / prazna (316) --pravacanasAra kI 100 vI gAthA me kyA banAyA hai ? uttara- utpAda vyaya dhrauvya eka dUsare vinA hotA nahI hai parantu eka hI sAtha tInoM hote hai / jaise AtmA meM samyaktva kA utpAda, mithyAtva ke vyaya binA hotA nahI hai / mithyAtva kA nAza samyaktva ke utpAda binA hotA nhiiN| aura samyaktva kA utpAda tathA mithyAtva kA vyaya yaha dono AtmA kI dhruvatA vinA hotA nahIM hai / isa prakAra pratyeka vastu meM aura usake guNoM meM utpAda vyaya dhauvya tIno eka hI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) sAtha hote haiM yaha batAyA hai| prazna (320)-pravacanasAra gA0 101 meM kyA batAyA hai ? uttara-(1) utpAda vyaya dhrauvya kisake haiM ? uttara--paryAya ke haiN| (2) paryAya kisameM hotI hai ? uttara--brama meM hotI hai isa prakAra sabako eka dravya meM hI batAyA hai, bAhara nhiiN| prazna (321)--bAI ne roTI banAI ? isameM utpAda vyaya progya lagAo, aura isase kyA lAbha rahA ? uttara roTI kA utpAda, loI kA vyaya, AhAravargaNA dhrauvya hai, to bAI ne roTI banAI yaha buddhi uDa gii| tathA pratyeka kArya aise hI hotA hai, hotA rahA hai, aura hotA rahegA, aisA mAnate hI dRSTi svabhAva para jAve to dhama kI prApti honA isako jAnane kA lAbha hai| prazna (322)-kumhAra ne ghar3A banAyA, isameM utpAda vyaya aura dhrauvya lagAyo, tathA kyA lAbha rahA yaha batAyo ? uttara-ghar3e kA utpAda, piNDa kA vyaya, AhAravargaNA ke skadha miTTI dhrovya hai / kumhAra cAka kIlI DanDe se dRSTi haTa gaI / prazna (223)-jJAnAvarNI ke prabhAva se kevalajJAna humA; inameM utpAdravya dhobya bagAmo, aura kyA lAbha rahA ? uttara kebalajJAna kA utpAda bhAvazrutajJAna kA vyaya, prAtmA kA jJAna guNa dhrauvya hai| kevalajJAnAvarNI ke prabhAva se hudhA yaha dRSTi haTa gii| prazna (324 -maiMne bistarA vichAyA, isameM utpAda vyaya dhrauvya lanAmo, aura kyA lAbha rahA ? Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 180 ) uttara - vistarA vichA utpAda, taha kiye huye kA vyaya, AhAra vargaNA rUpa vistarA dhrauvya haiM / jIba ne yA anya kisI vargaNA ne bichAyA yaha buddhi ur3a gaI / prazna (325) - mujhe AMkha se jJAna huA, isameM utpAda vyaya dhaumya lagAo aura kyA lAbha rahA ? uttara - jJAna paryAya kA utpAda, pahalI jJAna paryAya kA vyaya, AtmA kA jJAna guNa dhaubhya hai, A~kha se jJAna huA aisI buddhi ur3a gaI / prazna ( 326 ) - darzanamohanIya ke udaya se mithyAtva hotA hai, isameM utpAda vyaya dhrauvya lagAo aura kyA lAbha rahA ? uttara - mithyAtva kA utpAda, midhyAtva rUpa pahalI paryAya kA vyaya, AtmA kA zraddhA guNa dhrauvya hai / darzana mohanIya ke udaya se humrA yaha buddhi ur3a gaI / prazna (327)-karma cakkara kaTAtA hai, usameM utpAda vyaya dhauvya lagAo, aura kyA lAbha rahA ? uttara - cakkara kATane kA utpAda, pahalI cakkara kATane kI paryAya kA vyaya, grAtmA kA cAritra guNa kAyama hai / karma cakkara kaTAtA hai aisI buddhi ur3a gaI / prazna ( 328 ) - maiMne hAtha jor3e, isameM utpAda vyaya prIvya lagAnI aura kyA lAbha rahA ? uttara - hAtha jor3e kA utpAda, pahalI sthiratA rupa paryAya kA vyaya AhAravargaNA kI kriyAvatI zakti guNa provya hai / jIva ne hAtha jor3e yaha buddhi ur3a gaI / prazna ( 329 ) - ghar3I dekhakara jJAna huA, isameM utpAda vyaya Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 181 ) dhrauvya lagAno, aura kyA lAbha rahA ? uttara-jJAna kA utpAda, jJAna kI pUrva paryAya kA vyaya, AtmA kA jJAna guNa dhrauvya hai| ghar3I se jJAna huA yaha buddhi ur3a gii| prazna (330;-bhagavAna kI bANI sunakara samyaktva humA isameM utpAda vyaya dhrauvya lagAo, aura kyA lAbha rahA ? uttara-samyaktva kA utpAda, mithyAtva kA vyaya, prAtmA kA zraddhA guNa dhrauvya hai / bhagavAna kI vANI sunakara huA yaha buddhi ur3a gii| prazna (331)-maiMne roTI khAI, isameM utpAda vyaya dhrauvya lagAo, aura kyA lAbha rahA? uttara-roTI khAI kA utpAda, pahalI paryAya kA vyaya, prAhAra vargaNA ke skaMdha dhrauvya hai , jIva ne roTI khAI aisI buddhi ur3a gii| prazna (332)-dharma dravya ne mujhe calAyA, isameM utpAda vyaya dhrauvya lagAo, aura kyA lAbha rahA ? uttara - mere calane kA utpAda, sthira rUpa paryAya kA vyaya, prAtmA kA kriyAvatI zakti guNa dhrauvya hai| dharma dravya ne tathA zarIra ne mujhe calAyA yaha buddhi ur3a gii| prazna (333)-nimitta naimittika sunakara samyagjJAna huA, isameM utpAda vyaya dhrauvya lagAo, aura kyA lAbha rahA ? uttara-samyagjJAna kA utpAda, mithyAjJAna kA vyaya,mAtmA kA jJAna guNa dhrauvya hai| sunakara jJAna humA yaha buddhi ur3a gii| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 182 ) prazna (334)-maiMne pAnI garama kiyA, isa meM utpAda vyaya dhrauvya lagAyo aura kyA lAbha rahA ? uttara- garama kA utpAda, ThanDe kA vyaya, AhAra vargaNA rUpa pAnI dhrauvya hai| jIva aura Aga ne pAnI garama kiyA aisI buddhi ur3a gii| prazna (335,-zrI kunda kunda bhagavAna ne samayasAra