________________
ગાથા-૨
યતિલક્ષણ સમુચ્ચય પ્રકરણ
ચોક્કસ છે કે – અપવાદના સેવનમાં પુષ્ટ કારણ હોવું જોઈએ. પોતાનું મન માનેલું કારણ ન ચાલે. આ વિષે ઉપદેશ રહસ્યની ૧૩૮મી ગાથાનો પં. શ્રી જયસુંદરવિ. ગણિવર કૃત તાત્પર્યાર્થ નીચે મુજબ છે
તાત્પર્યાર્થ- અનુકૂળ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિ સંયોગોમાં પરિપૂર્ણ દ્રવ્યાદિ યોગ્ય સંપૂર્ણ શુદ્ધ અન્નપાનાદિ અન્વેષણ અનુષ્ઠાન તે સાધુ માટે ઉત્સર્ગ છે. જયારે પ્રતિકૂળ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિ વર્તી રહ્યા હોય ત્યારે પંચકાદિની પરિહાનિથી. ઉચિત રીતે જરૂરીયાત પ્રમાણે (દોષિત પણ) અન્નપાનાદિનું આસેવન અપવાદ અનુષ્ઠાન છે. અપવાદનું સેવન ઉત્સર્ગ સાપેક્ષપણે, અર્થાત્ જેમ બને તેમ ઉત્સર્ગની વધુ નજીક રહેવાય તેમ, કરવાનું હોય છે. પ્રતિકૂળ દ્રવ્યાદિમાં જ અપવાદનું ઔચિત્ય છે. પણ અનુકૂળ દ્રવ્યાદિવાળાને અપવાદનું સેવન કેવળ ભંવાભિનંદિતાનો જ પ્રભાવ છે, બીજું કાંઈ નથી. કારણ કે ઉત્સર્ગમાર્ગમાંથી અપવાદમાર્ગમાં જવાનો અધિકાર જે ઉત્સર્ગના પાલન માટે અશક્ત હોય તેને જ છે. જે પથિક સ્વાભાવિક ગમન કરવાથી અત્યંત થાકી ગયો હોવાના કારણે શક્તિમાન નથી તેને જ માર્ગમાં વિસામો વગેરે લેવાની જરૂર હોય છે. અને એકસરખો રોગ હોવા છતાં પણ જે ઉગ્રચિકિત્સાને સહન કરી શકે તેમ હોય તે તો ઉગ્ર ચિકિત્સા જ કરાવે, જ્યારે મૃદુ ચિકિત્સા તે કરાવે કે જે ઉગ્ર ચિકિત્સાને સહન કરી શકે તેમ ન હોય. થાકેલો મુસાફર જો વિસામો ન લે તો પરિશ્રમની વ્યાકુળતાથી મરણનું અનિષ્ટ ઉદ્ભવે. તેમ પ્રતિકૂળ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિમાં અપવાદ સેવન ન કરવામાં આવે તો આર્તધ્યાન વગેરેની વ્યાકુળતાથી સંયમજીવનનું પણ મોત થઈ જાય. જે સ્વયં શક્તિમાન હોવા છતાં ઉત્સર્ગથી પતિત થઈ અપવાદનું સેવન કરે છે તે મૂઢાત્મા ખરેખર પોતાનાં જ હિત પર ચિનગારી ચાંપી રહ્યો છે. શ્રીબૃહત્કલ્પભાષ્યમાં (ગાથા-૨૨૦) પણ કહ્યું છે કે
“શું દોડતાં થાકેલો માર્ગજ્ઞાતા ક્રમથી (વિસામા કરીને) જતો નથી ? (જાય જ છે.) શું તીક્ષ્ણક્રિયાઅસહિષ્ણુ મૃદુક્રિયા કરાવતો નથી? (કરાવે જ છે.)”
(પં. શ્રી જયસુંદરવિજયજી ગણિવરકૃત ગુજરાતી તાત્પર્યાર્થ સમાપ્ત).
આ જ વિષયનું વર્ણન ઉપદેશ પદ ગાથા-૭૮૪ અને ચૈત્યવંદન મહાભાષ્ય ગાથા ૮૭૭માં પણ છે.