zAstra banAyA, __ isameM utpAda vyaya dhrauvya lagAgro aura kyA lAbha rahA ? uttara - samayasAra zAstra banA utpAda, pahalI paryAya kA vyaya, AhAravargaNA rUpa patra dhrauvya hai / zrI kunda kunda bhagavAna ne banAyA aisI buddhi ur3a gii| prazna (336)-maiMne pustaka uThAI. isameM utpAda vyaya dhrauvya lgaayaa| aura kyA lAbha rahA ? uttara -pustaka uThane kA utpAda, sthira rUpa paryAya kA vyaya, AhAravargaNA rUpa kAgaja kI kriyAzakti guNa dhovya hai| jIva ne uThAI aisI buddhi ur3a gii| prazna (337)-adharma dravya ne mujhe ThaharAyA, isameM utpAda vyaya dhrauvya lagAyo, aura lAbha batAyo ? uttara- mere Thaharane kA utpAda, calane kI paryAya kA vyaya, jIva kI kriyAvatI zakti dhrauvya hai| adharma dravya aura zarIra ne mujhe ThaharAyA aisI buddhi ur3a gii| prazna (338)-baDhaI ne ratha banAyA, isameM utpAda vyaya dhrauvya lagAo, aura lAbha batAo? uttara-ratha bane kA utpAda, pahalI paryAya kA vyaya, AhAravargaNA rUpa lakar3I dhrauvya hai / baDhaI ne banAyA yaha buddhi ur3a Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 183 ) gaI / vyaya prazna ( 336 ) - antarAyakarma ke kSayopazama se vIrya meM kSayopazama utpanna huA isameM utpAda aura dhauvya lagAo, aura lAbha batAo ? uttara kSayopazama kA utpAda pahalI paryAya kA vyaya, kA vIrya guNa dhrauvya hai / antarAyakarma ke kSayopazama se draSTi se ur3a gaI / grAtmA prazna ( 340 ) - jisa jIva ne apanA kalyANa karanA ho use kyA kyA jAnanA jarUrI hai ? uttara- jisa jIva ko mithyAtva kA abhAva karake samyagdazana prApta karanA ho aura samyagdarzana prApta karake mokSa prApta karanA ho use sacce kAraNa kArya kA jJAna karane ke lie ATha bAtoM kA nirNaya karanA cAhie / prazna ( 301 - jisase samyagdarzana ho, phira mokSa ho aise sacce kAraNa kArya kA jJAna karane ke lie ATha bAte kauna kauna sI haiM ? uttara- (1) baMdha kise kahate hai ? (2) jIva aura pudgala ke nizcaya aura vyavahAra ke baMdha kA jJAna, (3) indriya jJAna kI maryAdA kyA hai, (4) vikArI aura avikArI paryAyoM kI svataMtratA kA jJAna, (5 vikArI paryAya ko parAzrita kyoM kahA, isakA jJAna, (6) jaba vikArI paryAya svataMtra hai to zAstroM meM sva-para pratyayoM ko kyoM kahA jAtA hai, (7) pratyeka skadha meM hara eka paramANu apanA apanA svataMtra kArya karatA hai / usakI svataMtratA kA jJAna, (5) artha paryAya vyaMjana paryAya ke aura Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 184 ) viSayoM meM mithyAmAnyatA kyA kyA hai, sacce kAraNa kAryAdika kA jJAna hone se mithyAtva kA prabhAva aura samyagdarzana kI prApti hokara sAtha hI kevala jJAna meM jaisA vastu kA svabhAva hai vaisA hI dRSTi meM A jAtA hai| prazna (342 -jirAse samyagdarzana ho aura phira krama se mokSa ho aisI pATha bAtoM meM se baMdha kise kahate haiM ? uttara-jisa sambadha vizeSa se aneka vastuoM meM ekapane kA ___ kA jJAna hotA hai usa sambadha vizeSa ko badha kahate hai / prazna (343)-badha kI paribhASA spaSTa samajha meM nahI AI ? uttara-(1) aneka cIjeM honI cAhie (2 / aneka cIjo meM ekapane kA jJAna honA cAhie (3) parantu jJAna me pratyeka vastu kI svataMtratA AnI cAhiye / jaisase halvA kahA to 1) halve meM aneka paramANu haiM to yaha aneka coje huI / (2)jJAna me pAyA ki yaha halvA hai to yaha ekapane kA jJAna hai / (3) halve meM jitane paramANu haiM vaha alaga alaga hai eka kA dUsare se sambadha nahIM hai yaha pratyeka vastu kI svataMtratA jJAna meM pAnI caahiye| tabhI baMdha kA saccA jJAna kahA jA sakatA hai / prazna (344,-dUdha aura kaMkaDakA sambaMdha vizeSa baMdha hai yA nahIM ? uttara ---(1) dUdha aura kaMkaDakA ko sambaMdha vizeSa baMdha nahIM kaha sakate kyoMki donoM alaga alaga jJAna meM prAte hai| (2) dUdha aura pAnI ko sambandha vizeSa baMdha kaheMge kyoki dUdha aura pAnI aneka cIjoM meM eka pane kA jJAna karAtA hai isalie ise sambadha vizeSa badha kheNge| prazna (345)-dUdha aura pAnI ke badha ko sambadha vizeSa baMdha kaba Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (185) kahA jA sakegA? uttara-jisako dUdha aura pAnI meM pratyeka paramANu apane apane guNa paryAya sahita varta rahA hai, eka kA dUsare meM prabhAva hai / tathA eka paramANu kI paryAya kA dUsare paramANuoM kI paryAyoM me anyonyAbhAva hai aisA jisako jJAna vartatA ho vahI dUdha aura pAnI ke baMdha ko sambaMdhavizeSa baMdha kaha sakatA hai| dUsarA nahIM ! prazna (346)-chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM, yaha saMbaMdhavizeSa baMdha hai yA nahIM ? uttara-bilkula nahIM, kyoki chaha dravya aneka cIje to haiM parantu ekapane kA jJAna nahIM hotA hai isaliye chaha dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiM isameM sambaMdhavizeSa baMdha nahI hai| prazna (347)-sambaMdhavizeSa baMdha jinheM kahA jA sakatA hai unake kucha nAma ginAyo ? uttara-roTI, meja, darI, phoTo, DabbA, lAlaTena, kitAba, ghar3I Adi aneka cIje haiM parantu kahanaM meM eka prAtI hai paura jJAnI jAnate hai pratyeka roTI Adi meM paramANumoM kA svarupa alaga alaga hai isaliye yaha saMbadha vizeSabaMdha ke nAma se kahe jAte haiN| prazna / 348)-isa baMdha kA jJAna kisako hotA hai aura kisako nahIM? uttara--eka mAtra jJAniyoM ko hotA hai dravyaliMgI muni Adi prajJAniyoM ko nahIM hotA hai| prazna (346)-jisase samyagdarzana ho phira krama se mokSa ho aise pATha boloM meM se-dUsare bola kA kyA nAma hai? Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (186) uttara-"jIva aura pudgala ke nizcaya vyavahAra ke baMdha kA jJAna" yaha dUsare bola kA nAma hai| prazna (350)-jIva meM nizcaya baMdha kyA hai ? uttara- prAtmA meM rAgadveSAdi kA badha honA yaha jIva kA nizcaya baMdha hai| prazna ( 351/-prAtmA aura rAgadveSAdi meM baMdha kI paribhASA kaise ghaTegI ? uttara-eka AtmA hai, dUsarA rAgadveSa hai / yaha do cIjeM huii| prAtmA aura rAgadveSa me eka pane kA jJAna hotA hai tathA jJAnI donoM kA svarupa pRthaka pRthaka jAnate hai kyoki rAgadveSAdi kA svarupa badhasvarupa aura AtmA kA svarupa abadhasvarupa caitanya svabhAvI jAnate hai| isalie prAtmA aura rAgadvaSAdi me badhA kI paribhASA ghaTita hotI hai| prazna (352)-jIva ke nizcaya badha ko jAnane se jJAnIyo ko __ kyA lAbha hai ? uttara- jJAnI to cauthe guNasthAna se donoM ko pRthaka 2 jAnate hai aura apane caitanya svabhAvI meM sthiratA karake mokSa ko prApta ho jAte haiN| prazna (353)-jIva ke nizcaya badha ko jAnane se ajJAnI pAtra jIvoM ko kyA lAbha hai ? uttara---ajJAnI anAdi se eka eka samaya karake rAga huSAdi rupa hI apane ko jAnatA thA jaba usane guru me sunA rAgadveSAdi baMdha svarupa pRthaka hai. bhagavAna prAtmA avadha svabhAtrI pRthaka hai to apanI prazArupI chanI ko apanI ora sanmukha karake dharma kI prApti kara letA hai| aura phira vaha bhI jJAnI kI taraha mokSa ko prApta kara letA hai Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (187) yaha jIva ke nizcaya baMgha ko jAnane kA lAbha hai / prazna ( 354 ) - jIva kA vyavahAra baMdha kyA hai ? uttara - jIva aura dravyakarma nokarma ke sambaMdha ko jIva kA vyavahAra baMdha kahA jAtA hai| prazna ( 355 ) - jIva aura dravyakarma nokarma meM baMdha kI paribhASA kaise ghaTatI hai ? uttara - jIva eka padArtha hai - dravyakarma nokarma dUsare padArtha haiM moTe rupa se eka kahane meM Ate haiM / parantu jJAnI pRthaka pRthaka jAnate hai isalie baMdha kI paribhASA ghaTatI hai / prazna ( 356 ) - jIva se dravyakarma, nokarma, to bilkula pRthaka hai Apane ise sambaMdha vizeSa baMdha kI paribhASA meM kaise lagA diyA ? uttara--moTe rupa se zrAtmA zraura dravyakarma, nokarma rUpa zarIra alaga dekhane meM nahI Ate haiM, eka dikhate haiM isaliye baMgha kI paribhASA ghaTatI hai / prazna ( 357 ) - jIva ke vyavahAra baMdha ko jAnane se kyA lAbha rahA ? uttara - jIva rAgadveSAdi karatA hai isameM dravyakarma nokarma nimitta hotA hai bhagavAna prabaMdhasvabhAvI usameM nimitta nahIM hai isalie pAtra jIva prabaMdhasvabhAvI kI dRSTi karake lInatA karake siddha dazA prApta kara letA hai jisase drayakarma, nokarma kA sambaMdha kabhI bhI nahIM hotA hai yaha vyavahAra baMdha ko jAnane se lAbha hai / prazna ( 358 ) - jIva aura dravyakarma ke vyavahAra baMdha ko jarA spaSTa samajhAiye ? uttara - zAstroM meM yoga ke kampana se prakRti aura pradeza kA, Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188) tathA kaSAya se sthiti aura anubhAga kA baMdha kahA jAtA hai| prazna ( 359 ) -- yoga ke kampana se prakRti aura pradeza kA baMdha hotA hai isameM kyA jAnanA cAhie ? uttara -- jIva meM yoga rupa kampana huA, vaha apane upAdAna sa huA aura prakRti pradeza apane upAdAna se AyA / yogaguNa kA kampana nimitta hai to prakRti pradeza naimittika hai, aura yoga guNa kA kampana naimittika hai to pradeza, prakRti nimitta hai aisA sahaja hI nimitta naimittika sambaMdha hai, eka dUsare ke kAraNa koI nahIM hai / prazna (360 ) -- pAtra jIva kyA jAnatA hai ? uttara- (a) yoga guNa meM kampana huA, isalie pradeza 'prakRti AyA, aisA nahIM hai / (prA) prakRti, pradeza huA, to jIva kampana huA, aisA nahIM hai kyoMki donoM svataMtra hai / prazna ( 361 ) -- prajJAnI mAnatA hai ? uttara - yoga guNa 'meM kampana hone se prakRti pradeza prAtA hai aura prakRti, pradeza hone se kampana hotA hai prajJAnI aisA mAnatA hai yaha buddhi nigoda kA kAraNa hai / prazna ( 362 | - mithyAtva rAgadveSAdi se sthiti aura anubhAga hotA hai isameM kyA jAnanA cAhiye ? uttara - (a) jIva meM mithyAtva rAgadva bAdibhAva jIva kI vibhAvamartha paryAya hai yaha jIva ke prazuddha upAdAna se hai / aura karma kA sthiti bhora anubhAga apane upAdAna se hai / (A) jIva ke zraddhA guNa meM vibhAva rUpa pariNamana apane upAdAna se haiM aura darzanamohanIya kA udaya apane upAdAna se hai / (i) jIva ke cAritra guNa meM vibhAva rupa pari Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (186) Namana jIva ke azuddha upAdAna se hai aura cAritra mohanIya kA udaya apane upAdAna se hai / / I) zraddhA guNa ke vibhAva pariNamana meM aura darzanamohanIya ke udaya meM nimitta naimittika sambadha hai eka dUsare ke kAraNa nahIM hai| (u) cAritra guNa ke vibhAva rupa pariNamana meM aura cAritra mohanIya kA udaya meM nimitta-naimittika sambadha hai eka dUsare ke kAraNa nahI hai prazna (363)-kaisI buddhi chor3anI hai ? uttara--jIva ke kaSAyabhAvoM se, anubhAga. sthiti huI aurajIva ke yogaguNa kampana se prakRti, pradeza AyA, yaha anAdi kI khoTA mAnyatA chor3anI hai / aura donoM svatatra apane 2 kAraNa se he yaha jAnakara apane abaMdhasvabhAvI bhagavAna kA pAzraya lenA pAtra jIva kA kartavya hai| prazna (664)-anubhAga aura sthiti baMdha kyA batAtA hai| uttara jIvane kaSAyabhAva kiyA, yaha batAtA hai karAtA nahIM hai| prazna (365:-prakRti aura pradeza baMdha kyA batAtA hai ? uttara-yoga guNa meM kampana hai, yaha batAtA hai. karAtA nahIM hai| prazna (366)--dravyakama aura nokarma kyA batAtA hai ? uttara jIva meM mUrkhatA hai, karAtA nahIM hai / jaise hamArI gardana Ter3I ho to zIzA yaha batAtA hai ki gardana TeDI hai parantu zIzA karAtA nahIM hai; usI prakAra dravyakarma, nokarma yaha batAtA hai ki abhI siddha dazA nahIM hai, saMsAra dazA hai, parantu dravyakarma, nokarma karAtA nahIM hai| prazna (367)-pudgala kA nizcaya baMdha kyA hai| uttara-eka paramANu meM viziSTa prakAra kI paryAya hotI hai vaha pudgala kA nizcaya baMdha hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (160) prazna (368)--pudgala paramANu kA nizcayabaMdha samajha meM nahIM pAyA ? uttara pudgala ke sparza guNa kI snigdha yA rukSa paryAya meM do praza hai, cAra aza hai, chaha aMza haiM, vaha sparza guNa kI snigdha, rukSa paryAya meM do adhika kA honA yaha paramANu kA nizcayagaMdha hai| prazna (366 )-pudgala kA vyavahArabaMdha kyA hai ? uttara--(1) praudarika zarIra, (2) kArmANa zarIra, (3) tejasa zarIra yaha saba pudgala kA vyavahAra baMdha hai / prazna (370)-paramANu ke nizcayabaMdha meM baMdha kI paribhASA kaise ghaTI ? uttara--paramANu eka-snigdha aura rukSa meM do aMza. cAra aMza, yaha dUsarI cIja haiN| kahane meM eka AtA hai| jJAnI alaga alaga jAnate hai| isaprakAra ba~dha kI paribhASA ghaTa jAtI hai| cAra aza prAdi ko bhI cIz2a karane meM prAtA hai| prazna (371)-audArika, kArmANa, tejasazarIra meM baMdha kI paribhASA kaise ghaTI ? uttara-audArika prAdi zarIra aneka pudgaloM kA skaMdha haiM yaha aneka hai / kahane meM eka AtA hai| jJAnI pratyeka paramANu ko pRthaka pRthaka jAnate haiM isalie baMdha kI paribhASA ghaTa gii| prazna (372)-prAtmA. baMdha aura mokSa meM akelA hai aisA koI zAstra kA dRSTAnta hai ? uttara zrI pravacanasAra ke pariziSTa meM 45 veM naya meM batAyA hai ki nizcayanaya se prAtmA akelA hI baddha mora mukta hotA hai| jaise baMdha mora mokSa ke yogya snigA yA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (161) rukSatva pariNamita hotA huA akelA paramANu hI baddha aura mukta hotA hai usI prakAra" vicAro: isame batAyA hai ki prAtmA apane Apa baMdhatA hai aura apane Apa mukta hotA hai yaha nizcayanaya kA kathana hai| paramANu bhI apanI sparza guNa kI snigdha aura rukSatva ke kAraNa do se jyAdA hone para badhatA hai aura do se kamI hone para chuTatA hai| prazna (373) --jIva aura pudgala ke vyavahAranaya ke viSaya meM koI zAstra kA prAdhAra batAiye? uttara - zrI pravacanasAra pariziSTa meM 44 veM naya meM batAyA hai ki vyavahAranaya se AtmA, a~dha aura mokSa meM pudgala ke sAtha dvaita ko prApta hotA hai / jaise paramANu ke baMdha meM vaha paramANu anya paramANu ke sAtha saMyoga ke pAne rupa dvaita ko prApta hotA hai aura paramANu ke mokSa meM vaha paramANu anya paramANu se pRthaka hone para dvaita ko pAtA hai usI prakAra" aisA vyavahAranaya se jIva aura pudgala ke lie kathana kiyA hai| prazna (374)--jIvabadha, pudgalabaMdha aura ubhayabadha ke viSaya meM kahIM aura kucha spaSTa kahA ha to batAo? uttara- pravacanasAra gA0 577 meM tathA TIkA meM likhA hai ki "(1) karmoM kA jo snigdhatA rukSatA rupa sparza vizeSoM ke sAtha ekatva pariNAma hai so kevala pudgalabaMdha hai| (2) jIva kA aupAdhika moha rAga dRSa rupa paryAyo ke sAtha jo ekatva pariNAma hai so kevala jIvabaMdha hai| (3) jIva tathA karma pudgaloM ke paraspara pariNAma ke nimitta mAtra se jo viziSTitara paraspara avagAha hai so Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (162) ubhaya baMdha hai [ arthAt jIva aura karma pudgala eka dUsare ke pariNAma meM nimitta mAtra hoveM. aimA jo (viziSTa prakAra kA-khAsa prakAra kA) unakA eka kSetrAvagAha sambA~dha hai so vaha pudgala jIvAtmaka baMdha hai ] prazna (75)-jaba eka paramANu kA dUsare paramANu se nizcaya bA~dha nahIM hai taba jIva ke sAtha pudgala kA sabandha kaise ho sakatA hai ? uttara- kabhI nahIM ho sakatA hai kyoMki pudgala eka jAti ke hote hue uname nizcaya badha nahI hai / to phira jIva kA pudgalo ke sAtha badhA kaise ho sakatA hai ? kabhI bhI nahIM ho sakatA hai| prazna (376)-jIva aura pudgala ke baMdhA ke viSaya meM kyA yAda rakhanA cAhie? uttara (1) jIva aura pudgala ke baMdha ko vyavahArabaMdha kahA hai vaha donoM svatatra rupa se apane apane upAdAna se haiM eka dUsare ke kAraNa nahIM hai / (2) AtmA aura karma ke sAtha baMdha hotA hai yaha jJAna karAne ke lie saccI bAta hai (3) AtmA karma se baMdhatA hai hai yaha zraddhA chor3anI hai, (4) mere meM jo rAgadveSa hotA hai yaha nizcaya baMdha hai| jaba taka jIva apane prabaMdhasvabhAvI bhagavAna prAtmA kA aura rAgadveSa mere meM merI mUrkhatA se eka samaya kA hai aisA nahIM jAnegA taba taka dUsare ke doSa nikAlatA rahegA aura sasAra paribhramaNa miTegA nhiiN| prazna (377)-kyA karanA? uttara-maiM anAdiananta caitanya svabhAvI bhagavAna hU~ merI eka samaya kI paryAya meM mUrkhatA mere aparAdha se hai aisA jAna Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 193) kara apanI jJAna kI paryAya ko apanI mora sanmukha kare, to mithyAtva kA abhAva hokara samyaktvAdi kI prApti hokara krama se mokSa kA pathika bane / yaha dUsare bola kA sAra hai| prazna (378)-jisase samyagdarzana ho aura phira krama se mokSa ho, aise pATha bolo meM se-tIsarA bola kyA hai ? uttara- 'indriya jJAna kI maryAdA kyA hai' yaha nAma hai| prazna (376)-kyA indriyoM se jJAna nahIM hotA hai ? uttara-kabhI bhI nahI hotA hai, kyoMki jJAna to jJAna guNa meM se prAtA hai, indriyo se nhiiN| prazna (380)-kyA indriya jJAna se tAttvika nirNaya nahIM hotA hai ? uttara-kabhI nahIM hotA hai, isalie indriya sukha kI taraha indriya jJAna bhI tuccha hai / pratindriya sukha aura pratindriya jJAna hI upAdeya hai / ata: pratindriya jJAna se hI tAttvika nirNaya hotA hai| prazna (381)-tAttvika nirNaya meM indriyAM nimitta nahI hai, to kauna nimitta hai ? uttara-prAgama nimitta hai, ata. apane prAtmA kA Azraya lekara * apanA nirNaya kare to upacAra se prAgama ko nimitta kahA jAtA hai indriyo ko nhii| prazna (382)-indriya jJAna duHkharupa aura heya hai aisA kahAM likhA hai ? uttara--pravacanasAra gA0 55 TIkA meM likhA hai ki "prAtmA padArtha ko, svayaM jAnane ke lie asamartha hone se upAtta (indriya mana ityAdi upAtta para padArtha haiM) aura anupAta (prakAza ityAdi anupAtta para padArtha hai) para padArtha rupa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 194) sAmagrI ko DhU~Dane kI vyagratA se atyanta caMcala-taralaasthira vartatA hunA, ananta zakti se cyuta hone se atyanta vikalva vartatA huA ( ghabarAyA huA ) mahA mohamalla ke jIvita hone se, para pariNati kA (parako pariNamita karane kA ) abhiprAya karane para bhI pada-pada para ( paryAya, paryAya meM ) ThagAtA huA, paramArthataH ajJAna meM gine jAne yogya hai; isalie vaha heya hai / prazna ( 383 ) - jisase samyagdarzana ho aura phira krama se mokSa ho, aise ATha boloM meM se cauthA bola kyA hai ? uttara-vikArI aura avikArI paryAyoM kI svataMtratA kA jJAna' yaha cauthA bola hai / prazna ( 384 ) - vikArI, avikArI paryAyoM kI svataMtratA ke jJAna se kyA tAtparya hai ? uttara - vikArI paryAya aura avikArI paryAya, cAhe jIva kI ho yA prajIva kI ho, vaha grapane meM svataMtra rUpa se hotI hai unakA kartA dravya svayaM hI hai dUsarA koI anya karatA nahI hai / prazna ( 385 ) - kyA vikArI paryAya jIva, pudgala kI svataMtra hai ? uttara - hA~, donoM kI svataMtra hai / yadi jIva yaha jAne ki vikAra merI galtI se hI hai, to galtIrahita svabhAva kA Azraya lekara galtI kA abhAva kara sakatA hai aura yaha jAne galtI para ne karAI hai to kabhI bhI dUra nahIM kara sakatA hai isalie jIva vikAra karane meM bhI svataMtra hai aura miTAne meM bhI svataMtra hai / prazna (386 ) - vikArI, avikArI paryAya svataMtra haiM aisA samayasAra meM kahI AyA hai ? Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (165) uttara-zrI samayasAra jayasenAcArya kRta sUrata se prakAzita gA. 102, pRSTa 68 meM likhA hai ki : ...."jo zubha aura azubhabhAva karatA hai usa bhAva kA svataMtra rupa se spaSTapane kartA hotA hai| aura usa mAtmA kA vaha zubha va azubha pariNAma bhAvakarma hotA hai kyoMki vaha bhAva prAtmA dvArA kiyA gayA hai|" prazna (387)-vikArI, avikArI paryAya svataMtra hai aisA kahIM zrI pravacanasAra meM bhI likhA hai yA nahIM? uttara --- zrI pravacanasAra jJeya adhikAra jayasenAcAryakRta gA0 122 me likhA hai ki "jo kriyA jIva ne svAdhInatA se zuddha yA azuddha upAdAna kAraNa rupa se prApta kI hai vaha kriyA jIva kA karma hai yaha sammata hai| yahAM karma zabda se jIva se abhinna caitanya karma ko lenA caahie| isI ko bhAvakarma yA nizcayakarma bhI kahate haiM ... " isI prakAra pudgala bhI jIva ke samAna nizcaya se apane pariNAmoM kA hI kartA hai|', prazna (388)-kaisI zraddhA karanI cAhie ? uttara-pratyeka jIva aura pudgala kI paryAya vikArI ho yA bhavikArI ho vaha svatantra rupa se hotI hai aisI zraddhA karanI caahie| prazna (386)-kaisI zraddhA chor3anI cAhie? uttara-jIva aura pudgala kI paryAya eka dUsare sa hotI hai aisI khoTI zraddhA chor3anI caahie| prazna (36.)-jIva meM vikArI paryAya svatantra hotI hai isako jAnane se kyA lAbha hai ? uttara-(1) vikArI paryAya prazuddha nizcayanaya kA viSaya hai, to Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha nizcanaya kA mAzraya lekara prabhAva kara sakatA hai / (2) vikArI paryAya paryAyAthikanaya kA viSaya hai, to dravyAthikanaya kA Azraya lekara abhAva kara sakatA hai (3) vikArI paryAya parAzrito vyavahAra hai, to svAzrito nizcaya kA Azraya lekara abhAva kara sakatA haiM (4) vikArI paryAya praudayikabhAva hai, to pAriNAmika bhAva kA Azraya lekara prabhAva kara sakatA hai (5) vikArI paryAya azuddha pAriNAmika bhAva hai to parama zuddha pAriNAmika bhAva kA Azraya lekara usakA abhAva kara sakatA hai| isalie vikArI bhavikArI paryAyeM svataMtra hai| prazna (361)-jisase samyagdarzana ho aura phira krama se mokSa ho, _aise ATha boloM meM se pAMcavA bola kyA hai ? uttara-"vikArI paryAya ko parAzrita kyoM kahA hai" yaha pAMcavA nAma hai| prazna (362)-vikArI paryAya svataMtra hai to zAstroM meM _ vikArI paryAyoM ko parAzrita kyoM kahA hai ? uttara-vikArI paryAya svataMtra hote hue bhI vikAra meM para kA nimitta hotA hai isalie paryAya ko parAzrita kahA hai / parAzrita kahane se 'para se hamA hai| aisA artha mithyA hai| prazna (363)-vikArI paryAya ko parAzrita kahA hai yaha kisa zAstra meM kahA hai| uttara-paramAtma prakAza 174 veM zloka pRSTa 317 meM likhA hai ki "yaha pratyakSa bhUta svasamvedana jJAnakara pratyakSa jo AtmA, vahI zuddha nizcaya kara ananta catuSTaya svarupa, kSudhAdi 18 doSa rahita nirdoSa paramAtmA hai tathA vaha vyavahAranaya kara anAdi karma baMdha ke vizeSa se parAdhIna Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (197) huA dUsare kA jApa karatA hai" prazna (364)-vikArI paryAya parAzrita hai isa viSaya meM zrI samaya. sArajI meM kahIM kucha kahA hai ? uttara-"isase karo nahi rAga vA, saMsarga, ubhaya kuzIla kA / isa kuzIla ke saMsarga se hai, nAza tujha svAtaMtra kA // 14 // artha- isalie ina donoM kuzIloM ke sAtha rAgamata karo, athavA sasarga bhI mata karo, kyoMki kuzIla ke sAtha saMsarga aura rAga karane se svAdhInatA kA nAza hotA hai| prazna (365)-kyA zraddhA karanI aura kyA zraddhA chor3anI cAhie? uttara-(1) para ke Azraya se svAdhInatA naSTa hotI hai| isane apanA prAzraya chor3A hai, to para ke sAtha sambaMdha jor3A hai, yaha kahane meM AtA hai| vAstava meM aisA hai nahI, aisI zraddhA karanI / (2) para ke Azraya se kucha bhI hotA hai aisI khoTI mAnyatA choDanI hai kyoki jinendabhaga vAna isase sahamata nahIM hai prazna (396 --jinendra bhagavAna kisase sahamata nahIM hai ? uttara-do dravya kI kriyAyoM ko eka dravya karatA hai, isase sahamata nahIM hai| prazna (367)-jisase samyagdarzana ho, phira krama se mokSa ho / aise ATha boloM meM se-chaTA bola kyA hai ? uttara --"jaba vikArI paryAya svataMtra hai to zAstroM meM sva-para pratyayoM ko kyoM kahA hai" yaha chaTA nAma hai| prazna (398 :-vikArI paryAya svataMtra hai to sva-para pratyaya kyoM kahe gaye haiM ? uttara-upAdAna aura nimitta kA jJAna karAne ke lie sva-para pratyaya kahe gaye haiN| kyoMki jahAM upAdAna hotA hai vahA~ nimitta hotA hI hai, aisA vastu svabhAva hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (198) prazna (366)-sva-para pratyaya se kyA tAtparya hai ? uttara-jahAM para do kAraNa batAne meM Ave taba sva-para pratyaya kahA jAtA hai| jaise jIva pudgala cale. to dharma-dravya ko nimitta kahA jAtA hai| to jIva pudgala meM kriyAvatI zakti kA gamana rupa pariNamana sva aura dharma dravya ke gatihetutva kA pariNamana para, isa prakAra sva-para pratyaya kahe jAte hai| prazna (400)-sva-para pratyaya ke lie koI zAstrAdhAra dIjie? uttara-zrI pravacanasAra jaya senAcArya kI gA0 6 kI TokA meM likhA hai ki "jaise spha Teka maNi vizeSa nirmala ha parantu japA puSpAdi lAla kAle zveta upAdhivaza se lAla zveta varNa rupa hotA hai|" isameM batAyA hai sphaTika nirmala hone para bhI lAla kAlA svataMtra pariNamana se huA hai para se nhiiN| lekina para nimitta hotA hai; usI prakAra prAtmA svabhAva se zuddha hone para bhI usakI paryAya me vikAra hai karma nimitta hai parantu vikAra karma ke kAraNa nahIM hai| isake lie vizeSa taura se pravacanasAra gA0 126 kI TIkA sahita dekho| prazna (401)-vyavahAra meM para kI bAta kyoM kahane meM pAI ? uttara-para kA Azraya kahane meM AtA hai yaha vyavahAra kathana hai| para karAtA hai, aisI anAdi kI khoTI mAnyatA chor3akara apanA Azraya lekara samyagdarzanAdi kI prApti kara krama se nirvANa honA, yahajAnane kA lAbha hai| prazna (402)-zrI paMcAstikAya gA0 62 meM kyA batAyA hai ? uttara- "sarva dravyoM kI pratyeka paryAya meM chaha kAraka eka sAtha vartate haiM, isalie prAtmA aura pudgala zuddha dazA ma yA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (196) azuddha dazA ma svayaM chahoM kAraka rupa pariNamana karate haiM dUsare nimitta kAraNoM kI apekSA nahIM rakhate hai| prazna (403)-yaha chaTA vibhAga kyoM kiyA ? uttara--ajJAnI anAdi se eka eka samaya karake para ke sAtha kA saccA sambadha mAnatA hai| usa jhUThI mAnyatA ko tur3Ane ke lie aura rAgakA bhI Azraya choDakara apane trikAlI AtmA kA prAzraya lekara dharma kI prApti kare isalie chaTA vibhAga kriyA hai| prazna (404}-jisase samyagdarzana ho aura phira krama se nirvANa ho aise ATha boloM meM se-sAtaveM bola kA kyA nAma hai ? uttara-'pratyeka skaMdha meM hara eka paramANu apanA apanA svatatra kArya karatA hai| usakA jJAna karAne ke lie sAtavA~ vola hai| prazna :05)-pudgala ke kitane bheda haiM ? uttara-paramANu aura skaMdha yaha do bhada haiN| prazna (406) skaMdha, kitane paramANu ko kahate ha ? uttara-do se lekara anantAnanta paramANu taka, saba skaMdha kahalAte hai| prazna (407)-kyA skaMdha svataMtra dravya nahIM hai ? uttara-nahIM haiM / paramANu hI svataMtra dravya hai| prazna (4.8 -skaMdha svataMtra dravya nahIM hai paramANu hI svataMtra dravyA hai isake lie koI zAstrAdhAra hai ? / uttara --(1) niyamasAra gAthA 20 meM likhA hai ki "paramANu vaha pudgala svabhAva hai aura skaMdha vaha vibhAva pudgala hai (2) yaha niyamasAra gA0 21 se 24 taka meM likhA hai ki yaha vibhAva' pudgala ke svarupa kA kathana hai / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (200) ( 3 ) niyamasAra gA0 26 kI TIkA meM likhA hai ki * " zuddha nizcayanaya se svabhAva zuddha paryAyAtmaka paramANu ko hI "pudgala dravya " aisA nAma hotA hai / anya skaMdha pudgaloM ko vyavahAranaya se vibhAva paryAyAtmaka pudgala panA upacAra dvArA siddha hotA hai / ina saba meM paramANu ko nizcaya dravya kahA hai aura skaMdha ko vyavahAra se pudgala kahA hai / prazna (406)-ska Mdha svatantra dravya nahI hai paramANu hI svata tra dravya hai isake lie zrI paMcAstikAya me kahI batAyA hai ? uttara- ( 1 ) pacAstikAya gA0 76 meM "bAdara aura sUkSma rupa se pariNata skaMdhoM ko 'pudgala' aisA vyavahAra hai" ( 2 ) paMcAstikAya gA0 81 meM likhA hai ki "sarvatra paramANu me rasa-varNa-gadha sparza sahabhAvI guNa hote hai, aura ve guNa usame kramavartI nija paryAyoM sahita vartate haiM / .....aura snigdha rukSatva ke kAraNa badha hone se aneka paramANuo kI ekatva pariNati rupa, skaMgha ke bhItara rahA ho, tathApi svabhAva ko na chor3atA huA, sakhyA ko prApta hone se (arthAt paripUrNa eka kI bhAMti pRthaka ginatI me Ane se ) akelA hI dravya hai / " isame batAyA hai ki skadha me bhI pratyeka paramANu svayaM paripUrNa hai, svataMtra hai / para kI sahAyatA se rahita aura apane se hI apane guNa paryAryo meM sthita hai / prazna (410) -skadha svataMtra dravya nahI hai, paramANu hI svataMtra dravya hai isake lie zrI kahIM kucha batAyA hai ? samayasAra meM uttara - zrI samayasAra gA0 27 meM likhA hai ki "jaise isa Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (201) loka meM sone aura cAMdI ko galAkara eka kara dene se eka piNDa kA vyavahAra hotA hai; usI prakAra AtmA aura zarIra kI paraspara eka kSetra meM rahane kI avasthA hone se eka pane kA vyavahAra hotA hai / yo vyavahAra mAtra se hI AtmA aura zarIra kA ekapanA hai parantu nizcaya se dekhA jAve to jase pIlApana Adi, aura saphedI Adi jisakA svabhAva hai aise sone, aura cAMdI meM atyanta bhinnatA hone se unameM eka padArthapane kI prasiddhi hai| isalie anekatva hI hai" / vyavahAranaya jIva aura zarIra ko eka kahatA hai kintu nizcayanaya se eka padArthapanA nahIM hai| prazna (411)-kyA pratyeka skaMdha meM pratyeka paramANu alaga alaga hai ? uttara-skaMdha meM jitane paramANu hai usameM pratyeka paramANu pUrNa rupa se apanA hI kArya karatA hai dUsare kA bilkula nahI karatA, aisA hI kevalI ke jJAna meM pAyA hai aura aisA hI jJAnI jAnate hai| prazna (412)-jisase samyagdarzana ho aura phira krama mokSa ho aise pATha bolo meM se pAThavAM bola kyA hai ? uttara-arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya ke viSaya meM mithyA mAnyatA kyA hai, yaha AThavAM bola hai| prazna (413)-paryAya kitane samaya kI hai ? * uttara-vyaMjana paryAya ho, yA,arthaparyAya ho, cAhe vaha svabhAva rupa ho. yA vibhAva rupa ho saba eka eka samaya kI hI hotI hai jyAdA samaya kI koI bhI paryAya nahIM hotI hai| prazna (414)-zrI paMcAstikAya jayasenAcArya gA. 16 meM likhA hai ki 'arthaparyAya atyanta sUkSma, kSaNa kSaNa meM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (202) hokara naSTa hone vAlI hai jo vacana ke gocara nahIM hai / vyaMjanaparyAya jo dera taka rahe aura sthUla hotI hai, alpajJAnI ko bhI dRSTigocara hotI haiM vaha vyaMjanaparyAya hai / phira vyaMjanaparyAya eka samaya kI hI hotI hai yaha bAta jhUThI sAbita huI ? uttara - are bhAI, vyaMjanaparyAya bhI eka hI samaya kI hotI hai / parantu samaya samaya kI hokara, vaisI kI vaisI hone se, dera taka rahe, sthUla hotI hai alpajJAnI ko bhI dRSTigocara hotI hai yaha kahA jAtA hai, vAstava meM aisA hI nahIM / prazna ( 415 ) - zAstroM meM darzamohanIya karma kI sattara koDAkoDI sthiti batalAI, vahA~ eka eka samaya kI paryAya kahAM rahI ? uttara - zAstroM meM jo darzana mohanIya kI sattara koDA koDI kI sthiti batAI hai usakA matalaba yaha hai ki vaha skaMdha kaba taka rahegA arthAt eka eka samaya badalakara sattara koDAkoDI taka rahegA, yaha tAtparya hai / prazna (416 ) - eka eka samaya kA ekeka bhava rahA, aisA zAstroM meM kahAM batAyA hai ? uttara- bhAva pAhuDa gAthA 32 kI TIkA meM likhA haiM ki jo Ayu kA udaya samaya samaya kari ghaTa hai so samaya samaya maraNa hai ye pravicikA maraNa hai" $............ 1 isameM batAyA hai ki jIva samaya samaya meM maratA hai, kyoMki paryAya eka eka samaya kI hotI hai / vAstava meM eka eka samaya kA eka eka bhava hai, kyoMki sUkSmaRjusUtra naya kI apekSA gati kitanI dera taka calegI yaha bAta . bhAvapAhur3a meM batAI hai| isalie "jaisI mati, vaisI gati" Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (203) hotI hai| aura 'jaisI gati, vaisI mati' hotI hai| prazna (417)-'jaisImati, vaisIgati' se kyA tAtparya hai ? uttara- jIva jisa samaya jaisA bhAva karatA hai vaha usa samaya vaha hI hai, yaha tAtparya hai / jaise-manuSya bhava hone para ghara para jyAdA prAdamI haiM vahAM aAMkha lAla pIlI nAkareM aura jarA phUphA~ nAkareM to loga bigar3a jAbe, aisA jAna kara jo jIva phUphA~ karatA hai vaha usa samaya sA~pa hI haiN| prazna (418)-'jaisI gati, vesI mati' se kyA tAtparya hai ? uttara- jaise-koI jIva sAMpa bana gayA to vahAM vaha eka eka samaya karake phUphAM hI karatA rahegA arthAt vaisA kA vaisA karatA rahane kI apekSA 'jaisI gati, vaisI mati' kahA jAtA hai| parantu saba jagaha paryAya eka hI samaya kI hotI hai aisA jaannaa| prazna (416)-zabda to skaMdhoM kI paryAya hai, usameM eka samaya kI bAta kisa prakAra hai ? uttara- jaba taka paramANu rahatA hai taba taka usakA zabda rupa pariNamana nahIM haiN| skaMdha rupa paryAya meM apanI yogyatA se zabda rUpa paryAya hai| zabdarupa skaMdha meM eka eka paramANu alaga alaga rupa se svatantra pariNamana kara rahA hai| skaMdha saMyoga rupa hokara vibhAva rupa pariNamana hotA hai usameM eka eka paramANu pRthaka pRthaka haiM, vaha apanI apanI eka eka samaya kI paryAya sahita varta rahA hai|| prazna (420)-jIva ke vikArI bhAvoM ke viSaya meM aura dravya karma ke udaya prAdi ke viSaya meM kyA jAnanA cAhie? uttara-jIva meM eka eka samaya meM jo vikArI bhAva hotA hai, vaisA vaisA apanI yogyatA se pudgaloM meM bhI samaya samaya pariNamana hotA hai| jaise-jIba meM kSayopazama bhAva humA to draSya karma meM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (204) bhI kSayopazama bhAva eka samaya paryanta svatatra hotA hai| prazna (421)-jaba jIva meM bhAvakarma huA taba dravyakarma hotA hai aisA kahI likhA hai ? uttara-(1) prAtmAvalokana meM likhA hai ki "bhAvavedanI, bhAvaprAya, bhAvanAma, bhAvagotra usake sAmane dravyavedanI, dravyaprAyu, dravyanAma, dravyagotra hotA hai| (2) pravacanasAra gA0 16 kI TIkA ke anta meM likhA hai ki "dravya tathA bhAva ghAtikarmoM ko naSTa karake svayameva AvirbhUta huaa| prazna (422)-jaba jIva meM bhAvakarma hotA hai taba dravyakarma svaya __ meva apanI yogyatA se hotA hai isase hameM kyA lAbha hai ? uttara -11) eka dravya kA dUsare dravya se kisI bhI prakAra kA sambaMdha nahIM hai| (2) pratyeka dravya meM ananta ananta guNa hai, pratyeka guNa meM hara samaya eka paryAya kA vyaya aura dUsarI paryAya kI utpatti,guNa vaisA kA vaisA rahatA hai / aisA pratyeka dravya ke pratyeka guNa meM anAdi se huA hai, vartamAna meM ho rahA hai aura bhaviSya meM aisA hI hotA rhegaa| aisA saba dravyoM meM dravyaguNa paryAyasvarupa pAramezvarI vyavasthA hai; ise tIrthakara deva Adi koI bhI hera phera nahIM kara sakate haiM aisA jAnakara, apane trikAlI bhagavAna kI dRSTi karake samyagdarzanAdi kI prApti karake krama se mokSa kA pathika bananA pratyeka pAtra jIva kA parama kartavya hai| anAdi se ananta kAla taka jina, jinavara aura jinavara vRSabhoM ne paryAya kA aimA svarUpa batAyA hai batA rahe hai, aura batAyeMge una sabake caraNoM meM agaNita namaskAra // // jaya gurudeva // Page #211 --------------------------------------------------------------------------